eV~est%.~~e

W.A.-manNovelle

Van Gennep Amsterdam

W.A.-man

Theun de Vries

W.A.-manMet een nawoord van de auteur

Van Gennep Amsterdam 1982

Eerste druk, als illegale uitgave onder het pseudoniem M . Swaertreger, 1944(de Bezige Bij) ; tweede druk in de bundel De laars, 1945 (Van Loghum

Slaterus) ; derde druk, in de tweede druk van De laars, 1947 (Van LoghumSlaterus) ; vierde druk, samen met De pook en Roest, 1967 (de Bezige Bij) ;

vijfde druk, tweede druk van De pook en Roest, 1975 (Querido) .O 1981 by Theun de Vries

Zesde druk, maart 1982 Uitgeverij en boekhandel Van Gennep bv, Nes 128,1012 KE Amsterdam (met een licentie van E .M. Querido's Uitgeverij B.V .,

Amsterdam) .Foto's omsiag: Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie, Amsterdam

(voorkant) en Paul Levitton (achterkant)Omslagontwerp : Jacques Janssen

Druk- en bindwerk : Krips Repro Meppel

CIP-gegevensVries, Theun de - W.A.-man/Theun de Vries ; met een naw . van de auteur.

- Amsterdam : Van Gennep .Oorspr . illegale uitg . onder het pseud. M. Swaertreger, Amsterdam

Doezende Dar (Bezige Bij), 1944 .UDC 82-3 UGI 420

Trefw . : romans en novellen ; oorspronkelijk .ISBN 90-6012-521-5

W.A.-man

Waarom zou hij niet Frans Dijkgraaf heten? Dijkgraaf iseen goede Hollandse naam . ledereen zei altijd dat hijzo'n goede Nederlandse naam had .

Het kon hem zelf geen haar schelen in de dagen, toenhij nog naar de donkere ouderwetse school ging, ergensaan de zoom van de Jordaan, op een gracht waar mis-schien tweehonderd jaar voordien kooplieden met geldgewoond hadden en waar nu alleen nog opslagplaatsen,lorrenpakhuizen en conf ectieateliers waren, en morsigehuizen met trappen vol mensen en kinderen, en leeg-staande onderstukken, en 's avonds een paar suf f e lan-taarns boven trapjes en verraderlijke kelders . Frans vistevoor schooltijd met zijn soortgenoten in de gracht naardooie katten, papierafval en dobberhout, ze speelden pi-raat op de zolderschuiten . Nu en dan viel er een van hento water, en zij genoten van de huiverige spanning vande toegeschoten omstanders, het getier langs de kadevan mannen met de dreg ; de drenkeling bleef een weeklang de held van de klas . Frans was bang voor het wa-ter, hoewel hij graag eens held van de klas had willenzijn . Er werd dikwijls gevochten en hij kreeg veel slaag,want hij was, ofschoon niet klein, schraal en snelver-moeid en gaf zich het eerst van allemaal gewonnen . Zijnwraaklust roerde zich dof maar kortstondig, want hijhad altijd het gevoel dat het zo en nier anders hoorde .Hij =yacht nooit na . Hij slenterde elke morgen met tegen-zin naar school; hij leerde slecht en grijnsde neerslach-

5

tig als de klasseonderwij zer tegen hem uitviel : 'Hoe kaneen jongen met zo'n goeie Hollandse naam zulke stom-miteiten begaan ! Wat heb jij eigenlijk in die kersepit -zaagsel?' Hij slenterde met eenzelf de tegenzin vanschool riaar huis. Op straat gebeurde van alles . Hij hader weinig oog voor, maar hij zag ertegenop vroeg thuisto komen, want hij moest voor het eten meestal bood-schappen wegbrengen. Het enige wat hem op straat be-zighield waren ruzies; hij stond dan aandachtig stil,rekte zijn schrale, ongewassen hals uit groezelige trui ofbuisje, en loerde, luisterde. Hij Rep Bloom en teleurge-steld verder als de smerissen kwamen, de bekeuringenwerden gegeven of de opstoot uiteengedreven . Hij maak-te vaak een omweg langs de Rozengracht of de Raad .-huisstraat en tuui'de voor etalages met speelgoed of in-strumenten die hij nooit hebben zou ; hij stelde het zichzelfs niet voor . Hij staarde ernaar, opschrikkend als deWestertoren vermanend sloeg. Dan haastte hij zich hetlaatste stuk van de weg, een bottig, wanordelijk ventjemet een gezicht zoals er honderden zijn . Zijn kleren had-den een onbepaalde kleur, iets, dat zweemde naar hetgrijs van uit het water getrokken lompen die men op dekeien beef t laten drogen, naar een bestendige regen-lucht. Zijn mouwen rafelden. Soms poetste hij zijnschoenen -- als zijn, moeder, moe van het bedienen in hetkruidenierswinkeltje, niet toegaf aan haar neiging tottranen, maar verbitterd werd en naar nalatigheden vanhem en zijn zusje zocht en Happen uitdeelde, omdat zijzich zelf en niets meer baas kon . Frans huilde nooit; zijnzusje wel. Hij dacht dat het zo hoorde.

Zijn ouders zwoegden allebei in het kruidenierszaak-je. Het lag aan een zijgrachtje, in een smal, hellend huis .

6

De woonkamer achter de winkel was schemerig ; hetlage, vierkante raam zag uit op een binnenpleintje, waarhet naar plees rook. In de zomer kwijnde er een egelan-tier. Achter de gang was het keukentje met de gebarstengootsteen. Frans waste er zich 's morgens - soms. Zijsliepen boven. Op de tweede en derde verdieping stom-melden de medebewoners ; hun grammofoon en radio'stierden 's avonds tegen elkaar op .

De moeder van Frans deed de winkel . Haar droom-beeld was een automatische weegschaal . Zij woog sui-ker en soda en rijst en goedkope zeep of in de bakjesvan een balans, die zij indertijd met de hele inventarisvan het buurtwinkeltje hadden overgenomen ; ze woogmet koperen gewichten, die vol zaten met de littekensvan een eentonig herhaalde ijk . Zij hoorde elke daghonderd gesprekken aan, die vrijwel op hetzelfde neer-kwamen, en schreef elke dag vij ftig borgers in het lange,smalle, vettige winkelboek. Ze moest erbij glimlachen,het gesprokene beamen en onderwijl op centen en halvecenten letten. Ze had water in haar knieen en enkels, enhaar haren waren piekerig en glansloos . Zij huilde haaruitputting nooit uit . Ze snauwde en sloeg Frans en zijnzusje om de oren. Haar man bromde erbij en belette hethaar niet . Ze dachten allemaal dat het zo hoorde.

De vader van Frans droeg het hele jaar door een grijs-linnen jasje, dat hij 's avonds aan een haak van de win-keldeur hing . Het bengelde daar vormloos en even moeals de moeder, de weegschaal en de grauwpapieren zak-ken boven de toonbank . De vader van Frans reed over-dag met een bakfiets langs zijn betere klanten . Hij hader een dertigtal, de meesten in en nabij de straat waar detram reed en haast op elke hoek een cafe was met luid-

ruchtig glaswerk en bierreclames en licht. Hij reed naarhen toe voor een ons biscuit en een pakje maizena. Hijtrapte langzaam, het bovenlichaam vooroverhellend ophet stuur. In de borstzak van zijn linnen jasje zat eenopschrijfboekje met een stompje anilinepotlood . Nu endan zag Frans zijn vader een nieuw potlood nemen ; hetduurde maar heel kort of het was weer een stompje ; pasdan leefde het lang. Vader stored bij zijn betere klantenop de drempel, of onder aan de trap. Hlj leverde ujnwinkelwaar of in een mandje waarvan steeds meer bie-zen lossprongen . Op sommige plekken was het vlecht-werk met een ij zerdraadj a bij gekramd . De meeste klan-ten kenden het gezicht van Frans' vader niet ; zij hoor-den alleen zijn stem : 'Kruienier, mevrouw !' En zij die hetgezicht wel gezien hadden, herinnerden het zich nietmeer zodra hij w''eggefietst was. Hoogstens herinnerdezich een enkele die hand, schuivend met het potlood-stompje over een bladzij vol ezelsoren, terwijl hij be-dachtzaam de boodschappen noteerde . De hand was wel-sprekender dan de man, maar even nederig, onbeholpenen gelaten. De meesten kanden dat niet zien ; men moetdaar een apart zintuig voor hebben .

Frans en zijn ouders en zusje hadden het niet arm ;dat wat men arm noemt. Frans had nog nooit hangergehad. Zijn moeder sneed het brood misschien to dik ensmeerde de boter to dun, maar zij aten er genoeg van . Inde winkel was er wel steeds een geschramd sardineblik,een jampot waarvan het deksel losliet, een pak hagelslagmet een gaatje. De maaltijden, die de moeder van Franstijdens het druilen van de klandizie op de namiddag be-reidde, waren dampend en heet, en Frans begreep nooitwaarom zijn zusje kieskauwde en allerlei dingen had die

8

ze niet lustte . Hij grinnikte als moeder zich opwond enharde woorden tegen Cobi zei en langs hem heen naarCobi sloeg . Vaders hand bewoog bij zulke gelegenhedenonrustig naar zijn bord, maar hij zei nooit iets. Ze von-den alien dat het zo hoorde, zusje ook .

De beste herinneringen aan de vroege jaren had Fransvan de zaterdagavonden. De winkel druk, het belletjerusteloos, voetgeschuif el over de drempel, veel stemmen,zilvergeld en kopergeld dat langs hout schuift en in eenlaatje valt, tinkelende weegschalen, vader en moederbeiden aan 't bedienen. Maar dat was het niet. 's Zater-dags was tante Cobi er om moeder to helpen . De keukenen de woonkamer hadden iets stralends ; tante Cobispaarde de stroom niet en die ene keen vond moeder hetniet erg. De plafondlamp met de groene kap en de sche-merlamp met de roze strikken en het kleine lampje dateen vis voorstelde, in Wiens buik het lichtje zat, gloordenoverrijk ; het nikkelen theeservies had sterren, het na-maakgoud van het dikgelij ste namaakschilderij - Vrou-wen op het duin, pinx. Blommers - had voor Frans deovertuigende gloed van echtheid ; zelfs de dode, nuchterelichtbol in de keuken brandde warm . Pannen stoomdenop het fornuis, er zweefde braadlucht. Op de gaspitwarmde tame Cobi water in een wasketel. Er lagen nieu-we dweilen op de vloer gespreid . Tante Cobi roerde ineen pan, prikte met een vork in de aardappels en praatteonderwijl : tijd om je uit to kleden, schatjes . - Tante wasmoeders evenbeeld ; Frans wist dat ze ouder was, maarze leek jonger, een fris gezicht, heldergrijze ogen ; ze hadeen kam in het hooggekuifde haar waarop steentjes fon-kelden . Frans' zusje geloofde dat het briljanten waren ;Frans twij f elde eraan ; de man van tan to Cobi was gla-

9

zenwasser, en glazenwassers kopen geen briljanten .Tante Cobi had nooit de gejaagde moeheid van moeder ;ze deed al wat ze deed zonder overhaasting, maar haarhanden vergisten zich nooit. Ze veegde met een puntvan haar pantof fel de vuile kinderwas in een hoek bij-een, Boot Ae wasketel leeg in de teil en begon de kinde-ren in to zepen. Haar hand werd zacht en roze onder hetmollig schuim. Frans gloeide onder de weldaad . De spie-gel, waarover een bruine schilfeying liep alsof er langgeleden een bars- of honingspoor over getrokken was,besloeg ; de zwarte pannen besloegen ; de lichtbol aan de ,zoldering zweefde als een zon in de mist ; Frans' hoofdtong als een lichtbol in de goudmist . Tante Cobi's konenglommen en ze lachte als de kinderen dol in het schuimsloegen ; voor het bad gebruikte ze echte toiletzeep. Maartante keek naar de klok. Langer dan een kwartier moch-ten ze niet in het water. Het was het enige water waarFrans niet bang voor was . Als ze met schone hansoppenover schoon ondergoed in de woonkamer kwamen, wasde tafel gedekt . Die kanarie ging zo tekeer dat de kooischommelde. Frans begon aan de radio to draaien ; Cobizat met haar poppen onder het tafeltje van de naaima-chine, ze fantaseerde zwijgend . De radio kraakte, somsjankte hij als een hand tegen de maan . Door twee ver=diepingen heen hoorde je de radio van de buren die ge-stoord werd. Achter het raam, waardoor je de winkelkon zien, voor zover het vlak niet verduisterd werd doorde vaste, vierkante stapels van zeeppoederpakken enbussen en flessen en blikjespiramiden, zag je de schim-men van vader en moeder en de klanten . Soms liep klei-ne Cobi stil naar de winkel om to zeggen dat Frans weeraan de radio draaide . Als vader dan kwam, zat Frans al

10

lang in een andere hoek met zijn bouwdoos . Vaderdraaide de radio uit . Hij zei nooit iets . A is hij weg was,zocht Frans opnieuw naar de jankende hond . Hij wistzelf niet dat het uit verveling was . De klok tong doorhet tergend spelletje heen met Westminster-slag . A is deklok vier of vij f keer gezongen had, grog het licht in dewinkel uit . Bijna tegelijkertijd kwam tante Cobi met deschalen. Door de week aten ze uit de pan, 's zaterdags en's zondags uit schalen. Vader verscheen in zijn hemds=mouwen, en Frans wist dat het trieste vuile jasje weeraan de haak in de winkel hing, alsof de moeheid van zeswerkdagen erin was blijven zitten . Moeders stem zeurdeverdrietig door de keuken . 'Ach, mens,' zei tante Cobidan, of: 'Nou, moe .' Het enige nare van de zaterdag-avond was, dat moeder altijd met een gezicht vol vlek-ken en een pijnlijk saamgenepen mond binnenkwam .Later pas begon het Frans op to vallen, dat ze dan ookbijna niet at. Het eten was overvloedig en verdovend entegen het einde van de maaltijd waren hij en zijn zusjezo loom, dat hij zich zelden herinnerde hoe ze naar bo-ven en naar bed kwamen .

Van de zondag hield Frans niet. Hij moest zijn goeiegoed aan en zijrr zondagse schoenen, en de straat op .Maar als hij met de schoenen getrapt had - en ze kondenverdomme altijd zien of hij ermee getrapt had - kreeghij een pats van links en van rechts . Van moeder. Zijnvader keek dan steeds in de krant .

De zondagen waren leeg en langzaam ; de wijzers opde klokkeplaat van de Westertoren kropen, slaperig verguld. Als Frans zijn centen bij de ijscoman had ver-snoept -- `Hier is ijs van Piet ; levert op bruiloften enpartijen' - of de laatste toffeebrokken tussen zijn kiezen

1 1

vandaan gezogen, slenterde hij de kleine gracht af, degrote op, de omtrek in. Alles was anders dan andere da-gen. De trams knersten landerig en ijl, de nakende manop het paleis met de bol op zijn nek stond gemakzuchti-ger op zijn benen dan door de week ; was de bol lichter?Er reden massa's kinderwagens, en er liepen vrouwenachter met hakken die hel en eigenaardig tikten, enmannen met bruine knuisten uit de stugge mouwen vanconfectiepakken, en er tingelde harde muziek uit decafes, waar Frans bang voor was. Hier en daar waren destraten leeg, andere ongewoon vol ; voor de buurtbios-copen stoeiden grote jongens met bonte stropdassen enspitsgepunte slappe boorden rondom spichten van meis-jes ; de wind woei honderden kauwgumwikkels en cho-coladepapier en apenotendoppen langs het asfalt, .

Niemand bemoeide zich met Frans . Zijn zusje zeuldehaar poppewagen Tangs het grachtje en speelde zwijgendhet moederspel ; zij mocht niet verder dan de stoep .Frans leunde tegen de ruiten van gesloten winkels en opijzeren hekjes en keek naar de dringende jongens, debioscoopportier met zijn gegalonneerde f rak, het afval-papier, dat herwaarts en derwaarts stoof . Hij was nietverdrietig, maar leeg. Hij dacht dat het zo hoorde.

Thuis zaten zijn ouders . Zijn vader in een blauw kam-garen pak, waarvan de jas over de stoel leunde . Hij hadnu witte hemdsmouwen. Zijn moeder lag in een luiestoel, onder de dunne varen in de bronzen pot, een zak-doek over haar gezicht . Zijn vader sliep midden op dedag, de armen onder het hoof d op de tafel waarover eengehaakt kleedje lag, de krant kreukte onder zijn ellebo-gen. In de kooi trillerde de kanarie bedrukt. Het serviesmet de nikkelen sterretjes tintelde op tafel, eromheen

1 2

stonden schaaltjes met gebroken biscuits, die onverkochtin de blikken waren blijven liggen, en de bonbons waar-op ze de meeste korting kregen . De egelantier rekte zichhongerend naar de zon op het plaatsje .

Als de vader van Frans wakker werd, begon hij naarzijn potlood to zoeken . Hij vergat steeds weer dat het inhet linnen jasje zat . Als hij het had bedacht, klakte hijde tong tegen de boventanden en ging het halen, omcij fersommetjes to krabbelen op de marge van de krant .Hij wilde veel meer dan een automatische weegschaal diealleen maar tijd besparen zou . Hij wilde sparen voor eenandere winkel, in een straat met een tram, dicht bij decafes met de reclames van Heineken en de Wildeman enhet smalle, violette neonlicht, to midden van honderdenbetere klanten. Hij bevochtigde het potlood, tot hij deaniline zelf proefde en zijn tong in de keuken aan devaatdoek ging afboenen. Hij had geen verbeeldings-kracht; achter de betegeling van het gebarsten goot-steentje verrees nooit het wensbeeld van een andere win-kel . Hij zag de cijfers . Zij stonden in het gelid, zij lietenzich een tijdlang gedwee tellen, - maar als hij ze bijnaonder de duim had, versprong er een en nog een, ze tul-melden door elkaar, ze dansten in een heksenkring - eenmacht die zich nog niet door hem wilde laten temmen.Hij wist het en streek weer geduldig achter de tafel neeren zocht in de krant, totdat zijn vrouw zou opstaan omthee to schenken .

