VN gaat praten over kernwapenverbodVoor NVMP:Postbus 199, 4190 CD Geldermalsen,...

436e jaargang winter 2016

VN gaat praten overkernwapenverbod

2

Uitgave van Artsen voor Vrede / AVVen de Nederlandse Vereniging voorMedische Polemologie‘Gezondheidszorg enVredesvraagstukken’ / NVMP

Verschijnt vier keer per jaar.

Redactie M. BakkerH. D’aes (hoofdredacteur)J.M.G. van der Dennen (eindredacteur)H. van ItersonW. KustersM. Tyssen

Medecorrector: R. van der Dennen

Redactie-adresVoor Nederland:Postbus 199, 4190 CD Geldermalsen, telefoon: 06-42009559, e-mail: [email protected]: www.nvmp.orgHier kunt u ook vorige nummers van deNieuwsbrief bekijken.Voor Vlaanderen: Hugo D’aes, Van Stralenstraat 10, 2060 Antwerpen, e-mail: [email protected]

Europese website: http://www.ippnw-europe.org

Vormgeving / drukEquipe, HeerenveenSMG Banda-Telenga

KopijsluitingInleveren kopij voor 15 februari 2017.

Bureau / SecretariaatVoor NVMP: Postbus 199, 4190 CD Geldermalsen, telefoon: 06-42009559, e-mail: [email protected] vragen over en bestellen van medisch-polemologische literatuur (artikelen, boeken, documentatiemappen), audiovisueel materiaal, symposiumverslagen en eerder verschenenNieuwsbrieven.Postrekening bestellingen 55 52 587.Voor Artsen voor Vrede / AVV (Vlaanderen):J. De Loof, Karel van de Woestijnestraat 18,9300 Aalst, telefoon: (053) 78 44 26.

LidmaatschapNVMP-lidmaatschap vanaf € 60,--/jaar.Postrekening NVMP: NL40INGB0004395340Opzegging lidmaatschap uiterlijk 3 december. Artsen voor Vrede / AVV: het modale lidgeldbedraagt € 60,--/jaar. Bijdragen op rek.nr.: 429-8072731-15 of rek.nr.001-1066890-63 van Artsen voor Vrede.

CopyrightOvernemen van artikelen uit de Nieuwsbrief istoegestaan met vermelding van de bron.

Bij de voorplaatVredesposter van Anjali Chandrashekar, UN Posterfor Peace Contest.

Colofon

ISSN 2215-1230/

GEZONDHEIDSZORG EN VREDESVRAAGSTUKKENARTSEN VOOR VREDE

InhoudEen woord van uw beide Nederlandse voorzitters . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3Mayors for Peace presenteert onderwijsmateriaal ‘Atoomwapens dewereld uit’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4VN gaat praten over kernwapenverbod . . 5Artsen roepen Belgische regering op omverbod op kernwapens te steunen . . . . . 8

De Hoge Zwarte Tuin, Nagorno Karabach . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Lev Tolstoj (1828-1910) . . . . . . . . . . . . 12De studie van de klassieke bronnenover oorlog en vrede . . . . . . . . . . . . . . . 17De Nucleaire impasse voorbij? . . . . . . . 21Uit tijdschriften en van internet . . . . . . . 24

Redactioneel

Ik moet een jaar of negen zijn geweest toenik, geveld door mazelen of rode hond, inmijn bescheiden slaapkamertje in quarantai-ne moest. Om mijn onverzadigbare leeshon-ger te stillen werd er in de buurt door mijnouders leesvoer opgehaald. Daarbij zat eenflink pak tijdschriften die simpelweg Signaalbleken te heten. Het was Duitse oorlogs-propaganda, maar dat wist ik toen nog niet.Ik herinner me een propagandafoto van deDuitse wereldkampioen boksen MaxSchmeling die als Fallschirmjäger uit een drie-motorige Junkers Ju-52 springt. VolgensWikipedia werd Schmeling, die beslist geenfan van de Nazi’s was, op 21 mei 1941 zwaargewond bij de Duitse luchtlanding op Kreta,dus waarschijnlijk betreft mijn pak Signalende jaargang 1941 of daaromtrent, toen deoorlog voor Duitsland nog voorspoedig ver-liep. “Duitschland wint voor Europa op allefronten”.

Signaal was een tweewekelijks periodiek datdoor de Duitse Wehrmacht in alle Europesetalen werd uitgegeven van 1940 tot 1945.De Nederlandse editie bevatte uitgekiendeinhoud, voor zover ik mij kan herinneren.Weinig Blut-und-Boden retoriek, weiniggeëxalteerde Führer verering. Nauwelijks

Signaalantisemitisme en geen jodendeportaties.Van Mauthausen en de vernietigingskampenals Auschwitz-Birkenau, Maidanek enTreblinka hoorde ik pas veel later. De oor-log in Signaal was een geësthetiseerde,gedesinfecteerde oorlog, zonder lijken, eenbijna abstracte, fraai fotografisch vormgege-ven studie in mens-machine interactie. Ikheb er desondanks veel van geleerd, enniet alleen wat Stuka en Flak en U-Boot enPanzer betekenden. De kiem van mijn fasci-natie voor het verschijnsel oorlog in alleaspecten werd daar en toen gelegd.

Ik ben geboren op 7 februari 1944 tijdensde Tweede Wereldoorlog; het Ardennen-offensief en de desastreuze operatieMarket-Garden lagen nog in het verschiet.De wijk van Eindhoven waarin mijn familiewoonde werd nogal eens getroffen doorafgedwaalde bommen van de Britse RoyalAir Force die de Philipsfabrieken wilde uit-schakelen. Op mijn negende waren deIndonesische Onafhankelijkheidsoorlog metzijn zogenaamde “Politionele Acties” enwederzijdse wreedheden en oorlogsmisda-den al achter de rug, en de Koreaanse oor-log van 1950-53 was aan het aflopen. Ik laserover in de kranten en hoorde somscommentaren van volwassenen, maar hetbegrip “oorlog” bleef vaag, al werd de fasci-natie er niet minder om. Pas veel later,toen wij op het gymnasium de Anabasis vanXenophon en de Ilias van Homerus in hetGrieks moesten lezen, kreeg oorlog eenconcreet, gewelddadig en bloederig, gezicht.Maar zelfs toen werd er nauwelijks over deShoah gesproken. Ik vermoed niet zozeeruit onwil, maar uit onkunde en totale ver-bijstering die elk begrip te boven ging.

Dit jaar heb ik mij precies 50 jaar, een halveeeuw, met de wetenschappelijke thematiekvan oorlog en vrede beziggehouden. Ik hebdaar helaas geen simpele oplossingen oftake home messages aan overgehouden.Maar u, gewaardeerde lezer, weet nu zo’nbeetje waar het vandaan is gekomen.

Johan van der Dennen

3

Coalitievorming tegen kern-wapens, op z’n Hollands…Net als vorig jaar hing er weer eenNVMP-affiche aan de Baliegevel, ditkeer voor een Manifestatie i.p.v. eenSymposium – toen onze eerste comingout voor breder publiek, met als mottoKernwapens, ons een zorg, met PAX,Rode Kruis, KNMG en Mayors forPeace en de presentatie van onsMedisch Appèl. Dat Appèl – inmiddelsnagevolgd in Noorwegen, Duitsland,België, Argentinië, en UK - hadeffect, ook op de Tweede Kamer, dievier moties aannam, tégen modernise-ring en vóór kernwapens uit ons land,Europa en de wereld, m.n. via actieveNederlandse inzet voor een Internatio-nal Ban.

Dat bood een prima kader voor onzetweede Baliebijeenkomst: een platformbieden voor maatschappelijke steun enargumenten vóór uitvoering van dezemoties, onder het motto: De nucleaireimpasse voorbij? Dit ook omdatOostenrijk haar Humanitarian Pledgehad omgezet in VN-resolutie L41 vooreen conferentie in 2017… to negotiatea legally-binding instrument to prohibitnuclear weapons, leading towardstheir total elimination. Dat gaf de spre-kers gelijk een helder richtsnoer:minister Koenders stimuleren dezeresolutie te steunen. Zo verscheengenoemde affiche, met namen als KoColijn, Ira Helfand (IPPNW), Geertvan Rumund (MfP), Karin van den

Broeke (Wereldraad van Kerken) enacteur Gijs Scholten van Aschat omShakespeare te declameren over hor-rors of war. Onvermeld bleven spre-kers van het Rode Kruis, HumanistischVerbond, PAX, uit medische en juridi-sche hoek en – niet eerder vertoond -uit werkgeversland: NS-president-directeur Roger van Boxtel. (zie hier-voor het verslag p. 21) Kortom, hiertekende zich een brede maatschappelij-ke coalitie af tégen kernwapens envóór uitvoering van genoemde moties– onze uitdrukkelijke onderliggendebedoeling van de Manifestatie! Deopbrengst daarvan overhandigde eenNVMP-delegatie op 3 oktober aanMarjolijn van Deelen, hoofd Non-pro-liferation & Disarmament van BuZa.Ook Ira Helfand sprak daar en haddaarvoor, samen met ondergetekende,nog een indringend gesprek van bijna1,5 uur ten departemente over Neder-land en resolutie L41, én een ontmoe-ting met NW-experts, PAX en RodeKruis.

