Wat beelden zeggen

Naam: Maria Vitters School: Fontys Hogeschool voor de Kunsten Studiejaar: 4 Vak: Onderwijstheorie Begeleidding: Saskia van der Linden & Eefje Thomassen

Wat beelden zeggen

2

Inhoudsopgave Inhoudsopgave Blz. 2 Inleiding Blz. 3 Literatuurverkenning Blz. 3 Methode van onderzoek Blz. 3 Hoe zit de beeldcultuur anno 2015 in elkaar? Blz. 4 De geschiedenis van het beeld Blz. 4

Functie van beeld Blz. 6 De beeldcultuur anno 2015 Blz. 7 Hoeveel beelden zien wij per dag Blz. 8 Bijlage I.I Blz. 10 Bijlage I.II Blz. 11 Bijlage I.III Blz. 12

Wat wordt er bedoeld met begrijpend kijken? Blz. 14 Kritisch kijken Blz. 15 Wat is het verschil tussen kritisch kijken en begrijpend kijken? Blz. 16 Wat houdt mediacultuur en het vak mediawijsheid? Blz. 17 Mediacultuur Blz. 17 Mediawijsheid Blz. 18 Relatie tussen begrijpend kijken en mediawijsheid Blz. 18

Welke rol kan het vak beeldende vorming in het vak mediawijsheid en het begrijpend kijken innemen Blz. 19

Op welke manier kun je begrijpend kijken toepassen in de lessen beeldende vorming? Blz. 21 De brillen van Parsons Blz. 22

Relatie ‘brillen van Parsons’ en begrijpend kijken Blz. 22 Doelen van begrijpend en kritisch kijken Blz. 23 Product Blz. 24 Opdrachtblad - Overal beelden Blz. 27 Conclusie Blz. 28 Bronnen Blz. 29 Bijlagen Blz. 31

Wat beelden zeggen

3

Inleiding Tegenwoordig leven we in een beeldcultuur. Overal en 24 uur per dag hebben we toegang tot televisie en internet. De jongeren van nu weten ook niet beter. Ze hebben overal toegang toe, maar ze kijken ook overal naar. De vraag is of er wel goed word opgelet. Ze consumeren voornamelijk. Van jongs af aan leer je begrijpend te lezen. Op de basisschool wordt hier heel veel aandacht aan besteed. Begrijpend lezen is ook belangrijk. Maar kijken naar beelden vraag om hele andere aandacht. En eigenlijk niemand wordt aangeleerd om de beelden die je heel de dag door ziet, goed te begrijpen. Er wordt wel enige aandacht aan besteed, tegenwoordig, bijvoorbeeld in de vakken mediawijsheid of mediacultuur. Bij dit vak gaat het echter niet zo om het begrijpend kijken naar beelden, maar het kritisch kijken naar beelden. Dat zijn twee hele verschillende begrippen. Laatst las ik een artikel in de Volkskrant van 20 februari 2015 over begrijpend kijken. Het artikel is geschreven door Lucas Westerbeek. Hij gaat langs scholen om leerlingen en docenten te leren kijken naar tv-fragmenten, documentaires en reportages, en ze proberen te doorgronden wat er nu precies bedoeld word of wiens werkelijkheid je bekijkt; zo valt te lezen in het krantenartikel. Verder vertelt het artikel nog dat leerlingen tekstueel worden opgeleid, en over beelden leren ze niets, terwijl de samenleving de afgelopen tijd enorm veranderd is. Nu lijkt het mij interessant om te kijken of de beeldende vakken hier in een rol kunnen spelen. Hoe kun je begrijpend kijken en kan het vak beeldende vorming hier iets in betekenen? Literatuurverkenning Om het begrip ‘beeldcultuur’ beter te begrijpen, heb ik vooral gebruik gemaakt van het boek ‘Beeldcultuur’ van Hans van Driel. Hier heb ik vooral gekeken naar het eerste hoofdstuk, wat uitlegt over de beeldcultuur in een geletterde samenleving. Daarnaast heb ik voornamelijk gezocht naar het project ‘Mediacultuur’. Hiervoor heb ik de website van Mediacultuur gebruikt, www.mediacultuur.net en het boek Mediacultuur: Kunst als mediacoach. Begrijpend kijken is nog niet echt een onderwerp waar al veel over geschreven is. Ik ben op dit deel van het onderwerp gekomen door een artikel in de krant, geschreven door Lucas Westerbeek. Methode van onderzoek Voor de vraag ‘Hoe zit de beeldcultuur anno 2015 in elkaar?’ ben ik vooral bezig geweest met literatuuronderzoek. Ik heb in verschillende boeken gekeken en websites bezocht. Daarnaast heb ik een aantal leerlingen gevraagd om één dag foto’s te maken van alle beelden die zij op een dag tegenkwamen. Dat hield alle reclame, maar ook alle social media in. Daarna ben ik verder gegaan met de vraag ‘Wat wordt er bedoeld met begrijpend kijken?’ Binnen die vraag ben ik op zoek geweest naar het verschil tussen begrijpend en kritisch kijken. Dit heb ik uitgezocht in boeken, artikelen en op het internet. Voor de vraag ‘Wat houdt het vak Mediawijsheid en het vak Mediacultuur in?’ heb ik gebruik gemaakt van de informatie die over het project Mediacultuur te vinden is. Dit zijn voornamelijk artikelen op het internet en het boek Mediacultuur: Kunst als mediacoach. Voor de laatste vraag ‘Op welke manier kun je begrijpend kijken toepassen in de lessen beeldende vorming?’ ben ik voornamelijk uitgegaan van enkele teksten die er al bestaan over het kijken in de beeldende lessen. (Daarnaast ga ik nog interviews houden met verschillende docenten in het werkveld, met betrekking tot hun visie over dit onderwerp).

Wat beelden zeggen

4

Hoe zit de beeldcultuur anno 2015 in elkaar? Om deze vraag te kunnen beantwoorden moeten we eerst een idee hebben wat het begrip ‘beeldcultuur’ betekent. De website www.encyclo.nl omschrijft ‘beeldcultuur’ als volgt:

‘een maatschappelijke ontwikkeling waarbij visuele beelden een indringende rol spelen in communicatieve situaties. In sommige gevallen is de invloed van de beelden daarbij dermate sterk en overheersend dat er negatieve effecten door ontstaan. Bijvoorbeeld de televisiebeelden die gemanipuleerd en indringend weerloze kijkers bereiken, waardoor die niet meer in staat zijn hun eigen waarden en normen te vormen. Beeldcultuur verdringt in de negatieve zin de talige cultuur’.

Op een andere website vond ik de aanvulling: “De beeldcultuur wordt officieel omschreven als een maatschappelijke ontwikkeling waarbij visuele beelden een indringende rol spelen in communicatieve situaties. De beeldcultuur bestaat al jaren, maar versnelt nu door nieuwe technologische mogelijkheden. De beeldcultuur is een duidelijke trend binnen communicatie” (www.maatschappelijkeverbeelding.nl). En volgens anw.inl.nl is het een cultuur waarin zeer veel belang wordt gehecht aan het beeld, bijvoorbeeld van televisie of film; cultuur waarin het beeld centraal staat. Dat laatste is misschien wel het belangrijkste; een cultuur waarin het beeld centraal staat. Wat we vast kunnen stellen is dat het over het algemeen gaat om een maatschappelijke ontwikkeling waarbij visuele beelden een belangrijke rol spelen in communicatieve situaties. Het is een cultuur waarbij door gebruik van beelden ideeën worden overgebracht aan de maatschappij. Op die manier bekeken is beeldcultuur niet erg nieuw. Maar in onze huidige samenleving gaat de beeldcultuur door de technologische ontwikkelingen van de laatste paar jaren een steeds grotere rol spelen.

De geschiedenis van het beeld Al bij de vroegste beschavingen werden er beelden gemaakt. “De meeste kunstwerken werden gemaakt ten dienste van religie of magie of van een of ander wereldlijk ideaal, of, zij het aanzienlijk

minder vaak, om de persoonlijke verlangens van de kunstenaar te bevredigen.” (Honour & Fleming, 1988, p. 2). Eén van de oudst gevonden kunstwerken is de Venus van Willendorf, gevonden in Oostenrijk. Dit werk is tussen de 25.000 en 30.000 jaar oud en gehouwen uit kalksteen. Waarschijnlijk is het een vruchtbaarheidssymbool. Veel beelden die van de prehistorie zijn gevonden, zijn getekend op of gekrast in rotswanden, zoals de Chauvet-grot in de Ardèche. Deze tekeningen zijn vrij realistische

afbeeldingen van dieren. Beelden blijven door de eeuwen heen belangrijk. Ook bij de Grieken werden veel beelden vervaardigd. In het begin werden er simpele motieven gebruikt, bijvoorbeeld ter versiering van vazen. De versieringen werden steeds ‘strenger’. Er ontstonden patronen en stroken. In deze tijd werden dieren en mensen veel hetzelfde afgebeeld, alsof het met een sjabloon was aangebracht. Niet alleen vazen werden gemaakt, maar ook beeldjes van mensen, centauren en paarden. In Griekenland maakten ze ook veel beelden van goden en godinnen. De beelden werden langzaam aan steeds naturalistischer, maar ook idealistischer. De beelden van de goden worden vereerd, de andere beelden laten steeds meer een idealistische wereld zien.

Wat beelden zeggen

5

De Romeinen namen veel van de Griekse kunsten over. Maar werd ook gebruikt om macht te tonen. Alexander, bijvoorbeeld, werd ongeveer vergoddelijkt. Ze hadden zijn portret gemaakt, met verschillende attributen die ook werden toegewezen aan goden. Bij de Romeinen werden beelden gezien als een kunstwerk, niet meer als afbeeldingen of gebruikt voor een ritueel. En er ontstaat decoratieve kunst, om de woningen en tempels mee te verfraaien. ‘Hoewel bij de Grieken nog veel beelden gemaakt werden voor offering, nu werden het zelfstandige kunstwerken” (Honour & Fleming, p. 170). Attributen worden metaforen en goden worden allegorieën. Bij de Romeinen werden ze er ook bewust van wat beeld kan doen om mensen er iets mee te leren. Ze laten bijvoorbeeld slagvelden zien en overwinningen van bepaalde bevelhebbers. Daarnaast zijn ze zich er ook van bewust dat beelden je macht kunnen vergroten, en keizers laten zichzelf dan ook vereeuwigen, bijvoorbeeld op munten.