Toen Frans na een keer zitten blijven met dertien jaarin de hoogste klas van de stadsschool zat, gebeurde eriets dat zijn onverschilligheid voor de eerste maal door-brak. Er kwam oproer in de jordaan . Oproer - het woordwas van zijn ouders . Het was niet van de oproerlingen

1 3

zelf. Zij zeiden dat zij aan de grens van het levee ston-den met hun gekorte steun, en zij demonstreerden enwerden uiteengejaagd en demonstreerden weer en kro-pen toen terug achter de bruggen van hun oud grachten-eiland, die zij ophesen en waar zij zich tegen de gewa-pende overheid verschansten . - Bij Frans thuis vielen erbittere woorden tussen moeder en tante Cobi, want tanteCobi en haar man waren voor de oproerlingen, en moe-der zei met een hoge bevende stem zoals Frans die nietkende : 'Cobi, God mag me straf f en, als ik hierna van mebloedeigen zuster nog een genade anneem', - en tanteCobi zei : 'je zal nog eens anders spreken, Aagie, maar 'tis mij n goed, 't spij t mij n alleen om de schapen .' Dieweek bleef tante Cobi weg en de week daarop en daaropnog een keer . Het oproer was toen al lang afgelopen.Maar zolang het duurde, was er verwarring en het meestin Frans. Niet alle straten en grachten van de Jordaanwaren of to schansen of met opgehaalde bruggen togrendelen, en als Frans 's ochtends (met een omweg)naar school ging, zag hij de grij sgroene pantserauto'straag en trillend over de keien van de openliggendebuurten kruipen . De lopen van vuurwapens egelden van-uit het pantser, stil en zwart. Frans keek ernaar als naaronbereikbaar speelgoed van reuzen. Maar later begreephij de ernst, toen er gekletter van paardehoeven rees ineen achterstraat . Hij bleef staan, het gevaar was er on-verhoeds, aan alle kanten . Hij voelde het tot in zijn haar .Over pleintjes, dwarsgangen, een hofje zag hij mensenrennen; een lange jongen in hemd en broek struikeldeen viel voorover in de punt van een hek. Onzichtbaarbleven de hoeven van de charge ; daarna vielen er snelachtereen schoten . Als hij dit geluid later dichtbij hoor-

1 4

de, rende hij langs de stoepen en opengebroken plavei-sels door naar school. De helft van de kinderen was nietaanwezig. De onderwijzer stond bleek voor de klas . Hijdeelde al die dagen geen regel straf uit ; soms, als hijnaar de kaart of het bord wees, verstarde hij in een be-vrozen luisterhouding, of schoon er niets to horen wasdan sirenes op het IJ . Overdag was het drukkend enwarm, maar op school en thuis bleven alle ramen ge-sloten . 's Avonds trok een zomerstank door de Jordaanen de omringende grachtjes. De bruggen bleven gehesen.Als Frans in zijn bed lag, omgonsd door muggen die uitde plooien van de gordijnen kwamen, zich krabbendwaar hij gebeten werd, geplaagd door de hitte, de stankvan de plees op het plaatsje die door alle kieren drong,en de stilte die erger was dan het razen en tuiten van denu zwijgende muziekmechanieken, de dekens afslaandom keer op keer to gaan drinken, was de nacht vol nieu-we, gevaarlijke gevoelens ; zij hadden een gear, gemengduit kruitdamp en lucht van excrementen, van het leervan sabelscheden en gummiknuppels . Oproerlingen ! zei-den zijn ouders die bang waren . Hij had de oproerlingenzien hollen; het waren dezelfden die op andere tijden bijde bruggen en op de straathoeken stonden, of op eenpraam zaten to hengelen, vreedzaam. Zij zaten nu achterde bruggen ; hun opgebroken straten waren gebarrica-deerd met klinkers, met zand, met haveloze platen golf-ijzer . De vader van Frans vroeg elke morgen, het grijzejasje aanschietend en met de armen half in de mouwen,zonder zijn vrouw aan to zien : 'Motten de jongens naarschool?' en zijn moeder zei, de haarvlok voor haar ogenwegstrijkend : Vat dan ? Wou je ook nog dat ze onsvoor de voeten liepen?' Frans' vader gromde en verge-

1 5

zelde de kinderen tot de deur en zei dat ze goed uitmoesten kijken en ergens aanbellen als er geschotenwerd, en Frans en Cobi liepen langs de overkant van deBrouwersgracht, en keken met eerbied naar de beredenagenten. Aan de overzij de, achter hun barricades, lagende oproerlingen. 'Ze zullen de krengen wel uithongeren,'zei zijn vader ; let op mijn woorden, ze geven krimp .' -Godogod, misschien krijgen ze straks geen steun meer,'klaagde zijn moeder ; 'wie betaalt mij hun rekeningen?'In Frans begon een vage haat tegen de oproerlingen togroeien. Zij stonden daar, uitdagend, onbereikbaar ach-ter hun brug. Hij hoorde hen lachen, schreeuwen; hijzag ook de kinderen, sommige jongens van zijn klas ; zijhoefden niet naar school. Hij benijdde hen, als haddenzij de vrijheid . Hij, buiten de vesting, was de onvrije . Hijzag dat er een scheidslijn was ; in zijn nevelig, grauwbrein prentte zich het besef van een afstand .

De politie voerde in die dagen de ene charge na deandere uit, de pantsermonsters kropen met gespitste,zoekende vuurmonden rondom de Jordaan . De steun vande rebellen was ingetrokken . De gewapende mannen, diede vesting omsingeld hielden, keken grimmiger . Achterde bruggen en barricaden begon de honger met hen meeto vechten .

Er waren geen grote winkels in de belegerde Jordaan .Sommige kleine winkeliertjes hielden het met de oproer-lingen. Zij kenden het leven van de werklozen . Er warenbakkers die het brood weggaven en anderen die winkel-waren uitdeelden. Maar de meeste winkelhouders grendel-den hun zaken of . Zij leef den alleen in dit web van armoe-de en schaduwmuren als de spinnen ; zij teerden lang-zaam op de magere vliegen in het web . Op de derde of

1 6

vierde dag was de honger algemeen . Vrouwen en opge-schoten jongens drongen de winkeltjes binnen en namenwat de honger vroeg . Van buitenaf werd op de barrica-den geschoten. Uit de bovenramen van de huizen, diehet bruggeneiland omzoomden, antwoordde men metscherven, bloempotten en stenen : hier en daar woei eenrode vlag. De plundergolf raasde snel en besmettelijk .Zij liet zich niet door water en pantserwagens en gewa-penden tegenhouden. Toen Frans op een middag uitschool kwam, zag hij dat er iets met hun huis was ge-beurd . Het glas van de winkeldeur was verbrijzeld ; hetbelletje hing aan een veer, die uitgerekt was als een dodedarm. Er stonden enkele nieuwsgierigen op de stoep ; zijloerden om de hoek van de deur, zoals Frans vroegernaar opstootjes geloerd had . Ook nu was er een agent ;hij kwam aangeslenterd alsof hij op Frans of wilde ; hijmaakte alleen een gebaar met de hand, en de nieuws-gierigen liepen, omkijkend, door . Frans rende naar bin-nen en bleef staan . Zijn moeder zat op een stapel biscuit-blikken en zag hem niet . Een zak meel lag omver. Zijnvader veegde, de rug naar hem toe, met een veel to grotekeukenbezem rij st en grutten en suiker en kof fiebonenop een stof fige hoop . De glimmende piramiden op deplanken waren gehavend en geknot. Het rook naar weg-gelopen petroleum en de weegschaal stond op de kop opde toonbank. Moeder hield de bijeengeraapte gewichtenin haar schoot . Frans zag dat ze huilde zonder tranen enzonder geluid . Zijn vader keek niet naar hem, trapte metzwaarbespijkerde schoenzolen in de knersende korrels enhanteerde de bezem zo lomp en blind, dat Frans begreepdat vader niets zag van wat hij deed . En hij wist dat ookzijn vader huilde.

1 7

Hij had tot nog toe alleen het wraakgevoel gekend datoverbleef van de tuchtigingen op school, het vaag smeu-lende en kleurloos vergaande . Nu was er een nieuw ge-voel, witte, bevende woede. Hij schaamde zich omdat hijzjj n ouders erger dan naakt zag. De plundergolf had ookhun winkel bereikt. Hij had zich nooit om die winkelbekommerd ; zij was er, klein, bedompt en van een vol-gepropte orde. De orde was verwoest ; ze was alleen nogbedompt en droefgeestig . Hij stotterde en trilde, envluchtte toen.

Buiten slenterde de agent nog altijd heen en weer .Frans holde het grachtje af, naar de schaduw van deiepen op de grote gracht. Hij dacht aan de snel vallendegeweerschoten die hij 's morgens gehoord had . Plotse-ling was hij blij dat er geschoten was . Er was geschotenop oproerlingen en dieven . Plotseling was hij blij dat hijdie jongen met de borst in de roestige punt van het hekhad zien vallen . Hij was blij om de of stand die er tussenhet yolk van de barricaden en zijn ouders was . Hij wistdat hij de plunderaars en de uitdagers met hun vlaggenen projectielen haatte ; zijn haat bevrijdde zich in trage,vurige tranen .

Sinds de schok was Frans gaan denken. Het viel hemmoeilijk, maar in die moeizaamheid stak een voldoening .Na ieder nadenken was er de warmte, de witte weldadigewarmte van zijn haat. De haat bleef toen niemand almeer aan het oproer dacht ; toen de bruggen weer neer-gelaten waren, en de agenten met de mannen van deJordaan stonden to praten en de strijksters op hun vlug-ge hakken iets schertsends nariepen, toen de verzekeringFrans' ouders de schade had vergoed, en er een betereruit in de deur zat en een nieuwe blinkende bel was ge-

1 8

maakt die zijn zegevierend chroom liet rinkelen, toentante Cobi 's zaterdags weer als vanouds kwam helpen(zij het ook niet om Frans to verschonen ; dat deed hij nu's zondagsmorgens, in zijn eentje) . Frans begreep niet datalles zo in de oude sleur terug kon zakken . Voor hemwas alles veranderd . Hij was nu van school genomen enhielp mee in de winkel, en zijn vader had nog een bak-fiets gekocht - tweedehands - waarmee Frans bood-schappen hielp uitventen . Maar dat was de grootste ver-andering niet, alhoewel hij nu veel meer vrijheid had,overal in de buurt kon blijven kijken als er jets to doenviel, en sigaretjes roken en ijsjes likken op de Wester-markt.

De verandering zat in zijn ogen en gedachten . Hij konde mensen in de slonzige straatjes vol papierrafels en vis-afval en de lucht van zure bommen en pierementlawaainiet meer als vanouds bezien . Hij kon het nauwelijksverdragen dat zijn moeder, die al weer wat vermoeideren geprikkelder was dan voor het oproer, mee lachte enmee klaagde met de arbeidersvrouwen, die tijdens de re-bellie het winkeltje waren binnengedrongen en de boelhadden geschandaliseerd ; dat zij opnieuw beaamde watde wijven zeiden, terwijl zij hun schulden in het winkel-boek schreef. Hij zei nooit een woord tegen de berooideklanten als hij in de winkel moest zijn . Hij wist dat erjets in hem veranderd was ; hij wilde bij hen niet horen,maar hij wilt tegelijkertijd oQk dat er jets in zijn spreek-taal en voorkomen en grauwe stof fige schoenen en sche-ve pet was, dat maakte dat hij toch bij hen behoorde .

Hij had, nu hij van school was, helemaal geen vriend-schap meer, en hij was er bli om . De jongens, waarmeehij in de klas gezeten had en wel eens in de buurt ge-

1 9

knikkerd of om halfjes gegokt, waren immers de kinde-ten van de oproerlingen, die de ruiten van anderen in-sloegen en hun eigendom roof den en vernielden. . . Endesondanks zat Frans s zondags naast hen op de afge-rammelde klapstoelen van de buurtbioscopen en gloeidemet hen van sombere geestdrif t voor George O'Brien, enlachte zijn srhorre lage lach om Laurel en Hardy, en pro-beerde, als hij 's maandags weer op de bakfiets zat, dekreet van Joe Brown - zoals de anderen . En hij rookte degoedkope piraatjes die ze allemaal .rookten, en hij ruildeiedere week in het leesbibliotheekje dezelfde cowboyver-'halen die de zonen van de oproerlingen beduimelden .Maar hij wist dat er verschil was ; de afstand rijpte inhem, hij kon zich zelf nog niet goed verklaren hoe alleswas; maar hij had de dagen al overwonnen waarin hijdacht dat alles hoorde zoals hij het aantrof .

Frans werd ouder en langer, zijn handen verbreeddenzich en zijn armen kregen een stijve gespierdheid vanhet vasthouden van de bakfiets . Zijn hals bleef groezeligen dun, en het hoof d leek daardoor groter ; de mond waseen bleke, onvaste plooi die vaak van vorm veranderde ;zijn voorhoofd breed en laag boven een spitse neus . Detint van zijn ogen wisselde van grijsgroen tot licht-blauw. Hij plakte zijn muiskleurig haar iedere morgenhardnekkig met brillantine, orn de sprieten op hun plaatsto houden . 's Zondags keek hij schuins naar de opge-dirkte meisjes en hun spichtige benen in kunstzijde, endoor de week naar de zware benen van dienstmeisjes diede trappen dweilden terwijl hij boodschappen bezorgde,en naar de gefotografeerde benen van filmsterren die opde omsl agen van geillustreerde weekbladen stonden, enhij fietste ondanks zijn afkeer van de binnen-jordaan

20

vaak langs een strijkinrichting, waar de ramen meesten-tijds openstonden en de strijksters met blote armen endikwijls zonder blouse aan het werk waren ; en 's nachtsdroomde hij van armen en benen en het lichte, rondevlees van vrouwenschouders en borsten, en hij vroeg omeen pak met een lange broek, en hij droeg daarbij nu's zondags ook spitsgepunte slappe boorden en bontedassen . Zijn vader zei dat het tijd voor hem werd naarde handelscursus van de middenstandsvereniging togaan, en ging zelf met hem mee om hem to laten in-schrijven.

De leraar leek hem geschikt ; hij klopte Frans op deschouder en zei dat een jongen met zo'n fidele Holland-se naam zeker een goede leerling zou worden . Franshoopte het ook, want met de ommekeer in zijn ogen engedachten was ook een begin van eerzucht in hem ge-boren ; hij moest de straatjongens overtroeven .

Tweemaal per week zat hij met tientallen anderen vanzijn slag en leeftijd in het lokaal van een nude school,waar nog gasvlammen brandden, en spande zijn slecht-geoefende ljersens in om het Italiaanse boekhouden toleren, en beet zich bij het handelsrekenen op de tong .Het viel hem zwaar gelijke tred met de overigen te hou-den, en de leraar was helemaal niet meer zo geschiktvoor hem, en zijn eerzucht kwam dikwijls in het ge-drang, want het was nog steeds zo dat hij zich snel ge-wonnen gaf als de moeilijkheden zich torenhoog verhie-ven en een nederlaag dreigde. Het vermoeide hem alszijn vader en nnoeder naar zijn vorderingen vroegen, enhet vermoeide hem dat hij zo slecht opschoot en zijncijfers beneden de middelmaat bleven . Soms vloog deneiging in hem op, thuis to zeggen dat hij niet meer naar

2 1

de handelscursus wilde. Hij had einenlijk geen doel in dejaren waarin hij een opgeschoten vlegel werd ; hij wiltalleen dat hij meer wilde bereiken dan de jongens vande jordaan, die bij een bass kwamen of loopjongen wer-den ; een van hen die hij kende was zelf s liftboy en liepnu met nauwzittende groene uniform vol knoopjes, enhij pikte spelenderwijs de mooiste grietjes weg, als debioscopen leegliepen en de jongens en meiden fladderigen ongedurig en luidruchtig op de ij scotenten en zuur-kramen afkwamen, en later in troepjes langs de grachtenliepen en wachtten op de schemering om elkaar in deschaduw van portieken en verzakte pakhuizen to knuf fe-len en to knijpen. Frans probeerde het niet anders danzij, hoewel hij de scheidslijn nooit vergat ; en hij lag induistere vete met zich zelf, omdat hij ter wille van demeisjes en de obscene spelletjes en kreten in het half-donker dezelf de weg bewandelde als zij die hij verachtteen haatte. De haat scherpte bijwijlen zijn verstand ; hijleverde dan beter werk of op de handelscursus, en kreegeindelijk zijn diploma . Zijn moeder liet het inlijsten enhet kwam boven de theetafel to hangen in plaats van deplaat met renpaarden, die aan de hoeken lelijk begon uitto slaan. Maar Frans was niet voldaan ; het besef dat eraan alles iets haperde nam toe naarmate hij ouder werd.Hij wilt nu van de plannen van zijn ouders ; zijn moederwilde de weegschaal en repte soms ook schuchter vaneen vleessnijmachine, maar zijn vader wilde een beterezaak in een betere wijk tussen betere klanten. Frans zagdat zijn vaders plan het voornaamste was; als de nieuwewinkel er was, kwamen de weegschaal en de snijmachinevanzelf. Dikwijls zat Frans op de zondagavonden metzijn vader to rekenen. Hij had de cij fers beter onder de

22

knie; zijn vader keek hem van terzij aan met geduldigezeehondeogen, alsof er in deze zoon een hogere voortzet-ting van hem zelf stak, en Frans voelde het en pronkteeen tikje ijdel met de kennis die hij op de cursus verwor-ven had, en maakte ingewikkelde sommen over leningenen rente en aflossing ; maar tegelijkertijd was hij inner-lijk triest, omdat hij zelf beter dan zijn vader begreepdat de begeerde winkel een ding op papier bleef ; omdathij beter dan zijn vader de grenzen voelde klemmen,waarin hij en zijn ouders gevangen zaterl, en waarvanzij zich alleen konden ontdoen als er een snort wondergebeurde. Hij vorste of er niet van een of ander familie-lid een erfenis viel to verwachten ; zijn moeder zei ver-ontwaardigd, alsof het een misplaatste grap was : Je-zus. . . !' en zijn vader staarde hem aan of hij een tik vande molen beet had, Het werd Frans steeds duidelijker dater geen andere mogelijkheid voor hen bestond dan doorto sjouwen in het winkeltje zoals ze dat steeds gedaanhadden, in het hellende, smalle huis met zijn scheme-ring en stank en tierende bovenburen, op adem komendtijdens de zondagen, die als dole eilanden in de zee vandagelijkse vermoeienis lagen .

Zijn haat splitste zich en groeide naar alle zijden . Hijhaatte niet alleen de steuntrekkers om hun armoede,maar hij haatte ook de rijken, die in de zonnige flatpa-leizen van Zuid woonden; en hij haatte de grote winkelsmet stralende tegels en chroom en handzame machinesen personeel in witte jassen met het monogram van hetconcern, waarvoor zij werkten, op hun revers . Hij zagdat het leven van zijn ouders geen leven was, maar eensoort dwangarbeid, een eeuwig verweer, een strijd omde nederlaag doorlopend naar de dag van morgen to ver-

2 3

schuiven. De gelatenheid van zijn vader, de onttakelingen pijnen van zijn moeder bliezen zijn haat bestendigaan. Hij koesterde een wrok tegen zijn zusje Cobi, die nuvij f Lien werd, en met haar malle ponyy en scheve pumpseen kind was dat in haar schonkige ongevormdheid ookal haar vijandigheid scheen uit to drukken jegens devolkskinderen, want de meeste meisjes van haar leef tijdwaren al halve vrouwen, begeerlijk en aantrekkelijk zelfsin hun goedkope katoenen bloesjes en pover nageaapteelegance. Hij had Cobi in haar geel paardegezicht kunnenslaan, toen zij een dienstje aannam aan de Apollolaan,waar ze nog minder verdiende dan de strijkstertjes enateliermeisjes, waarop ze neerkeek en waarvan ze nooitde gelijke had willen zijn .

Hij haatte zijn zuster als ze 's morgens naar haar me-vrouw rende, die haarr heel de dag zou commanderen endrillen; hij haatte haar als ze 's avonds met kringen on-der de ogen en een mismoedige zweetlucht in haar kle-ren thuiskwam, en wraak nam voor haar rien uren vandienstbaarheid door als een zoutzak in de luie stoel togaan hangen en haar ouders en broer of to bekken als zehaar iets vroegen, of zich tot tranen op to winden, om-dat niemand ooit in huis ooit een poot had uitgestokenom vooruit to komen in de wereld, en iedereen het maarheel gewoon scheen to vinden dat zij zich doodwerkte .Ze kweekte een holle hoest aan ook, en bezwoer dat zebinnen een paar jaar tb. zou hebben, en dat ze blij zouzijn als ze niemand meer tot last was ; zij had immerstoch niets aan haar leven . . . Vader gromde onwillig, enmoeder sloeg nog wel eens een keer in de richting vanCobi, maar het bleven meest slagen in de lucht, en Cobigrijnsde erom en liet al haar lelijke tanden zien, en de

24

aanblik had iets zo tergends voor Frans, dat hij zich ge-weld aan moest doen haar niet to lij f to gaan ; hij was deenige die schande sprak van haar toon . Ze schreeuwdenal gauw tegen elkaar op, hun argumenten waren binnenweinig seconden uitgeput ; het liep altijd uit op platte,schelle ruzie, waarbij de bovenburen hun muziek afstel-den om to luisteren en vader weglieO .

Meer dan voorheen wist Frans dat duizenden dingenniet deugden. Hij zag de belemmeringen nu aan alle zij-den, en hoe ouder hij werd, hoe meer hij het gevoel hadaan een paal gebonden to zitten waartegen hij zijn rugzeer schuurde. Hij had maar een vaag besef van de toe-dracht, waarin dingen en mensen zich tot elkaar verhou-den ; wat hem van de inrichting van het bestaan bekendwas, was tot hem gekomen in de gemeenplaatsen vaneen leugenachtige journalistiek .