De maatschappelijke coalitie werd ver-der versterkt door een Open Brief aanminister Koenders met de ‘Balie-bood-schap’: stem vóór VN-resolutie L41 enparticipeer in de VN-onderhandelingen

Een woord van uw beideNederlandse voorzitters

De Balie revisited

in 2017! Ondertekenaars: Karin v.d.Broeke (Kerken), Christa Compas(Hum. Verbond), Geert van Rumund(MfP), Phon vd Biesen (juristen tegenkernwapens) en uw NVMP-duovoor-zitter. En zie daar: de NRC wilde hetgraag plaatsen - “heel goed artikel, ver-ontrustend betoog, krachtige argumen-ten” - maar nà de VN-stemming. Datnoopte tot een gezamenlijk oordeelover de Nederlandse opstelling bij deVN (zie ook p. 6-7) en over hoe nuverder. En dus ‘kopte’ de NRC op 2november: “Hiroshima is niets vergele-ken met wat er nu op scherp staat” enbesluit het artikel met: “We vinden hetdan ook positief dat Nederland wilmeeonderhandelen in 2017. Wij zullendit proces nauwgezet volgen en zonodig maatschappelijke druk uitoefe-nen, vanwege het door 85% van deNederlanders, de regering en de NAVOonderschreven einddoel: een kernwa-penvrije wereld.” (volledige tekst p. 24)

Hoe nu verder?Nog dit jaar willen we een vervolg-overleg organiseren met onze coalitie-partners om te bespreken hoe we delaatste regels van ons NRC-stuk verdervormgeven, onze coalitie kunnen ver-breden en verdiepen, en welke volgen-de stap daarbij past, bv. een Maat-schappelijk Appèl.

Dat we zover zouden komen haddenwe niet kunnen bedenken tijdens onsAB-beraad eind 2014, toen we beslotenmeer naar buiten te treden om de kern-wapens hoger op de maatschappelijkeen politieke agenda te krijgen. Dat konnatuurlijk alleen maar bereikt wordensamen met vele bondgenoten in bin-nen- en buitenland. Maar we hebbenzeker een eigen bijdrage eraan geleverddat in de internationale pers zinnenverschijnen als in The Nation van1-11-16: Only the Netherlands broke rankswith NATO’s unified opposition to bantreaty talks, as the sole NATO memberto abstain on the vote, after grassrootspressure on its Parliament!

Peter Buijs, duovoorzitter NVMP

*

4

Gestucte plafonds in een herenhuistegenover waar nu het Vincent vanGogh museum staat, fluwelen betenge-ling tot driekwart hoogte van de kamer,de salon, die anders gesloten is, waarde vleugel staat en het empire ameu-blement, een spannende grijze sigaren-rook en een gezelschap grijze mannen,die op de stoelen uit de 19e eeuw zittenalsof het gewone stoelen zijn, ik loopbinnen en ga op schoot zitten bij Opa(Gerard) Heringa (Domus, A4), derook dringt in mijn pyjama en als deKNMG-vergadering gaat beginnenmag ik met een heerlijke lucht naarbed en val gelukzalig in slaap. Het Stu-dentensanatorium (tuberculose) werdgesloten (mijn vader was Geneesheer-Directeur), Andreas ziekenhuis enLucas ziekenhuis (Amsterdam) fuseer-den - bestuurder vader lag in zijn eigenziekenhuis tijdens de fusie.

Besturen kwam vroeg en intens binnenen in een ander tijdsgewricht. Ik hebhet over een halve eeuw geleden. De

arts-verzetsstrijders van weleer (WOII) zijn overleden. Medisch Contactdurft pas recent weer maatschappij-kritische stukken te plaatsen dankzijprominente NVMP-ers! Reflectie opons huidige bestuur laat ons vergrijzingzien, geen gender-balance en geenzagen aan onze stoelpoten door studen-ten en jonge artsen. De generaties naons “besturen” niet meer, zij richtenzich gefocust op projectmatige activi-teiten met een doel, communiceren opsocial media en ook wij ontwikkelenons in die richting (zie stuk van duo-

Besturen archaïsch en verleden tijd? Zo ja,hoe overleeft een vereniging als de onze?

Mayors for Peace presenteert onderwijsmateriaal ‘Atoomwapens de wereld uit’

voorzitter Peter). Door Peter’s nietaflatende energie en uithoudingsvermo-gen wordt die omslag door een grij-zend bestuur gemaakt en wordt ookzustervereniging AVV in Vlaanderenopnieuw zozeer actief: een vonkspringt over, coalities worden ge-vormd, een nieuw elan geboren omkernwapens te elimineren. Uw voorzit-ters nodigen u uit nog actiever te wor-den. Uw omgeving, kinderen en klein-kinderen te mobiliseren. Waarom?Leest verder!

Maar voor u daaraan toekomt….watbezielt iemand in vredesnaam om zolang voorzitter te blijven? Pluche? Nee.Daar hecht een Voorzitter niet aan dieal lang voorzitter is. Verantwoordelijk-heid om goed over te dragen, zodat(kern)wapens onder een volgendevoorzitter geëlimineerd worden en deVereniging vanwege non-existentie kanworden opgeheven. Jef De Loof nogveel langer dan ik heeft dat adagiumintrinsiek aangevoeld. Verantwoorde-lijkheid wordt vroeg geïnternaliseerd,geeft kracht, doet pijn.

De toekomst lonkt.

Herman Spanjaard en Jef De Loof tijdensde uitreiking van de Verdoornprijs 2014

Herman Spanjaard

*

Na een gezamenlijk overlegheeft de Mayors for Peace–kerngroep, bestaande uit deburgemeesters Hans Gaillard,Geert van Rumund, HettyHafkamp en Jan Hoekema, opwoensdag 21 september, deInternationale dag van deVrede, te Wageningen de flyeren handleiding ‘Atoomwapensde wereld uit!’ gepresenteerd.

Burgemeester Van Rumund hierover:‘Met deze flyer hebben we op een toe-gankelijke wijze duidelijk weten temaken waarom die kernwapens dewereld uit moeten. Daarnaast prikkelthet om na te denken over actuele vra-gen over vrede en veiligheid. Dit on-derwijspakket is een bijdrage aan be-

wustwording van basisschoolleerlingenen voortgezet onderwijs. Daarmeebereik je een breder publiek dan alleende mensen die de Koude Oorlog heb-ben meegemaakt. We hopen van hartedat u het materiaal gaat gebruiken vooreigen activiteiten in uw gemeente. Een

suggestie die wij daarbij doen is deflyer en handleiding onder de aandachtte brengen bij de basis- en middelbarescholen in uw gemeente.‘

Elke gemeente kan gratis het pakketaanvragen (maximaal 1 per school).

Ook voor de NVMP is het onderwijs-pakket interessant. Wij richten onzeonderwijsinitiatieven vooral opmedisch studenten. Dit materiaal kangebruikt worden om jongeren tussen10-15 jaar te laten nadenken over hetkernwapengevaar.

Flyer en de handleiding zijn te down-loaden op www.vredeseducatie.nl/mayor/default.htm of kijk op http://www.nvmp.org/mayors-for-peace/

Hans Gaillard, Geert van Rumund, HettyHafkamp en Jan Hoekema presenteren deflyer aan de pers

5

initiatieven ter oren. Zo riep een groepvan 15 winnaars van de Nobelprijsvoor de vrede in een gezamenlijkeverklaring de landen in de algemenevergadering van de VN op om voor deresolutie (L41) te stemmen die oproepttot onderhandelingen die leiden tot eenkernwapenverbod. … so that we canproceed rapidly toward the final elimi-nation of this existential threat tohumanity.

Verrassender was dat ook het EuropeesParlement, in een breed gesteunde re-solutie, haar lidstaten opriep om voorde resolutie te stemmen. Invites the EUMember States to support the conve-ning of such a conference in 2017 and

Het is zover, de overgrotemeerderheid van de wereld ishet wachten op kernontwape-ning meer dan zat. In 2017gaat de VN in twee sessiesonderhandelen over een ver-bod op kernwapens zoals datal bestaat voor alle anderemassavernietigingswapens.

Een meerderheid van 123 landenstemde op 27 oktober voor gesprekkenover nucleaire ontwapening. 38 landenstemden tegen en 16 landen onthieldenzich. De kernwapenstaten zijn daar nietblij mee en zullen het verdrag niet zosnel ondertekenen. Toch is dit eengiant leap for mankind: immers dekernwapenstaten zullen dan wapens inhun arsenaal hebben waarvan de restvan de wereld vindt dat ze illegaal zijn.En hoe staat Nederland hierin?!Nederland onthield zich van stemming.Dat wil zeggen dat ze niet ‘tegen’gestemd hebben ondanks grote drukvan de Verenigde Staten. En dat is bij-zonder positief! In een brief aan deTweede Kamer vertelt Koenders danook: Nederland zal inhoudelijk deelne-men aan internationale besprekingenover een verdrag voor een verbod opnucleaire wapens.

In de aanloop naar de VN-resolutieZoals bekend organiseerde de NVMPop 1 oktober de manifestatie ‘Uit denucleaire impasse?’ in de Balie. Voorhet verslag zie elders in deze nieuws-brief. Deze geslaagde bijeenkomst wasgeorganiseerd om vanuit maatschappe-lijke organisaties de roep om een kern-wapenvrije wereld te versterken. Opinieartikelen in Trouw, MedischContact, een uitgebreid interview metPeter Buijs op NPO-radio 1 en hetNRC-stuk op de achterpagina van deNieuwsbrief geven aan hoe door onsalle registers werden opengetrokken. Daarin stonden we gelukkig allerminstalleen, via IPPNW, ICAN, PAX enMayors for Peace kwamen ons tal van

to participate constructively in its pro-ceedings. Het Europarlement realiseertzich dat de meeste Europese regerin-gen het bezit en de legitimiteit vankernwapens verdedigen. Europese re-soluties zijn weliswaar niet bindend alshet gaat om buitenlandse politiek maarzenden wel een door het gehele poli-tieke spectrum gesteunde boodschapnaar lidstaten om het humanitair rechtte versterken en dit laatste massaver-nietigingswapen uit te bannen.