Soms is taal beeldspraak. In de tijd van de Romeinen moest je de Romeinse goden vereren. Als je liet zien of merken dat je wat anders geloofde, werd je opgepakt. Maar de vroege christenen hebben hier iets op gevonden. Bijvoorbeeld het ‘Ichthus’-symbool. Dat werd in die tijd gebruikt om er achter te komen door christenen wie er christelijk was. Het woord betekend letterlijk ‘vis’, maar is ook een afkorting voor de zin

‘Jezus Christus, Gods Zoon, de Redder’. Door de letterlijke betekenis, is het woord een symbool geworden. In principe waren alleen de christelijken van de betekenis op de hoogte. Het was een onschuldig woord waar de Romeinen de betekenis van de christenen niet van kenden. Dit symbool wordt nog steeds gebruikt, bijvoorbeeld op auto’s. Toen het wel mogelijk werd om je te uiten als christen, ontstond er een grote hoeveelheid aan christelijke kunst. Eén van de eerste christelijke uitingen van kunst is Christus aan een kruis, ingekrast op een muur. Dit was een uitzondering, in de eerste paar eeuwen van het christendom was men er nog niet uit of je Christus af mocht beelden. De symbolen en tekens die in de eerste eeuwen werden gebruikt voor het Christendom, werden vervangen door beelden. Beelden spraken de mensen emotioneel veel sterker aan. En emoties werden belangrijk in het afbeelden. Mensen moesten zich met beelden kunnen identificeren, zodat ze de verhalen uit de Bijbel beter konden begrijpen. Hele kathedralen werden daardoor versierd met beelden, en dienden als een soort encyclopedie. Heel veel beelden werden dus gemaakt voor voornamelijk religieuze doeleinden en versiering. In de loop van de zestiende eeuw verschijnen er steeds meer portretten voor opdrachtgevers. Maar langzaamaan werden er ook steeds meer stillevens en landschappen gemaakt. In de 19de eeuw gingen politieke ontwikkelingen steeds meer meespelen in de kunsten en ook de industriële revolutie heeft zijn sporen achtergelaten in de beeldentaal. Alle elementen werden gebruikt in schilderingen en beelden. Men ging laten zien hoe het leven er echt aan toe ging, niks meer ideaal maken of laten zien. Met de uitvinding van de kopergravure in de 15de eeuw ontstaat er een makkelijke manier om beelden te kunnen reproduceren en op die manier wordt het makkelijker om beelden te verspreiden. Later, met de houtgravure, dat in de 19de eeuw wordt ontwikkeld, werd het drukken makkelijker en goedkoper. Helemaal toen de drukpers ontstond, waardoor de oplages veel groter konden worden. Op die manier konden bedrijven er ook gebruik van maken, met het maken van affiches en posters om hun waar aan te prijzen. Door alle technologische ontwikkelingen in de eeuwen daarna is onze beeldcultuur ontstaan. In 1816 ontstaat de eerste foto, gemaakt door Joseph Niépce. De sluitertijd die in die tijd gebruikt werd, was wat aan de lange kant, zo rond de acht uur. Dat kwam door het materiaal van de lichtgevoelige plaat en chemicaliën die er werd gebruikt. Tegenwoordig is dit niet meer nodig, de sluitertijd is nu een fractie van een seconde, helemaal sinds de uitvinding van de digitale camera, wat rond 1981 is uitgevonden.

Wat beelden zeggen

6

De eerste foto’s waren uniek, er kon geen tweede foto van worden ontwikkeld. Er waren toen nog geen negatieven. De eerste foto’s die gemaakt werden waren voornamelijk landschappen. Dat was ook nodig. Landschappen bewegen weinig, en de sluitertijd was nog te lang voor bewegende dingen. Naarmate de techniek zich ontwikkeld, worden er geleidelijk aan andere dingen gefotografeerd, zoals portretten. Het eerste fotoportret van een mens is gemaakt in 1839, volgens de website http://www.geschiedenisbeleven.nl/primeurs-in-de-fotografie-de-eerste-fotos/. Doordat er in 1930 negatieven ontstonden, konden de foto’s vaker worden ontwikkeld en werd de reproductie zo makkelijker. De camera’s werden steeds beter en makkelijker in gebruik. Zo konden uiteindelijk ook steeds meer mensen foto’s maken, en niet alleen maar mensen die fotografie als beroep hadden. Tegenwoordig zit op elke smartphone een camera, waar over het algemeen goede foto’s mee gemaakt kunnen worden. Nu heeft iedereen dus toegang tot een goede camera en het maken van foto’s. De eerste echte foto’s ontstonden dus al rond 1820, de ontwikkeling van de film had nog even de tijd nodig. In eerste instantie werden er een aantal camera’s naast elkaar gezet en achter elkaar afgedrukt. Als er voor de camera’s iets bewoog, en je de camera’s achter elkaar liet af gaan, kon je een beweging zien in de foto’s, als je die naast elkaar legde. In 1895 lieten de gebroeders Lumière voor het eerst hun film aan publiek zien. Dit was mogelijk doordat de negatief snel belicht kon worden. De bedoeling van film toen was wat je kon laten zien met film. Er werden nog niet zozeer verhalen verteld. De eerste films waren zonder geluid opgenomen. Die technologie bestond toen nog niet. Als de film werd afgespeeld, werd er live muziek gespeeld en het verhaal werd verteld. De film met geluid waren pas te zien rond 1930. Net zoals bij de fotografie was film in eerste instantie te duur om door iedereen te kunnen gebruiken. Pas in de jaren ’80 van de vorige eeuw werden camera’s geschikt voor het grote publiek. En net zoals met de camera kun je met je smartphone goed filmen. De kwaliteit van de camera’s op sommige smartphones is bijna net zo goed als professionele camera’s. Alleen het geluid is bij de professionele camera’s nog beter dan op de smartphone.

Functie van beeld De vroege functies van beelden waren, zoals al eerder omschreven is, voor magische doeleinden, zoals vruchtbaarheidssymbolen, of ten dienste van religie. De beeldjes werden bij zich gedragen of gehouden in tijden dat het nodig was.

Bij de Romeinen worden beelden gemaakt om macht te laten zien. Bouwwerken worden voor personen gemaakt, waarin alle heroïsche daden worden verteld. Zoals bijvoorbeeld de Zuil van Trajanus. Dit beeld werd als propaganda gemaakt. Op de zuil zijn de veldslagen van keizer Trajanus te zien. De verhalen lopen in spiraalvorm omhoog laat de beelden als een soort stripverhaal zien, zoals gezegd op de website http://www.architectenweb.nl/aweb/archipedia/archipedia.asp?ID=430. Veel keizers uit de Romeinse tijd lieten zichzelf ook veelvoudig afbeelden. Dit had als reden dat de keizer dan wel een keizer was, en iedereen wist dat er een keizer was. Maar officieel bestond de functie niet, volgens O. Hekster, in Heersende beelden: Romeinse keizers en hun voorgangers op munten en andere media. Verhalen en beelden werden geïdealiseerd om het beter tot hun recht te laten komen.

In het vroege Christendom werden de beelden gemaakt om hun geloof verborgen te houden, maar toch te laten zien. Later werden er steeds meer beelden gemaakt ter ondersteuning van de verhalen van de Bijbel. Een mens kan een verhaal geloven, maar met beelden komt zo’n verhaal tot leven.

Wat beelden zeggen

7

Mensen kunnen zich identificeren met de beelden, waardoor je meer mensen kunt binden aan het geloof. Later lieten mensen zich ook vastleggen. Dit gebeurde om verschillende redenen. In eerste instantie om te laten zien hoe je er uit ziet. Maar bijvoorbeeld ook als er belangrijke gebeurtenissen waren, zoals een bruiloft of, tegenwoordig, een klassenfoto. Of om te laten zien wie je bent of wat voor beroep je hebt. Op deze manier kon je ook het beeld van jezelf verspreiden, en je had zelf ook in de hand hoe jij er op kwam te staan. Iets wat nu nog steeds van belang is. Er worden tegenwoordig heel veel portretten van mensen gemaakt, en daarna vaak geplaatst op het internet. Op die manier kun je zelf heel duidelijk bepalen hoe mensen jou zien. De beeldcultuur anno 2015 Zoals al gezegd, werden beelden vroeger gemaakt en verspreid door reproductie. Nu, met het internet, is dat eigenlijk ook wat er gebeurt. Iedereen kan zijn ‘beeld’ op het internet plaatsen. En iedereen kan het zien. Waar het vroeger veel meer tijd nodig had om dingen te verspreiden, is nu één klik voldoende. Met Facebook, Twitter en Snapchat deel je alles, met iedereen. Doordat er nu zo veel verspreid kan worden, is onze kennis ook vergroot. We kunnen dingen zien door middel van foto’s of films, waar je anders zelf naar toe had moeten reizen. De wereld wordt toegankelijker. Alle beelden die er zijn, ook de amateurfoto’s, laten ons heel veel zien. Veel mensen besteden veel uren voor een televisie- of computerscherm. We zijn gewend geraakt aan het bewegende beeld. Jongeren die hiermee zijn opgegroeid, kunnen hier goed mee om gaan. Oudere mensen hebben er af en toe nog moeite mee. Alles is veel makkelijker en dichterbij door de digitale technologie. Internet, lcd, plasma, telefoons en smartphones, camera’s, tablets enz. Bijna iedereen heeft tegenwoordig toegang tot deze apparaten en daarmee ook tot een goede camera. Het internet ‘bemoeit’ zich tegenwoordig met alle vlakken van je leven. Je hebt toegang tot bijna alle informatie die er bestaat. Je kunt op elke website kijken. Het is een verrijking van beeld en communicatie. Steeds meer dingen kunnen ‘live’ gedaan en gezien worden via het internet. Daardoor kunnen we dingen mee beleven wat in een ander land gebeurt, of bijvoorbeeld zelfs de landing op de maan. Maar de beeldcultuur is meer dan foto’s en schilderijen of sculpturen. Het gaat om alle visuele communicatie. Dit betekend alle beelden die je ziet. Daaronder vallen ook alle posters, film, verkeersborden, iconen, logo’s, reclame, etc. Verkeersborden zijn bijvoorbeeld een heel belangrijk onderdeel. Iedereen kent de betekenis er van. Overal ter wereld worden ongeveer dezelfde verkeersborden gebruikt. Het is een afbeelding die ons laat zien wat er moet gebeuren. Het is in één opslag duidelijk. Het is ook erg handig dat het overal ongeveer hetzelfde is, aangezien we tegenwoordig in een paar uur aan de andere kant van de wereld kunnen staan. Op die manier weet je dus overal welke regels er gelden in het verkeer. Als al deze borden niet eenduidig zouden zijn, zou het een chaos zijn. Je kan dan nergens naartoe zonder je heel erg te verdiepen in de taal, iconen. Ook iconen, zoals bijvoorbeeld ‘nooduitgang’ kent iedereen. Of de iconen van Facebook of Twitter, Internet Explorer, Firefox, Spotify, Skype, Wii, McDonalds, Nintendo, X-Box, Starbucks, enz. Het is meteen duidelijk waar het over gaat.