Hij dacht er soms moeizaam aan zijn licht ergens opto steken en hij wist bij voorbaat al dat bet niet bij henzou zijn, die voor hem nog altijd de oproerlingen waxen .Hij verfoeide hun pamfietten en rode lectuur, waarmeezij in de Jordaan zo druk colporteerden ; hij wenste vanhen de 'oplossing' niet, zelf s al had hij geweten dat hetde oplossing was . Hij begon het meer en meer to vermij-den op een van dit arbeidersvolk to lijken . Hij hield er-mee op, naast het opgeschoten goed in de bioscoop tozitten of naar de wielerbanen to trekken ; als hij naar defilm ging, deed hij het op een stifle weekavond, in debinnenstad, waar niemand hem kende en men een kan-toorbediende, een spoorwegklerk, een handelsreiziger inhem vermoeden kon. Hij begon erop to letten dat dekleren die hij droeg hem in de ogen van buitenstaandersniet als een proletarier aanduidden. Hij begon zijn nagels

2 5

to schuieren en zijn tongval to verbeteren . Hij hield zichafzijdig van de volksmeisjes, die hem toch al bij instinctniet schenen to vertrouwen en uitlachten en voor de gekhielden, zodat hij zich steeds tevreden had moeten stel-len met iets dat naar de zelfleant zweemde, kleine loedersover wier uiterlijk en optreden men al breeduit hetwoord hoer schrijven kon, hoewel hij noch zij zelf dievoorbeschikking rieden . Hij sprak niet meer van de win-kel, maar van de zaak. Hij wend eenzamer en bemerktedat hij tot verbitterde stemmingen jegens zijn oudersverviel, die hem tot dit leven en in dit rothuis op de we-reld hadden getrapt. Hij had tijden waarin hij heimelijkinstemde met Cobi's dwarse en opvliegende verwijten,alhoewel hij zijn ouders altijd tegen haar verdedigde,maar meer omdat hij in die binnenkamerscenes met zijnzuster een tegennatuurlijk behagen schepte : zij ontlaad-den de wrok en nijpende minderwaardieheidsdwang inhem. Er kwam een tijd waarin hij weer zo leeg was alstijdens zijn jongensjaren, op de zondagmiddagen, toenhij nog toeschouwer was van het onbelemmerd bestaanvan anderen, of wat hij daarvoar had aangezien . Hetneerslachtig verschil met vroeger was, dat hij nu dieleegte niet langer als natuurlijk erkende . Hij zag zich zelfin sommige dromen tussen hoge blinde muren tasten ; dekleur van die muren en de kleur van de hemel waren dievan cement, en boven op de muur spitsten ijzeren hek-ken die soms vuurmonden werden, zwart en zoekendnaar slachtoffers .

Hij begon in behoefte aan menselijk verkeer naarvergaderingen van de middenstandsvereniging to gaan ;en nadat hij gewend was aan de walm van slechte siga-ren en aan het geklets van kleine mannetjes over biljart-

26

wedstrijden (waarvan hij niets afwist) en belastingen(waarvan hi) meer afwist, maar die hem geen belang in-boezemden) en over verdomde werklozen die liever vande grote ruif vraten dan to werken (waarmee hij hetgloeiend eens was) en aan het tappen van smoezelighe-den (die hem eerst aarzelend en later schaamteloos lietenlachen), was hij rijp voor de omgang met deze soortge-noten, wier leven niet veel verschilde van dat van zijnouders. Het was alleen maar pijnlijk to bemerken, datzelfs in de , middenstandshierarchie trappen waren en datzijn ouders op de allerlaagste stonden . Maar hij had metdat al de atmosfeer gevonden waarin hij ademen kon ;een geloof dat de leegte van zijn wanhopig gewordenhart vulde. Het was niet moeilijk het credo van dezesoortgenoten to begrijpen ; het was zelfs uiterst eenvou-dig. Zij alien vochten in hun kleine vestingen, belaagddoor de listen van een vijand die over betere hulpbron-nen beschikte ; op elke vergadering betoogde men meteenheid van stemmen, dat het bestaan van die duizendenkleine economische vestinkjes noodzekelijk was voor hetvoeren van de oorlog tegen de oprukkende colonnes vanhet grootkapitaal en het monopolie, die hun moderneforten in de winkels met geuniformeerd personeel enmarmeren vloeren en eenheidsprijzen hadden, en dat ermaar een mensenslag verdiende to leven : de midden-stander, die de enige is die werkt en zonder wie de staatonherroepelijk naar de kelder zou gaan, zodat de staatook maar een taak heeft : de armen arm to laten en derijken in room to houden, opdat de middelmoot weligerkon tieren .

Om van de eenheid van dit credo niet alleen in wal-mende vergaderingen met bierstank en mannenbravoure

27

to getuigen, rriaar ze de ingewijden ook op fleuriger wij-ze to laten voelen, had de winkeliersgroep waarbij Frans'vader hoorde een kegelclub en een dansclub en een vis-club ; toen de zomer kwam, ging men nu en dan zelfs- per fiets - een dagje naar buiten. Voor het eerst in zijnleven vond Frans de compagnonschap die hem naar deaard gelegen kwam.

Hij had een diep respect voor de volhardendheidwaarmee hij de organisatie haar doel zag vervolgen, enhij respecteerde de meeste leden afzonderlijk . Het warenogenblikken die een groot deel van de misere in zijn be-staan ongedaan maakten, als de mannen hem aanspra-ken en joviaal op de schouder klopten en om een sigaretvroegen en hem de laatste goeie bak vertelden en daar-mee als hun gelijke erkenden. Frans behield het schuwe,wantrouwige van een tussen vele stervelingen vereen-zaamd kind, maar hij schepte uit zulke momenten nieu-we moed tot ongedwongenheid, en toen de winter kwamsloot hij zich aan bij het dansclubje van de ongehuwden .Hij danste niet bijster fraai en had geen zelfvertrouwen ;hij voelde zich nietswaardig tegenover de jongelui die zozwierig over de dansvloer schoven, .om maar to zwijgenvan de dansleraar die Frans als een toppunt van manne-lijke elegantie voorkwam . Maar er waren meisjes ook,meisjes die hem ernstig namen, omdat hij en zij deeluitmaakten van een bondgenootschap, ook al giecheldenze nu en dan ook, om hem daarmee op onaangenamewijze to herinneren aan de volksmeisjes die hij in zijnvlegeljaren zo graag onder de rokken had willen knij-pen. De meisjes van de dansclub lieten zich niet zo ge-makkelijk knijpen, en daarin lag het wezenlijk verschil ;zij droegen van huffs uit een andere moraal onder en

2 8

boven de rokken . De meesten van hen stonden zel f in dewinkel en legden in elk geval alle verschijnselen demaatstaf van een solide kooprnansverhouding aan . Trudideed het natuurlijk ook - Trudi, die zo klein en molligwas en zo in de heupen veerde en naar 4711 geurde enmet wie Frans het lief st danste, omdat zij in haar lijf eenkracht en een vaart had die hem aanstaken en moeiteloosover de schutterigheid van zijn nog steeds weifelend ca-valierschap heen hielpen . Hij bracht haar na elke dans-avond naar huis ; haar ouders hadden een brandstoffen-zaakje aan de Lijnbaansgracht, en tegen het roetkleurigonderstuk, waaruit twee oude rails voor het opduwenvan de handkarren naar de kade voerden, maakte zehem in de schaduw een beetje mat en zuchtte een beetje,maar ze hield haar knieen stiff tegen elkaar, en Franshad dikwijls het gevoel dat ze maar wat met hem speel-de .. Als hij dan thuisgekomen was en in bed lag, leekTrudi begeerlijker en onbereikbaarder, hij draaide in zijnbed en zou er een heel weekgeld voor gegeven hebbenom eens het plekje op haar been to kunnen bemachtigenwaar de kous ophield en hij de jarretelle door haar jurkheen voelen kon. Hij droomde van Trudi, maar naar-mate hij nicts met haar opschoot, schoven zich vroegereonru :.= tlge dromen daartussen van benen die op eigen ge-zag en tovermacht leefden, zware meidenbenen op sche-mertrappen, en witte filmsterrenbenen zoals ze op deweekblaadjes prijkten ; op straat zag hij van de vrouwenniet anders meer dan de benen, in donkere en lichtehuidjes van kousen, gespannen om kuiten waarover desla nk e naden on r' er de rokzoom opklommen, hoge hak-ken, benen op cafeterras jes die zich loom over elkaarkruisten, knieen die zich frank vanuit de dunne zijde

29

waagden. Wat was Trudi met hem van plan . . .? Ze spra-ken bijna niet met elkaar, hij wilt niets van haar af . Hijleed eronder als ze tegen anderen lachte, en hij dorst hethaar niet to verwijten, want er bestond eigenlijk nietstussen hen . Zijn enige geruststelling was dat Trudi eenfatsoenlijk meisje was en zeker nooit vergeten zou, datze bij mensen behoorde die niets voor nets weggevenen daarmee een levensopvatting huldigen, die zelf s dehitte van jonge handen en monden en de willekeur vandromen regeert. . . Het was een geruststelling en eenkwelling, en Frans voelde zich nietig en onzeker zo vaakhij Trudi naar huis had gebracht en alles tussen hen on-opgehelderd bleef, zodat hij al bij voorbaat tegen de her-haling van het toch zo begeerde spel begon op to zien .

Tegen het einde van die winter verscheen er een nieu-weling op de vergaderingen. Hij heette Meyrinx en wasvoor kort naar de binnenstad gekomen . Men vertelde dathij in West twee keer gefailleerd was ; hij dreef nu eensigarenzaakje op naam van zijn vrouw, maar hij ver-diende zijn kost feitelijk als collectant van een of anderegokmaatschappij, en hij liep altijd met een portefeuillevol blauwe en rode lootjes. Meyrinx was een opvallendelange man ; hij had dertig, maar ook veertig kunnen zijn ;hij was van het zwaarmoedig, kaalhoofdig type, zijn nekrustte blank en dik op de rand van een gummiboord ;zijn ogen waren klein, beweeglijk en diepliggend, en erwas onrust in zijn korte, witte handers, die hij bij hetspreken vol uitdrukking bezigde. Hij sprak veel en Augen leunde daarbij altijd met glimlachende vertrouwelijk-heid over naar degeen die het naast bij hem stond -- als-of hij hen alien heel lang en intiem kende. Frans luister-de graag naar hem, maar hij onthield lang niet alles wat

30

de spraakzame vertelde ; hij bewonderde alleen het ge-mak en de vastheid waarmee de onbekende hun kringwas binnengestapt en daar gezaghebbend optrad. Mey-rinx richtte zich met voorliefde tot de jongelui, vooraltoen er bij de ouderen een wantrouwige schroom tegenhem bleef bestaan om op zijn betoog in to gaan . De va-der van Trudi, die tot de doorgewinterde verenigings-leden hoorde, waarschuwde zelfs bedekt voor de nieuwe-ling. 'Pas op, hij ken nooit achttienkaraats wezen ; hij isnog Been veertig en al twee keer over de kop . . . En dieloterij, nou, ik heb het niet op dat gegok . . . 't zou mijnniks verbazen, als-ie N s B'er was .'

Het was de eerste keer dat Frans het woord NSB ZO

dichtbij en met betrekking tot een hem bekende hoordeuitspreken . Hij had natuurlijk in de kraut meermalenover hen gelezen, en hij herinnerde zich vaag iets om-trent een afgezette ingenieur bij de waterstaat, die hethoof d was van de beweging, maar Frans verfoeide allepolitiek, omdat het begrip voor hem onafscheidelijk ver-bonden was aan de dagen van het rode oproer. Maar nuwas het Been dood woord meer, geen berichtje in dekrant; het kwam binnen in zijn leven in de gedaantevan de rapmondige Meyrinx ; het was, om zo to zeggen,vlees en bloed geworden, en dat was eigenlijk alles watiemand als Frans nodig had om er meer van to willenweten. Hij lette als hij nu de krant opnam nauwer opalles waarin de NsB werd genoemd ; hij kreeg de indrukdat haar leden een soort dwarsdrijvers waren, die ge-meenteraadsvergaderingen in de war stuurden en klop-partijen met de politie uitlokten en de diepste verachtinghadden voor de Tweede Kamer ; maar wat zij eigenlijkwilden, daar kwam Frans niet achter. Het scheen ook

3 1

dat , de Ns B'ers, als zij onder elkaar waren, uniformendroegen, en soms belegden zij vergaderingen waarinmannen in een zwart hemd met koppelriemen en laarzenhun sprekers beschermden ; dat stond allemaal in dekrant. Het scheen helemaal niet naar de zin van de re-gering to zijn, want er was een uniformverbod afgekon-digd, en nadien las Frans keer op keer van N s B'ers, dieeen bekeuring gekregen hadden voor het dragen van hetzwarte hemd en die laarzen . Het gekke was dat Fransnaderhand op straat ettelijke keren mannen opmerktedie laarzen onder hun burgerjas droegen ; het warenmaar enkelingen, en vroeger zouden ze hem niet zijn op-gevallen, maar nu bracht hij hen in verband met diestukjes in de krant en die vergaderingen en dat verbod .Hij was nieuwsgierig, omdat de vader van Trudi gezegdhad dat Meyrinx misschien ook een Ns B'er was, en hetal heel oneervol scheen to vinden. Frans luisterde scher-per naar wat Meyrinx had to beweren; hij vond datiemand, die zoveel in zijn mars had, alle aandacht waardwas. Meyrinx sprak veel over het margarinekapitaal enhet jodenkapitaal en de zieke democratieen, wat slechtsandere termen schenen voor het grootkapitaal en het ge-brek aan regeringssteun, waarover de middenstanderszich steeds beklaagden, en Frans zag niet in waarin hetoneervolle van die uitspraken lag . Meyrinx spreidde bijzulke uitvallen zijn kleine, witte handen afwerend uit,zijn blanke nek en naakt voorhoofd werden lichtelijkrood, en er vloog speeksel van zijn zware lippen . Fransherkende er met heinielijke trilling de kentekenen in vande haat .

Hij hield zich in die nawinter meer in het gezelschapvan de , loterijcollectant op, en Meyrinx bemerkte het heel

32

wel en moedigde Frans aan om zijn mening to zeggen ;en Frans, in groeiend vertrouwen op de verwantschapdie hij tussen zich en de ander ontdekt had, sprak zichvoor het eerst uit. Hij uitte zijn afschuw voOr de Jorda-ners en al het rode tuig, dat de opstand en de plunderingwil, en zijn even grote of schuw voor degenen die op degeldzakken zitten ; hij sprak vol verbittering over de on-bereikbare wensen van zijn ouders, het rotleven dat zijalien leidden, terwiji hij wist dat alles anders kon zijn .Meyrinx knikte en porde hem op en trommelde maarmet zijn ongedurig handje op taf el, en zei ten slotte (watFrans niet begreep) dat de geest van de vernieuwing inhem, Dijkgraaf, rijpte . Frans had daarover graag meerwillen vernemen, het klonk vertrouwelijk en veelbelo-vend, maar Meyrinx scheen er niet verder op in to wil-len gaan en vroeg Frans in plaats daarvan of hij er nietvoor voelde mee to gaan naar Meyrinx' stamkroeg enkennis to maken met een paar van Meyrinx' vrienden ;ze konden dan gezelliger praten en een potje biljarten .Frans sloeg het eerst af, want hij kon niet biljarten, envoor het zitten in cafes voelde hij niets . Maar het aan-dringen van Meyrinx was zo sterk, en vooral zijn nei-ging om meer van de man to vernemen zo lokkend, dathij eindelijk een of spraak met hem maakte .

Het cafe waar Frans zijn moest, lag aan de Wetering-schans, en Frans drentelde een paar maal besluitelooslangs de ruiten, aleer hij binnen dorst to gaan en naarMeyrinx to vragen . Een platvoetige, bejaarde ober weeshem een pijpela achterin, waar groene lampen bovengroene biljarts brandden ; door die groene kunstdagzweefden luchtige guirlanden van rook over mannen,waarvan sommigen in hemdsmouwen stonden . Frans

33

had vroeger op warme dagen menig glas pits aan eentoonbank gedronken, maar van een eigenlijk kroeglevenwist hij nets, het trok hem ook niet, en toen Meyrinxluidruchtig op hem of kwam en hem naar zijn kennissenbracht, zakte het restje zelfvertrouwen, dat hij nog had,helemaal in zijn schoenen. Hij stotterde zijn naam enhoorde die van anderen niet eens .

Zij waren veel ouder dan Frans; de een was chiquegekleed in een donkey pak met streepjes en hij droeg eenanjelier in zijn knoopsgat ; zijn zwart haar zat strak enzorgzaam over de schedel getrokken ; er glom een parelop zijn das.

De ander was blond en spits, en droeg een grijsgeruitsportpak, maar Frans zag dat het van de beste snit was,en dat het lichtblauwe overhemd duur moest zijn ge-weest, en dat de zwarte das van echte zij was . Zij ver-welkomden hem met zoveel wereldwij s gemak, dat dezelfbewustheid van een Meyrinx er plomp bij wend .Frans' bedremmeldheid groeide toen hij met hen aan hetbiljart trad en zij hem instrueerden in het spel ; zijn pol-sen beef den en hij vergat de sigaret uit zijn mond toleggen, zodat hij een hele streep as over het laken mors-te, en hij liet de keu meer dan eens vallen, en trapte deman met het fijne pak en de anjelier op de vlekkeloosgepoetste schoenen ; maar niemand scheen hem zijn bok-ken kwalijk to nemen, alien bleven beminnelijk . Frans,die in deze tijd mensenkennis begon op to doen, althanswaar het mannen betrof, besef to voor het eerst dat menin sommige kringen als het ware met welgemanierdheidgeboren wordt. Het verwarde de simpelheid van zijnmaatschappelijke-logica ; hij voelde zich armzaliger naar-mate hij zich meer inspande een draaglijke indruk op de

34

anderen to maken ; hij wist veel to goed dat hij voor henzijn plebejerdom niet verdonkeremanen kon. Zij kwamenhem to hulp door hem allerlei to laten drinken, en hijgloeide na korte tijd zorgeloos van binnen en buiten, enstuntelde pas weer wonderlijk met zijn figuur, toen hetbij twaalven was en hij aan de wekker van zes uur dachtdie na een kwart etmaal naast zijn bed zou ratelen. Zijnheengaan was een vlucht. De nachtwind woei hem nuch-ter ; hij begreep, door zijn onvoldaanheid over eigenhouding heen, dat hem een eer to beurt was gevallen .Voortaan wilde hij zich nauwer bij Meyrinx aansluiten .

Hij vroeg Meyrinx bij de eerstvolgende gelegenheidwat voor mannen het eigenlijk waren . Meyrinx zei ietsvan zakenrelaties en sprak lang en luid en omstandig,maar met een zo verwarde woordenvloed dat Frans erniet veel wijzer door werd . Hij volgde intussen getrouwin Meyrinx' achterhoede, en keer op keer draaide hetweer op bezoeken aan het cafe aan de Weteringschansuit. Frans biljartte na een'poosje al heel aardig, en hijwende zichtbaar aan het nabijzijn van mensen tegen wiehij eigenlijk hoog opzag. De donkere man in het fijnepak met de bloem - Sluys genaamd - was er maar zel-den; des to vaker de andere met zijn magere, blondehoofd en scherpe bewegingen. Zij hielden Frans altijdvrij, en hij rookte mee uit hun zilveren sigarettenkokers .Hij had het eigenlijk niet helemaal op de spitse blondebegrepen (die Vogel heette) ; hij was hem to rap en topuntig van geest en wat hij allemaal zei, kon Frans zogauw niet volgen, en als Vogel iets beweerde, had hijeen tic om de linkermondhoek to krullen, waarbij hij eendriehoekige gouden tand ontblootte, waardoor Frans eenonveilig gevoel over zich kreeg . Het nam niet weg dat

35

hij Meyrinx' vrienden ten diepste bewonderde. Hij wastrots op de al lossere toon die zij tegen hem bezigden, degroeiende ongedwongenheid van de opmerkingen waar-van hij toehoorder zijn mocht . Het was geen geheimmeer voor hem wat zij waren . Zij behoorden tot deN S B, waarvoor, de vader van Trudi gewaarschuwd had .Sinds Frans het wist, waren zij n twij f el en wantrouwenaan het goed recht van die beweging verdwenen . Je konbij voorbeeld van Meyrinx zeggen wat je wou . . . hijmocht in zaken tegenslag gehad hebben ; hij was al metal een vent die zich niet klein liet krijgen, iemand die defut erin hield . Hij had wel eens willen zien, wie van deleden der middenstandsvereniging de kop er zo voorhield ! En de twee anderen waren eenvoudig boven iede-re blaam verheven. Frans luisterde tussen het biljartendoor naar hun gesprekken ; zij hielden zich al niet meervoor hem in, en hij was daar heimelijk trots op . Alle ge-sprekken in het cafe die hij, een keer aan de atmos f eergewend, zonder moeite volgen kon, gaven hem de zeker-heid dat bier vrijwel louter geestverwanten van Sluys enVogel en Meyrinx hurt bier en borrel kwamen drinken .Sluys en Vogel waren er populair ; er werden steeds veelhanddrukken gewisseld, blikken van verstandhoudingversprongen van over en weer ; de roezemoezige, zachtopwindende atmosfeer van samenzwering met een grootdoel, die Frans betoverde . Er kwamen ook mensen vanbuiten Amsterdam, plattelanders leken het wel, maar zewaren niet van het kleine, deemoedige soort: grote kna-pen met platte zwarte petten en een sigaar in de mond-hoek geklemd, mannen met dikke portef euilles, horlbge-kettingen, nekken en stemmen, kampioenborrel aars zon-der een aasje verlegenheid jegens een gladgekamde mijn-

36

heer als Sluys of een onvervaarde prater als Vogel . Erwas allerzijden kameraadschap, die Frans lauw en stra-lend omving als het badschuim van zijn jongensjaren .Er was geen afstand tussen groten en kleinen, boeren enstedelingen, zij zaten aan een taf el, en de makkers methet geld gaven om beurten een rondje weg .