Ook in Vlaanderen actieVanwege het belangrijke momentumdat de stemming in de VerenigdeNaties kan betekenen voor het proces

VN gaat praten over kernwapen-verbod

Hans van Iterson en Hugo D’aes

Vervolg op pagina 6

6

van eliminatie van kernwapens, heeftook Artsen voor Vrede een initiatiefgenomen om de Belgische regering ophaar verantwoordelijkheid te wijzen.In een open brief in De Standaard op16 oktober hadden de voorzitters vande vijf Vlaamse jongerenpartijenTomas Roggeman (Jong N-VA), WimSoons (Jong CD&V), Maurits VandeReyde (Jong VLD), Aaron Ooms(Jongsocialisten) en Stefanie De Bock(Jong Groen) gepleit voor een verbodop kernwapens: “We willen het dui-delijk signaal geven dat onze generatieaf wil van deze erfenis uit de KoudeOorlog. Kernwapens zijn een reliek uithet verleden: de nucleaire status-quo isniet langer een optie voor onze gene-ratie. België moet mee zijn schouderszetten onder een internationaal kern-wapenverbod.”

Onder impuls van Tom Sauer (Univer-siteit Antwerpen) en met de logistiekesteun van Vrede vzw (Gent) heeft AVVzoveel mogelijk artsen aangespoordom een eigen, medische oproep aanonze regering te ondertekenen. Zij zijngestart met het aanschrijven van enkelebekende Vlaamse artsen, om het ge-heel meer draagkracht te geven, enkonden al heel snel rekenen op desteun van Prof. Hendrik Cammu,Gynaecoloog UZ en VUB, Prof. PeterAdriaenssens, Kliniekhoofd jeugdpsy-chiatrie, K.U.Leuven, Prof. GuidoVanham, Instituut voor TropischeGeneeskunde Antwerpen, Prof. Jan DeMaeseneer, Huisartsgeneeskunde enEerstelijnsgezondheidszorg, Universi-teit Gent, Prof. Marc Van Ranst,viroloog, K.U. Leuven, Prof. PatrikVankrunkelsven, docent huisartsge-neeskunde, K.U.Leuven, Dr. Tom

Jacobs, huisarts en Prof. Petra DeSutter, Gynaecologie, Universiteit Genten UZ Gent.

De website www.artsenvoorvrede.bewerd vernieuwd. De open brief aan deBelgische regering staat op de home-pagina en de ondertekenaars kunnenonline registreren. Einde oktober had-den reeds meer dan 250 artsen, ver-pleegkundigen en paramedici de op-roep ondertekend. Ook in FranstaligBelgië is de brief vertaald en verspreid.Een bescheiden succes was de publi-catie van onze oproep in De Morgen(online) op 25 oktober: http://www.demorgen.be/opinie/200-artsen-in-open-brief-kernwapens-mogen-nooit-gebruikt-worden-bb4c798c/De Belgische regering is helaas ge-zwicht voor de Amerikaanse druk (ziehieronder) en heeft tegen de motiegestemd. Een gemiste kans om, zoalsNederland, een mediërende rol te kun-nen spelen in het komende proces van

internationale onderhandelingen. Tochzijn we blij dat de publieke discussieook in Vlaanderen is geopend, welis-waar beperkt door de geringe belang-stelling van de media.

Tegendruk vanuit de VS op deNAVO-lidstatenMaar uiteraard zaten ook de kernwa-penstaten niet stil. In een brief aan deNAVO-lidstaten stelden de Amerika-nen dat een verdrag dat kernwapensverbiedt ‘fundamenteel in strijd is metde basisbeginselen van afschrikkingbinnen de NAVO’. Expliciet werd ge-vraagd ‘tegen’ te stemmen en als deresolutie het zou halen, beslist niet meete doen aan de onderhandelingen. Opmerkelijk daarbij was dat de briefhet op handen zijnde kernwapenver-drag als erg bedreigend beschouwt,ook zonder deelname van de kernwa-penstaten.

Terwijl maatschappelijke organisatiesen parlementen hun regeringen massaalopriepen om mee te doen met het kern-wapenverdrag, gaven vrijwel alleNAVO-lidstaten gehoor aan de indrin-gende Amerikaanse oproep om ‘tegen’te stemmen. Alleen Nederland onthieldzich van stemming. In de geschetstecontext moet dit als zeer opmerkelijkworden beoordeeld. Een ‘voor’stemvan een NAVO-lidstaat was een onmo-gelijkheid geweest binnen dit bolwerkvan consensus. Nederland zou zich danin een buitengewoon moeilijke positiehebben gemanoeuvreerd.

Waar staat Nederland nu?De Nederlandse onthouding is een

Vervolg van pagina 5

7

“Only the Netherlands broke ranks with NATO's unified opposition to bantreaty talks, as the sole NATO member to abstain on the vote, after grass-roots pressure on its Parliament. (...) ...as just occurred this month withSweden, which was persuaded to vote in favor of starting the ban talks, or toabstain from voting against the ban, as the Netherlands did, even though itis part of the NATO alliance that relies on nuclear weapons in its securitypolicy.” (The Nation, 1-11-16: “The United Nations Votes to Start Negotiations to Ban theBomb”)

“Congratulations to you and others in Netherlands who were so active onthe nuclear disarmament issue leading up to the UN General Assembly voteon the ban treaty negotiations. The Dutch vote and their explanation of votewas superb.” (Alyn Ware, PNND)

“België-NL: 0-1 Van harte proficiat aan de Nederlandse civil society: alsenige NAVO lidstaat zich onthouden! Hoedje af. Heel bruikbaar voorverder lobbywerk in België (jullie mogen altijd komen helpen:) mvg,” (Tom Sauer, 28-10-16)

“NATO solidity is also broken with Netherlands abstaining - as a result ofcivil society and parliamentary pressure.” (Tilman Ruff, IPPNW, 28-10-16)

“Hurray for The Netherlands, North Korea, India, Pakistan, China, Ireland,Austria, Sweden, and Finland, and all the others who voted in favour.Shame on the other NATO countries including my own.” (Bjorn Hilt, speaker IPPNW 28-10-16)

“Yes - well done by all those such as the Dutch who managed to persuadetheir countries to abstain.” (Frank Boulton, Medact, UK, 29-10-16)

“It is also regrettable to see that most of the non-nuclear weapon states thatfall under the umbrella of extended-nuclear-deterrence– such as NATOcountries, South Korea and Japan– also opposed this measure. It should benoted that The Netherlands, a NATO member, abstained.”(Pugwash Japan, 1-11-16)

“In NATO, things are hardening. Netherlands, thanks to the amazing workof our Dutch campaigners, will probably abstain. However, so far they seemto be alone in NATO abstaining. We need to put more pressure on the rest ofNATO.” (Beatrice Finn, 17-10-16)

resultaat van duidelijke parlementairemoties en aanhoudende maatschappe-lijke druk. In de aanloop naar de VN-vergadering had Nederland zich ook alconstructief opgesteld binnen de OpenEnded Working Group over nucleaireontwapening (OEWG). Hoewel artikel6 van het Non-Proliferatie Verdrag(waarin kernwapenstaten beloven tegoeder touw te werken aan kernont-wapening) voor Nederland de centralerol blijft vervullen in de internationaleontwapeningstructuur, erkent zij dat hetontwapeningsproces hierbinnen traagverloopt en dat het OEWG-rapportconstructieve elementen bevat om hiermeer vaart achter te zetten. Zo ookwerd de hieruit volgende conceptreso-lutie over een verbod op kernwapens(L41) objectief bekeken en niet slaafshet Amerikaanse advies gevolgd.

In een brief aan de Tweede Kamer steltminister Koenders dan ook:‘Nederland is een betrouwbare partnerin de NAVO. Nederland speelt tegelij-kertijd op constructieve wijze een aan-jagende rol in de internationale discus-sies ook in het bondgenootschap overontwapening en niet-strategischenucleaire wapens….. Nederland is hetenige NAVO-land dat in gesprek is metde sponsors van de resolutie en datvoorstellen heeft gedaan ter aanpassingvan de huidige tekst.‘ En conclude-rend: ‘Het kabinet laat er geen misver-stand over bestaan: Nederland zalinhoudelijk deelnemen aan interna-tionale besprekingen over een verdragvoor een verbod op nucleaire wapenszonder daarbij vooruit te lopen op eenoordeel over het eindresultaat, daarmeeuitvoering gevend aan de motie-Sjoerdsma c.s. Nederland zal zichinzetten voor de verifieerbaarheid vaneen kernwapenverbod, voor de deel-name aan de onderhandelingen doorkernwapen-bezittende staten, en eroptoezien dat het NPV inclusief Art VI ende inherente chronologie daarin wor-den gerespecteerd/gewaarborgd.’

Binnen een ingewikkeld proces datkernontwapening heet mag dit Neder-landse standpunt als een wapenfeitworden gezien. We mogen dan ook hetnodige verwachten van het vervolg ende wijze waarop Nederland zich alsbruggenbouwer tussen de kernmacht-en, de NAVO en de rest van de wereldzal profileren. *

Buitenlandse waardering voor de

Nederlandse opstelling

8

Nog voor het eind van ditjaar kunnen de VerenigdeNaties een beslissende stapzetten om een van de groot-ste bedreigingen voor hetvoortbestaan van de mens-heid weg te nemen: er zal ge-stemd worden over een reso-lutie die oproept om multila-terale onderhandelingen testarten over een kernwapen-verbod.

Als artsen, apothekers, verpleegkun-digen en paramedici zijn wij zeer be-zorgd over de aanwezigheid van meerdan 15.000 kernwapens in de wereld,in het bezit van negen kernmachtendie deze wapens beschouwen als eennoodzakelijk deel van hun verdedi-ging en van hun militaire macht.Nochtans zijn kernwapens onbruik-baar omdat het gebruik ervan gelijkstaat met collectieve zelfmoord.