Wat beelden zeggen

8

Hoeveel beelden zien wij per dag? De hoeveelheid reclames die mensen per dag zien, is niet helemaal duidelijk. Meningen daarover verschillen van ongeveer 250 reclames per dag tot zo’n 3.600 reclames per dag. Dat enorme verschil komt doordat het niet helemaal duidelijk is wat er bedoeld wordt met reclame. Gaat het puur om een reclame-uiting, of tellen logo’s ook mee? De redacteur van NRC NEXT beweert dat een mens gemiddeld zo’n 3.600 reclame-uitingen per dag ziet. Dit gaat over een artikel uit 2011. Zijn informatie haalde hij voornamelijk van Amerikaanse onderzoekers met artikelen uit de vorige eeuw. De redactie van NRC NEXT vond dit een irreële schatting, aangezien “een snelle rekensom leert wel dat een mens tien uur per dag non-stop reclames van gemiddeld 10 seconden zou moeten waarnemen om tot 3.600 per dag te komen.” Deze redactie komt dan ook op een veel lager gemiddeld aantal beelden uit, namelijk rond de 300 beelden. Op de website van Decava, een ontwerpbureau, vond ik de volgende berekening van de hoeveelheid reclame die wij zouden zien:

“De Nederlandse mediaspecialist John Faasse heeft becijferd dat we gemiddeld 1546 promotie-uitingen per dag zien, inclusief de productverpakkingen. Zonder die laatste categorie zijn het er 'maar' 377. Aantal reclames per dag TV 53 Radio 46 Online 186 Kranten 9 Huis-aan-huisbladen 11 Publiekstijdschriften 2 Folders 12 Buitenreclame 21 Winkelgevels 25 In de supermarkt 12 Totaal 377”

Op zijn eigen blog geeft John Faasse uitleg en berekeningen over hoe hij aan zijn cijfers komt. Volgens Faasse is de duur van een reclame-uiting niet belangrijk. Bij reclame gaat het om het zien of horen, dat is al voldoende om er mee in aanraking te komen. Dit is een definitie die in reclame-onderzoek wordt gebruikt. Het getal 377 is zonder productverpakkingen. Met productverpakkingen komt Faasse uit op zo’n 1546 reclames per dag. Deze gegevens komen van GfK Panel Services Benelux en Symphony IRI. Dit artikel is in 2012 gepubliceerd. Dit gaat dus alleen om reclame. Hier missen nog heel veel beelden die wij tot ons nemen, zoals foto’s op bijvoorbeeld Facebook, sculpturen in de straat en andere uitingen. Je wordt een hele dag door geprikkeld, hoewel je er misschien niet heel van merkt. Sommige dingen zijn zo gewoon, dat je niet merkt dat je naar een product of logo aan het kijken bent.

Wat beelden zeggen

9

Wat belangrijk is om in beschouwing te nemen is hoeveel beelden je op neemt. Misschien zie je onbewust wel heel veel beelden maar neem je deze beelden niet op. Kun je deze beelden dan meetellen met hoeveel beelden je ziet? Enkele jaren geleden heb ik zelf een klein onderzoekje gedaan naar reclamebeelden. Ik had een korte route uitgekozen, zo’n 3 kilometer. Het is de route van mijn huis tot aan mijn school. En op die route wilde ik alle beelden fotograferen die ik tegenkwam, en op die manier dacht ik een overvloed aan beelden te krijgen. Ik fiets die route ongeveer elke dag, dus ik wist van een aantal plekken dat ik die moest fotograferen, maar sindsdien zie ik af en toe nog steeds nieuwe reclames op die route, die ik toen niet gefotografeerd heb. En dan heb ik het niet over tijdelijke reclames als op een auto, maar stickers op lantaarnpalen of plekken waar aanplakbiljetten zijn geplakt. Als ik er nu naar terug kijk, heb ik enorm weinig foto’s gemaakt, 21 foto’s maar. Maar dit is op een afstand van 3 kilometer, van deur tot deur. Als ik echt een keer zou willen kijken hoeveel beelden je op een dag ziet, zou ik het nog een keer moeten doen. Een hele dag gefocust op de beelden om je heen. Ook dat klopt niet helemaal, want heel veel beelden zien we onbewust. Maar dat is voor mij nu niet heel relevant. Ik was heel erg benieuwd hoe bewust leerlingen van beelden waren. Daarom heb ik drie leerlingen gevraagd om eens een hele dag foto’s te maken van alle beelduitingen die zij tegenkomen op één dag. We hebben dit kort besproken, en kwamen er over uit dat het om álle beelden ging, inclusief reclame, logo’s, foto’s die zij zien op sociale media, televisie, sculpturen etc. In de bijlagen hieronder zijn de foto’s die de leerlingen hebben gemaakt. De aantallen vind ik persoonlijk erg laag. Het zijn tussen de 10 en 17 foto’s. Ik had op een stuk van 3 kilometer, zo’n 10 minuten fietsen al meer beelden dan zij op een hele dag gefotografeerd hadden. De leerlingen zijn zich dus niet heel erg bewust van alle beelden die voor bij komen op een dag. Ze zullen vast niet een hele dag hebben gedacht aan de opdracht, maar ik had er meer van verwacht.

Wat beelden zeggen

10

Bijlage I.I Foto’s Emma

Wat beelden zeggen

11

Bijlage I.II Foto’s Amber

Wat beelden zeggen

12

Bijlage I.III Foto’s Iris

Wat beelden zeggen

13

Wat beelden zeggen

14

Wat wordt er bedoeld met begrijpend kijken? In groep drie van de basisschool leer je het alfabet kennen, en daardoor ook hoe je moet lezen. Ook leren ze je om begrijpend te lezen. Volgens de website www.slo.nl gaat het bij begrijpend lezen om ‘het toekennen van betekenis aan geschreven taal; het is een actief en complex proces waarbij zaken als woordenschat, voorkennis en een juist gebruik van leesstrategieën van essentieel belang zijn.’ Alle leerlingen in Nederland moeten leren om begrijpend te lezen. En dat wordt logisch gevonden, je moet immers goed kunnen lezen begrijpen wat er staat om tegenwoordig goed te communiceren en participeren. Of zoals Dr. C. Vernooy zegt in zijn paper Taalpilots onderwijsachterstanden:

“Goed kunnen lezen is de basis voor alle leren, maar vormt ook het fundament voor de toekomst van onze economie. Leesvaardigheid is de sleutel om te kunnen participeren op politiek, sociaal en economisch gebied, maar ook bij culturele activiteiten en tijdens de vrije tijd. Een goede leesvaardigheid is op de eerste plaats van groot belang voor de ontwikkeling van leerlingen, hun schoolloopbaan en hun zelfvertrouwen.”

Je leert lezen, maar ‘je leert ook meteen hoe een tekst in elkaar zit en hoe een schrijver iets aan jou wilt overbrengen’, zegt Lucas Westerbeek in een interview met het LKCA. Maar vandaag de dag is de beeldcultuur ook een belangrijke component in het dagelijkse leven. Mensen lezen niet meer een hele dag, of misschien leest men nu op een andere manier. Twitter is één van de populairste sociale media die gebruikt wordt, en bij Twitter wordt vooral gebruikt gemaakt van tekst. Korte tekstjes, maar toch tekst. Een ander belangrijk medium is Facebook. Daar wordt ook wel gebruik gemaakt van tekst, maar voornamelijk ook van beeld. En beeld komt steeds meer in het dagelijks leven terecht. Kinderen zitten tegenwoordig al op heel jonge leeftijd op de tablet, waar ze toegang hebben tot het internet en ook tot YouTube. Ze krijgen op jonge leeftijd dus al heel veel beelden te zien. Of als je aan de ontbijttafel zit, met een pakje van Gouda’s Glorie, en kaas van Milner. Misschien staat er een pak hagelslag van Venz. En ook als je naar buiten loopt, kom je overal reclame tegen. Je krijgt dus al vanaf jongs af aan heel veel beelden te zien. Misschien is het daarom ook belangrijk dat mensen begrijpend leren te kijken naar beelden. Volgens www.slo.nl houdt dit in dat:

‘leerlingen vertrouwd raken met nieuwe media en kritisch naar informatie leren te kijken. Door het contact met de nieuwe media doen ze ook vaardigheden op, bijvoorbeeld met betrekking tot woordenschatontwikkeling of inzicht in de opbouw van verhalen, die toepasbaar zijn bij het begrijpend lezen’.