Voor Sluys bleef Frans altijd een bedremmelde ver-ering koesteren, maar voor Vogel hield hij er meer daneen gevoel op na ; bewondering, lichte angst, naijver . Hijbenij dde hem zij n sportpakken -- grij s, blauw en bruinzijn plusfours en dassen, hij bewonderde en vreesde Vo-gels scherpzinnig gemak, met mensen van allerlei slagom to gaan. Hij kwam er nooit achter wat Vogel deed ;Meyrinx repte daarvan niet, hij scheen eeuwig in hercafe to zijn, ofschoon dit niet goed mogelijk was, wantFrans hoorde hem en Sluys ettelijke keren spreken overvorderingen die de 'zaak' maakte, en dan waren er ogen-blikken van onaangename vertrouwelijkheid tussen henbeiden, gedempte toespelingen op dingen waarvan Fransgraag meer had willen weten, en waarvan hij slechtsvermoeden kon dat zij elders werden beraamd . Het wasoverigens niet moeilijk onem er achter to komen wat deN s B nastreef de : haar denkbeelden zweefden in de damp-kring rondom de groene lampen, in de rook en de alco-hoiwasem, en Frans pikte ze even rap op als hij zich in-dertijd de geloofsartikelen van de middenstanders eigenhad gemaakt . Zij vielen voor een deel heel wel samen,en Frans verbaasde zich er in 't geheel niet over dat eengoed middenstander als Meyrinx ook een goed N s B'erwas. Het kwam allengs voor dat Meyrinx eigenlijk veelverder was dan de meeste soortgenoten : hij zag meer,hij scheen meer to weten, en als hij over het grote doel

3 7

sprak dat de beweging zich stelde, ging er een koudeslag door Frans' hart. Over Lien jaar, zo zei Meyrinx,moet de N S B de macht bezitten in Nederland ; het zouuit zijn met de politieke zwendelaars van links en rechts,met de invloed van de zwartrokken en rabbijnen, met debeursjoden en de margarinejoden en de marxistische jo-den; want had Frans er wel eens op gelet dat de jodenniet alleen de beurs en het zakenleven in hun klauwenhadden,. maar ook de eenvoudige, rechtschapen arbeidermet hun propaganda verpestten? Karl Marx - Frans be-gon die naam meer en meer to vernemen, en hij had eenonduidelijke voorstelling van een boosaardig mannekemet een fez, die tussen stapels boeken zat en de bladzij-den met lange kromme grijpvingers omsloeg -- was im-mers een jood, en hij had de klassenstrijd uitgevonden .Maar zo zat het niet ! Het ging din de wereld om de ras-senstrijd : de joden moesten emit, dat was het begin vande zuivering. . . Duitsland, hoor je, Dijkgraaf ? Duitslanddoet het, Duitsland geeft het grote voorbeeld. Frans luis-terde met een hoofd vol bierwalm en de prikkeling vanTurkse sigaretten langs zijn neusvleugels en de gulle ka-meraadschap om zich heen naar de driftige maat vanMeyrinx' woorden en handen, en zijn hart ging woeligeraan. Hier was ze dan eindelijk, de 'oplossing' . Men hoef-de zich de rug niet meer to schuren aan de wrij fpaal vande dagelijkse vernederingen . Men hoefde niet meer een-zaam to zijn; verslonsde, oude vrouwen hoefden niet meertevergeef s to dromen van autoxnnatische weegschalen,vermoeide vaders niet langer om een half pond zeep tienstraten to fietsen . Er waren sterkeren, vrienden, eensge-zinden, men kon als men wilde heel Europa schoonma-ken. Nee, Amsterdam zou niet worden vergeten ; er zou

38

een eind komen aan de onbeschaamde broodroof, die degrote concerns de kleine zwoegende winkelier aandeden,en het brooddronken rapaije van de Jordaan zou gedrildworden tot zwijgzaamheid en het bukken onder de tuchtvan een nieuwe orde. Meyrinx zei het, en Vogel ver-scherpte en verduidelijkte het op zijn sarcastische, hogetoon en de gasten van het cafe beaamden het, ieder opzijn wijs, de dikke plattelanders met het kietsen vanbief stukvuisten op marmeren tafelblaadjes, en de plat-voetige ober met een zenuwschokje van oor naar oor, ende zakenmensen met witte boorden en souspieds en ele-gante hoeden en dasspelden door een rondje op het wel-zijn van Adolf Hitler .

Duitsland : ja, daar was het gelukt, daar zaten mannenals Vogel en Meyrinx al van '33 of aan de macht, daarpraatten ze niet meer, daar veegden ze de winkel radi-caal schoon, ze waren niet bang de tegenstander eenschrammetje toe to dienen ; al wat niet goedschiks fat-soenlijk wou zijn, moest het dan maar kwaadschiks ;naar de kampen ermee ! Zieken brengt men naar het hos-pitaal, ploerten naar het concentratiekamp . . . ook bier,zei Vogel met opgetrokken lip en blinkende snijtand ; -wacht maar heren, u krijgt allemaal een beurt . . . !

Na zulke gesprekken lag Frans halve nachten slape-loos : het vooruitzicht dat men hem stelde was vaag enniemand wist hoe het moest worden verwezenlijkt, maarhet had in Frans' dag- en nachtdromen een donkere,broeiende gloed, een verborgen vlam, waarvan hij hetlekken en zengen tot in zijn verdrukte ziel voelde . Gre-tiger wierp hij zich op de kranten en brochures die in hetcafe lagen of die Meyrinx hem gaf. En een keer lief Vo-gel hem een Duits blad lezen, Der Sturmer heette het, en

39

met zijn mondjevol handelsduits kon Frans er wel zoveeluit gewaarworden dat de joden, die hij tot op die tijdeigenlijk alleen met onaangename nieuwsgierigheid hadopgenomen, vijanden van de mensheid waren . Zij offer-den kinderen op hun geheimzinnige bloedbijeenkomsten,zij verkrachtten christenvrouwen en meisjes en vergif tig-den zodoende het ras van de niet-joden . Frans staardemet gloeiende oren naar de plaatjes die in de Sturmerstonden, en hij stelde zich voor hoe een meisje als Trudidoor een paar geile jodenjongens ergens zou worden bin-nengelokt. Alles was hem onder het lezen uiterst ver-ward, hij kon zich alleen met hijgende nadrukkelijkheidindenken hoe Trudi's weerspannigheid door zwartbe-haarde handen en armen zou worden bedwongen, en hijdacht weer aan haar stijf opeengeperste knieen, en hoehet de jodenpiggems misschien gelukken zou bezit tonemen van iets, wat hem nog steeds met een zucht enmauwend verzet geweigerd werd. En de vader van Trudiwaarschuwde tegen mensen die een einde aan zulkeschanddaden wilden maken ! Heet en troebel botsten debeelden in zijn brein toen hij Vogel het blaadje teruggaf.Hij wilt nu voldoende . De joden moesten verdwijnen,zoals de kletskousen van de Tweede Kamer, die het landmet hun veertig-partijenstelsel in de verdeeldheid stort-ten en het yolk aldus aan grootkapitalisten en rodevolksmenners en warenhuisexploitanten uitleverden .

Er kwam een avond waarop Frans in de stamkroegvan de i s B'ers verscheen en bemerkte dat men er bijsteruitgelaten was ; er stonden overal flessen en glazen, enhij werd meteen door de eigenaar getrakteerd, en tell .ensals er iemand b .;nnenkwam, gingen de armen met eentriomfantelijk 'houzee' omhoog, en er schalde gejuich en

40

hard gelach en de glazen stieten hoog tegen elkaar, enFrans zat to midden van zijn nieuwe kennissen en ver-nam dat Adolf Hitler begonnen was de Duitse gebiedenin Europa naar het Derde Rijk terug to brengen : deavondbladen stonden vol van het Saarland. 'Heim insReich!' riep iemand achter Frans, en het klonk rauw enfeestelijk, en tientallen stemmen antwoordden, er knal-den kurken en Frans werd overstelpt met champagne, entussendoor reikte iemand hem een borrel die heet en,snerpend door zijn keel gleed, en plotseling zat eriemand achter de piano en ze zongen allemaal, -- eerstliederen die Frans wel kende van de radio, en toen nogandere die hij nooit gehoord had en die een gang haddenalsof er soldaten marcheerden, en de gezichten walmdenen dampten, de tabaksrook pafte vuisten dik, en onver-hoeds bemerkte Frans dat ook Sluys er weer was, in eenlichtgrijs kostuum met een anjelier, en dat hij knikte enwuifde alsof hij het feestvarken was, en daarna zag hijSlluys niet meer ; er was enkel zingen en stampen en deglans van glazen en kelken en (lessen en het slaan vanhanden op zijn schouders, en hij werd duizelig en verhit,maar hij dronk en zong mee op goed geluk, en toen hijten slotte in een kort moment van helderheid Vogels ge-zicht met de gouden tand zag grijnzen, rees er iets kre-gels en opgewonden in hem : hij stond op en begon tospreken, hij wist zelf niet wat, en iedereen klapte in dehanden. Hij sprak nog toen er blauwe, snelle gedaantentussen de tafeltjes opdoken die tot orde sommeerden ; hijbegreep dat het tegenstanders waren en kreeg zin omhen to lij f to gaan ; hij hikte en waggelde op een van deblauwe gestalten toe en sloeg met de gebalde vuist inzijn richting . Er ontstond woedend gedrang en gesis en

41

waarschuwend gefluit dat hem nog meer opwond, totarmen hem aanvatten en meetrokken en uit het cafesleepten, naar een plek waar het donker en koel was ;wat er nadien gebeurd was herinnerde hij zich niet .

Toen hij wakker werd lag hij in zijn slaaphokje bovende winkel en op het tafeltje naast hem bemerkte hij nattedoeken en het rook naar azijn en eau-de-cologne ; zijnhoofd zat stijf in een verband, zijn hele lichaam gloeidegebroken. Hij begon zich het gevecht met de politie inhet cafe weer voor de geest to roepen en grinnikte vol-daan, maar het deed zoveel pijn dat hij zijn gezichthaastig in de plooi trok . Hij sliep in, en toen hij weerwakker wend, was het schemerig ; zijn moeder stond bijhet bed en nam hem zoekend op, zij keek zo stug en erwaren sporen van tranen op haar gezicht, zodat hij voel-de dat zij zich over hem schaamde . Hij draaide zich ge-melijk naar de wand . Zij vroeg of hij iets nodig had,maar hij schokte alleen of werend met de schouders on-der het dek . Beneden hoorde hij het zeuren van de ka-narie, en de stemmen van zijn vader en Cobi en vagegeluiden van vorken en schalen, maar het kwam hemvoor alsof hij in een vreemd huis lag en weinig meermet dit alles to maken had. Hij was blij toen zijn moederverdween en de anderen zich niet vertoonden .

De volgende dag meldden zich Vogel en Meyrinx ;zijn moeder liet hen zonder een woord naar boven . Zijbrachten hem bloemen en sigaretten, en hij werd danigverlegen om het schamele huis, het kamertje en zijndwaas hoof dverband, nlaar zij waren joviaal en kwamenop het bed zitten en wensten hem geluk met zijn vuur-doop. We waxen goddank net op tijd om je uit dat ka-baal to slepen,' zei Meyrinx ; 'kerel, wat stak je een

42

speech af, en wat gaf je die smeris een oplawapperl'Frans' hart klopte en grog tekeer alsof hij na een exa-men tot zich zelf kwam, toen Vogel zich spits en koelnaar hem overboog en zei : 'Nu, Dijkgraaf, wordt hetBeen tijd voor je, voorgoed met ons mee to doen?' Frans'hoofd priemde en stak, maar in hem zwol ongelofelijketrots en hij knikte sprakeloos en luisterde gespannennaar Vogels voorstel om toe to treden tot een van deweeraf delingen, die de N s B overal in het geheim drilde,om vergaderingen tegen overvallers en spionnen to be-schermen. 'WA-man zul je worden,' zei Meyrinx op eentoon alsof hij Frans tot ridder sloeg, 'ik heb altijd gewe-ten, knaap, dat de geest van de vernieuwing in je stak .Heb ik het niet direct gezeid, Vogel?' Vogel beaamde heten zei dat Frans niet to lang moest dralen met beter-worden ; het vaderland had jongens van zijn soort no-dig -'jongens die niet bang zijn voor de betaalde sme-rissen van het marxisme, jongens met een Hollands harten een Hollandse naam.' Hij zei het ietwat scherp enFrans meende een oogwenk dat de woorden spottend envals klorrken ; en hij dacht een vonkje in Vogels blik tozien dat hem niet aanstond ; maar het blinken van degouden tand bleef uit, en toen de twee vrienden hemverlie'ten, woelde hij, gestreeld door nieuwe voorstellin-gen, de halve nacht door .

Er begon een tijd in Frans' leven die alle leegten vanvoorheen goed scheen to zullen maken . Overdag werktehij in het winkeltje ; hij ventte waren uit zoals vroegerof ging naar de grossier om in to kopen, maar zijn hoofdwas er niet meer bij . Drie, vier avonden per week wer-den nu gevuld met bezigheden buitenshuis : de bijeen-komsten van de W A in een alleenstaand huis aan de bui-

43

tenkant van de stad. Hij zag daar Sluys terug - nu nietlanger de elegante, vrijgevige burgerheer, maar eenzwart-geuniformde banleider van de weerafdelingen ; enook Vogel was er, in de uniform van hopman ; Fransstaarde met stom ontzag naar de onverhoedse gedaante-verwisseling . Behalve hij waren er tussen de twintig endertig man, die door Sluys en Vogel geoef end werden.Frans kwam er al gauw achter dat het een geheel nieu-we groep was, bij lange na niet de enige die men voor-bereidde. Een van de metgezellen wist hem to vertellendat Sluys een bankierszoon was, die het merendeel vanzijn duiten verloren had en nu eigenaar was van een lak-fabriekje, en dat minstens een derde van de jonge kerelsdie hier gedrild werden tot zijn personeel behoorden endoor hem waren meegetrokken in de WA. En hij washier, zijn reservekapiteinschap benuttend om de zwart-hemden de beginselen van de wapenhandel bij to bren-gen, helemaal niet meer zo amicaal en goedgemanierdals in hex stamcafe, want hij sprak op snijdende com-mandoloon en bewaarde een ijzige afstand tussen zichen de subalternen, en hij scheen zich Frans helemaal nietmeer to herinneren, zelf s niet als voor het begin van deinstructies de namen werden afgeroepen en Frans bij hetklinken van het 'Dijkgraaf' de hakken luid tegen elkaarklapte en zijn manhaf tigst 'present' uitstiet om op tovallen. En Vogel, die de beginnelingen inwijdde in demethodes van het straatgevecht - hij zelf was daarvoorniet voor niets een half jaar to Neurenberg in scholinggegaan - keek kouder en hondser dan ooit, naar hetFrans voorkwam, en scheen er bij zonder vermaak in toscheppen vergissingen en tekortkomingen bij de W A-mannen to ontdekken, waarover hij zich sarcastisch uit-

44

liet en waarbij hij zijn gouden kroon onheilspellenderliet fonkelen . Voor Frans waren dit allemaal dingen diehem in den beginne teleurstelden en waaraan hij wennenmoest; want hij had zich voorgesteld dat de roezige bier-kameraadschap van het cafe aan de Weteringschans oakin dit clubhuis heersen zou . Maar hij leerde zich alrastroosten met de gedachte dat men geen weerbare solda-ten krijgt door ze met fluwelen handschoen aan to pak-ken ; en naarmate de weken verstreken, wende hij nietalleen aan de snauwende toon van de superieuren, maarze werd hem zelf s vertrouwd en onmisbaar ; ze raakteiets in hem dat dienstbaar was en naar blinde gehoor-zaamheid verlangde .

Alle zure ogenbl ikken waarin hij op de vingers getiktof afgeblaft werd, werden troostrijk gewroken door delof tuitingen die Vogel hem nu en dan kortaf voor hetfront van de troep toezwaaide ; en hij bemerkte met ver-wonderde voldoening dat hij een van de beste weerman-nen beloof de to worden . Het deed hem oneindig goed,want hij kon niet zeggen dat de anderen hem bijster be-vielen ; de opgeschoten jongens met geruite fantasie-jasjes en flodderbroeken en vuile hemden die hem aan deJordaantypes herinnerden niet, de arbeiders van Sluysniet die in stilte kankerden of zich schaamden en iederekeer nieuwe uitvluchten verzonnen om weg to kunnenblijven, en het minst van alien nog de oudere mannendie erbij waren, kerels met loensende ogen en lage voor-hoofden, aapachtig van gang of dom-sluw, die onderlingeen taaltje uitkraamden waarvan Frans terecht vermoed-de dat het misdadigersjargon was . Zij lieten al to duide-lijk merken dat zij met de diverse kalibers en modellenvan vu.urwapens uitnemend op de hoogte waren, maar

45

hij was hun meerdere in de lichaamsbewegingen, hetbalstoten, het stokvechten dat door een Duitse turnleraarin tricot onderwezen werd, en hij had een beter begripvoor discipline. Frans had de grootste moeite zich metzijn gelijken to vereenzelvigen, en als zij niet dezelfdepolitieke f rasen hadden gebezigd als hij, zou hij niet ge-weten hebben dat zij deel van een beweging uitmaakten .Hij keek op hen veer, zoals hij zich van Sluys en Vogelweer de mindere wilt, en sours bekroop hem het triestegevoel dat hij opnieuw een eenling zou zijn tussen velen .Hij hield zich doorlopend voor dat dit alles nodig waster wille van het doel, en dat men deze makkers moestnemen voor wat ze waren : de werktuigen die de bewe-ging straks nodig had als zij 'de straat opging' . Het waseen nog altijd wage, maar tegelijk beheksende voorstel-ling, dit 'opgaan van de straat' ; daarachter lag de greepnaar de macht, de dag van de afrekeningen ; en Fransbeloofde zich zelf met een harde wil, zoals hij van zijnleven nog niet aan de dag gelegd had, dat hij in het gro-te ogenblik vooraan wilde staan om de vernedering vanzich en de zijnen met boksbeugel en revolver uit towissen .