Eén enkele kernbom kan een volledi-ge stad vernietigen en het grootste

deel van haar inwoners doden, zodatde overlevenden geen enkele medi-sche hulp meer moeten verwachten.De inzet van slechts 1% van het hui-dige kernwapenarsenaal veroorzaakteen nucleaire hongersnood waarvanhonderden miljoenen mensen hetslachtoffer zijn. Bij het gebruik vangrotere aantallen kernwapens riskerenwe een nucleaire winter die de heleplaneet bedreigt. Recente weten-schappelijke studies bevestigen dit.Kernexplosies geven intense radioac-tieve straling vrij, die vele mensenonmiddellijk doodt en bij de overle-venden kanker en genetische schadeveroorzaakt. Een kernoorlog brengteen vluchtelingenstroom op gang dieonvergelijkbaar veel groter is dan dehuidige, waar we al geen weg meeweten.

Reeds lang waarschuwen medischeorganisaties zoals IPPNW (Interna-tional Physicians for the Preventionof Nuclear War, Nobelprijs voor deVrede 1985), de World MedicalOrganisation, het Rode Kruis en deRode Halve Maan ervoor dat artsen,verpleegkundigen en reddingswerkersgeen zinvolle hulp meer kunnen bie-

den als een kernoorlog uitbreekt. Deenige zinvolle maatregel is het voor-komen van de ziekte: kernwapensmogen nooit gebruikt worden. Debeste manier om het hernieuwd ge-bruik van kernwapens te voorkomen,is de kernwapenarsenalen te elimine-ren. Een verbod op kernwapens ligtvolledig in de lijn van de internatio-naal erkende verdragen die chemischeen biologische wapens, clusterbom-men en landmijnen verbieden.

Honderdzevenentwintig landen heb-ben onlangs geoordeeld dat hunvoortbestaan bedreigd wordt door deduizenden kernwapens van de nucle-aire staten. Zij eisen multilateraleonderhandelingen om te komen toteen wereldwijd verbod op het gebruiken het bezit van kernwapens. Eenkleine minderheid van landen – dekernmachten en enkele van hun bond-genoten, waaronder België – verzet-ten zich tegen een verbod, omdat zegeloven dat kernwapens hen bescher-ming bieden. In werkelijkheid vor-men deze wapens een enorme bedrei-ging voor de hele mensheid, de kern-machten en hun bondgenoten inbe-grepen.

Wij roepen de Belgischeregering op om in eer engeweten te handelen, in hetbelang van haar eigenbevolking en van de gehelemensheid. Wij vragen onzeregering om het voorstelvan de Verenigde Natiesvoor multilaterale onder-handelingen voor een kern-wapenverbod te steunen. Het verbieden en ontman-telen van kernwapens iseen prioriteit voor devolksgezondheid in dewereld. De VerenigdeNaties hebben nu de kansom dit doel te bereiken.Deze kans moeten we nugrijpen.

15 oktober 2016

www.artsenvoorvrede.be

Peter Adriaenssens (jeugdpsychiatrie, KU Leuven), Petra De Sutter (gynaecologie, UGent), Marc Van Ranst (viroloog, KUL)

Artsen roepen Belgische regering opom verbod op kernwapens te steunen

*

9

grens met Azerbeidzjan en langs deContactlijn. Het ontmijnen wordt ge-daan door de Britse ngo Halo Trust.Volgens het Internationale Rode Kruiszijn er vaak geen gegevens over delocatie van de mijnenvelden of zijn zeverloren geraakt.

Sinds het conflict van 1992-1994 zijner van de drie strijdende partijen nogsteeds zo’n 4600 personen vermist. Zezijn nooit levend opgedoken maar ookhun lijken zijn nergens teruggevonden.Het Internationale Rode Kruis heeftdaarom een grote identificatie-operatieopgezet. Als vergelding voor het bezethouden van Azerbeidzjaans grondge-bied, houden Azerbeidzjan en Turkijede grenzen met Armenië en NagornoKarabach gesloten.

In april 2016 is er opnieuw sprake vangeweld en heftige gevechten. Er vallenminstens 200 doden langs beide kan-ten. Zelfs als beide partijen probereneen volledige oorlog te voorkomen,blijft het bestand kwetsbaar en kan hetconflict zo weer escaleren. De Minsk-groep heeft in mei aangedrongen opeen niet-militaire oplossing. Tweedecennia van gesprekken met en tussende presidenten van Azerbeidzjan enArmenië hebben niet tot een doorbraakgeleid. En deze vierdaagse oorlog heeftde hoop op een compromis oplossing

In het herfstnummer van onzenieuwsbrief heeft u het eerstedeel kunnen lezen. Dit deel 1was voornamelijk gewijd aanhet IPI Rapport Chained to theCaucasus. Peacemaking inKarabach 1987-2012. In deel 2neem ik u mee naar de jarendaarna, naar de huidige situa-tie en vooral ook naar de bur-gerdiplomatie, wat track-2diplomatie genoemd wordt. Desamenwerking met de officiëlediplomatie noemt men Multi-track diplomatie, het nu meergangbare begrip en uitgangs-punt waarbij heel veel secto-ren van de maatschappij be-trokken worden, in de hoop opeen meer duurzame vrede enop stabielere staten of maat-schappijen.

Huidige situatie en anderestudies uit 2016Sinds december 2015 zijn er voortdu-rend escalaties tussen de strijdmachten.Het aantal slachtoffers is verdriedub-beld sinds 2013. Armenië heeft solda-ten gelegerd in de regio NagornoKarabach (NK) en in zeven Azerbeid-zjaanse districten eromheen. Nogsteeds zijn er enkele honderdduizendenontheemden. Velen kunnen niet terugals gevolg van socio-economische om-standigheden of door angst voor land-mijnen. Die liggen nog steeds langs de

ondermijnd. Aanleiding tot het laatstegeweld kan zijn dat Azerbeidzjanen deArmeense onderhandelaars tot compro-missen verleid hebben, waarbij defrontlijn opgeschoven werd in hetvoordeel van Azerbeidzjan. Er zijn nogsteeds belangrijke obstakels bij deonderhandelingen:1. De compromissen laten accepterendoor de eigen achterban. Zelfs als debeide presidenten hard werken aan eencompromis, vinden ze niemand thuisbij hun respectievelijke regeringennoch de bevolking. Dit obstakel bestaatal enkele decennia. De Armeense pre-sident Levon Ter-Petrosyan is hiervoorin 1998 aftreden. Deskundigen zien deAzerbeidzjaanse president sinds 2003,Ilham Aliyev, als de sterkste van detwee, maar ook hij heeft weinigmanoeuvreerruimte, zijn land blijft ineen economische crisis;2. De voorgestelde oplossing is zelfeen obstakel;3. Mediation volgens het format van deMinsk Group is inefficiënt, leidend toteen impasse. De groep werkt sinds1992 met matig succes. Het is eerdereen crisismanagement groep en een adhoc groep dan een conflictpreventiegroep, is de mening van sommigen.

Radio Free Europe meldt dat eenAmerikaanse diplomaat van de OVSE

Mediation en Geopolitiek, deel II

De Hoge Zwarte Tuin,Nagorno Karabach

Mimi Tyssen

Vervolg op pagina 10

groep, James Warlick, enige vooruit-gang ziet in de onderhandelingen. Hetstaakt het vuren helpt onderling ver-trouwen op te bouwen. Ook in aprilvan dit jaar wordt gemeld dat Georgiëen Iran bereid zijn om als mediator opte treden. Maar als gevolg van de esca-latie in april lijkt het risico op een gro-tere en ernstigere militaire confrontatiereëel. Aan beide zijden waren er slacht-offers te betreuren, zeker 200 doden alsgevolg van het inzetten van zwareartillerie, tanks, drones en zwaar ge-trainde militairen. Azerbeidzjan kon-digde op 3 april 2016 een eenzijdigstaakt het vuren af. Verder bestaat hetrisico dat het aantal spelers met brederegeopolitieke interesses groter wordt.Rusland profiteert van de instabiliteitin de Zuidelijke Kaukasus en levertwapens aan beide partijen. De instabili-teit in de regio kan gevolgen hebbenvoor de gas- en olieleveranties vanAzerbeidzjan aan Europa. Ruslandstrijdt met Turkije over de lokale in-vloed. Het uit de hand gelopen conflictkan eventueel leiden tot een oorlog bijmandaat tussen Turkije en Rusland(proxy war). Andere analisten menendat een toegenomen Russische militai-re aanwezigheid in Armenië vooral eenmanier van Moskou is om de expansievan de NAVO tegen te gaan. Daaromis het van belang dat de internationalegemeenschap, en met name de OVSEzorgt voor extra diplomatieke inspan-ningen.

Wat kunnen deze hernieuwde diploma-tieke inspanningen zijn?1. Duitsland is nu voorzitter van deOVSE en ook lid van de Minskgroepen kan het initiatief nemen om deministers van buitenlandse zaken vanArmenië en Azerbeidzjan in Berlijn uitte nodigen voor gesprekken, verderkan er gesproken worden over het con-flict tijdens de internationale gesprek-ken in mei in Wenen, hoewel die voor-al gewijd zullen zijn aan Syrië enLibië.2. Nieuwe ideeën over de samenstel-ling van de Minsk groep en een aantallanden zouden wat meer ruimte moe-ten krijgen. Nu bestaat de Minskgroepuit Wit-Rusland, Duitsland, Italië,Zweden, Finland, Turkije, Armenië enAzerbeidzjan. Zwitserland met eenruime ervaring in mediation zou erbijbetrokken moeten worden.3. Betere maatregelen voor veiligheid

en vertrouwen bij de bevolking, meeronderlinge contacten. Onderzoek vande schendingen van het bestand aan deContactlijn.

De Internationale crisisgroep (onafhan-kelijke ngo in de preventie- en analyse-hoek) pleit ook voor een parallelmediation proces naast de officiëlemaatregelen hierboven beschreven.Tevens voor het leveren van personeleen financiële ondersteuning door deEU voor herstelwerkzaamheden aanspoorwegen, bouw en communicatie-netwerken en ondersteuning van depolitie. De Verenigde Staten en Europamoeten Turkije stimuleren om de rela-tie met Armenië te normaliseren en degrenzen zonder randvoorwaarden teopenen.