Dit onderdeel wordt nog niet toegepast op basisscholen of middelbare scholen. De SLO (Stichting Leerplanontwikkeling) heeft een project gedaan over visuele geletterdheid. Daarmee hebben ze het over het geheel aan kennis, vaardigheden en mentaliteit waarover leerlingen moeten beschikken om zich bewust, kritisch en actief te kunnen bewegen in de steeds veranderende beeldcultuur (www.stichtingbeeldverhaal.nl). Visuele geletterdheid is volgens de handleiding Visuele geletterdheid:

“Visueel geletterd zijn betekent bewust zijn van het proces van betekenisgeving; begrijpen op welke wijze beeldbetekenissen tot stand kunnen komen en hoe deze geconstrueerde betekenissen invloed hebben op de groep, gemeenschap of maatschappij waarin ze voorkomen. Dit bewustzijn stelt een mens in staat op een kritische en actieve manier naar beelden te kijken, beelden te gebruiken en beelden te produceren.

Wat beelden zeggen

15

Hoe eerder jongeren geleerd wordt om nauwkeurig te kijken, hoe beter ze in de toekomst in staat zullen zijn een actieve en kritische houding aan te nemen binnen een complexe en invloedrijke beeldcultuur.”

Visuele geletterdheid is dus eigenlijk heel belangrijk, als het je leert om een actieve en kritische houding aan te nemen binnen een invloedrijke beeldcultuur. Maar het komt nog maar weinig voor op scholen. Door de ontwikkelingen in de technologie kan iedereen een filmpje maken en op het internet plaatsen. Op scholen worden wel teksten ontleed, maar vaak geen films of televisieprogramma’s. Terwijl dat nu juist de dingen zijn die leerlingen interessant vinden. Als je tijdens een presentatie alleen maar tekst laat zien, wordt er door leerlingen minder opgelet dan wanneer er bewegend beeld is, zoals ik zelf heb ervaren tijdens mijn stage. Heel belangrijk is dat je goed op let bij beelden. Er kan in filmpjes van alles gemanipuleerd worden, zegt de website www.lkca.nl, terwijl veel mensen dit nog geen eens door hebben. Beeldvolgorde, herhaling, de muziek die er onder gemonteerd is, alles is bepalend voor het beeld dat wordt gevormd. Maar dan moet je wel weten hoe het werkt. Manipulatie bestaat natuurlijk ook in tekst. Maar ik denk dat lezen een actievere houding nodig heeft dan naar bewegend beeld kijken. Naar mijn idee tonen beelden, voor veel mensen, de werkelijkheid. Frank van Vree, Hoogleraar Mediastudies aan de Universiteit van Amsterdam zegt in MOTI: Beeldcultuurkrant:

‘Beelden hebben zeggingskracht, en die ontlenen ze aan hun integrale ‘tonende’ karakter, maar tegelijk sluiten ze alternatieve voorstellingen uit, die recht doen aan de complexiteit van verbanden en de subtiele verscheidenheid aan motieven, vormen, gedachten. Daarmee onderscheidt het beeld zich fundamenteel van het geschreven woord, dat openstaat voor eindeloze nuancering, en daarmee superieur is als instrument van sociale, culturele en cognitieve vooruitgang.’

Bij begrijpend lezen leer je om een tekst te begrijpen en wat de schrijver je wilt vertellen. In principe zit een foto of een film, televisieprogramma, poster, of elk ander beeld hetzelfde in elkaar als een tekst. Je hebt een onderwerp, een maker, een idee, een mening, etc. Om begrijpend te leren kijken zou je dus een beeld moeten leren begrijpen. Je gaat het beeld ontleden, zoals je altijd al hebt geleerd om bij teksten te doen, en op die manier proberen de beelden te begrijpen. Je gaat nadenken over wat de maker van het beeld ermee bedoeld kan hebben. Je gaat de beelden beschouwen, op elk detail letten. Uiteindelijk gaat het om een stukje bewustwording. En om een stukje kennis die gebruikt wordt door beeldmakers. Zoals invloed van geluid, kleur, omgeving, standpunt, beeldvolgorde en herhaling. Volgens Lucas Westerbeek is bij begrijpend kijken vooral belangrijk om zelf bezig te zijn. Op die manier leer je de trucjes van de beeldmakers zelf toe te passen en zo kun je de trucjes leren doorzien en begrijpen, bijvoorbeeld wat de maker ervan er mee bedoelt. Waarom zijn deze keuzes gemaakt, en wat gebeurt er als er een andere keuze was gemaakt? Kritisch kijken Bij kritisch kijken denk ik aan iets beoordelend bekijken. Dat betekend dat je iets niet zomaar overneemt of gelooft, maar dat je er zelf over nadenkt en er een mening over vormt. Je stelt vragen over daar waar je naar kijkt. Maar er valt nog meer onder kritisch kijken. Analytisch kijken is een belangrijk onderdeel ervan. Dat wil zeggen dat je de relevante informatie er uit filtert. Op het A. Roland Holst College is er een project geweest; (Un)Real, waarin leerlingen gingen kijken naar wat echt en wat niet echt is. In een verslag over dit project vond ik het volgende:

Wat beelden zeggen

16

“Dagelijks worden wij via verschillende media geconfronteerd met honderden foto’s, filmpjes, plaatjes en bijbehorende teksten. De motieven van de maker of zender van deze beelden en teksten zijn meestal onbekend evenals de technieken die gebruikt zijn bij het creëren van deze beelden. We zien alleen het eindresultaat en hebben daardoor direct een informatieachterstand. We leven in een samenleving waarbij beeldinformatie een steeds grotere rol gaat spelen. Al die beelden en bijbehorende teksten vragen aandacht en beïnvloeden ons zowel op een positieve als negatieve manier. Dat betekent dat wie opgroeit in deze beeldcultuur zich voortdurend zou moeten afvragen: wat doe ik met deze informatie en welke mogelijkheden worden mij geboden?”

Dat laatste: ‘Wat doe ik met deze informatie en welke mogelijkheden worden mij geboden?’ zijn denk ik ook belangrijk bij kritisch kijken. Want wat kun je met alle informatie die je dagelijks binnenkrijgt. In de handleiding ‘Visuele geletterdheid’ heb ik het volgende gevonden:

“Om in staat te zijn op een kritische wijze beelden te bekijken, te gebruiken en te produceren is het belangrijk inzicht te hebben in de verschillende manieren waarop beeldbetekenissen tot stand kunnen komen. Een eerste stap om te achterhalen welke betekenis(sen) een beeld produceert is het stellen van een aantal basisvragen. Deze basisvragen zijn op ieder beeld van toepassing, ongeacht of je dit beeld bekijkt, gebruikt, of zelf maakt. 1. Van wie komt de boodschap? (wie is de afzender) 2. Hoe is het gemaakt? (met welke technieken) 3. Voor wie is het beeld gemaakt? (toeschouwer/ontvanger) 4. Wat is de boodschap? (impliciete waarden en standpunten) 5. Waarom wordt de boodschap verstuurd? (wat is het doel).”

Dat betekend dat je, eigenlijk voordat je goed gaat kijken, alvast na moet denken over het beeld. En dan gaat het nog niet om de uiterlijke kenmerken van het beeld.

Wat is het verschil tussen kritisch kijken en begrijpend kijken? Bij het lezen van het artikel ‘Leer kinderen nu vooral ook begrijpend te kijken’, van Lucas Westerbeek, kwamen beide begrippen aan bod. Zowel kritisch als begrijpend kijken. Omdat ik het gevoel heb dat de begrippen erg op elkaar lijken, heb ik contact gezocht met de heer Westerbeek, met de vraag naar zijn mening over de begrippen. Hij gaf mij het volgende antwoord:

“De twee begrippen ‘kritisch kijken’ en begrijpend kijken’ lijken inderdaad erg op elkaar. Maar, er is wat mij betreft wel een subtiel, wezenlijk verschil.

Begrijpend kijken gaat erover of je de beelden begrijpt en ook of je daarmee begrijpt wat de maker er precies mee bedoelt. Bij kritisch kijken probeer je de beelden met een kritische blik te analyseren en te zien hoe iets gemaakt is. Vragen als 'Wat is de rol van de maker precies in de film? En hoe komen de beelden over op mij als kijker? En is het wel de werkelijkheid waar we naar kijken?’ zijn essentieel hierbij. Worden we wellicht gemanipuleerd als kijker door de makers?”

Wat beelden zeggen

17

Wat houdt mediacultuur en het vak mediawijsheid? Onze samenleving raakt steeds meer verbonden met media. Zo’n maatschappij vraagt ook om mediawijze burgers. Dit doe je vooral door ze actief en reflectief te kijken naar beelden. Eigenlijk is dit wat kunstenaars al doen; een werk van een kunstenaar is vaak op meerdere manieren te interpreteren. Het kan dan ook handig om af en toe goed stil te staan bij de betekenis van het beeld en het idee erachter. Een paar jaar geleden was de media nog vrij beperkt. Maar in een korte tijd is het uitgegroeid tot een enorm complex ding. Media is tegenwoordig overal en wordt ook overal (voor) gebruikt. Het heeft een enorme invloed op ons dagelijks leven. Je hebt tegenwoordig altijd je telefoon bij de hand. En als je al geen 4G netwerk op je telefoon hebt, zijn er bijna overal wel gratis wifi-spots bereikbaar waar je gebruik van kunt maken. Bij veel mensen draait (een groot deel van) het leven om media en bereikbaar zijn.