Het was een grootse dag, toen Sluys bij een onver-wachte gelegenheid aan iedere man een rijbroek, eenpaar laarzen en een koppelriem liet uitreiken, die tijdensde oefeningen moesten worden gedragen . Toen Franshet WA-pak in het kleedkamertje van het dubhuis aan-trok (evenals de anderen had hij al een zwart hemd dathij op straat steeds onder zijn gewone overhemd droeg),en zich in de smalle hoge spiegel bekeek, besef to hij datalvast een aanzienlijk deel van de oude misere hiermeewas losgekocht. Het tweet brak hem hem uit toen hij

46

zich in de laarzen uitrekte, zijn best doende om de on-derkaak bits en hoekig naar voren to duwen, in de trantvan Vogel de hopman . Laarzen en rijbroek gaven aanzijn schonkige, lichtelijk gekromde fietsbenen een straffesoldatenplooi. Hij verloor met het aantrekken ervan elkvernederend besef de zoon to zijn van een kruideniertje,die boodschappen van een stuiver in een crediteuren-boek schrijft, een jongen die op school en in het levensteeds het onderspit gedolven heeft . Hij werd plotselingeen geroepene, een mens wiens ziel zich verstrakte enverhardde met het manhaftige hulsel waarin hij zijnlichaam stak .

Sindsdien ging hij met afgebetener tred, zich verbeel-dend dat hij overal op de laarzen liep . Hij droeg hethoofd fier en uirdagend . Hij redetwis-tte met zijn oudersen Cobi, voor wie het al lang geen geheim meer waswaar Frans zoveel avonden sleet, en waarom . Zijn moe-der bukte onder een opvallender ouderdom ; de huidzak-jes onder haar ogen hingen geel en leeg ; zij kon hemsoms opnemen alsof zij zich met schrik afvroeg of zij ditkind ter wereld had gebracht . De vader van Frans schoolnog mees ral weg achter de kranten en slaakte of en toeeen bittere opmerking ; Cobi keek vanuit de luie stoelwaarin zij zich 's avonds, riekend naar haar dagwerk,bleef nestelen . Frans voelde zich tegenover hun weerzinen hoon de martelaar van zijn overtuiging . Hij werd hetna korte tijd beu altijd naar argumenten to moeten zoe-ken, om de vermoeide van zijn moeder, de strijdlustigevan Cobi, de bijna zwijgende van zijn vader of to moe-ten weren, die nu de gewoon to begon to krijgen hem ofen toe in stom verwijt de krant toe to steken en op dekoppen van de voorpagina's to wijzen : Dolfuss slacht-

47

offer van de nazi-staatsgreep. De laatste uren van Oos-tenrijk. Donkere wolken boven Midden-Europa . ZalTsjechoslowakije mobiliseren? Sudetenduitsers roepenom Anschluss. Chamberlain en Daladier vliegen naarMunchen . - Het leek haast of de schokken die door hetwerelddeel gingen en ook in Amsterdam onrustbarendnawerkten aan Frans' persoonlijke toeleg waren te wij-ten, zb gedroegen zich zijn huisgenoten. Veelal liepFrans weg om zijn avonden in de WA-dub of stamcaf6to slijten . Hij wist al lang dat alles onvermijdelijk was,en het wend hem al om het even of de angst van zijnouders metterdag steeg. Zij waren bang vpor de wen-ding in Frans' leven, bang voor het vormloos gevaar datzich boven hun hoofden samenpakte, bang dat de burenen de klanten van het winkeltje er achter zouden komendat Frans bij de N S B was. Zij wisten dat iedereen deNsB haatte; zij haatten ze zeif .. 'Duitsland maakt onsallemaal nog ongelukkig, het zoekt om oorlog,' zo wasFrans' vader bij een van zijn spaarzame, spraakzamevergramdheden uitgevallen, en Frans trok voor de zo-veelste maal van, leer tegen hem met wat hij van Mey-rinx hoorde of wat hij van zijn kranten en brochuresleerde: dat er jeugdige volkeren zijn welker belangeneisen dat zij de afgeleefde overheersen, en dat er sprakewas van een nieuw Europa, en hij had het over bloed eneer en ras en de oorlog als krachtproef . Zijn moeder wasbij het woord oorlog gaan janken, en Cobi begon hyste-risch to tieren, omdat er geen minuut rust meer in huiswas to vinden sinds Frans zich bij dat stel gekken hadaangesloten . 'Aan jullie verspil ik mijn asem niet meer!'had Frans geschreeuwd . Ik heb nou vaak genoeg ge-zeid dat de joden de werkelijke oorlogsophitsers zijn . Als

48

de joden d'r uit liggen wordt het pas vee1ig - voor ons .Met de joden gaat het woekerkapitaal d'r an en detrusts, die ons nou de dampen andoen . Maar jullie zijnziende blind en snapt niet dat je in eigen vlees snijdt,zolang de democratie blij ft doorro tten . . . het levende lijk !Daartegen gaat de oorlog, die Duitsland voeren will' Dehanden van zijn vader waren machteloos gaan trillen .'Ik heb d'r niks tegen, as ze ons van schurken van jodenof willen helpen, as ze ons dan ook maar van de chris-telijke schurken afhelpen ! . . n Woekerkapitaal! Vraag 'eswie d'r commissaris van de grote banken zijn ! Hebbende kleine sappelaars van de Jodenhoek en het Waterloo-plein daar soms wat mee to maken ?' Frans had in wan-hoop naar zijn hoofd gegrepen . 'Dat is 't hem note juist,vader : al die rijke jodenbandicten zijn begonnen alszulke scharrelaars op het Waterlooplein . . . Zij stijgen . . .en jullie? Waar blijfr moeders weegschaal en waar isjouw nieuwe winkel?' Hij smeet zijn bord opzij, zodat despinazie over het tafelzeil spatte en liep -- voor de zoveel-ste meal - het huis ult .

Op zulke avonden doolde hij alleen door de stad, zijnhart koud en gebald in hem als een vuist . De haat, deonbeschrijflijke haat, gistte giftig door hem heen ; hijwist niet waar ze to spuien . '~-Iijn enige troost was altijdweer de gedachte aan de glimmende, zwarte rijlaarzen,aan tientallen laarzen naast elkaar ; een, twee, drie, een,twee, drie, een zware, klossende, dreigende opmars, eenaanzwellende macht, w A marcheert, rof f els en trompet-ten, vierkante kinnen, pas op, wij komen, wij lopen overdit levende lijk van de democratie en alle schande enall e angst heen, zonder da t iemand een kik zal durvengeven . . .

49

Bij zulke voorstellingen werd Frans kalm, van eenharde, ijzige rust; die hem vervulde alsof de zwaarte vanzijn haat - zich eindelijk in hem uitgoot, zoals men lood inholle buizen giet ; de haat doordrong hem diep en innig,zij werd het merg van zijn bestaan . De duizeling van er-gernis en woede vervloog, hij liep weer als de soldaatvan de toekomst, een gevoelloos, donker glanzen in zijnblik waarvoor zijn huisgenoten beklemd zwegen .

Frans had de middenstandsvergaderingen en het dans-avondje er niet aan gegeven, want sinds zijn toetredingtot de W A en de groei van een nurkse, bedwongen trotskwam het hem ook dringender voor Trudi volledig toveroveren. Hij danste anders nu, niet f raaier en lossermaar met een zekere brutale vaart, en er waren meisjesdie dit verbaasde en aanstond, en Frans bemerkte datTrudi zich gekwetst voelde, als hij zich niet met haarbemoeide, en dat zijn ruwe zekerheid indruk op haarmaakte en dat zij onder het dansen al meer op hem leun-de dan dat zij hem meevoerde op haar kracht en uit-bundigheid. Hij begon het na korte tijd zo aan to leggen,dat zij hem na afloop van het clubje een paar maal meteen andere naar huis zag gaan, en sindsdien had hij nietveel moeite to zien dat zij op hem wachtte en dat hetbijna een gunst zijnerzijds werd haar to begeleiden naarhet kolenzaakje op de Lijnbaansgracht . Hij vervolgdezijn opzet met hetzelfde geduld dat hij nu in alle opzich-ten aan de dig scheen to moeten leggen ; en toen er tenslotte een avond kwam waarop hij naast Trudi liep en zijhen! heup en arm toedrong met een onbelemmerde ver-trouwelijkheid, besefte hij vol triomf dat hij het pleitzo goed als gewonnen had . Het gaf hem, wonderbaarlijkgenoeg, weinig voldoening meer, als hij haar nadien ten

50

afscheid kuste en zij zijn zoenen even tomeloos beant-woordde (haar tomeloosheid was honderdmaal echter enwarmer dan zijn heftigheid, die veelmeer de genadeloos-heid van een bezitter was), of wanneer hij haar onge-vraagd aanraakte op plekjes die zij vroeger standvastigtegen zijn aanslagen verdedigd had . Trudi scheen hemna die verleende gunsten als haar uitgemaakte vrijer towillen beschouwen, maar Frans zag dat de rollen omge-keerd waren ; hij begon, meer dan in de onbetoomde lief-kozingen, behagen to scheppen in de opflakkeringenvan Trudi's jaloezie en verwijten, door een houding aanto nemen als was er voor hem niets veranderd, en alsstond hij tot haar evenals tot de overige meisjes in eenonvoorwaardelijke vrije verhouding . Voor de restdroomde Frans zijn geslachtsdromen al lang niet meer ;alles wat gemoeid was geweest met benen en meisjes endolle ver,beeldin,gen, werd verdrongen door de koudehoogmoed die met laarzen en zwarte herimden to makenhad en die Frans voor tucht versleet . Hij wendde verba-zing voor, als Trudi ervan repte dat het misschien tijdwerd dat hij eens bij haar aan huis kwam ; en hij voeldehaar trillen van teleurstelling en pijn als hij onverschilligantwoordde dat hij alleen vaste verkering wilde als detijden er beter voor stonden en hij zonder pijn aan z'nhoofd aan de toekomst denken kon ; en hij betrapte zicherop dat haar afhankelijkheid en voegzaamheid hem ge-vaarlijk in zijn laarzentrots versterkten .

Hij hield met ontzag en nijd de zijde van hopmanVogel, en terwijl hij thuis met zijn ouders tot norsevijandschap verviel (zij het dat die voor 't merendeel uitstilzwijgen van over en weer bestond), kreeg hij in deW A zijn eerste onderscheiding: Vogel verklaarde dat

5 1

WA-man Dijkgraaf niets meer to leren had en dat hijzelfs in staat zou zijn anderen de beginselen van de na-tionaal-socialistische afweer bij to bin. Het was dedag waarop ,de Duitse troepen Praag binnenrukten, enin het stamcafa vierde men de dubbele gebeurtenis meteen gelag, waarbij Frans openlijk in zwart hemd, rij-broek en laarzen verscheen, nadat hij, onderweg (ver-momd in een gabardine) de vorsende blikken van me-nige agent en de hatelijke opmerkingen van de passa-giers op het trambalkon met mannenmoed had getrot-seerd. Hij drank zich een schitterend stuk in zijn kraag,waarover hij later schaamte voelde, want hij had het ver-moeden dat hij in zijn dronkenschap niet alleen veel zei,maar ook het platste Amsterdams sprak waarvan hij zobitter graag of wilde . En hij vermeed het eeri tijdlangVogel rechtstreeks aan to zien, bang dat diens scherpeonbarmhartige tronie een spot zou verraden die hij meerdan een tuchtiging vreesde.

Dat voorjaar en die zomer zag hij Trudi minder vaak ;de dansavondjes waren er enkel 's winters . Hij ging injuli nog een keer met een f ietsdagje van de middenstan-ders mee, en dwaalde 's middags arm in arm met de ko-lenhandelaarsdochter door een Goois bosje, met zich zelfoverhoop liggend of hij nog ernstig moeite zou doenhaar die dag to verleiden . De gedachte. kwam tegemoetaan zijn ijdelheid, maar hij voelde dat zijn voorliefdevoor haar molligheid en levenskracht aanmerkelijk ta-nende was ; en omdat zij in de hitte lichtelijk zweette eneen overrood hoofd had, had hij die dag een uitgespro-ken tegenzin in haar en wendde voor dat hij in slaapviel, toen zij eindelijk in een beschermende zandkuilneergestreken waren en hun boterhammen uit ritselend

52

papier verorberd hadden . Nadien zag hij haar pas in ok-tober terug; toen was de grote oorlog begonnen .

Er leefden rinds '39 driftige, slecht beheerste verwach-tingen in de lagere kaders van de N S B en vooral in deWA, die er sterker naar snakte de 'straat op to gaan' .Vogel en Frans drilden nu in hun buurt nieuwe man-schappen, veel opgeschoten jongens, waarbij zich nogsteeds allerlei knapen bleven voegen die de politie sindsjaren bekend waren, en die dat ook niet onder stoelenof banken staken . Sluys was gemobiliseerd en lag ergensaan een van de grote rivieren ; en dikwijls liep Frans, dienu konstabel was, terwijl Vogel de banleidersplaats vanSluys had ingenomen, na afloop van de wapenoefenin-gen een eindweegs met de blonde mee, en trachtte ge-waar to worden wat er in de leidende kringen van debeweging van de oorlog werd verwacht . Vogel was bijdie gelegenheden weer ire een van zijn goedzittendesportpakken gekropen ; een losse trenchcoat hing overzijn schouders, zijn voeten op rubberzolen slisten zachtna,ast Frans over het trottoir . Hij was uiterst terughou-dend in zijn antwoorden ; Frans leerde van hem echterwel zoveel dat de hogere kaders nogal verdeeld waren ;er was daar deels angst voor Duitsland plus een algeheleonzekerheid wat men moest doen . Mettertijd werd Vo-gel, vermurwd door een al onvermijdelijker vertrouwe-lijkheid, spraakzamer en h et vooral merken dat hij hetmet Frans' kritiek op het gehalte van de W A roerendeens was .

Er kwamen in het vroege voorjaar van '40 zelfs avon-den waarop hij dingen zei die Frans tot in de ziel schok-ten, omdat zij lijnrecht ingingen tegen de beweringendie in vendelhuis en stamkroeg werden gedaan . Over de

5 3

vooruitzichten van Duitslands oorlog haalde Vogel, trotsde eerste ongehoorde overwinningen, de schouders op .'Onder ons gezegd en gezwegen . . .,' zei hij, 'Duitsland isenorm sterk, maar het beroerde is dat het alle beschik-bare duiten in de herbewapening gestoken heeft, zodathet door moet blijven oorlogen . En een oorlog is en blijfteen geweldige gok . . .' 'Maar Europa moet en zal er na-tionaal-socialistisch van worden !' betoogde Frans . Vogelspeed de tirade die hij eraan vast wilde knopen met eenironisch gebaar of.

'Wat er in onze bladen beweerd wordt, hoef je voormij niet to herkauwen,' zei hij met een schampere bij-klank in zijn stem. Ten nationaal-socialistisch Europazou misschien kunnen -- als Rusland en Engeland er nietwaren. Communisme en democratie-met-pegels . .. Denkje, dat we daar ooit een poot aan de grond krijgen?'

De vertrouwelijkheid tussen Vogel en Frans nam haastdagelijks toe, en eons vroeg Vogel aan Frans of hij methem mee wilde gaan om op zijn kamer een borrel to pak-ken; hij had geen zin aan de kroeg . Frans keek nieuws-gierig rond in de lichte, hoge kamer waar Vogel huisde .Er stond een divan met een zwart-rood kleed, aan dewanden hingen een paar portretten - f ascisten uit debuitenlandse beweging - en een paar oude wapens, ge-kruiste degens onder een ruiterpistool dat er onschade-lijk uitzag . Vogel hanteerde met (lessen en sifon bij eentafeltje. 'Boeken heb ik niet meer,' zei hij ; 'die heb ikweggegooid, sinds ik bemerkte dat zij iemand aan hetdenken kunnen brengen . Zodra wij gaan denken, zijn weverlorern . . .' Frans had hem zelden zo wrang gehoord ;zijn angst voor deze hoekige steile onbekende man nammeer toe. Zij dronken en praatten en rookten en Vogel

54

zei niet veel, tot zij weer op de beweging en op Sluyskwamen. 'Prosit,' zei Vogel sarcastisch ; 'een veronge-lukte kapitalist, zoals ze bij bosjes naar ons toe zijn ko-men lopen na twee crisissen . .. Wat verwacht je ook?Maar veronderstel vooral geen liefde voor Jan Boezeroenbij de heer Sluys ; hij zal zijn afkomst nooit verlooche-nen. . . Wij kunnen hem toevallig heel goed gebruikenomdat hij het soldatenvak verstaat ; en wie weet wat hijstraks nog voor ons doen kan . . .' Vogels lach eindigde ineen hikje . 'Hersens hoef je bij zo iets niet to zoeken, na-tuurlijk, hoogstens rancune . .. Trouwens, wij allemaalzijn rancunemannetjes . . .' Zijn tand schitterde in de flon-kering van de sifon. 'Je bent nu ver genoeg met onsmeegegaan om to weten dat wij niet kieskeurig kunnenzijn. Alles wat op de lorrenmarkt van de maatschappijterechtkomt, deugt voor ons . . .' 'Maar jij dan?' had Fransgeeegd, onaangenaam geraakt en ontsteld door een eer-lijkheid die hem roekeloos begon voor to komen, 'jij benttoch anders? Jij leeft torn uit je overtuiging?'

Vogel bleef een paar tellen roerloos met het glaasje inde vingers zitten ; toen legde hij het hoofd in de nek enschaterde, niet luid en vrolijk, maar hol, onheilspellend .'Heilige onnozelheid, Frans/ zei hij eindelijk, nadat hijhet glas met een snelle teug had geleegd, 'waar zie je mevoor aan? Het woord overtuiging vind ik goed, bij hetgenie van Goebbels, laat me even uitlachen . . . Ik ben tochnet zo goed een wrak dat om een haven gezocht heeft. . .Heef t men je nooit verteld dat ik een gesjeesde studentben, die to veel achter de wijven aanzat, en dat ik in debeweging ben gerold toen de ouwe heer de portemonnaievoor eens en altijd dichtknipte . . . ?'

'Maar het goed recht van de beweging,' stotterde

5 5

Frans, somber geschrokken over de of grond die plotse-ling gaapte. Vogel schonk hem met ironisch gebaar eennieuwe borrel. 'Dacht je werkelijk dat ik ee'n illusie koesterde omtrent de belangeloosheid van onze beweging? . . .1k heb je gezegd dat ik mijn boeken heb weggegooid,maar ik kan je zweren, Frans, dat ik vrijwel idles overpolitiek en economie gelezen heb, en dat het nationaal-socialisme in Europa er hoogstens in slagen zal de wer-kelijke revolutie een jaar of wat uit to stellen. De rooien,Frans, hebben het bij het rechte eind ; zij hebben op eengoed paard gewed bovendien, het paard van de histori-sche onvermijdelijkheid. . .'

Het bloed was Frans naar het hoof d gestegen bij deschaamteloze beweringen van Vogel . 'Maar alles watMeyrinx en jij me voor en na hebben bijgebracht overde noodzaak van onze strijd . . . !' Vogel grijnsde geluid-loos, met dezelfde hondsheid die Frans zo van de wijsbracht. Mat Meyrinx en ik je verteld hebben, hm, mis-schien gelooft hij het . . . (tussen haakjes, hij is ook weerzo'n type van de rancuneuze mislukkeling), maar watmij aangaat . . . God weet, waarom ik zo openhartig tegenje ben ; maar je hebt me jets gevraagd en ik voel mevandaag gedro_ngen niet tegen je to liegen . . . Zeg uw kin-deren vooral de waarheid . . . Kijk hier, jongen, wij na-tionaal-socialisten zijn niet anders dan wild gewordenkleinburgers, die zich met het afval van het plebejerdommoeten verbinden om stand to houden . . . Wij vechtenvoor een verloren zaak, en er is niets heroisch aan, wantde zaal; is nog triest en karakterloos ook . . . Je weet netzo goed als ik dat een echte arbeider ons de rug toe-draait. Hij voelt immers met zijn klomp dat alleen zijnklasse het kapitalisme en de rotzooi kan of schaf fen, en

5 6

dat alleen, Frans, omdat de arbeiders er iets beters voorin de plaats hebben to stellen, korxom : omdat ze histo-risch aan bod zijn . . .' Hij leegde opnieuw haastig zijnglas, zijn ogen fonkelden blauw en haatdragend . 'Maarik hoef iemand nog niet sympathiek to vinden, omdathij gelijk heeft. Ik gun het rooie rapalje de snelle overwinning niet. Ik haat ze met de gloeiende haat van dekleinburger die in mij voortleeft, versta je, Frans . . . mijnvader was tenslotte ook een kruidenier, net als de jouwe,er ging bij hem alleen wat meer over de toonbank. Ikkan ze wel doodkijken, het rapalje dat achter sikkel enhamer aanloopt en dat voorbestemd is de doodgraver toworden van de bestaande misere . Ik wil het ze moeilij-ker maken, ik wil dat het lijk van deze maatschappij hunniet thuisbezorgd wordt, dat ze er zwaar _ voor zullenbloeden voordat het hun in handen valt . . . Mijn instinctdrijft mij naar de broederschap met het schuim van desamenleving, liever dan dat ik nlijn schouder onder hetwiel van de onvermijdelijke ontwikkeling zet . Een spaakin het wiel steken, bij God, Frans, dat is het . . .' Hij wasbleek geworden en Frans zag met ontzetting dat zijnglad, hoog voorhoofd kletsnat was . 'Ik voel mij de ge-boren landsknecht, ik kies de oorlog met al zijn risico's,alleen maar omdat ik de anderen de profij ten van devrede niet gun . . . !'