Multitrack diplomatieInternational Alert heeft wetenschap-pelijke artikelen gepubliceerd over derol van onofficiële internationale me-diation en samenwerkingsprogramma’sover grenzen heen bij de transformatievan het Baskisch conflict. De onder-zoekers trekken hieruit lessen voor hetNagorno Karabach conflict. Zij stellendat de bevolking goed geïnformeerdmoet worden over het conflict en overde voortgang van de transformatie ende resolutie ervan. Hierin ligt een be-langrijke rol voor de media: het pu-bliek efficiënt en onpartijdig berichten.De vertrouwelijkheid die betrachtwordt binnen een onderhandelingspro-ces dient binnen redelijke grenzen teblijven. Opdat de media deze rol kun-nen vervullen zijn speciale politieke,economische en andere condities nood-zakelijk. Het bestaan van een onafhan-kelijke pers is zeer belangrijk. Deze rolvan de media heeft zeker de aandachtvan wetenschappelijke instituten enrichtlijnen zijn gepubliceerd. Een be-langrijke recente publicatie is bijvoor-beeld Conflict Sensitive Journalism-Best practices and Recommendations,uitgegeven als een OVSE project metondersteuning van de Britse Ambassa-de in Kiev en de ngo InternationalMedia Support (IMS).

Politieke diversiteit is een garantievoor economische diversiteit, die ophaar beurt de media voedt met meer-stemmige bronnen. Iedere mediavormspeelt haar eigen specifieke rol in hetproces van conflictresolutie. De meeste

invloed heeft de televisie. De radiospeelt een grotere rol bij reflectie, con-structieve dialoog en discussie. Denieuwe media en sociale netwerkenzorgen voor participatie van hetpubliek en zijn betrokken bij nieuweideeën en plannen en kansen. Demedia kunnen ervoor zorgen dat degrenzen tussen politieke elites en demaatschappij ‘opgeheven’ worden.

De enige officiële mediation groep, deMinskgroep van de OVSE heeft tothiertoe weinig bijgedragen aan het be-reiken van zelfs de eenvoudigste af-spraken. Dit gebrek aan succes kantoegeschreven worden aan de onverzet-telijkheid van de partijen die eigenlijkwel tevreden zijn met de status quo endie stellen dat het nog wel een genera-tie zal duren voor het conflict opgelostwordt en ook aan de complexe geopo-litieke belangen waarbij de mediatorsbetrokken zijn. Ondanks deze tekortko-mingen is en blijft de Minskgroep omverschillende redenen de beste oplos-sing voor de officiële onderhandelin-gen. Beide partijen accepteerden deMinskgroep vanaf dag 1, ze vinden desamenstelling eerlijk en uitgebalan-ceerd. Ze zijn tevreden met de conti-nuïteit en de cohesie van het onderhan-delingsproces. De personen zijn goedbekend met de geschiedenis en dedynamiek van conflict, wat een belang-rijke voorwaarde is voor een succes-volle mediation. Dat wil echter nietzeggen dat het vredesproces niet meerzou kunnen profiteren van dialoog opminder officieel niveau. Maar om suc-cesvol te zijn moet deze mens-tot-mensdiplomatie gecoördineerd worden metandere niveaus van diplomatie.

Dit langdurige conflict heeft ieder seg-ment van de maatschappij vanAzerbeidzjan en Armenië aangetast,hun binnenlandse- en buitenlandsepolitiek, handel, veiligheid, onderwijs,media enz. Zo is onderzocht welke rolPACE (Parlementaire Assemblee vande Raad van Europa) kan spelen bij heteffenen van het pad voor multi-trackdiplomatie. Dit sub-comité van PACEvoor Nagorno Karabach werd in 2005opgericht. Het concept van multi-trackdiplomatie dateert van 1982, toen ervoor het eerst onderscheid werd ge-maakt tussen track I en track II en hetbeginsel ingevoerd werd dat alle acto-ren betrokken bij het langdurige con-

10


krijgen, het enige middel om hun stemte laten horen en om anderen te mobili-seren tot actie, zelfs als ze worden ver-volgd door het regime of aan zelfcen-suur doen.

Een aantal wetenschappers richtte in2007 het Imagine Center for ConflictTransformation op, een kleine ngo vanAzeri’s en Azerbeidzjanen betrokkenbij NK conflict. Zij organiseerden ver-schillende samenkomsten en work-shops voor jonge professionals overconflictresolutie en communicatievaar-digheden en een conferentie over NKin Boston in samenwerking met deFletcher School of Law and Diploma-cy. In het begin vonden deze samen-komsten plaats achter gesloten deurenen waren internet en de sociale medianog geen hulpmiddel. Dat gebeurdepas in 2009 op een bijeenkomst inTbilisi, zeker als gevolg van de hogekosten voor een bijeenkomst in eenderde land. Via de sociale media kwa-men er gezamenlijke acties en ontstonder een online gemeenschap om de iso-latie te voorkomen en te belemmeren.Vanaf 2010 ontstaat de hiervoor ver-melde Kaukasus Editie met analytischeartikelen en blogs. De meeste auteurszijn studenten, jonge professionals ofvredesactivisten wiens stem nog nietgehoord was in het vredesproces. Eenjaar later ontstond de Russische versie. Echter, de openheid gecreëerd door desociale media is een dubbelsnijdendzwaard. Aan de ene kant verminderende kosten van de organisatie en zijn ervele burgers bijkomend betrokken bijde grensoverschrijdende dialoog ensamenwerking, stereotypen worden uit-gedaagd, taboes doorbroken en nieuwe

flict en alle verschillende segmentenvan de maatschappij ieder een rol zou-den moeten spelen in het vredesproces:regering, handel, burgers, onderzoek,training en educatie, activisme, de ker-ken, de publieke opinie kunnen mitsgoed gecoördineerd het hele socialesysteem transformeren en zo zorgenvoor een duurzame vrede.

Sinds de onderhandelingen achter ge-sloten deuren plaats vinden is er eenkloof tussen de perceptie van hetpubliek en wat een vredesverdrag welen niet kan inhouden. De impuls echtervoor deze benadering van vredesop-bouw moet vanaf de top komen.Daarom moeten de regeringen van debeide landen het PACE sub-comitévoor Nagorno Karabach als een gele-genheid zien om een bredere groep vanactoren bij het vredesproces te betrek-ken. Hierbij hebben de groepen onder-ling contact met elkaar en niet enkelmet regeringsleden. Nieuwe en onver-wachte ideeën en voorstellen bereikenop deze manier de onderhandelingsta-fel. PACE heeft veel comités en sub-comités die betrokken zijn bij onder-werpen als wetgeving, mensenrechten,gendergelijkheid, economische ontwik-keling, vluchtelingen en migratie.

In 2005 ontstaat het regionaal zaken-voor-vrede initiatief: het KaukasusZaken en Ontwikkeling Netwerk, op-gericht door een aantal ondernemers,economen en burgermaatschappij-acti-visten uit alle onderdelen van deZuidelijke Kaukasus en Turkije metondersteuning van International Alert.Het Netwerk versterkt de private sectoren schept een precedent voor samen-werking. Maar de burgermaatschappijheeft het niet makkelijk. Er zijn diverseschendingen van mensenrechten inAzerbeidzjan bijvoorbeeld, onderzochtdoor de OVSE. Vooral mensen die zoe-ken naar een geweldloze oplossing vanhet conflict worden dwars gezeten ofbedreigd. Dit werkt ontmoedigend.

Sociale Media: een nieuwspoor bij de multitrack-diplomatieSociale media zijn niet enkel een com-municatiemiddel of een bijkomendondersteunend fenomeen. Voor veelpro-democratie bloggers of vredesacti-visten zijn de interactieve socialemedia het platform waartoe ze toegang

ideeën borrelen op. Aan de andere kantis er intimidatie door de regering, drukuit de peergroep en zelfcensuur. Desociale media worden gebruikt omxenofobie uit te dragen, haat tegen hente zaaien en om te intimideren. Ook in2010 gebruikte een ngo in Yerevan(hoofdstad van Armenië) facebook omhun Azerbeidzjaans filmfestival te pro-moten. Het festival moest afgezegd worden. Uit al deze ervaringen is eengrote behoefte ontstaan aan weten-schappelijk onderzoek naar socialemedia en conflictescalatie en –transfor-matie en voor de ontwikkeling vanrichtlijnen voor een meer effectiefgebruik bij vredesprocessen.

BesluitNaar aanleiding van het verschijnenvan het IPI rapport over NagornoKarabach, heb ik geprobeerd een meer-stemmig verslag te brengen over ditbevroren conflict en het geopolitiekebelang ervan. Natuurlijk als geïnteres-seerde leek internationale betrekkin-gen. Hieronder geef ik u nog tweenamen van directeurs van denktanksover de Zuidelijke-Kaukasus, zodat ude materie verder kunt exploreren. DeOVSE raadde de auteur van een artikelin MO* aan om in Jerevan AlexanderIskandaryan uit Rusland (ValdaiDiscussion Club, RIAC) en RichardGiragossian uit de Verenigde Statenvan Regional Studies Center, RSC, teontmoeten. Deze onderzoekers vindendat je de situatie in de Zuid-Kaukasushet beste kan vergelijken met hetEuropa in de negentiende eeuw, toende natiestaten zich vormden. En dat dehuidige status quo zo slecht niet is. Injuni van dit jaar organiseerden ze eeninternationaal congres in Tbilisi.