Mediacultuur In deze tijd draait het leven dus voor een groot deel om media. We leven in een beeldcultuur, maar ook in een mediacultuur. In 2008 is er daarom een project ontstaan, ontwikkeld door drie Nederlandse opleidingen Docent Beeldende Kunst en Vormgeving, verschillende media- en kunstinstellingen en Kennisnet. Het doel was om audiovisuele lessen te ontwerpen voor leerlingen in het voortgezet onderwijs en om nieuwe media in te kunnen zetten in de beeldende lessen. Het uitgangspunt was de vraag op welke wijze mediakunstenaars een bijdrage konden leveren aan de ontwikkeling van hoogwaardige mediakunstlessen met een accent op inhoud en creativiteit in plaats van op techniek. Maar de docenten hadden vaak een gebrek aan kennis over audiovisuele techniek. Ze wilden jongeren creatief gebruik laten maken van media op een betekenisvolle manier (Heijnen, E. Mediacultuur: Kunst als mediacoach). Het project had, zoals te lezen in het boek Mediacultuur, drie doelen: - Aanbod van direct bruikbare mediawijze kunstlessen gebaseerd op actuele bronnen

uit kunst en media via mediacultuur.net. Het lesmateriaal is geschikt voor docenten en leerlingen uit vmbo, havo en vwo. - Integratie van mediawijsheid in de onderwijsprogramma’s van docentenopleidingen Beeldende Kunst en Vormgeving van ArtEZ hogeschool voor de kunsten, Willem de Kooning Academie en de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten (AHK) - Een antwoord vinden op de vraag op welke wijze (beeldende) kunst- en media-educatie geïntegreerd kunnen worden aangeboden in de huidige onderwijspraktijk.

Het doel was dus om lesmateriaal te ontwikkelen voor het gebruik van audiovisuele middelen om te gebruiken op een middelbare school. In het boek Mediacultuur staat:

Tegenwoordig heb je niet alleen meer een vrijheid van meningsuiting, maar ook een vrijheid van beelduiting. Je mag heel veel zeggen, en je mag ook heel veel laten zien. Iedereen heeft het recht om beelden te maken en te verspreiden.

Het project houdt in dat jongeren kritisch leren kijken naar een beeld, maar ook dat jongeren zelf kritische beelden kunnen maken. Om daarmee aan de slag te kunnen heeft het project Mediacultuur zeven onderwerpen bedacht die met het internet te maken hebben, en waarmee leerlingen kritisch leren kijken en kunnen maken:

- Media & Interculturaliteit: Beeldvorming van de media van culturen. Elke cultuur verschijnt anders in de media. Het imago van landen en culturen wordt in sterke mate bepaald door de media en beïnvloedt de beeldvorming.

Wat beelden zeggen

18

- Media & Privacy: Alles wat je online doet, wordt geregistreerd. - Media & Lichaam: De media beïnvloeden ons zelfbeeld. Alles kan gemanipuleerd worden

met Photoshop. - Media & Macht: Veel onderwerpen voor gesprekken komen voort uit de media. Hoe

belangrijk is media voor onze visie op de maatschappij, cultuur en de politiek? - Media & Medium: Mediatechnologie is veranderlijk en beïnvloedt ons gedrag en gevoel

voor esthetiek. Er wordt geëxperimenteerd met de nieuwe media. Iedereen kan tegenwoordig consument zijn maar ook producent.

- Media & Games: Nieuwe media bieden steeds nieuwe vormen van vermaak. Games zijn tegenwoordig een dominant deel van onze cultuur, er zijn meer gamers dan filmkijkers.

- Media & Identiteit: We bouwen verschillende identiteiten online en we spelen een rol op het internet.

Met het laten kennis maken met deze specifieke onderwerpen, kun je proberen leerlingen met een iets kritischere blik naar het internet te laten kijken. Dat niet alles meer zomaar wordt geloofd. Met de hoop dat leerlingen iets mediawijzer worden.

Mediawijsheid

Mediawijsheid is: ‘het geheel van kennis, vaardigheden en mentaliteit waarmee burgers zich bewust, kritisch en actief kunnen bewegen in een complexe, veranderlijke en fundamenteel gemedialiseerde wereld’ (Heijnen, E. Mediacultuur: Kunst als mediacoach). Volgens www.mediawijsheid.nl gaat het ook om het veilig en slim inzetten van alle beschikbare media, zowel digitaal als analoog. Je moet het zo kunnen inzetten dat je optimaal kunt deelnemen aan de wereld om je heen. Het gaat dus om alle analoge media, maar ook alle digitale media, alsook de nieuwe media, sociale media, het internet, etc. De term ‘mediawijsheid’ werd in 2005 geïntroduceerd in een adviesrapport van de Raad voor Cultuur: ‘Mediawijsheid: de ontwikkeling van nieuw burgerschap’ (www.mediawijsheid.nl). Het begrip kan zowel positief als negatief geïnterpreteerd worden. In negatieve zin kun je bijvoorbeeld denken aan je privacy. Alle informatie op het internet is in principe openbaar, en iedereen kan bij die informatie. Je moet daarom de mensen leren hoe je om moet gaan met je privacy op het internet. De positieve inslag gaat om de mogelijkheden die de nieuwe media met zich mee brengen en alle nieuwe communicatiemogelijkheden. Communicatief gezien is de wereld kleiner geworden, je kunt nu heel gemakkelijk praten of informatie delen met iemand die aan de andere kant van de wereld zit. De reden dat juist nu de mensen mediawijs moeten worden hangt samen met de sterk toegenomen ontwikkelingen van nieuwe technologieën. Met deze technologieën kunnen mensen heel snel en makkelijk beelden creëren, reproduceren en manipuleren, volgens de website www.ahk.nl. Tot een aantal jaar geleden dacht men dat media een bedreiging vormde voor de maatschappij. Men moest beschermd worden tegen de ‘bedwelmende werking van de media’ (Sleurink en Van den Berg, 2000, Buckingham). Die mening is veranderd. Je moet mensen niet meer beschermen tegen de media, maar juist de kennis over de media meegeven. Maar je kan pas een mediawijze mentaliteit ontwikkelen als je naast kennis ook over vaardigheden beschikt. Relatie tussen begrijpend kijken en mediawijsheid Mediawijsheid wilt dat mensen zich bewust en kritisch kunnen bewegen in een gemedialiseerde wereld. Maar om dat te kunnen, heb je een aantal handvatten nodig. Daar is tijd en kennis voor nodig. Je moet kennis en vaardigheden zo kunnen inzetten dat je optimaal kunt deelnemen aan de wereld om je heen, zoals hiervoor ook al beschreven is. Om dit uiteindelijk mogelijk te maken, moet hier aan gewerkt worden. Tekst is een algemeen begrip waar veel mensen al mee over weg kunnen en kennis van hebben. Maar het begrijpen van beelden komt in de gemedialiseerde wereld nog te weinig van toepassing. Maar als alle media belangrijk zijn, niet alleen radio of de kranten of boeken, maar ook de televisie, tijdschriften, posters etc. dan speelt beeld een belangrijke rol in de media. In de media zijn beelden erg belangrijk, omdat je er veel mee

Wat beelden zeggen

19

kunt zeggen. En als je mensen mediawijs wilt maken, kun je een start maken met het beschouwen van beelden.

Welke rol kan het vak beeldende vorming in het vak mediawijsheid en het begrijpend kijken innemen?

Eigenlijk zou mediawijsheid het beste als een rode draad door een aantal vakken heen moeten lopen en zich niet beperken tot een apart leergebied. In principe zou het aan bod kunnen komen bij de vakken Nederlands, Geschiedenis, ICT en bij bijvoorbeeld Maatschappijleer of Beeldende Vorming. In 2008-2009 is er een onderzoek gedaan naar mediawijsheid in de lessen op de middelbare scholen. Uit dat onderzoek bleek dat de aandacht mediawijsheid in 62% van de scholen tijdens het vak Beeldende vorming naar voren kwam. Bij ICT en maatschappijleer was dit 58%, en het komt naar voren bij vakoverstijgende projecten (Cultuur+Educatie, p. 13). Bij elk vak zal een ander aspect aan bod komen; kunstzinnige vorming, praktische vaardigheden of misschien het kweken van goed burgerschap. Bij het vak Maatschappijleer wordt er al wel vaak kort aandacht gegeven aan het begrip mediacultuur, of massacultuur (een ander begrip, maar binnen de massacultuur valt onze mediacultuur). Daar komen de positieve en negatieve kanten van media naar voren. Dat is ook het doel van het vak; op een kritische wijze naar de huidige maatschappij en politiek kijken. Maar dan komt mediawijsheid nog niet helemaal tot zijn recht. In principe wordt er bij het vak Beeldende Vorming bij veel middelbare scholen al wel wat gedaan aan mediacultuur. Maar vaak gaat het dan nog om het kritisch gebruik van media. Het gaat dan bijvoorbeeld om welke bronnen je wel of niet kunt gebruiken. Of om de kennis van verschillende programma’s. Het wordt ook wel steeds meer gebruikt voor kunstzinnige doeleinden, maar dit is nog maar net in gang gezet. Kunst en cultuur weerspiegelen de maatschappelijke ontwikkelingen, vaak in de vorm van kritisch commentaar. Ook met de opkomst en invloed van massamedia is dat niet anders. Kunstenaars maken gebruik van nieuwe media, en reflecteren veel op het eigen werk. Kunst is een spiegel van de beeldcultuur. Het werk van een kunstenaar zegt iets over de tijd waarin we leven. Kunst laat je op afstand naar maatschappelijke ontwikkelingen kijken en laat je er een mening over vormen. Het bekijken en analyseren van actueel werk van kunstenaars en beeldmakers biedt docenten volop mogelijkheden om hun leerlingen te laten reflecteren op zowel de vorm als de betekenis van media, zoals staat in Mediacultuur: Kunst als mediacoach (Heijnen, E.). “Kunst biedt een platform voor visies op de wereld waarin we leven, maar kunst is ook een wereld op zichzelf, een vrijplaats die niet gebonden is aan wetten en regels uit het dagelijkse leven. Kunst kan je daardoor laten confronteren met de werkelijkheid, maar ook ‘andere werkelijkheden’ tonen.“ (Cultuur+Educatie, p.15). Kunstenaars kijken kritisch naar de rol die massamedia spelen in onze omgeving, maar maken hier ook zeker gebruik van; onderwerpen uit de media, gebruik van technieken. Zo bekeken naar het vak Beeldende Vorming kan mediawijsheid en het begrijpend kijken heel goed toegepast worden in de lessen. Bij begrijpend kijken is het doel om beelden te doorgronden. Dit is in het vak Beeldende Vorming niet anders. Alleen worden veel beelden van vroeger gebruikt. Heel veel mensen kennen de Griekse beelden, kerkelijke voorstellingen of schilderijen van Rembrandt. Die beelden zijn echter al eeuwen oud. Het vak zou meer kunnen kijken naar hedendaagse beelden. Dit past vaak ook meer in het de belevingswereld van de leerlingen. Veel hedendaagse kunstenaars werken met media en nieuwe media. Het vak beeldende vorming kan een mengeling maken van technieken toepassen en bewustwording. ‘Haanstra (2001) bepleit dat in betekenisvol beeldend onderwijs naast kunstuitingen uit het verleden ook hedendaagse kunstuitingen aan de orde moeten komen. Daarbij dient er tevens