Hij verviel tot een onnatuurlijk gerekt zwijgen, enFrans zat in de schemering die Vogel niet scheen to wil-len verdrijven, want hij stond niet op om een lamp aanto steken, en de kamer werd vager en holler, en Fransvoelde zijn angst voor die ander als een groeiend dingin het halfduister . Hij was zelfs bang dat het Vogel inhet hoofd geslagen was en hij luchtte ervan op toen de

5 7

banleider eindelijk opstond en hem bij de elleboog vatte :"t Is je tijd, Frans,' en hem de kamer uit duwde . Vogelbegeleidde hem naar de buitendeur en hield hem op detrap nog een keer staande . Zijn stem kwam getemperden dreigend door de schemer. 'Het lijkt me voor de restbeter dat je dit gesprek maar vergeet ; er zijn mensen inonze beweging die het misschien verkeerd zouden uit-leggen, als ze er achter kwamen.' Frans knikte stom ; hijbegreep.

Het was vrijwel de laatste keer dat Vogel zich tot ver-trouwelijkheid jegens Frans liet verleiden . Maar Franshad genoeg aan het gehoorde . Vogel had hem bevolen erniet meer aan to denken, maar de- woorden, de verschrik-kelijke openbaringen van de laatste avond vooral, spron-gen eigenzinnig op in Frans' herinnering. Hij schrok ermidden onder het werk, bij het inpakken van de bood-schappen, tijdens het fietsen, onder het optellen van deboekjes, van op alsof iemand ze hardop gesproken had ;hij keek de kring rqnd, 's avonds, wanneer diezelfdewoorden plotseling spottend, laatdiinkend en grimmigals bij zijn oren werden geuit ; en hij was verbaasd om-dat de huisgenoten blijkbaar niets gehoord hadden .Frans begon tegen de woorden to vechten . Hij verwensteVogel omdat deze hem onvoorbereid en zonder pardonaan denkbeelden had gewaagd, die Frans niet kende enin hun naaktheid niet aan kon. De oorlog geen kracht-proef voor jeugdige volkeren, maar een gok . De bewe-ging een zaak van nlislukkelingen, wild geworden klein-burgers. De rooien die gelijk hadden : historische onver-mijdelijkheid . . . Frans begreep het lang niet allemaal,maar hij besefte de gevaarlijke tegenstrijdigheid chat eenbanleider van de W A zulke woorden uitte. En tegelijk

5 8

doordrong hem de waarheid ervan ; iedere avond diehem met de makkers samenbracht, toonde hem de nais-lukking, de verwildering van de geest . Kon hij nog in deW A blijven? Hij haatte Vogel in 't geheim om de koelegewetenloosheid waarmee deze de kunst verstond zijn'instinct' het van zijn inzicht to laten winnen . 'Lands-knecht' had hij zich genoemd. Voor het eerst begreepFrans de schandbetekenis van het woord .

De spanning in de beweging groeide dat voorjaarmetterdag, en Frans voelde aan Vogel dat men in detoppen iets bijzonders verwachtte. Een boosaardig, ze-nuwziek onbehagen bekroop hem ; hij sliep slecht en inde winkel werd hij nog vergeetachtiger, tegenover deklanten nog onverschilliger. Dubbel ergerden hem nu degeluiden van de buurt, de bovenbewoners, hun brutaleradio's, die anti-fascistische redevoeringen uit heel dewereld opvingen en in de avondrust schetterden .

Het schemerde hem nu dat Duitsland een gevaar konzijn dat niet alleen in de misvormde verbeelding der te-genstanders bestond . Al de beweringen die hij zelf totnog toe had willen geloven en die hij mee had verspreid,kwamen hem bij vlaagjes voor als de verdoezeling vaniets dat men terecht in en buiten Europa vreesde, zoalsde laarzen en rijbroeken en zwarte hemden moesten die-nen om zware jongens en louche types en maatschappe-lijk gestranden to camoufleren . . . Frans ging met tegenzinnog naar de w A-oef eningen ; hij, die nooit ziek was,wendde een paar maal ziekte voor ; hij kon de aanblikvan de 'kameraden' niet meer verdragen . Moeizaamwerkte het in zijn hoofd dat niet aan denken gewoonwas, en het vreselijkst van alles leek hem de mogelijk-heid dat er een dag komen kon, waarop hij moest toe .,

59

geven dat al zijn verwachtingen op bedrog, bedrog vanbuitenaf en zelfmisleiding, hadden berust . Hij begreepniet dat hij met de schrik voor de mogelijkheid zijn ver-gissing al erkend had. Hij wist niet dat er in hem albeslist was v66r het hem ook nog op andere wijze hel-der werd .

Hij gaf zich geen,moeite meer ontdaanheid to verber-gen, toen de plotselinge overval van Duitsllnd op Noor-wegen en Denemarken bekend werd . Hij had zich's avonds naar het stamcafe willen begeven, vaag ge-dreven door de verwachting dat er onder de soortgeno-ten misschien stemmen zouden opgaan om tegen dieoverval to protesteren . Hij zelf dacht onderweg, met dehardnekkigheid van een grammofoonplaat waarop denaald in een groef is vastgeraakt : Dit is niet mogelijk . . .Noorwegen en Duitsland . . . broedervolken . . . ras en bloed.Er is toch geen aanleiding . . . Hij bemerkte dat hij het cafeal voorbijgelopen was toen hij bleef staan ; hij beyondzich op het Frederiksplein, waar de fontein op deze vroe-ge lenteavond mismoedig spoot . Hij veegde zich hetvoorhoofd af. Er is toch geen aanleiding, zoals bij Polen,bij Tsjechoslowakije . . . Terwijl hij het dacht, schoot hetbloed hem als een aantijging naar de wangen ; hij zageensklaps dat er 66k geen aanleiding geweest was voorTsjechoslowakije, voor Polen . Hij keek om zich, eenzware hartklopping 'schokte hem, hij wilt niet of het defontein was of zijn oren, waarin het zo hard en nadruk-kelijk ruiste ; alle vastheid was verloren, de grijze, hogehuizen van het plein en het Westeinde en de lange schut-tingen met circusreclames deinden traag voor zijn blik.Hij moest zich met kracht beheersen, diep ademhalendkwam hij tot zich zeif. Waar hij tot nog toe de troost

60

van het blind en opzwepend denkbeeld der duizendengelaarsden gekend had, was nu enkel het bewustzijn vandringend gevaar. Hij liep met een omweg naar huis, be-grijpend dat hij niet meer naar het cafe hoefde to gaan ;er zou geen mens zijn die de overweldiging van de tweenabije landen als een onheilsgebeuren zag - zoals hij .

Na die dag leefde Frans voorgoed onder schaduw . Hijwilde niet wanhopen aan Duitsland ; en hij wist tegelij-kertijd dat Duitsland stelselmatig gelogen had, toen hetde hereniging van alle Duitsers met het rijk gepreekthad als beweegreden voor het grijpen van gebieden,rechts en links . Frans waagde, in zijn nederige behoefteaan tegenwicht, toenaderingspogingen tot zijn ouders,tot Cobi ; hij zag dat ze hem wantrouwend opnamen alshij schuchter en vriendelijk werd, en voelde zich eenza-mer tussen hen, die tenminste elkaar hadden en zelfs inhun onderling gehaspel nog met elkaar verbonden ble-ven .

Het voorjaar bloeide overdadig, onder hoog azuurwas de stad vol zon en plantsoengroen, en Frans benijd-de Cobi die door haar vrijer werd afgehaald, iedereavond. Hij voelde zich schuldig tegenover Trudi, of-schoon hij haar ook graag had willen halen, en zat's avonds alleen voor het raam van zijn slaaphok, omhet licht van een gezegende dag in de iepen voor hethuis to zien sterven ; de duivenmelker op het platje aande overkant stond daar in de blanke parabolen van zijngevogelte, er zweefden dunne purperstrepen . De geha-vende Caruso-plaat van de bovenburen zong, iedereenhing genoeglijk over de vensterbanken, maar in Franskropte dagelijks een beangstigender voorgevoel .

Toen hij heel vroeg op een ochtend wakker werd, wist

6 1

hij dat zijn onheilsgevoel uitgekomen was . Er werd halfboven, half rondom de stad, ontzaglijk geschoten . Hijhoorde het ronken van vliegtuigen, een panisch en ver-woed geknetter van mitrailleurs, boordkanonnen, endaaftussen het lange dreunen waarvan hij later leerdedat het bomexplosies waren . Hij was met een sprong uitzijn bed . Het moest in de richting van Schiphol zijn . Hijgreep een spijl van zijn bed vast, zo week werden zijnknieen. Het duurde een minuut of wat voor hij zijnzwakte baas was. Hij liet zich met slordig aangeschotenbovenbroek langs de trap neerglijden, naar buiten . Hetwas vochtige mei op straat ; de sproeiwagen had zijnronde al gemaakt. Het ver, verbeten geknetter en delange rollers hielden aan achter nuchtere, slaapdronkengevels. Om de hoek van het grachtje kwam een arbeiderop een rammelende fiets ; een blauw blikje stak uit zijnzij zak. 'Hebben ze . . .,' riep Frans hem schor tegemoet ; hijwist niet hoe hij het zeggen moest. De arbeider grijnsdeterwijl hij voorbijreed . 'Mijn een biet as ze zo tijdig be-ginnen to oefenen, maar voor de lui die nog op een oorleggen, rij kelij k vroeg .' - 'Oefenen?' zei Frans halfluid,toen de arbeider al de gracht voorbij was . Hij had meteen trompet de gracht op willen rennen, alarm blazen,hij wist immers dat het geen oefeningen waren ! Hijduwde de deur ruw achter zich dicht . Zijn vaders boven-lijf dook op boven aan de trap, hij knorde : Vat spookjij in de winkel?' Frans bemerkte dat zijn lippen beefden ;hij beet erop om ze in bedwang to houden .

'Ze schieten . . . hour je . niks?' zei hij eindelijk . De oudeDijkgraaf draaide zich grommend weg van het trapgat .-'floor ik al een half uur . . . idioten, kennen ze niet watlater met hun maneuvers beginnen?' Frans duwde de

62

woonkamer open, het was er muf en duister. Hij schoofde gordijnen opzij. Op straat hoorde hij nu haastigevoetstappen voor hij de radio aanzette. Toen hij de eer-ste woorden van de omroeper verstaan had, wilt hij dathij juist had vermoed. 'Franse en Engelse vliegeniersmoeten als onze bondgenoten worden beschouwd. . .Bommenwerpers van oost naar west. . . Duitse parachu-tisten . . .' Hij hoorde zijn moeder boven klaaglijk en on-tevreden zeuren : 'Doe die radio uit . . . goeie God, guntniemand een mens zijn fatsoenlijke slaap?' Frans kniptede radio nurks of en liep weer naar boven . Hij zag Cobiop de drempel van haar hokje staan : zij zag er ver-dwaasd uit met haar morgen-ogen, f lanellen pon en dekrulspelden in het fletse haar. In haar ogen las hij dat zijjets began to raden en nog niet durfde . Hij spaarde haarangst niet. 'De Duitsers zijn ons land binnengevallen . . .de radio roept het om !' zei hij . Haar tronie werd groe-zelig als haar nachtjurk; haar mond met het paarde-gebit sperde zich ; hij verwachtte een kreet, maar zij be-gon alleen maar zachtjes to snotteren . Op dat ogenblikwas ook zijn moeder er, vermoeid, bits en geprikkeld .Zij bleef staan toen ze Cobi zag, en bewoog het hoofdmet een rukje als hoorde zij het schieten voor het eerst .Snelle, ontstelde verstandhouding versprong tussen haaren Frans . 'Dus dat zegt de radio . . .' Zij voltooide de zinniet, maar gleed vormloos naar de grond .

Later op de morgen zaten ze in de woonkamer ; zijnmoeder met eau-de-colognekompressen op het voorhoof din de zorg . Frans' vader droeg zijn grijslinnen jasje, hetzoveelste. Zij zaten bijeen in een saamhorigheid vol ont-zetting, luisterend naar de radio . Af en toe liep Fransnaar buiten . Op straat haastten zich mensen, verderop

63

stonden zij bij elkaar . Niemand verkeerde meer in dewaan dat men boven Schiphol oefende. Tegen een uurof acht begon als een oordeelswolk de brandwalm van deolietank over de stad to hangen, die over het Ij dooreen Engels commando in brand was geschoten . Het wasde eerste en de enige maal dat men van Engelsen ver-nam. Zij vertoonden zich niet meer .

De winkel ging open, zoals steeds, ofschoon er nie-mand kwam kopen. Af en toe rukten mannen van deluchtbescherming met zwartglanzende helmen uit, bran-cards met zich voerend. Om de haverklap was er lucht-alarm, met opstotend, nog ongewend gegier van sirenesdat het bloed liet stokken . Het schieten boven Scbipholminderde, groeide, minderde. De wind werd weer warm,de hemel straalde, bij tussenpozen volgeblazen met degebalde, ronde wolkjes van afweergeschut . Aan het ein-de van de gracht was een schuilkelder ; bij ieder alarmzag men mensen van drie, vier zijden nader hollen ; kin-derwagens hosten, om schuins en dwaas voor de ingan-gen to blijven staan . Niemand zei het in de bedomptekamer; maar elk van de vier dacht : Komt nu het bom-bardement? Het kwam niet, elk nieuw alarm wend erdreigender door. De radio dreunde door ; hij waarschuw-de, hij bemoedigde, hij waarschuwde luider . Frans' moe-der keek strak en behekst naar het mondstuk van deluidspreker .

De morgen was nog niet half om, of er verscheen' eenopgeschoten jongen, tussen twee alarmen door, die zijnfiets tegen het raam smeet en de winkel binnenkwammet een briefje. Het was voor Frans en het kwam vanVogel. Frans moest zich dadelijk op een adres vervoegendat de brenger zou geven . Het was in de buurt van het

64

Concertgebouw. Terwijl Frans zijn das strike, begonzijn moeder schaapachtig to jammereti: was hij van planhen alleen to laten? Frans was het liefst niet gegaan ; hijvoelde zich miserabel, een slechte zoon, een slechtN s B'er. Hij sloop meer het huis uit dan dat hij het open-lijk verliet, maar hij kon het niet zo verstolen doen ofhij hoorde zijn moeder gillen . Het gillen klonk nog langin zijn oren na.

Op straat hield de politie overal mensen aan ; er wer-den papieren gevraagd . Hij liep een paar keer om, maarbij het Leidse bosje werd het onvermijdelijk . Hij hadniets bij zich dan een lidmaatschapskaart van de midden-standsvereniging . Men liet hem er dadelijk op door. On-derweg zag Frans dat men mensen uit de huizen haalde ;ergens was het een logge, onmiskenbare Duitser, diedoor de politie in een auto gestoten werd en weggevoerd .Tot twee keer toe moest Frans een toevlucht zoeken bijhet loeien van de sirenes ; hij kwam pas tegen twaalvenop het aangeduide adres. Op de hoek van het trottoirstond een donkergrijze onopvallende, solide wagen . Hetwas die van Sluys . Toen hem was opengedaan, vond hijVogel met een tiental kameraden in de salon . De man-nen zaten in hun burgerkledij zonderling en lomp enproletig op antieke stoelen en banken, hun schoenenbreeduit op smyrna en kelim. Frans had hen zelden zoveracht. Vogel trok hem terzijde, hij was vol ergernis .lie had verdomme wel wat eerder kunnen komen,' zeihij ; 'de hele morgen heb je me laten wachten . We moe-ten aan het werk .' Frans voelde dat hem een koud tweetuitbrak. 'Hoe bedoel je . . . aan het werk?' vroeg hij . Vogelnam hem onderzoekend en bits op . 'Je schijnt de laatstetijd nogal moeite to hebben met het begrijpen van som-

6 5

mige dingen. . .' zei hij, de lippen haast niet bewegend ;'pas op, Frans . . . er staat veel op het spel.' Frans leundetegen een lichte wand, tegenover een schilderij van eenhuis onder grillig dreigende wolken . Hij besef to dat heter in zijn ziel even schrikachtig en gevaarlijk uitzag alsop dat schilderij ; hij kon er de ogen niet van afhouden.'Misschien is het tot mijnheer doorgedrongen dat we inoorlog zijn . . .' zei Vogel weer, zacht en sarrend. 'Mis-schien beseft mijnheer dan ook dat we dienen uit to kij-ken en ons niet to laten nemen . . . Meyrinx hebben ze al . . .ze halen onze kameraden overal vandaan, al weten destommelingen in negentig van de honderd gevallen nietwaar ze moeten zoeken . . .' Frans wendde langzaam hethoofd naar Vogel. 'Wat ben je van plan?' vroeg hijtoonloos. Vogel schudde hem met een paar rukjes . 'Jebent suf, Frans,' zei hij, onnatuurlijk helder en scherp,'en ik leg je juist uit dat je bij de pinken moet zijn . Onsmogen ze niet arresteren . Dit is ons grote ogenblik,Duitsland rekent op ons.' 'Duitsland,' zei Frans, schor enbegrijpend. Vogel keek hem met een bijna verwrongenmond aan. 'Juist . Binnen driemaal vierentwintig uurhebben ze het Nederlandse leger eronder, maar wij moe-ten een handje helpen . Dit zijn jouw orders : jij gaat metSudderam in de wagen die buiten staat, Trewes zalchauf f eren.' 'Ik wou wel eens weten wie mij dingendoen laat die ik niet verkies,' bruiste Frans somber op .Hij zweeg toen Vogel hem iets hards tussen de ribbenporde. 'Frans,' zei de banleider kil en zacht, 'je kunt na-tuurlijk kiezen. Ik heb me dus toch niet vergist, toen ikde laatste tijd meende dat je aan het wankelen was .Wankelaars kan onze beweging niet gebruiken, maat,vandaag minder dan ooit. Kies, en doe het gauw .' 'En

66

dat zeg jij,' zei Frans, 'jij, die weet, dat het een groteverneukerij is geweest -- jij - Quisling.' Hij hoorde Vogellachen, zoals hij het maar een keer voordien gehoordhad, hol, gemaakt en angstwekkend, het lachen van devolslagen verrader . Op dat ogenblik bemerkte hij dattien paar ogen vorsend en achterdochtig vanuit de salonnaar hen keken. Hij zag Trewes opstaan - kort, zwaarvan schouders, een mislukte bokser in een geruit pak,rode kaken, het voorhoofd laag onder stoppelhaar - ennaderbij slenteren. Vogel trok het harde voorwerp tus-sen Frans' ribben vandaan . , 'coed, dat je komt, Trewes,'zei Vogel kort, 'jij gaat met Dijkgraaf en Sudderam inde wagen buiten; hier' - hij doff in zijn linkerbinnenzak-'zijn een stuk of twaalf adressen, en hier' - hij buktezich haastig naar een divan en sleepte er een jute zakonder vandaan die hij zwaar optilde - 'zijn een stelhandgranaten . . . Frans, jij weet er alles van. Door de ra-men van ieder adres gaat een granaat . Sudderam neemtde huizen aan de rechterkant, jij de linker. Trewes rijdtals de gesmeerde bliksem door -- slipt na afloop binnenin garage C -- Trewes knikte -- 'verwisselt het nummer-bord en brengt de jongens naar het cs . Hier zijn kaart-jes ; morgen terugkomen . Als jullie ontdekt worden,schieten tot je er bij neervalt .'