Literatuurlijst1. Journal of Conflict Transformation.Caucasus editie. Deze onafhankelijkepublicatie wordt verzorgd door het ImagineCenter for Conflict Transformation. 2. International Alert.org3. Osce.org waaronder uitgebreide informa-tie over de verschillende vormen vanmediation en het handboek ConflictSensitive Journalism.4. MO* van Wereldmediahuis, te Brussel.5. Het boek Black Garden van de Britseonderzoeker Thomas de Waal6. Het IPI rapport: Chained to theCaucasus. Peacemaking in Karabach1987-2012. Philip Remler. 150 pp

11

*

12

De reeks ‘Erflaters van deVredesbeweging’ beschrijft eenaantal persoonlijkheden diehebben bijgedragen aan devredesbeweging zoals diethans bestaat. Velen hebbenzich in de loop der jaren inge-spannen om aan het intentio-neel doden van mensen bijoorlogen een einde te maken.Meestal ging het om idealisten,soms om mensen die metpraktische voorstellen kwa-men. In de verschillende bij-dragen wordt getracht na tegaan hoe ze dit deden, waarinze lukten of mislukten enwaarom dit zo gebeurde. Eenpersoonlijkheid die zeker nietmag vergeten worden is LevTolstoj. Hij is een van degrootste romanschrijvers uitde wereldliteratuur maar hijzag zichzelf ook als eenwereldverbeteraar en trachtte– met wisselend succes – televen naar zijn filosofischeprincipes. Hier wordt nagegaanhoe hij van een verwende,ongedisciplineerde losbol viasoldaat naar een overtuigdepacifist evolueerde. Het ver-liep geleidelijk, maar een keer-punt was zeker zijn verblijf teSebastopol. Die krijgsverrich-tingen maakten veel indruk ophem en leidden bij hem tot devraag of er geen plaats is opdeze wereld voor alle mensen.

Afkomst en jeugdZijn moeder, Marie NicolajewnaWolkonskij, was een begaafde vrouwdie veel las, piano speelde en Italiaanskende. Haar hobby was verzen schrij-ven. Zij was 5 jaar ouder dan haarechtgenoot, Graaf Nicolaj Iljitsj Tolstojdie een andere aard had. Hij verloorveel geld bij het gokken. Misschienwas dit voor hem een reden om derijke Marie Wolkonsjkij te huwen. Hetechtpaar had al drie zonen voor Lev

Tolstoj geboren werd. Toen deze 2 jaaroud was stierf de moeder bij de ge-boorte van een meisje dat de naamMaria kreeg. De opvoeding van dekinderen werd toevertrouwd aan eennicht van de familie, bijgenaamd tanteToinette. Verder was er een Duitsehuisleraar. Lev Tolstoj had een vrijgoede band met zijn vader ondanks datdeze nogal afzijdig bleef van het fami-lieleven en zich vooral met spelen endrinken bezig hield. Toen de vader in1837 stierf aan tuberculose werd hetgezin gesplitst. Een nicht - Tatjana -ging met de twee jongste kinderen naarJasnaja Poljana, een landgoed van defamilie dat Lev Tolstoj later zou erven.De twee oudste jongens trokken meteen andere tante eerst naar Moskou enlater naar Kazan, de hoofdstad van deTataren, ongeveer 2000 km oostelijkvan Moskou. Ook met zijn broers hadhij goede relaties hoewel die hem alsjongste veel plaagden en hij dikwijls inhuilen uitbarstte. De beste verhoudinghad hij met tante Toinette. Zij moet eenlieve vrouw zijn geweest die bijzondergesteld was op Lev en al op jongeleeftijd zijn schrijftalent onderkende.

Lev was geen gemakkelijke leerling.Hij was eigenzinnig en studeerdealleen vakken waarvoor hij interessehad. De rest verwaarloosde hij. Hij hadvooral afkeer van verplichte vakkenzoals rekenen, aardrijkskunde en(vreemd genoeg) ook geschiedenis.Toen hij 16 jaar werd, ging hij studeren

aan de universiteit van Kazan, waarook zijn oudere broers studeerden. Lev wilde diplomaat worden en legdezich daarom toe op het studeren vanoosterse talen. Vanaf het begin liep hetmis. Misschien door zijn onzekerheidmat hij zich een houding aan en werdsnobistisch. Hij catalogiseerde demensen in twee categorieën: mensencomme il faut en mensen non comme ilfaut. Comme il faut hield naast hetbeheersen van de Franse taal ook goedconverseren in en een verzorgd uiter-lijk met lange gepolijste nagels. Hijmat zich houding aan om met zekeredistantie en geringschatting op zijnomgeving neer te kijken. Ook in dietijd had hij zijn eerste seksueel contactmet een prostituee in een bordeel. Hijvoelde zich hierbij weinig gelukkig.Bij de examens slaagde hij niet. Hijnam deel aan de tweede zit maar mis-lukte weer. Na de vakantie in JasnajaPoljana keerde hij terug naar Kazan enkoos een andere studierichting, rech-ten. Ondertussen was zijn broer Nicolaidie niet in Kazan studeerde beroeps-militair geworden. Door de verhalendie Nicolai vertelde kreeg Lev eenvoorstelling van wat zich in deKaukasus afspeelde. Hij slaagde niptvoor zijn examens rechten maar kreeggaandeweg een afkeer van die studie,trok zich meer en meer terug opzichzelf en las veel literatuur: Poesjkin,Goethe, Hegel. In 1847 vroeg hij derector toestemming om zich te mogenterugtrekken om gezondheidsredenen.Hij had een onmogelijk plan. Hij wildein twee jaren rechten studeren, zichtegelijkertijd toeleggen op de studievan geneeskunde, en bovendien ookFrans, Duits, Engels en Latijn plusagricultuur, statistiek en wiskundestuderen.

Hij ging uiteindelijk terug naar tanteToinette op het geërfde landgoed,Jasjana Poljana. Van zijn voorgenomenstudies kwam weinig terecht. Lev trachtte op het landgoed op goede voette komen met zijn lijfeigenen maar deboeren vonden hun heer nogal eigen-aardig en wilden van geen verande-ringen weten. Alles moest blijven zoalshet was. Na een tweetal jaren besloot

Lev Tolstoj (1828-1910)

Nico Vroenhof

Lev Tolstoj

13

hij weer te gaan studeren. Ditmaal inSt Petersburg. Maar weer lukte het nietdoor zijn gebrek aan discipline. Hijdronk, ging gokken en verloor daarbij

zoveel geld dat hij een deel van zijnbezittingen moest verkopen. Hij ver-trok van de universiteit met als redendat hij daar toch niet kon nadenken enstuderen. Terug op zijn landgoedbracht hij de tijd door met lezen, wan-delen en jagen. Het waren ook de jarendat Tolstoj begon met zich met schrij-ven bezig te houden. Hij bracht eenautobiografische trilogie uit:Kinderjaren, Jongensjaren en Jeugd.

In 1857 reisde Tolstoj door Duitsland,Zwitserland en Frankrijk, waarna hijterugkeerde naar Jasjana Poljana, eneen school voor boerenkinderen op-zette. Onderwijs was volgens hem debasis om de wereld te veranderen. Hijwerd vervuld van menslievendheid enzocht contact met zijn lijfeigenen. Deboeren wisten niet goed wat te denken.Het gevolg was dat hij vrijwel op zich-zelf leefde. Toch ging hij een seksuelerelatie aan met een gehuwde boerin,Aksinja Bazijkne, bij wie hij een zoonverwekte om wie hij zich later nauwe-lijks bekommerde. Hij was te neerge-slagen en wilde zijn leven een anderewending geven. Hij zou voortaan metzijn handen werken, laarzen vervaardi-gen, op het land werken samen metzijn boeren en daarnaast onderrichtgeven aan de analfabetische kinderen.Hij reisde opnieuw naar Europa, waarhij zich verdiepte in pedagogiek. Toenhij terug kwam besloot hij in 1851 metzijn oudste broer naar de Kaukasus tetrekken, oorspronkelijk als waarnemer;

later liet hij zich inlijven als militair.Hij maakte deel uit van een regimentartillerie en vroeg zelf om naar deKrim gezonden te worden. Zijn tijd inhet leger maakte veel indruk op hem.Zijn kameraden vonden hem afstande-lijk maar toch een moedig soldaat.

De Krimoorlog met debelegering van SebastopolDe gebeurtenissen in Sebastopol lijkenmaar een onbeduidend detail in dewereldgeschiedenis. Toch zijn ze ommeerdere redenen belangrijk. Debelegering van Sebastopol duurde 349dagen. De strijd bereikte zijn hoogte-punt en tevens zijn einde na ongeveer11 maanden beleg. Na een bestormingdoor Franse troepen werd Sebastopolingenomen en moesten de Russischetroepen zich terugtrekken. In 1856werd de oorlog officieel beëindigd metde Vrede van Parijs. Hierbij werdSebastopol teruggegeven aan Rusland.Om te begrijpen waarvoor gevochtenwerd moet men een 100-tal jaar terug-

gaan, tot het “Griekse Project” vanCatherina de Grote (1729-1796). Zijdroomde ervan het Ottomaanse Rijk teveroveren en een soort nieuwByzantijns Rijk te heroprichten. Zij zagzich als beschermvrouwe van de(vooral orthodoxe) Christenen in hetheilig land. Om haar intenties duidelijkte maken noemde zij haar kleinkinde-ren zelfs Alexander en Constantijn. Deeerste als haar opvolger met een ver-wijzing naar Alexander de Grote, detweede met de suggestie dat hij later inConstantinopel zou zetelen. Hoewelvan het Griekse project weinig terechtkwam breidde het Russische Rijk zichonder haar heerschappij wel enorm uit.Het noorden van Oekraïne werd ver-overd en in 1783 annexeerde Catharinade Krim. Rusland bleef ook na haardood kijken naar het Zuiden. Een ge-schil met de Turkse Sultan over hetbeschermheerschap van een aantalplaatsen in Palestina kon als aanleiding