Wat beelden zeggen

20

een relatie te worden gelegd met de alledaagse beeldcultuur van leerlingen’ (Cultuur+Educatie, p. 22). En die hedendaagse cultuur heeft voornamelijk te maken met tv, internet en games. Leerlingen kunnen dan actief met nieuwe en sociale media bezig zijn, op sociaal gebied en op lesgebied. Ook kunnen ze hierop leren reflecteren. Niet alleen op wat ze aan het maken zijn, maar bijvoorbeeld ook op hun mediagebruik. Volgens Cultuur+Educatie is het ook belangrijk dat de kunstzinnige expressie blijft bestaan: ‘Door vanuit een kunstzinnige houding te werken waarin ook het praktisch eindresultaat meetelt, leert de leerling niet alleen de werking van kunst en media te begrijpen, maar vormt hij met eigen werk en de reflectie daarop ook een persoonlijke visie.’

Wat beelden zeggen

21

Op welke manier kun je begrijpend kijken toepassen in de lessen beeldende vorming? In een groot deel van het onderwijs gaat het nog steeds om het lezen van teksten. Maar het kijken naar beelden zou een steeds grotere rol moeten innemen, door alle beelden die tegenwoordig om ons heen te zien zijn. Bij beeldend onderwijs gaat het niet alleen om het maken van iets, maar ook om het leren kijken en beschouwen is belangrijk bij dit vak. Hoewel in de kerndoelen (www.slo.nl/voortgezet/onderbouw/vakken/kunstvakken/leergebied_kunst_cultuur/overzichtschemas_kunstvakken/schemabeeldend2.pdf/) wel staat dat leerlingen leren te kijken en te luisteren naar kunst, omvat dat nog niet het hele gebied. Met alle beelden om je heen, zou je niet alleen meer naar kunst moeten kijken, maar ook naar ‘gewone’ beelden, die gemaakt kunnen worden door iedereen. Of naar beelden op de televisie. In de onderbouw van het beeldende onderwijs richten de leraren zich vooral op de kerndoelen, op het aanleren van beeldende aspecten als kleur, compositie en perspectief. En het reflecteren op het eigen werk en te presenteren. In de bovenbouw zijn er andere doelstellingen. Het gaat dan niet meer om het aanleren van technieken of beeldende aspecten. Vaak is het dan belangrijker dat ze hun eigen keuzes kunnen maken en verantwoorden. Begrijpend kijken in beeldende lessen kun je toepassen op alle beelden die je kunt laten zien in de beeldende les. In een onderzoek van Haanstra, Van Strien & Wagenaar is ondervonden dat er in onder- en bovenbouw maar weinig vakinhoudelijke relatie met de actuele kunst (www.ahk.nl). Terwijl juist actuele kunst een onderdeel zijn van hun belevingswereld. Naast de beeldcultuur. Films en foto’s worden bijvoorbeeld al geanalyseerd bij beeldende vorming. Dat is in principe niet heel anders dan televisie, of beelden van het internet. Het gebruik van verschillende media zorgt vaak voor meer afwisseling in de lessen, wat ten goede komt voor de concentratie van de leerlingen. Het is niet zo dat je alleen maar filmpjes of foto’s moet laten zien, maar met een afwisseling tussen tekst en beeld zou je leerlingen meer kunnen motiveren. Het vak audiovisuele vorming heeft betrekking tot het vormgeven en beschouwen van fotografie, film en nieuwe media. Maar dit vak wordt maar in kleine mate gegeven op middelbare scholen. Ook komt het maar weinig aan bod in de ‘normale’ beeldende lessen. Media-educatie is vooral gericht op het gebruik van de techniek. Door de grote hoeveelheid nieuwe technieken wordt er vooral gekeken naar hoe het gedaan moet worden, maar de inhoud wordt hierdoor minder belangrijk (Cultuur+Educatie, p. 12). Er wordt gevraagd om meer media-educatie in de kerndoelen van het onderwijs met meer zwaarte voor de betekenisgeving van de media, maar het wordt niet ingevoerd als kerndoel. ‘Wel wordt het vak Culturele en Kunstzinnige Vorming geïntroduceerd die ruimte biedt aan media-educatie, vooral in samenwerking met filmhuizen, musea en andere buitenschoolse instellingen. De beschikbare tijd binnen CKV is echter beperkt’ (Cultuur+Educatie, p. 12). In 2005 wordt er opnieuw gekeken naar het belang van media-educatie. De Raad voor Cultuur (Cultuur+Educatie, p. 13) heeft het liever over mediawijsheid dan over media-educatie:

“Zij noemt daarvoor drie redenen: Media-educatie is een te passieve term, meer gericht op begrip en inzicht dan op productie; het is bovendien een te defensieve term, die bescherming tegen negatieve effecten van de media suggereert; en ten slotte focust media-educatie teveel op formeel onderwijs en is daarmee meer aanbod- dan vraaggericht.”

Wat beelden zeggen

22

De brillen van Parsons Door de Amerikaan Michael Parsons is er een studie gedaan naar hoe kinderen op kunst reageren. In het artikel Ontwikkelingsstadia in het leren van kunst, literatuur en muziek staat hoe hij dit onderzoek heeft gedaan: ‘Hij liet kinderen en volwassenen kijken naar een aantal schilderijen en liet hen erover praten tijdens interviewsessies.’ Naar aanleiding van die interviews heeft hij geconstateerd dat ‘kunst waargenomen door een bepaald verwachtingspatroon’. Maar dit waarnemen, het zien van kunst, kun je ontwikkelen. De mens structureert zijn kijken: op een bepaalde leeftijd of in een bepaalde fase in zijn ontwikkeling is hij zover dat hij op een bepaalde manier kijkt. Zijn idee is dat er vijf manieren van kijken naar kunst zijn. Hij vergelijkt dit met het kijken door brillen. Elke vorige bril houd je op. De brillen zijn niet leeftijdsgebonden. Niet iedereen bereikt bril 5, soms stopt de ontwikkeling van het kijken naar kunst bij bijvoorbeeld bril 2 of 3. Op de website http://muzocoach1011sylvie.blogspot.nl/2011/04/kunstkijken-met-de-5-brillen-van-parson.html heb ik de volgende omschrijving gevonden van de brillen van Parsons:

“Bril 1: associatie Wat gezien wordt is iets dat een associatie oproept. Iets wat bekend is bij de kijker. De voorstelling is niet zo belangrijk. Ook kleuren kunnen bijvoorbeeld associëren met gevoelens en herinneringen; zintuiglijke gevoelens.

Bril 2: voorstelling Bij de tweede bril is de voorstelling juist wel belangrijk, je wilt iets zien in de kunst. Non-figuratieve werken worden moeilijk begrepen; schoonheid is dan belangrijk. Er wordt al van uit gegaan dat ieder een andere mening heeft, maar die wordt niet altijd begrepen.

Bril 3: expressie Een beeld wekt emoties op. Makers hebben een betekenis met een beeld en die moet je als beschouwer te weten komen. Iedereen heeft een eigen ervaring; gevoel is het belangrijkst. Bril 4: leerbaar Een beeld heeft een sociale functie. Omgevingsfactoren worden meegewogen in het kijken. Traditie, technisch kunnen en functie hebben invloed op hoe een beeld er uit ziet.

Bril 5: eigen mening vormen Bij deze laatste bril kan een persoon een waardeoordeel vellen gebaseerd op eigen inzicht en smaak. Die mening moet getoetst worden aan die van anderen.”