Trewes' lachje was als een zenuwtrekking door bief-stuk; hij wreef zijn stompe, behaarde handen langzaamover elkaar. Frans stond met de handgranaten en keekvan Vogel naar Trewes, van Trewes naar Sudderam, dieinmiddels naderbij was gekomen en achter Vogel staan-de had meegeluisterd : klein, zwart, ongeschoren en on-beschrijflijk berooid in zijn op de naden glimmend blauwcolbert. Vogel liet de blik veelzeggend van de een naar

67

de ander gaan : 'Denk eraan dat jullie voor elkaar ver-antwoordelijk zijn . Een verkeerde beweging, van wieook, en de anderen tasten door . Begrepen?' Hij deeldetegelijkertijd brownings uit . Sudderam grijnsde fijntjesen wendde zich, Trewes meetrekkend, om to gaan. Fransvolgde moeizaam, tot hij zich weerhouden voelde . Vogelsgezicht reel voor hem, spitser en genadelozer dan hij hetkende .

'En jij, Frans, je doet wat je wordt opgedragen . . . Overdat Quisling spreken we later . Ingerukt mars.' Franskeek niet meer om. Hij liep als een slaapwandelaarachter de anderen aan, de zak met handgranaten trokzijn pols en onderarm veer. Toen zij in de auto zaten enTrewes de wagen op gang bracht, las Sudderam, die hetbriefje had genomen, het e&ste adres . 'Rechts, staat erachter : die is voor mij .' De auto suisde met snel aariha-lende vaart de straat uit. Frans zag Trewes' rug, breeden gekromd, het stuur verdekkend . Er was leegte in hem,en vertwijfeling. Sudderam bukte zich naast hem over dejute zak en nam er de eerste handgranaat uit . Frans zag,hoe ver voor hen op straat een paar agenten driftige te-kens gaven dat de auto moest stoppen. Trewes buktezich grimmiger en gaf meer gas : de agenten stoven op-zij ; vlak daarop floor er iets langs de wagen waarbijFrans werktuiglijk bukte . Zij ontkwamen om de hoek.Frans zag de grijze handgranaat, geliefkoosd door Sud-derams klauwachtige; kleine hand. 'Het wordt menens,'zei de zwarte, zonder dat Frans aan Sudderams gezichtkon zien wat deze voelde . Hij benijdde de ander kort-stondig om zijn gebrek aan zenuwen . Hij zelf wist maareen ding : dat hij niet in staat zou zijn de granaat toplaatsen. De snelheid van de rit verdoof de hem half. Hij

68

sloot de ogen. Een knarsend geluid, gevolgd door eensplinterende slag, die achter hem echode, lies hem op-schrikken. Hij begreep dat Sudderam het portierraamhad neergedraaid en de eerste worp gedaan. Ten tref-fer !' zegevierde de stem naast hem, toen er meosen detrottoirs opholden, portieken en kelders in, terwijl eenrookwolkje uit een raam sloeg . Sudderam wendde zichnaar Frans . 'Jouw beurt . . . de volgende straat. . .' Weerfloot er iets langs de auto. Frans bukte zich voor hetschieten van politie of soldaten, het bloed bonsde in zijnhoofd, hij ademde met schokjes . Zijrt hand met de gra-naat erin trilde . Sudderam nam hem genadeloos op . 'Benje bang?' sarde hij . 'Ik - ik heb vanmorgen nog niks ge-geten,' zei Frans. Sudderam draaide het portier neer . Hetwas of er iets van leedvermaak in zijn kraalogen kwam .De huizenrij naast Frans gierde weg, stoepen, kozijnen,vensters, alles tot lange, vaag gekleurde strepen uitge-rekt. 'Gooien nu !' waarschuwde Sudderam, 'bij de wittetegels !' Frans gooide . Hij zag dat de granaat het huisniet bereikte. Het volgend ogenblik was de ontploffinger, op het plaveisel . De auto zwenkte scherp om de hoek .'Verdommeling, je hebt je vergooid !' zei Sudderam ; denaijver en woede van de alledaagse WA-man triomfeer-den rauw in zijn stem. Frans veegde zich de mouw langshet voorhoof d . Alle moed, die laarzen en zwart hemd enstokoefeningen en 'tucht' hem hadden bijgebracht, dwar-relde uit hem weg. Sudderam moest het zien ; hij hieldFrans vol hoon het adreslijstje voor . 'De volgende is 66kvoor jou,' zei hij, een granaat uit de zak diepend . Franswendde zich af. 'Ik kan het niet - vandaag,' zei hij metmoeite. Sudderam lachte kortaf . 'Ik dacht vanmorgendirect al : mijnheer de konstabel is niet in conditie. . . Alle,

69

ik zal het wel doen, laat mij op je plaats zitten . . .' Franshad de ander in het zwartbestoppeld gezicht kunnenmeppen. ~ Op dat ogenblik zag hij dat Trewes, die zonderomkijken doorreed, met snelle verontruste gebaren ophet spiegeltje boven het stuurrad wees . Frans en Sud-deram wierpen zich tegelijk naar voren om to zien . Ach-ter hen raceten twee politiemotorfietsen. De aanblik deeldFrans bijna weldadig aan .

Sudderam gooide zich op de knieen en sloeg Fransdrif tig op de schouder om hem to laten bukken . Het wasop tijd, twee kogels sneden door de achterruit, over hunhoofden, langs de stierenek van Trewes die zijn vaartniet minderde . 'Als ze dichterbij komen, trakteer ik ze,'dreigde Sudderam, die de granaten naar zich toehaalde .Frans lag in de hoek van de wagen alsof men hem meteen houten harrier op heck hoofd geslagen had . Zij namenopnieuw een bocht, Trewes reed als de baarlijke duivel .Ze schoten een pleintje over - duiven wervelden op, eenhond jankte afschuwelijk en getroffen . Ze vlogen eenverboden straat in, schampten langs een trottoirband,zodat Frans het gevoel had of het spatbord versplinterde,ze belandden in een bredere straat ; hij wist niet meerwaar, er gloeide een verkeersbord, Trewes reed met krij-sende claxon door het rode licht . 'We zijn ze kwijt,' zeiSudderam opgelucht . Hij schoof het glasruitje weg dathen van Trewes scheidde . 'Fijn gedaan, knaap, alleen zijnwe nou ons eigen spoor bij ster . . .' Hij hief de hand methet adressenlijstje. Trewes grijnsde dreigend in het spie-geltje. 'Scheur dat rotding in snippers, ik breng de wa-gen naar C,' zei hij in een adem, 'we verbranden onzepoten als we niet wegduiken.'

Frans kwam bij door de schok van de stilstaande wa-

70

gen. Er sloegen deuren achter hen dicht . Een met benzi-negeur doortrokken halfduister omving hem koel en stil .Hij voelde zich bij de arm getrokken . Sudderam - of washet Trewes? - stiet hem een trap op, naar een beschotenvertrekje; er zat iemand in hemdsmouwen achter eentafeltje met papieren ; een oude schrijfmachine stondrechts van hem ; boven zijn hoofd ping een grote dag-kalender . Frans las werktuiglijk : 1o Mei 1940. - De manstond op, legde de sigaar waarop hij zoog in een scho-teltje en wees zwijgend achter zich ; er hingen alle soor-ten kleren aan haken langs de wand. 'Verkleden,' zei eenstem. Frans gehoorzaamde in een nevel, opnieuw verval-lend tot een gevoelloosheid, waarbij alles zich tegen zijnwil en als zonder zijn deelname voltrok. Zij daaldenlangs een achtertrap in een tuin, kwamen op een verla-ten straat . Zon en hemelblauw en verre geruchten vanschieten, er zongen klokken . In een van de huizen drein-de seen kind . Frans duizelde, steeds voortgestoten . Hijhad een hete dorst. Oorlog, dacht hij, we zijn in oorlog . . .Hij bleef staan, hij meende dat iemand hem geroepenhad. Of was het de gil van zijn moeder in zijn herinne-ring, toen hij de winkel verlaten had? Hoe lang geleden?Hij werd opnieuw aangepord ; hij kwam tot zich zelf ineen volkskoffiehuis, zij schoven aan een taf el, dronkenkof f ie, gloeiend warm, en slikten haastig een paar be-legde broodjes . Juist toen ze weg wilden gaan was erweer luchtal-arm . Er vluchtten een twintigtal mensenbinnen. Er was een vrouw bij die astmatisch huilde .tangs de hemel vol rook en zon scheerden vliegtuigen,maar er werd niet geschoten . Toen het signaal 'veilig'kwam, kromp Frans ineen of er duizenden stemmenastmatisch tegen hem huilden. Hij voelde Trewes' grove

7 1

por in de ribben, Trewes' stem, blazend in zijn nek :'Vaatdoek.' Zijn haat golfde loom op, maar legde zichtoen ze weer over straat liepen . De gevoelloosheid keer-de terug.

Ze verliet hem vrijwel niet meer in de dagen die volg-den. Hij herinnerde zich naderhand weinig. Het wasschuilen in onbekende huizen ; soms hoorde hij kogels .Hij vroeg niets, zocht dekking als een dier, vluchttelangs binnenplaatsen en stegen, zat in kelders . Somswas het avond ; zij slopen naar een andere schuilplaatsdoor de verduisterde stad ; steeds was er wel iemand diehem voortduwde, stiet, commandeerde . Als er nog angstin Frans was, was het die om Vogel to ontmoeten . Hijzag hem niet terug; na een etmaal waren ook Trewes enSudderam er niet meer ; onbekende w A-broeders namenhem mee, hij volgde blindelings . Zij aten soms in urenniet; dan weer waren het inderijl gehaalde broodjes, eenranzige kroket, flesjes bier, koffie uit een kartonnenbeker. Frans werd doodmoe en gedachteloos . Hij vieldikwijls onverhoeds in slaap, to midden van de rest, hijvluchtte in de slaap. Hij werd wakker met een zagendepijn boven zijn ogen, telkenmale was het iets erger . Erwas iets in hem dat met onderworpenheid besefte hoehij alles aan zich zelf to danken had . Hij hoorde de an-deren spreken, 'het noorden en het oosten zijn al in hunhanden' ; of en toe glipte er een weg om kranten to ha-len. Op de derde dag kwamen de eerste berichten overde slag bij de Grebbe . 'De rotzakken,' zei een lange, puk-kelige kerel, en Frans begreep dat hij de Nederlandsesoldaten bedoelde . Een tweede, ouder en vermoeid vanstem, vroeg : 'De hoeveelste is het. . . de twaalfde? . . . Vol-gens berekening moesten ze al hier zijn .' Een kort, koud

72

ogenblik verhardde zich iets in Frans, maar de willoos-heid won het. Hij at en dronk nauwelijks meer, zijnbaard schramde ; hij was in uren niet uit zijn kleren ge-weest. Op de avond van de derde dag hoorden zij dat deregering en de koningin naar Engeland waren ontkomen .Een vaag gehoon steeg op . 'Met de centen natuurlijk,'zei de pukkelige . Een breedgeschouderde met een roodhoofd die iets van Trewes had en naar wiens slappe,kalkoense oorlellen Frans of en toe bevreemd moest kij-ken, maakte een wegwerpend handgebaar : 'Ach wat, decenten . . . In Duitsland hebben ze het ook gedaan zondergoud . . .' De gesprekken werden veer vaag, suizend, on-rustige brandingen langs Frans' gehoor . Hij sliep alweer .

Op de vierde dag reed er in de vroegte een vracht-auto voor . Zij gingen een voor een naar buiten en klom-men onder het zeildoek . Frans telde zes man. Ze redendoor West . Ze willen naar Haarlem, naar het zuiden, deDuitsers tegemoet, dacht Frans . Hij lies zich door hetruwe voertuig schommelen, vroeg niets . Na een kwartierreed de wagen langzamer, daarna stokte ze . Miliciens,'zei de pukkelige, die naar buiten keek . De chauffeursprong uit de cabine en rende weg . Er vielen een paarhaastige schoten . Frans herinnerde zich zijn browning .Hij haalde ze to voorschijn en mikte, zodra het zeildoekopzij werd geslagen en de uniformen zich vertoonden,Terwijl een van de soldaten viel en de anderen zich overhem bukten, klom de gepukkelde als een aap a6ter hetstuurrad en ging er met de vrachtauto vandoor . Fransbleef in blinde, vertwijfelde afweer doorschieten, tot eenvan de metgezellen hem de browning uit de vuist sloeg .Hij hing tegen het zeildoek, zijn hemd plakte aan zijn

7 3

rug, de zaag boven zijn ogen vlijmde scheller. Na langomrijden voelde hij zich omhooggezeuld, naar buiten ge-hesen, wind speelde door zijn haar, hij sloot zijn blikvoor een geweldige zon. Maar hij had wel zoveel ge-zien dat zij nog in Amsterdam waren. Weer werd hetdonker, een lucht vol stof en molm en teer viel zwaar ophem. Zij waren in een leeg pakhuis . Het ging traag langseen srnalle trap opwaarts . Hij viel boven op een hoopzakken neer en sliep in. In zijn slaap voelde hij datiemand hem schopte . Het deed pijn, maar hij had niet dewil en de macht zich to verroeren .

Toen hij ontwaakte, was er weer de walging van alles .Door een kier sijpelde ijl, blauw licht . Hij herinnerdezich vaag en zonder samenhang achtervolgingen enschietpartijen . Hij stond op, zwaaiend door het schemer-duister . De f ascisten lagen in het rond, langgestrekt ofopgerold op de zakken ; het moest avond of nacht zijn.Frans tastte zich, steunend op bruine balken van spin-rag, naar de lichtkier . Het was een luikje. Hij maaktehet open . Het was nacht. De sterren hingen in tintelen-de reeksen boven Amsterdam. Het leek de eerste keerdat Frans de sterren boven Amsterdam gewaarwerd . Inde straten was het ongewoon stil . Het zwijgen zonderlantaarns en lichte ramen, die anders het beeld van dehemel verdekt hadden, had iets troostends dat tegelijkniet zonder dreiging was . Hij leunde ver uit het luikje .Uren had hij zo willen staan. De diepe, geheimzinniggeladen stilte behekste hem . Hij vergat dat het oorlogwas. Hij schrok afschuwelijk toen een hand aan zijnschouder rukte . 'Mot je de boel verrajen?' Een vuistsloeg hem voor de mond, zodra hij zich omwendde . On-derdrukte, schorre uitroepen van snel oprijzende gestal-

74

ten klonken. Frans spuwde het warme bloed uit zijnmond. Tat eeuwige stuk ballast weer,' hoorde hij eenvan de zwarte schimmen zeggen . Hij begreep nauwelijksdat het over hem ging . Hij lag met de zakdoek tegenzijn mond, verwonderd, wachtend .

De vij fde oorlogsdag was gekomen en de Ns B'ersdorsten hun schuilhoek niet verlaten . Een van hen hadeen paar chocoladerepen op zak. Ze werden zwijgendverdeeld . Iemand opperde dat er geloot moest wordenwie proviand zou halen . Niemand zei iets. De mannenlagen weer op de zakken, half slapend, onrustig, honge-rig. De laatste sigaretten werden rondgedeeld . Franswees de zij ne of . Na een nacht van slaap was hij kalmer,hij trachtte weer to denken. Het enige wat hij onomsto-telijk wist was dat hij zich al van deze verfoeide mak-kers losgemaakt had. De rook van de virginia's prikkel-de zijn neusvliezen ; hij niesde . Er werd woedend naarhem gekeken . Hij draaide de anderen de rug toe .

Alle horloges waren stil blijven staan, iemand schattedat het middag moest zijn . Bij elke stap die voor hetpakhuis bleef staan, zaten de Ns B'ers rechtop van angst .'Waar blijven de Duitsers?' zei de vermoeide van devorige dag. De gepukkelde wendde zijn gezicht naarhem, zijn stem klonk grauwend als had hij de ander opeen tekortkoming betrapt : 'Wacht maar -- wat dacht je,dat het al niet beslist was, als de koningin er met despijkers vandoor is?' 'Ze moeten gauw komen, v66r wijnog net gegrepen worden en tegen de muur gaan,'morde een trage stem . Frans gooide zich op zijn buik enverborg het hoofd in de armen . Een vrees, zoals hij ze injaren niet had gekend - het dof f e, minderwaardige on-behagen van langvergeten zondagen en schooljaren, kin-

7 5

derangst en hopeloosheid, begonnen in hem to zeuren,zij werden een met de pijn achter zijn voorhoofd, maarzij maakten de pijn onrustiger en hij verlangde, hij wiltniet naar wat, maar naar iets, dat Jordaan heette enTrudi was en ook naar iets, dat hij de vorige nacht hadgezien in de sterren en de stilte boven Amsterdam . Entegelijkertijd was alles rampzalig, want hij wist, dat hetoorlog was, en dat de Duitsers zouden komen, en dat hijnergens iets van terecht had gebracht, en alle wanhoopen mislukking pijnigden hem met de zaag in zijn hoofd,hij had wel willen schreien, maar zijn ogen bleven heeten droog, hij proefde het stof van de zakken en hij rookzijn eigen zweet en de lucht van de onbekende kleren,en in zijn nek zat de angst voor de kogel . Hij begon tohopen dat de anderen zich heimelijk uit de voeten zou-den maken en hem alleen laten, al wist hij niet tot welkdoel hij alleen gelaten wilde worden .

Zij gingen niet. Zij stonden om beurten voor de kier .Zij trachtten iets op to vangen van wat er buiten gebeur-de. De dag kroop langzaam als een reusachtige slak, eengedierte van licht en gevaar en honger, dat haast nietvorderde. Zij rookten, zij raapten de weggegooide peuk-jes weer op en rookten ze opnieuw, zij waren prikkelbaaren als ze iets zeiden, was het op ruzietoon . Steeds lag ereen schildwacht boven aan de trap . Frans trachtte weerto slapen, het gelukte niet. Alles begon tot hem door todringen : de vlucht van de regering, de doodsstrijd vande soldaten ; hij zag jongens in het grijs, zij lagen aan derivieren, achter bosjes, bij bruggen, in mitrailleurnestenin de polders ; zij moesten met hun handjevol de Duitserstegenhouden en zij hielden ze tegen . Nog. De Duitserswaren binnengevallen, zoals zij Denemarken en Noorwe-

76

gen binnengevallen waren . Duitsers in Praag, Duitsersin Warschau, Duitsers in Oslo, Duitsers in Amsterdam .-- Frans schokte omhoog. Zijn hart bonsde opstandig envertwijfeld . Meyrinx en Vogel en Sluys en alle kerelsdie pier waren, en Sudderam die hij niet meer had ge-zien, en Trewes met de nek, die zonder overgang in hetbokslichaam verliep, zij alien wachtten dat de Duitserszouden verschijnen . Frans stond op en begon heen enweer to lopen, twintig passen lang was de zolder, Lienpassen breed. 'Hij krijgt het,' sarde de man met de slap-pe, kaikoense oorlellen . Hij stak plotseling zijn voet uit,om Frans to laten struikelen . Bevrijdende woede sprongin Frans op . Hij wierp zich op de kerel. Zij rolden langsde zolder, de vlokken stof dwarrelden grauw en bruinom hun ineengcklampte lichamen . Een van de N s B'erssme~kte hen stil to zijn . De anderen letten niet op hem .Zacht sissend en belust omringden zij de vechtenden,aanhitsend, opgetogen door de afleiding . Frans' handenzochten naar de oorlellen, hij had ze de ander van hethoofd willen scheuren . De vuist van het roodhoofd stietals een hamer tegen zijn kaak . De oorlellen! dacht Frans,

ik zal ze hebben, ik zai ze . . . ! Hij zag, onderstbovenrollend, een oogwenk de anderen die als zwarte katersop hun achterpoten om hen dansten ; zijn razernij namtoe .