De Krimoorlog

Lev Tolstoj in Sebastopol - 1856

dienen. In 1853 viel Rusland hetTurkse grondgebied rondom de Donaubinnen. Frankrijk en Engeland zagenmet lede ogen hoe de hegemonie vanRusland toenam en zochten, zeker nade slag bij Sinope (1853) waar deRussische Marine de Turkse Vloot ver-sloeg, naar redenen om tussen te ko-men. Zij waren beducht voor deRussische invloed in de Middellandsezee. Rusland van zijn kant streefdenaar ijsvrije havens om het gehele jaarbereikbaar te zijn. Toen ook het keizer-rijk Oostenrijk dreigde aan de strijddeel te nemen, vreesde de Tsaar dat hetRussische leger ingesloten zou wordenen trok zijn troepen terug. De bezettegebieden rond de Donau werden dandoor de Oostenrijkers overgenomen. Nadat ze de Russische vloot haddenverslagen, landden Fransen en Brittenmet een invasieleger op de Krim.Veldslagen leverden geen overwinnaarop zodat de geallieerden besloten toteen belegering van de Russischemarinehaven Sebastopol. Bijna eenjaar bleven de Britse en Franse troepenin de loopgraven. Deze oorlog is be-kend als de Krimoorlog. De Krimoor-log wordt gezien als de eerste moderneoorlog met het gebruik van spoorwe-gen en telegraaf. Het is ook een van deeerste oorlogen die op grote schaalwerd vastgelegd in geschreven rap-porten en foto's. Het wordt ook wel deOorlog van de verkeerde beslissingenof de oorlog van de domme generaalsgenoemd door de vele blunders diegemaakt werden. De Charge van deLichte Brigade is een van de bekendstewaarbij een brigade Engelse cavaleriestorm liep tegen kanonnen en inge-graven fuseliers. Het was een aanvalvan zinloze moed die met grote ver-liezen gepaard ging. Catastrofaal bij degeallieerden waren de medische aan-doeningen zoals tyfus en cholera.Hieraan stierven vele soldaten, ookhogere militairen. Florence Nightingaleconfronteerde de Britse regering – zijwas ook een goede epidemiologe –met cijfermateriaal om te bewijzen datde meeste soldaten stierven als gevolgvan slechte hygiëne en gebrekkigeziekenzorg.

Hoewel Rusland bij de vrede vanParijs, Sebastopol terug kreeg waren degevolgen toch ingrijpend. De ZwarteZee werd neutraal gebied (vrij voorhandelsschepen maar niet voor oor-

logsschepen). Rusland gaf ook zijnaanspraak de christenen in het Otto-maanse Rijk te beschermen op; ditrecht kwam nu toe aan Frankrijk. Degeallieerden beloofden de integriteitvan het Ottomaanse Rijk te behouden.De vorstendommen Moldavië enWalachije zouden later worden ve-renigd als Roemenië. Zij bleven ondernominaal bestuur van het OttomaanseRijk, maar kregen een eigen grondweten nationale volksvertegenwoordigin-gen. Servië kreeg grotere autonomie.Tolstoj beschrijft de gebeurtenissen inSebastopol in een drietal verhalen. Heteerste Sebastopol in december is een

reportage, een passieloze beschrijvingvan de gebeurtenissen. De oorlog komtover als een routine. Hij beschrijft eenziekenhuis met een gekwetste metgeamputeerde benen. Naar de gewoon-te van die tijd richt hij zich tot de lezerin u-vorm: bij het binnenkomen van hethospitaal ziet u, enz. . Het werd inBrussel, in de krant Le Nord gepubli-ceerd. Het tweede verhaal Sebastopolin mei spreekt over de zinloosheid vande oorlog. De stad is al aan het beleggewend, 6 maanden zijn voorbij. Deregimentskapel speelt, vrouwen flane-ren in de heldere lentezon. Typischvoor Tolstoj is een beschrijving van degedachten die door iemands hoofdgaan wanneer hij de bom voor hemziet en weet dat die binnen enkele seconden zal ontploffen: Hij herinner-de zich de twaalf roebels die hijMichailov nog schuldig was, dacht ookaan een schuld in St Petersburg die allang betaald had moeten zijn; hetZigeunerliedje dat hij deze avond ge-zongen had ging hem door zijn hoofdspelen, de vrouw van wie hij hield ver-scheen in zijn verbeelding met eenmuts met paarse linten; de man diehem vijf jaar tevoren had beledigd enwie hij de belediging nog niet hadbetaald gezet schoot hem te binnen. De

passage eindigt – omschakelend van deonvoltooid verleden tijd naar devoltooid verleden tijd – met de mede-deling: Hij was ter plaatse gesneuvelddoor een bomscherf midden in zijnborstkas. Tolstoj vermeldt de vallei volstinkende lijken en bedenkt dat christe-nen die toch eenzelfde wet van liefdezouden moeten belijden, enkel toekij-ken naar hetgeen ze gedaan hebben. Het derde deel Sebastopol in augustus1855 bevat de meest autobiografischeelementen. Het vertelt het lot van detwee broers Vladimir en MikhailKoseltsow. Het handelt over angstmaar ook over een zichzelf voorge-houden patriottisme. Het beschrijft heteinde van de twee broers en het terug-trekken van het leger uit de stad.

Hoogtepunten als roman-schrijverIn 1862 trouwde Lev Tolstoj met SofiaAndreyevna Behrs (1844-1919), dedochter van een arts met wie hij dertienkinderen kreeg, waarvan er vier stier-ven op jonge leeftijd. Zij bleven haastvijftig jaren gehuwd. Aanvankelijk wa-ren beide gelukkig. Tolstoj voelde zichtot rust komen en werd minder eenzel-vig. Zijn vrouw was fier de echtgenotete zijn van een begaafde man met eengrote reputatie. Tolstoj hield altijd eendagboek en gaf haar dat te lezen. Zijwas geschokt door de inhoud maaraanvaardde hem zoals hij was. Uit diedagboeken ontstond zijn literatuur.Sofie voelde zich eenzaam in JasjanaPoljana. Zij had slechts contact metTante Toinette en verder met bedien-den. Tussen haar en tante Toinetteboterde het niet goed. Voor beide wasLev Tolstoj de centrale figuur. Eenmoeilijkheid was zeker dat Sofia nochhaar man veel gevoel voor humor had-den. Naast het beheer van het landgoedwerkte zij tevens als zijn secretaresse.Zij was zijn eerste lezer, kopieerde encorrigeerde de hand geschreven noti-ties. Later zou zijn dochter, Sacha, dietaak overnemen.

Zijn grootste werk Oorlog en Vredeverscheen tussen 1865 en 1869. In ditberoemde werk wordt duidelijk datTolstoj er van uit gaat dat alles voorbe-stemd is, maar dat mensen het geloofin een vrije wil nodig hebben om tekunnen leven. Anna Karenina is eenander meesterwerk van Tolstoj. Ditboek over de overspelige Anna schreef

14


Legerkamp in de Krimoorlog

15

hij in een periode waarin hij het gevoelhad dat het gezinsleven ten onder ging.Later zei Tolstoj dat hij in AnnaKarenina alles geschreven had wat hijkon en dat er niets meer over was.Daarnaast schreef Tolstoj nog anderewerken, waarin zijn idee dat het indi-viduele geweten boven de collectievemoraal van de groep gaat, duidelijk isterug te vinden. Hij is ongetwijfeld eenvan de grootste romanschrijvers uit dewereldliteratuur. Aangrijpend blijvende volgehouden karakterbeschrijvingenvan mensen die als in een Grieksdrama haast onvermijdelijk hun onder-gang tegemoet gaan.

Laatste jarenLev Tolstoj bleef vitaal. Met 67 jaarleerde hij fietsen. Hij genoot vanpaardrijden en bleef dat doen tot hogeleeftijd. Hij trachtte te leven naar zijnprincipes: hij ging eenvoudig gekleed,at sober en zorgde zelf voor zijnkamer. Elke morgen droeg hij zelf detoiletemmer naar buiten. Zijn bezittin-gen schonk hij aan vrouw en kinderen.Daarnaast hield hij zich op de hoogtevan de gebeurtenissen in de wereld.Toen de Tsaar in 1895 zijn kozakkenlosliet op de oude godsdienstige sektevan de Doechoborzen, liet hij inLonden een artikel verschijnen datdeze onderdrukking veroordeelde. Hijorganiseerde een perscampagne en hethonorarium dat hij anders weigerde,liet hij nu uitbetalen om het geld tebesteden aan de ”hulpcommissie”. In1901 deed de Heilige Synode van deRussisch-orthodoxe kerk Tolstoj in deban omdat hij “de kerk en het ortho-doxe geloof belasterde”. Hij zou hetgeloof van de “moeder die hem hadgrootgebracht”, ondermijnen. Deexcommunicatie van de “valse profeet”Tolstoj hing destijds op elke kerkdeurin het land. Tolstoj verwierp de auto-riteit van de kerk en ontwikkelde zijneigen versie van het christendom. In

zijn werk Biecht, uit 1884, concludeer-de hij dat alleen het geloof, en nietrationele kennis, zin kan geven aan hetbestaan. Daarbij nam hij de Bijbel alsleidraad maar de regels van de geor-ganiseerde religie vond hij hypocriet.