Als het kijken naar beelden inderdaad op deze manier plaatsvindt, kun je als docent hier mee gaan werken. Maar niet iedereen is het hier mee eens. De fase waarin je zou verkeren zou leeftijdsgebonden zijn, maar dit hoeft helemaal niet zo te zijn. ‘Daarnaast ontwikkelt niet iedereen zich hetzelfde. Ontwikkelingstheorieën zijn niet meer zo belangrijk, omdat ze maar een beperkt beeld van de ontwikkeling bieden. Ontwikkeling verloopt niet op een overzichtelijke stapsgewijze manier’, zoals geschreven door Constantijn Koopman, in Ontwikkelingsstadia in het leren van kunst, literatuur en muziek. Relatie ‘brillen van Parsons’ en begrijpend kijken Bij de ‘brillen van Parsons’ wordt gekeken naar het kijken naar kunst. Er zijn verschillende ontwikkelingsstadia te ontdekken in het kijken. Er wordt op verschillende manieren gekeken, en je om je te ontwikkelen kun je elke keer een stap verder gaan, een bril verder. Hoewel de brillen van Parsons gericht zijn op het kijken naar kunst, is dat soms wel wat moeilijk te vertalen. Maar bij de eerste bril gaat alleen om associaties. In principe is dat wat we tegenwoordig

Wat beelden zeggen

23

ook doen met alle beelden die we tegenkomen. Dingen opzoeken die we er in herkennen. Bij elke bril zijn wel dingen te verzinnen die bij de hedendaagse beeldcultuur passen. Bijvoorbeeld bril 2; de voorstelling. Je vindt pas iets interessant wanneer je ziet wat het is. Tegenwoordig wordt niet heel lang meer naar een beeld gekeken. Je komt overal beelden tegen, je fietst er langs, je pakt het uit de kast wanneer je je brood aan het smeren bent. Je kijkt er vaak niet goed naar, en helemaal niet zoals je naar kunst kijkt (hoewel de tijd van het kijken naar kunst ook kort is). Bij de derde bril van Parsons gaat het om emoties. Hedendaagse beelden wekken emoties op, bijvoorbeeld op het journaal, of foto’s in de krant. Zelfs foto’s van de vakantie, maar die emoties zijn alleen bekend voor de mensen die die vakantiefoto’s hebben gemaakt. Foto’s en beelden hebben nog steeds een sociale functie, zolang je ze maar op de juiste plaats plaatst. Tijd, cultuur, land, is voor heel veel beelden bepalend hoe het er nu uitziet. Je kunt veel leren van de beelden. En bij bril 5 kun je een eigen mening vormen. Iedereen vormt tegenwoordig zijn eigen mening, en laat dat overal horen, maar een goede mening met goede argumenten is wat anders. Maar als je de beelden goed leert te bekijken, denk ik dat je een goede mening kunt vormen over een bepaald beeld. Dat is met betrekking tot de beelden. Hoe staan de brillen dan in relatie tot begrijpend kijken? Begrijpend kijken heeft te maken met het begrijpen en het ontleden van een beeld. De brillen van Parsons laten per bril een onderdeel zien om een kunstwerk te leren begrijpen. Dit zou je kunnen toepassen op in principe elk beeld. Doelen van begrijpend en kritisch kijken Om aan doelen te komen die bij begrijpend en kritisch kijken horen, kom ik eerst nog even terug op de definities van beide begrippen. Definitie begrijpend kijken: Het leren begrijpen en doorgronden van een beeld en wat de maker je wilt vertellen. Definitie kritisch kijken: Het leren van een beeld te analyseren en hoe iets is gemaakt. Om begrijpend te leren kijken zou je het volgende moeten kunnen: • Het leren van functies en betekenissen van beelden in hun dagelijkse omgeving herkennen en naar waarde schatten (‘Ogen open’, SLO) • Het leren van beter kijken naar beelden en kijken wat beelden te zeggen hebben • Het bewust worden van de beelden om je heen en de invloed van die beelden • Gericht waarnemen • Het kunnen uitleggen wat de bedoeling is van een beeld • Het kunnen uitleggen wat de boodschap is van het beeld • Veilig inzetten van media Om kritisch te leren kijken zou je het volgende moeten kunnen: • Inzicht krijgen in hoe beelden worden gemaakt • Inzicht krijgen in hoe je gebruik kunt maken van materialen en technieken • Het kunnen uitleggen voor wie het is gemaakt • Het uitleggen van wat er is gemaakt en is te zien • Beelden kunnen beschrijven aan de hand van een analyse (wat, waar, wanneer) • Veilig inzetten van media

Wat beelden zeggen

24

Product Korte inhoud:

Om goed over beeld te kunnen praten, moet je eerst te weten komen wat er bedoeld wordt met beeld. Want gaat het dan alleen over kunstzinnige beelden of ook afbeeldingen. En welke beelden zie je dagelijks voorbij komen? En als je nu een keer heel goed gaat letten op alle beelden om je heen. Welke beelden zie je dan voorbij komen? Want een mens ziet zo veel beelden voorbij komen, dat hij/zij er vaak niet eens meer bewust van is dat het om een beeld gaat. Niet alleen schilderijen, tekeningen, foto’s of sculpturen zijn beelden, maar denk ook eens aan reclames op de televisie of banners op het internet. Video’s op het internet of de televisie. Of posters, logo’s van bedrijven. En wat denk je van verkeersborden en pictogrammen?

Doel:

Beschouwen - Leerlingen worden bewust van de beelden om hen heen en de invloed van die

beelden - Leerlingen kunnen uitleggen wat de boodschap is van het beeld - Leerlingen leren beter kijken naar beelden en kijken wat beelden te zeggen

hebben - Leerlingen krijgen inzicht in hoe je gebruik kunt maken van materialen en

technieken - Leerlingen kunnen uitleggen voor wie het is gemaakt - Leerlingen kunnen beelden analyseren

Vaardigheden - Leerlingen kunnen zelf reclamebeelden maken - Leerlingen kunnen beeldende middelen inzetten om een boodschap/idee over te

brengen - Leerlingen kunnen een videobewerkingsprogramma gebruiken

Benodigdheden:

- Beamer/digibord om filmpjes/foto’s te kunnen laten zien - Opdrachtblad ‘overal beelden’ - Schetsbladen - Papier om op te schrijven - Tekst ‘Oreo-reclame’ op papier, of laten zien via beamer/digibord - Filmcamera’s of smartphones met camera’s - Windows Live Moviemaker

Tijd:

- Inleiding en brainstormen: 1 x 50 minuten - Zelf aan de slag: 2 x 50 minuten

Inleiding:

Vanaf het moment dat je wakker wordt zie je overal beelden. Je pakt even je telefoon er bij, of je zet de televisie aan. Dan ga je ontbijten en vertrek je naar school. Welke beelden kom je op een dag zoal tegen, en wat versta je allemaal onder beeld? Maak eerst het werkblad ‘Overal beelden’.

Wat beelden zeggen

25

Alle beelden zijn gemaakt met een doel, bijvoorbeeld om een huis te versieren,of om iemand te vereren. Maar als je aan reclame denkt, wat zal een reclamefilmpje voor doel hebben? Bekijk het volgende filmpje: https://www.youtube.com/watch?v=QpFaAptcp5Q&spfreload=10

De tekst: Songtekst Oreo song ‘wonderfilled villains’ (reclame oreo)

Wonder if I gave an Oreo to a vampire in a creepy show, would he not act so undead? Would he thirst for milk instead? I've just got this feeling that it might work out all right. ‘Cause cream does wondrous things inside a chocolate sandwich dream. If I gave 'em to great white sharks, would they share 'em with baby seals? Would they call up a giant squid for a friendly meal? Wonder if I gave an Oreo… Wonder if I gave an Oreo… What if I gave an Oreo to you?

Als je alleen naar het beeld kijkt, wat verteld het beeld je dan? En als je daarna naar de tekst luistert/kijkt, wat kan die tekst je dan vertellen? Huiswerk Zoek zelf nog 5 reclamefilmpjes. Schrijf de doelen van die reclames op en de manier waarop de reclame zijn verhaal over brengt.

Wat beelden zeggen

26

Kern: Deze opdracht maak je in een groepje van twee of drie. Ga nu zelf aan de slag met het maken van een reclame. Bedenk eerst een goed idee en maak daarna een storyboard (vertel het verhaal in kleine tekeningetjes). Probeer verschillende dingen uit, maar zorg er voor dat je doel, je boodschap, goed overkomt. Denk aan de reclames die je hebt gekeken en hoe zij hun verhaal overbrachten.

Afsluiting:

Als afsluiting alle filmpjes van de leerlinge kijken, met de hele klas. Feedback laten geven door de leerlingen, maar zorg er wel voor dat het positief gebracht wordt. Tops en tips bijvoorbeeld. Wat vinden ze van hun eigen filmpje, en wat hadden ze misschien nog beter of anders kunnen doen?

Wat beelden zeggen

27

Opdrachtblad - Overal beelden Op een dag zie je heel veel beelden voorbij komen. Maar daar ben je je niet altijd van bewust. Je gaat uitzoeken in hoeverre jij je bewust bent van de beelden die je ziet. Wat versta jij allemaal onder ‘beeld’? …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… Ga voor jezelf na welke beelden je allemaal gezien hebt vanaf het moment dat je wakker werd tot nu. …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………... Ga daarna in groepjes zitten en vergelijk met elkaar wat je allemaal hebt gezien. Ben je dingen vergeten? Zo ja, wat dan? …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ================================================================================== Doelen van beelden Elk beeld heeft een bepaald doel. Verschillende beelden hebben vaak verschillende doelen. Bijvoorbeeld naamsbekendheid, ideeën verspreiden, de ‘werkelijkheid’ laten zien. Als je aan een reclame die op de televisie te zien is, aan welke doelen denk je dan? …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… Op welke manier kun je dit/deze doel(en) bereiken? …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… Wat doen deze doelen met het beeld? ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Wat beelden zeggen

28

Conclusie Naar aanleiding van een artikel dat ik gelezen heb in de Volkskrant was ik geïnteresseerd door het idee van ‘begrijpend kijken’. Het artikel Leer kinderen nu vooral ook begrijpend te kijken, geschreven door Lucas Westerbeek is een interessante invalshoek. De eerste zin is: ‘Jongeren groeien op in een beeldcultuur en niemand die ze kritisch naar die beelden leert kijken’. Nu zijn er al twee begrippen aan bod gekomen, namelijk begrijpend kijken en kritisch kijken. Deze begrippen lijken heel erg op elkaar, maar er is wel een verschil tussen deze begrippen. Begrijpend kijken gaat over het begrijpen van een beeld. Wat bedoelt de maker er precies mee? Met kritisch kijken probeer je beelden te analyseren. Op scholen wordt in principe nog niet heel veel gedaan met begrijpend kijken, of de beeldcultuur. Het zwaartepunt ligt nog steeds op tekst en woorden. Terwijl de beeldcultuur juist zo’n grote rol speelt in het dagelijkse leven. Bijna overal waar je tegenwoordig kijkt, zijn er beelden, reclames, signalen of iconen te zien. Ons leven zit er vol mee. Op school zou je hier mee aan de slag kunnen gaan bij bijvoorbeeld het vak Beeldende Vorming. Dit vak heeft al een beeldende werking, en er worden al veel beelden ontleed. Dit heeft echter vaak betrekking op beelden uit de kunstgeschiedenis, terwijl er in de huidige maatschappij ook een wereld aan beelden open ligt. Waarschijnlijk vinden leerlingen beelden uit de huidige maatschappij interessanter, deze beelden passen bij hun belevingswereld. Als mensen zich er in kunnen herkennen, gaan ze zich er ook meer voor interesseren. Daarnaast is het mij opgevallen dat leerlingen geen idee hebben over de stortvloed aan beelden die je op een dag ziet. Ik denk dat die bewustwording nu ook helemaal niet van toepassing is, er is niemand die het er met ze over heeft. Maar alle beelden die je bewust of onbewust ziet, spelen toch een rol in jee leven. Er ligt dus nog een grote rol voor Beeldende Vorming en scholen in het algemeen voor het stimuleren van het kijken naar en bewustwording in beelden in onze huidige beeldenmaatschappij.