Buiten gilde een sirene . Het geluid was zo schel endich tbij dat de mannen verstij fden en de vechtenden el-kaar loslieten. De sirene krijste harder en zweeg, de stiltevolgde duizelig rauw. Een van de bende rende naar hetluikje. De anderen verdrongen zich achter hem . ZeifsFrsan s en het rode hoof d krabbelden op en luisterden .Het moest avond zijn . Het licht viel voorjaarsachtig

77

treurig naar binnen, zacht, geel, beklemmend . Benedenop straaf gingen verwarde stemmen op . De mannenachter het luik hoorden maar een woord, 'capitulatie' .

Zij stonden besluiteloos en keken elkaar aan . Een boogzich nog eens naar buiten, of hij wel goed had verstaan .Frans begon to trillen als een espeblad. De man met deoorlellen wreef zich traag de bezwete, vlezige nek . 'Eenvan ons moet er op uit,' zei hij eindelijk, 'we moetenweten wat er aan de knikker is .' Niemand verroerdezich. 'Loten,' zei eindelijk de pukkelige . Zij lootten. Deman die het lot trok, grijnsde manhaftig en neerslachtigalsof hij de dood tegemoet ging, toen hij de pakhuis-trappen afdaalde.

De anderen wachtten ; zij waren plotseling luidruch-tiger, kuchend, met de voeten schuifelend. De v~ermoeidebeet zich ongedurig op de knevel . Frans leunde tegen eensteunbeer. Moeheid, woede en ontsteltenis hadden hemuitgeput. Hij twijfelde er niet aan of alles was voorbij .Het verbaasde hem eigenlijk dat het pas nu kwam . 'Zij'hadden er al lang moeten zijn. Vogel had het zelf ge-zegd, - 'drie etmalen'. Zelf s als vij and was Vogel voorFrans nog een gezag, een waarheid . Nu waren er bijnavijf etmalen om .

Toen de verkenner terugkwam, gaf hij zich nit eensmeer de moeite naar boven to lopen. 'Kom d'r uit!' riephij hees en triomfantelijk naar boven, "t is voor de bak-ker !' De man met de lellen vloekte en wierp zich zwaargrommend naar de trapopening ; de rest duwde, stiet,drong elkaar neerwaarts . Frans volgde als laatste, lang-zaam, in een terugkerende slaapwandelaarstoestand .Toen hij beneden kwam, hoorde hij nog dat de andereniets over Rotterdam zeiden . Hij begreep het niet en liep

78

langs hen naar buiten. Zij riepen hem wat na, hij liepsneller . Hij zag pas nu dat het pakhuis aan de Brouwers-gracht lag. De avond groette hem met een inniger leegteen triestheid . Hij slofte zo snel hij kon over de hobbel-stenen. Overal stonden mensen. Zij keken hem aan ter-wijl hij zich langs hen haastte ; ook nu weer hoorde hij'Rotterdam'. Overal brandde licht; Frans zag hoe deverduistering hier en daar werd afgerukt . Het is nietmeer nodig, dacht hij . Hij liep de weg, die hij altoos ge-gaan was, als hij van school kwam . Frans Dijkgraaf, eenfidele Hollandse naam . Zeg eens, wat heb jij eigenlijk inje kersepit zitten - zaagsel? Oproer in de Jordaan, pant-serwagens, zwarte zoekende vuurmonden op het rapalje .Lang, lang geleden . De Duitsers waren binnen. Hij, Dijk-graaf, had eraan meegeholpen . Opnieuw begon hij totrillen, hij moest blijven staan, een paar tellen . Een klei-ne, gebogen arbeider van een jaar of zestig, die de hoekomkwam, zag hem, bleef staan en nam hem meewarigop. Voor hij iets had kunnen zeggen, vroeg Frans : 'Watis er in jezusnaam met Rotterdam?' De oude man sperdede ogen : 'Weet je dat niet? Man -- het brandt, het brandtfinaal, de Duitsers hebben het plat gebombardeerd . . . zoplat als Warschau .' Hij zweeg, Frans hoorde bevreemdhoe de oude man slikte en een snik verdrong . Een korte,behaarde hand werd op zijn arm gelegd : 'We zijn er in-gestonken, maat . . . verraders in het leger, en Duitse bom-men op ons hoofd. .Anders hadden we ommers nfoit ge-capituleerd.' Hij zei het vreemde woord schor en onwen-nig, het klonk belachelijk uit die arbeidersmond, be-lachelijk en vreselijk ; het was misschien de eerste keerdat de man het gebruikte . Frans maakte zich los van deontdane hand en liep door . ledere steen, iedere straat-

79

hoek, elke uithangbord was 'hem bekend ; de Westerto-ren spitste zich tegen een zilvergroene hemel, slank endroef. Frans kende Rotterdam niet . Maar hij dacht plot-seling: het had Amsterdam kunnen zijn . Bommen opde Westertoren . . . Het beeld van de soldaten keerde te-rug. Zij hadden gevochten achter de rivieren, bij deGrebbe, vanuit het bos, de heuvels, in loopgraven, zijhadden de Duitsers vijf dagen tegengehouden . Verradersin het leger, had de oude arbeider gezegd . Frans had on-middellijk aan Sluys gedacht . 'Duitsland rekent op ons,'had Vogel gezegd . Terwijl soldaten vochten, pleegdenofficieren verraad . Alles was duidelijk. Quislings, dachthij, -- ik zelf een Quisling .

Hij liep de gracht op waar het zijgrachtje uitmondde ;vlak om de hoek was het hellende smalle huis met hetwinkeltje. Zijn hart klopte traag, machteloos en moei-lijk . Hij weif elde kort bij de aandrang tot vluchten toenhij zag, dat er mensen voor de winkel stonden. Hij dorstniet toezien of het zijn ouders waren, of buren, ofvreemden. Hij naderde, slinks, dicht langs de gevelsschuivend. WA-man Dijkgraaf . Het zou niet lang meerduren, dan ging de w A werkelijk 'de straat op' . Achterhen zouden de Duitse karabijnen gaan . De dag van degrote afrekening was gekomen, de dag waarvan Fransgedroomd had. De laarzen zouden langs de keien stam-pen, maar zij zouden niet marcheren om zijn moeder aanhaar weegschaal en zijn vader aan een nieuwe winkel tohelpen. Frans hield de blik hardnekkig op de oneffenbestrating gericht, hij boog werktuiglijk uit bij het pot-htisje van de schoenmaker, nu kwamen de blauwe lei-stoepen waaraan het huis van zijn ouders grensde . Hijhief langzaam het hoofd. Hij zag dat de bovenburen en

80

zijn ouders voor het huis stonden . 'Zij weten het alle-maal,' dacht hij . Zij hadden hem al lang zien aankomen .Niemand zei een woord . Hij bleef voor zijn vader staan .De oude Dijkgraaf droeg het grijslinnen, moedelozejasje. Hij maakte een gebaar tegen Frans, zoals hij datjaren her gedaan had, als Frans geld had weggenomenom naar de bioscoop to gaan en 's avonds to laat thuis-kwam, een gebaar van 'ik spreek jou later wel'. Naarzijn moeder durfde hij niet kijken . Hij stapte langs hende open winkeldeur in, de buren gingen zeer ver opzij,om hem door to laten . Tegen de toonbank leunde Cobi,een stukgebeten zakdoek tegen haar gezicht geprest .Toen ze hem zag draaide ze zich om, hij hoorde Naarsnikken van schaamte . Hij stiet de deur naar het gange-tje open, hij kwam in de keuken . Moeders rood emaille,geblutst en vertrouwd i een geur van kool en zeepsop engoedkope bakolie . Er kwam een mist voor zijn agen .Quisling. Hij trilde opnieuw, de afschuw jegens zich zelfsteeg hem naar de keel . Hij greep naar de kraan en boogzich over het gebarsten gootsteentje, om walgend over togeven.

1943

81

Nawoord van de auteur

Met het uitbreken van de oorlog tussen Nazi-Duitslanden de Sovjet-Unie had ik Amsterdam verlaten, waar iktot dan toe op mijn gewone adres was blijven wonen . Ikdook onder met gebruikmaking van diverse namen enpapieren en verloor van medio 1941 tot medio 1942 hetcontact met de illegale communistische partij . Dit con-tact werd hersteld via mijn werk in het kunstenaarsver-zet, dat na de oprichting van de Kultuurkamer begon enwaarover ik elders heb bericht . Behalve dat en een enkelartikel voor De Waarheid had ik nog geen verzetswerkgedaan. Nu kreeg ik de opdracht van het illegale partij-bestuur om naar Amsterdam terug to keren en daar aande redactie van de ondergrondse Vrije Katheder deel tonemen.Januari 1943 was ik weer in Amsterdam . Ik had in mijnonderduiktij d de roman Sla de wol ven herder! voltooid,maar de terugkeer in Mokum herstelde behalve politiekecontacten ook de 'gevoelscontacten' met Amsterdam, destad die de Februaristaking gezien had, waar allerlei vor-men van verzet (o . a. straks uitmondend in de befaamdeaanslag op het bevolkingsregister) zich gingen ontplooi-en, de stad ook die na een reeks vooroorlogse jaren vaneconomische crisis en werkloosheid de vale en mismoedi-ge kleur van de bezetting-het 'Duitse grijs'-had gekre-gen. Een pathetische stad, met vaak pathetische mensen .

82

De terugkeer naar Amsterdam resulteerde o . m . in het feitdat ik de stad met de ogen van de herkenning en ook vande gekrenkte liefde bezag . Met name het wandelen doorde Jordaan, aan de rand waarvan ik lange tijd had ge-woond (van 1938 tot 1941), riep een reeks sentimenten inmij wakker . Die sentimenten werden gevoed door de her-innering aan de oude Jordaan, door het schofterig optre-den van de W .A.-mannen in de straten van de stad, detrams e,d. , en het dageli j ks kwellend besef dat Nederlandeen bezet land, Amsterdam een bezette stad was . Uit desteeds onnaspeurlijke mengeling van motieven en emo-ties die ons bezielt, wanneer in ons hoofd de eigenlijkevoorbereiding voor een verhaal of roman begonnen is,kreeg ik het denkbeeld voor de novelle W.A .-man .W anneer ik over de ontstaansgeschiedenis nadenk, magik vaststellen dat dit plan in de kiem al bestaan heeft in dewinter van 1942, toen ik nag was ondergedoken bij tweeallerliefst zorgzame vrouwen in Santpoort ('tantje Jetjeen tante Trijntje', buiten mij ook aan diverse andere on-derduikers bekend) . Ik had toen, al weet ik niet pre-cies meer met wie-misschien met Madelon Szekely-Lu-lofs, die ook in Santpoort woonde en haar vrienden-kring?-een gesprek over de vraag hoe iemand ooit totfascistische sympathieen kon komen . Hierbij heeft zichtoen, zij het uiterst vaag, een eerste en nog volkomenvormloze gedachte aan mij voorgedaan om de'wordings'-geschiedenis van zo'n fascist to beschrijven, maar ditdenkbeeld kon toch pas vorm krijgen binnen zijn eigenonvervangbaar decor-de Amsterdamse Jordaan . Overi-gens meer dan decor: de stad, de straat, de buurt waarwij wonen is nu eenmaal een stuk levensbodem . En deJordaan was dat in het geval van mijn `held' Frans Dijk-graaf, de `jongen met de goede Hollandse naam', in hoge

83

mate. In de oude Jordaan kon men het sociologisch boei-ende en veelzeggende fenomeen opmerken van een bevol-king, bij wie de minieme maatschappelijke differentiatietussen arbeiders, proletariers en kleine middenstandersj uist onder de zware druk van de economische crisis enwerkloosheid voor 1940 een klassendeling had gescha-pen, die destructief werkte op de mentaliteit van de be-volking . De kleine middenstanders kregen een hekel aande arbeiders, het Jordaan-proletariaat zag in de midden-stand een uitbuitende klasse . Extreem gesteld, want erwaren natuurlijk allerlei deuken in de frontlijn, maar alsbron van stemmingen, en ook van politieke houding leef-de hier toch wel in grote lijnen een sociale antithese .Binnen dit maatschappelijk kader en binnen de vervelozebuurtmisere van de Jordaan, de verwaarloosde huizen enplaveisels, de grachtjes vol afval en drijfhout als symbo-liek van heel het diepe, ook psychische verval dat op dezeoude stadswij k drukte, speelt zich de j eugd van FransDijkgraaf af . Het ongelukkige winkeltje van zijn ouders,de perspectiefloze opsluiting in uiterlijke neergang en in-nerlij ke vertwij feling, het reikhalzen naar een verlossen-de ommekeer drijven hem enerzijds tot haat jegens hetproletariaat, dat de winkelwaren op de lat laat schrijven,in opstand komt tegen het gezag zoals in het werklozen-oproer van 1934, en tenslotte de winkels plundert omdathet wil overleven,-anderzijds tot weerzin tegen de glan-zende, grote warenhuizen die blijven doorgaan hun mas-sale overdaad als dwingende verlokking tegenover de slo-pende bestaansstrijd van de kleine middenstand uit tostallen. Jammerlijke eerzucht van een geknotte tussen debezitlozen en het grote `woeker' kapitaal-dat is Frans'maatschappelijke drijfveer . Zijn gefnuikte trots krijgteen nieuwe inspiratie als de NSB zich aan het Nederland-

84

se yolk opdringt, als de weer-afdelingen worden opge-richt met hun zwarte uniformen en glimmende laarzenals het beeld van een 'nieuwe soldaat voor de nieuwe or-de' de politiek en psychisch onzekeren en rancuneuzen inde rijen van het fascisme lokt . Zo wordt Frans Dijkgraafde W .A .-man die zich wil inzetten voor het 'nieuweEuropa'-die zijn perspectief dan eindelijk verkrijgtdie zich een tijdlang bevestigd voelt als mens, tot een vanzijn superieuren hem in een onbewaakt ogenblik een cy-nisch boekje open doet over de motivaties van de gemid-delde fascist en Frans daarmee een schok geeft,-maarook het eerste pijnlijke voorgevoel dat hij zich door zijnkeuze voor zweep en laars heeft vergist . . . Totdat de ont-knoping komt : de meidagen van 1940, de 5-daagse oor-log tegen de nazi-invallers, het collaborerende verraadvan de NSB, en de Quislingrol die Frans moet spelen . Deontknoping als totale ontgoocheling en vernietigend zelf-i nzicht van de landverrader .1k ga pier verder op de bijzonderheden van het verhaal ofde milieutekening niet in, die overigens een volstrekt vor-mende en onmisbare rol vervullen in Frans' fascistenhis-torie. Genoeg to vermelden dat deze novelle in de eerstemaanden van 1943 werd geschreven, waarbij ik de vraagbuiten beschouwing laat, in hoeverre ik midden in de ge-beurtenissen mijn oordeel al of niet menselijk genoeg heblaten uitvallen . Er is mij meer dan eens het `compliment'gemaakt dat ik er in geslaagd ben mijn W .A.-man to te-kenen met een soort van weldadige objectiviteit, of zelfsmijn 'deernis' tot deze mislukte zwarte vogel uit to strek-ken. 1k kan mij niet herinneren dat ik bij het schrijvenvan de novelle zoveel deernis heb gevoeld, maar er zullenongetwijfeld, vanuit weke schuilhoeken van mijn morelepersoon, wel enkele trillingen van menselijkheid hebben

85

meegesproken . (Die trillingen waren er in veel sterkeremate toen ik in 1965 de roman van het moffenhoertjeMobsie, Het wolfsgetij, schreef, waarin de collaboratieals een gruwelijke ziekte beschreven wordt.)Er is voor mij anno 1979 geen enkele aanleiding om mijnW.A .-man met andere ogen to bezien . Als ik het verhaalherlees (schrijvers moeten overigens hun oude werk metbehoedzaamheid herlezen, liever zo min mogeli j k !) wordik zelf het meest getroffen door de verstrengeling van depersoonlijke sentimenten van Frans met de concrete om-geving, het milieu, het tobben in de kruidenierswinkel,het op de rand van de proletarisering levende midden-standsgezinnetje waarvoor geen straaltje toekomstschijnt to zijn weggelegd . Het was de eerste keer dat ikeen portret maakte van een sociale groep en dan in destad Amsterdam, waarvan ik mateloos was gaan houdensinds ik er op 1 januari 1937 was komen wonen . Eenstad met zoveel aspecten, wederwaardigheden en dyna-miek, dat ik ze niet eerder had durven portretteren . Nuwas die schroom overwonnen, en nadat ik W.A .-man ge-schreven had, ben ik doorgegaan met in 1943 een aantalandere verhalen to schri j ven over het `dageli j ks leven inde bezettingstijd', zoals ik dat voor mezelf noem ; de ver-halen die tenslotte zijn gebundeld als De Laars (1946) .In de voorzomer van 1944 bereikte mij via ondergrondsekanalen het verzoek van de uitgeverij De Bezige Bij, omten bate van het hulpfonds voor kunstenaars een manus-cript of to staan . Ik gaf Geert Lubberhuizen, die ik toenop een illegaal adres in Utrecht voor het eerst ontmoette,mijn W.A .-man, en de Bij heeft het verhaal nog die zo-mer (als Doezende Dar) uitgegeven . Ik had het hand-schrift, of typescript als men wil, op een adres in de Jor-daan verstopt, bij een kleine drukkersbaas die het met de

86

andere oorlogsverhalen in de muur had gemetseld . Derest van De Laars is na de bevrijding en mijn eigen bevrij-ding uit kamp Amersfoort uiteraard weer aan het lichtgebracht .Een 'komisch' moment uit de wordingsgeschiedenis vanW.A .-man moet ik nog vermelden . In de lente van 1943vond op mijn Amsterdams onderduikadres in de Sarpha-tistraat (die toen anders heette, ik weet niet eens meerhoe) een inval van de recherche plaats : de 'verkeerde' po-litie zocht naar Joodse onderduikers . Mijn toenmaligehospita, die zelf diep in de hulp aan Joden zat, wist de re-chercheurs door haar resolute houding naar buiten towerken . Maar voor die tijd liepen ze ook door de kamerwaar ik verbleef, om muren en kasten of to tasten, enpasseerden daarbij nadat ze mij als 'vriend van de huis-bewoonster' hadden geaccepteerd, twee a drie maal dewerktafel waarop het handschrift van de W.A .-manlag . . . Geen van deze intelligente speurders kreeg hetgodlof-in zijn hoofd om een blik in die getypte papierento slaan . . . Was het hun stommiteit, was het mijn geluk?M oeili j k to zeggen : W.A .-man heeft het in elk geval over-leefd, de schrijver ook .

Uit: BZZLLETIN, januari 1980

87

Literatuur en politiekgoedkoop ge(her)drukt :

Miguel Angel AsturiasWeekend in Guatemala

Roman

Flip van den Bergh, Karel Klumpers e . a .Man, man

Praten, voelen, emanciperen

BibebVeertien vrouwen

Interviews(derde druk)

Heinrich BollJe gaat to vaak naar Heidelberg en andere verhalen

(tweede druk)

C.A . van Eijk-OsterholtLaten ze het maar voelen . . .

Een verhaal over psychiatrische inrichtingen, belangenbehartiging,acties, en de commissie-Van Dijk

(vijfde druk)

Zoe Fairbairns e. a.Verhalen van vijf dochters

Feministisch proza

Daniel GuerinHet anarchisme

(vierde druk)

Ernesto Che GuevaraBoliviaans dagboek

7 .11 .1966-7 .10 .1967Met een inleiding van Fidel Castro

(achtste druk)

Deze novelle van Theun de Vries werd tijdens de bezet-ting van ons land geschreven (1943) en verscheen in 1944als ondergrondse uitgave . In de rij van Theun de Vries'`oorlogsnovellen en -romans is het een klein meester-werk. Simon Vestdijk vergeleek het om zijn tekening vanmilieu en mensen met Jean Paul Sartre's verhaal `E en-fance d'un chef De auteur tekent haarscherp aan de handvan het armoedige leven van kruidenierszoon Frans Dijk-graaf aan de rand van de Amsterdamse Jordaan, deomstandigheden waaronder in de jaren '30 de NSB op-kwam. Theun de Vries slaagt er op een zeer overtuigendemanier in het maatschappelijk kader to schetsen waarbin-nen mensen, die direct of indirect slachtoffer werden vancrisis en werkloosheid, in de rijen van het fascisme wer-den gelokt. In deze uitgave is een nawoord van De Vries200962 001

vrie049wama0l

W.A.-man