Wat beelden zeggen

29

Bronnen Artikelen - Breeuwsma, G., Haanstra, F., Koopman, C., Laarakker, K., Schram, D. & Witte, T. (2005) Ontwikkelingsstadia in het leren van kunst, literatuur en muziek. Utrecht: Cultuurnetwerk Nederland. - Bollegraf, G., Ebbers, D., Pieterse, F. & Urlus, A. (2006) Visuele geletterdheid. Stichting Leerplanontwikkeling. - Groenendijk, T. Hoorn, C. van. Huizenga. Toorenaar, A. & Valstar, E. (2010). Project Mediacultuur onderzocht. Geraadpleegd op 18-05-2015, van http://www.ahk.nl/fileadmin/download/ahk/Lectoraten/Kunst-_en_cultuureducatie/lect-mediacultuur-def.pdf - Koopmans, H. & Roozen, I. (1999). Ogen Open: Beeldbeschouwen met kinderen uit groep 1 tot en met 8. - Lubbers, A. Mediawijs door beeldende kunst. Geraadpleegd op 17-05-2015, van http://www.cultuurplein.nl/sites/default/files/mediawijsheid_door_beeldende_kunst_62.pdf - Onderwijsdatabank. Begrijpend kijken in de klas. Geraadpleegd op 06-05-2015, van https://onderwijsdatabank.s3.amazonaws.com/downloads/12.pdf - Schema Beeldend 2. Geraadpleegd op 25-08-2015, van www.slo.nl/voortgezet/onderbouw/vakken/kunstvakken/leergebied_kunst_cultuur/overzichtschemas_kunstvakken/schemabeeldend2.pdf/ - (Un)Real: Wat is echt en wat niet in het digitale tijdperk? (2013). Hilversum: Roland Holst College - Vernooy, K. Effectief Leesonderwijs nader bekeken. (2007). Geraadpleegd op 05-08-2015, van http://masterplandyslexie.nl/public/files/documenten/Kees_Vernooy_Effectief_leesonderwijs_nader_bekeken.pdf

Boeken - Alblas, G., Heinstra, R. & Sande, H., van de. (2006) Praktische psychologie voor leren en onderwijzen. Groningen: Wolters-Noordhoff - Burn, A., Buschkühle, C.P., Duncum, P., Heijnen E. & Martens, H. (2009) Media + Kunst + Educatie: internationale ontwikkelingen in media- en kunsteducatie. Utrecht: Cultuurnetwerk Nederland - Driel, H., van. (2004). Beeldcultuur. Amsterdam: Boom - Heijnen, E. (2009) Mediacultuur: Kunst als mediacoach. Amsterdam: Stichting Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten - Kohnstamm, R. (2002) Kleine ontwikkelingspsychologie: Deel III: De adolescentie. Houten/Diegem: Bohn Stafleu Van Loghum - Pardoen, J. (2013) Focus!: Over sociale media als de grote afleider. Amsterdam: Uitgeverij SWP - Schijndel, M. & Smiers, J. (1999) Ruimte aan verscheidenheid: Kunst en kunstonderwijs in lokaal en mondiaal perspectief. Utrecht: Hogeschool voor de Kunsten. - Veen, T., van der & Wal, J., van der. (2012) Van leertheorie naar onderwijspraktijk. Groningen/Houten: Noordhoff Uitgevers. Websites - Beeldcultuur definitieproblemen. Geraadpleegd op 31-03-2015, van http://www.maatschappelijkeverbeelding.nl/actueel/blog/beeldcultuur-definitieproblemen.html - Beeldcultuur. Geraadpleegd op 31-03-2015, van http://anw.inl.nl/article/beeldcultuur?searchtype=form&form=b*r#s=0&l=&lp= - Blind. Zegt een beeld meer dan duizend woorden? Geraadpleegd op 22-05-2015, van https://www.ziedaar.nl/article.php?id=274 - Claessens, L. (18-06-2013). Een essay over beeldcultuur. Geraadpleegd op 05-04-2015, van http://loesclaessens.nl/Een-essay-over-beeldcultuur

Wat beelden zeggen

30

- Extend Limits. Bloei van de beeldcultuur. Geraadpleegd op 21-05-2015, van http://www.extendlimits.nl/trends/trend/bloei_van_de_beeldcultuur - Faasse, J. Hoeveel reclame ziet u per dag? (08-03-2012). Geraadpleegd op 30-07-2015, van http://faassevision.blogspot.nl/2012/03/hoeveel-reclame-ziet-u-per-dag.html - Gerritzen, M. Maken, Produceren en ondernemen in de beeldcultuur. Geraadpleegd op 17-05-2015, van http://miekegerritzen.nl/vision-nl/ - Gerritzen, M. Upcoming publication on image culture. Geraadpleegd op 17-05-2015, van http://miekegerritzen.nl/past-and-future-projects-nl/ - Heerde, S., van. (01-06-2009). Beeldcultuur. Geraadpleegd op 05-04-2015, van http://www.sandervanheerde.nl/writings/beeldcultuur.aspx - Het abc. Begrijpend kijken. Geraadpleegd op 21-05-2015, van http://www.hetabc.nl/begrijpend-kijken - Kooten, L.A., Zuil van Trajanus. Geraadpleegd op 24-07-2015, van http://www.architectenweb.nl/aweb/archipedia/archipedia.asp?ID=430 - Mediawijsheid. Geraadpleegd op 22-05-2015, van https://www.mediawijsheid.nl/dossiers/ - Mediawijsheid. Mediacoach. Geraadpleegd op 22-05-2015, van https://www.mediawijsheid.nl/mediacoach/ - Mediawijzer.net. (30-05-2010) Mediacultuur: Kunst als mediacoach. Geraadpleegd op 06-05-2015, van http://www.mediawijzer.net/mediacultuur-kunst-als-mediacoach/ - Mestrum, H. (02-11-2006). Mooie voorbeelden van nieuwe media in het onderwijs. Geraadpleegd op 18-05-2015, van http://www.hansonexperience.com/blog/2006/11/nieuwe_media_in_het_onderwijs.html/ - Miert, M. (18-05-2015). Onbegrijpelijk dat begrijpend kijken nog geen schoolvak is. Geraadpleegd op 22-05-2015, van http://www.lkca.nl/publicaties/blogs/onbegrijpelijk-dat-begrijpend-kijken-nog-geen-schoolvak-is - Nationaal Expertisecentrum leerplantontwikkeling. Begrijpend kijken. Geraadpleegd op 22-05-2015, van http://www.slo.nl/primair/leergebieden/ned/taalsite/lexicon/00405/ - Nationaal Expertisecentrum leerplanontwikkeling. Begrijpend lezen. Geraadpleegd op 22-05-2015, van http://www.slo.nl/primair/leergebieden/ned/taalsite/lexicon/00034/ - Pollmann, J. (09-10-2013) Beeldcultuur: definitieproblemen. Geraadpleegd op 21-05-2015, van http://joostpollmann.nl/beeldcultuur/beeldcultuur-definitieproblemen/ - Radboud Universiteit. Nieuwe media en digitale cultuur. Geraadpleegd op 22-05-2015, van http://www.studiegids.science.ru.nl/2014/arts/prospectus/minorgids/info/39806/ - Senff, N. (01-05-2015) Digitale geletterdheid Nederlandse leerlingen is een mythe. Geraadpleegd op 21-05-2015, van http://www.kennisnet.nl/themas/mediawijsheid/digitale-geletterdheid-nederlandse-leerlingen-is-een-mythe/ - Stichting Beeldverhaal Nederland. Beeldeducatie, begrijpend kijken en visuele geletterdheid. Geraadpleegd op 20-05-2015, van http://www.stichtingbeeldverhaal.nl/311/beeldeducatie-begrijpend-kijken-en-visuele.htm - Tilburg University. Beeldcultuur. Geraadpleegd op 22-05-2015, van https://mystudy.uvt.nl/it10.vakzicht?taal=N&pfac=FGW&vakcode=826173 - Tussen taal en beeld. (02-03-2015). Geraadpleegd op 07-04-2015, van http://www.tussentaalenbeeld.nl/A38.htm#B - Verkade, T. Next checkt: ‘De gemiddelde westerling ziet 3.600 reclames per dag’. (20-01-2012). Geraadpleegd op 30-07-2015, van http://www.nrcnext.nl/blog/2012/01/20/next-checkt-gemiddelde-westerling-ziet-3-600-reclames-per-dag/ - Vlaeminck, S. Kunstkijken met de 5 brillen van Parsons!. (03-04-2011). Geraadpleegd op 07-08-2015), van http://muzocoach1011sylvie.blogspot.nl/2011/04/kunstkijken-met-de-5-brillen-van-parson.html

Wat beelden zeggen

31

Wat beelden zeggen

32

Bijlagen Bijlage 1 – ‘Leer kinderen nu vooral ook begrijpend te kijken’

Wat beelden zeggen

33

Bijlage 1 ‘Leer kinderen nu vooral ook begrijpend te kijken – Lucas Westerbeek’

Wat beelden zeggen

34