In 1901 ging zijn gezondheid achteruit.Hij had last van reuma, maagzuur enhoofdpijn. Een aanval van malariadwong hem in bed te blijven en hijverzoende zich met de gedachte te ster-ven. Maar hij genas en ging voor eenrustkuur naar de Krim. Eenmaal gene-zen besteedde hij veel zorg aan zijngezondheid, zeer tot ergernis van Sofiadie schreef: Van de morgen tot deavond is hij bezig met zijn lichaam. Inmei kreeg hij tyfus en ook dat over-leefde hij. Maar hij was, zoals Sofiaschreef, een mager en zielig oud man-netje geworden. Simone de Beauvoirheeft een essay geschreven over DeOuderdom met als ondertitel Maat-schappelijke situatie van bejaarden enpersoonlijke zingeving in de laatstelevensfase. Zij neemt Lev Tolstoj,naast anderen als voorbeeld en be-schrijft hoe met het afnemen van dezintuigen en andere lichaamsfunctieshet contact met de buitenwereld veran-dert. Hoe onzekerheid soms tot angsten argwaan kan leiden. Na zijn ziektebegon Lev Tolstoj actief aan zijn her-stel. Hij ging weer wandelen, iederedag langer, en paardrijden. Hij schreefook weer: een bloemlezing, Gedachtender wijzen, een essay over Shakespeareaan wie hij een hekel had. Hij werkteverder aan Hadzji Moerat, een mees-terwerk dat meer aandacht verdientook al omdat de problemen actueel blijven. Het verhaal verloopt zoals bijAnna Karenina in een cirkel. De rebel-lenleider Hadzji Moerat vecht in hethuidige Tsjetsjenië tegen de Russen.Wanneer zijn vrouw en zoon door een

concurrerende opstandelingenbendezijn gevangen genomen zoekt hij naarmogelijkheden om hen te bevrijden.Uiteindelijk zoekt hij steun bij deRussen die hem beloven te helpen. Hetzijn echter loze beloften en in werke-lijkheid geraken hij en zijn gevolg ineen soort gevangenschap. Niets ge-beurt en hij besluit te vluchten waarbijhij en zijn dienaren worden neerge-schoten door de Russen. Tolstoj be-schrijft de feiten die tot Hadzji Moerat'sdood leiden met pijnlijke nauwkeurig-heid. Hij zag er een boodschap in omkomende generaties te behoeden voorde zinloosheid van een oorlog.

Ondertussen werden de conflicten metSofia heviger en talrijker. Hij voeldeeen gebrek aan respect en loyaliteittegenover hem. Zij wilde inzage in zijntestament, doorzocht zijn papieren enuitte kritiek op zijn morele en socialeopvattingen, ook al omdat hij zichmeer en meer openlijk keerde tegen deOrthodoxe Kerk. Dat zij een priesterhad gevraagd om de duivels te verja-gen verdroot hem erg. Hij vatte plan-nen op om Jasjana Poljana te verlaten.

Op 28 oktober 1910 vertrok hij na eenslapeloze nacht met zijn huisarts naareen nabijgelegen klooster waar zijnzuster verbleef. Zijn dochter Sacha ver-voegde zich daar bij hem. Hij zond eenbrief aan zijn vrouw met de vraag hemniet te volgen. Een tweetal dagen latervertrok hij naar het station voor eenreis in de richting van Rostov-on-Don.Het gezelschap reisde derde klas en derook en slechte hygiënische omstandig-heden in de overvolle coupé maaktende 82-jarige ziek. Hij leed aan pneu-monie. Wegens zijn stijgende koortsbesloot Sacha hem bij het volgendestation van de trein af te halen. Dit ge-beurde in wat zijn eindstation zou wor-den: Astopovo. De stationschef her-kende Tolstoj en omdat er geen ge-schikt hotel in de buurt was stelde hijTolstoj een ruime kamer in zijn huis terbeschikking. De volgende dagen zorg-den de gebeurtenissen voor een inter-nationale sensatie. Reporters over-spoelden het station en zelfs het FranseFilm Nieuwsagentschap Pathé kwammet een cameraploeg ter plaatse. Sofia,vergezeld met haar andere kinderen,kwam ook in een eerste klas rijtuig datter plaatse bleef omdat er geen ander


Lev Tolstoj en Sofia

Met de fiets

geschikt logement beschikbaar was.Het gezelschap dat bij Lev Tolstoj wasbelette Sofia de ziekenkamer te betre-den. De ramen werden afgeschermdopdat zij niet binnen zou kijken. Pastoen Tolstoj in coma ging mocht zebinnen en was aanwezig bij zijn over-lijden op 7 november om 6:05 uur inde ochtend. De stationsklok werd stil-gezet op die tijd en de kamer werd alseerbetoon onveranderd gelaten. Hetlichaam werd overgebracht naar JasjanaPoljana en eenvoudig begraven.

Filosofische ideeënUiteraard moet zijn rol als roman-schrijver centraal blijven maar zijn rolals zelfbenoemde wereldverbeteraar isook interessant. Vanaf de jaren tachtigbegon Tolstoj zichzelf meer te zien alseen moreel leider dan als een schrijver.Hij wilde niet langer literatuur schrij-ven maar propagandist worden voorzijn nieuwe religie. Deze religie waseen soort Christendom, gebaseerd opde Bergrede en bestond voornamelijkuit vijf principes: geen seks buiten hethuwelijk, niet toegeven aan woede ookals die woede gerechtvaardigd is, hebje vijanden lief, geen beloftes afleggenen het afzien van kwaad. De liefdevoor zijn medemens is het belangrijk-ste aspect. Deze ideeën hebben velemensen, onder wie Gandhi, beïnvloed.Ze waren tevens een leidraad voorbijvoorbeeld de kibbutzim in Palestina.

Filosofisch maakte Tolstoj een onder-scheid tussen een individuele en eenuniversele geest. De individuele geestis steeds onderworpen aan de fenome-nale wereld en zal deze dus nooitvolledig begrijpen. De universele geestdaarentegen overstijgt de fenomenalewereld en dringt door tot de echtewerkelijkheid. De ware religie is vol-

gens Tolstoj een veruitwendiging vandeze universele rede. Het goede ofjuiste leven bestaat uit een ascetischbestaan dat afziet van de fenomenaleelementen in de wereld. De uitwendigemanifestatie van de religie, zoals deBijbel en de hiërarchische structuurvan de Kerk, moeten met argwaanworden bekeken. Christelijke dogma'szoals de drie-eenheid moeten verwor-pen worden omdat ze irrationeel zijn.Wat er van de religie bij Tolstojoverblijft, is de ethische boodschap.

Een uitgezuiverde versie van de Bijbelzet Tolstoj uiteen in zijn Mijn kleineevangelie (1896). In plaats van hetorthodoxe christendom komt eensamenvoegen van bestaande religieszoals christendom, boeddhisme en hin-doeïsme. Hoewel God niet volledig isgebannen uit Tolstoj’s religieopvatting,speelt hij geen centrale rol meer. Hijerkent wel de waarde en de noodzaakvan rituelen en de verbondenheid diegodsdienst schept, maar hij heeft voor-al moeite met de wreedheid in veelgodsdiensten. In zijn Mijn biecht, ge-schreven in 1881 maar door de kerke-lijke censuur niet gepubliceerd inRusland, zegt hij: De Russen begonnenin naam van de christelijke naasten-liefde hun broeders te doden. Toch washet onmogelijk te ontkennen dat moorden kwaad strijdig waren met de meestebeginselen van ieder geloof. In dekerken werd gebeden voor het succesvan onze wapens en de verkondigersvan het geloof erkenden de moordenals iets dat voortvloeit uit het geloof. Ikwerd met afgrijzen vervuld … . Wel ziter volgens Tolstoj in elke mens eendeeltje van God dat groeit of krimptnaargelang het ethische levenspad datde persoon in kwestie bewandelt. Hetis dit deeltje dat instaat voor de onster-felijkheid van elk individu. De essentievan zijn boodschap is: laten we onsontdoen van zonden, bijgeloof en ver-lokkingen.

Politiek streefde hij niet naar eenomwenteling in Rusland maar zochtnaar een verandering van mentaliteitzonder rebellie. Hij was een tegen-stander van het tsaristische regimemaar wel voorstander van de adel. Hijwas conservatief maar ijverde tochvoor uitgebreide voorzieningen om delevensomstandigheden en de mentali-teit van de mensen te verbeteren.

Tot slotNa meer dan 150 jaar blijven de wer-ken van Lev Tolstoj aangrijpend en zelezen ondanks de tijdsafstand nog vlot.Alle romans en verhalen bevatten auto-biografische elementen soms overmeerdere personages verdeeld. Zijnfilosofische gedachten handelen vooralover de vraag: Hoe moet ik leven? Hoekan ik een betekenis geven aan heteigen bestaan? Wanneer zingeving ont-breekt is de vuist het laatste redmiddel.Dit leidt bij hem tot een universeelpacifisme. Zijn leven is geen Saulus-Paulus verhaal. Eerder heeft het eengelijkenis met Augustinus, in deConfessiones. Er is ook een zekereovereenstemming met de filosoofLudwig Wittgenstein die eveneens uiteen welstellende familie kwam en ookal zijn bezittingen weggaf. Vermel-denswaard is ook dat Lev TolstojEsperanto, dat vanaf 1900 zijn opgangkende en het bestaande Volapuk alscommunicatiemiddel verdrong, eenwarm hart toedroeg. Hij zegde na 2uren de taal geleerd te hebben, er vol-doende van te kennen om een boek inhet Esperanto te lezen. Hij blijft eenboeiende persoonlijkheid en vele be-kende mensen, waaronder AlbertSchweitzer, zagen in hem een rol-model.

NotaVeel dank ben ik verschuldigd aanmevr. Marina Ferry, docente Russischeliteratuur in het Centrum voorRussische Studies aan de KU Leuven.In haar lessencyclus Over de culturelegeschiedenis en literatuur van Ruslandliet zij ons kennismaken met de groteRussische schrijvers.

Verder is in deze tekst gebruik gemaaktvan:– Ernst Verbeek. In de schaduw van hetwoord. Het raadsel Tolstoj. KoninklijkeVan Gorcum, Assen (2001)– Simone De Beauvoir. De Ouderdom.Erven J. Bijleveld, Utrecht (1987)– Felco Runia. De pathologie van de veldslag – Geschiedenis en geschiedschrij-ving in Tolstoj’s Oorlog en Vrede– L.N. Tolstoj. Verzamelde werken –Sebastopol. G.A. Van Oorschot,Amsterdam– Lev Tolstoj. Hadzji Moerat. Contact– Lev Tolstoj. Mijn biecht (Inleiding tot eenongepubliceerd werk). Erven J. Bijleveld

16


Overbrenging van het lichaam naar Jasnaja Poljana

*

17

Oorlogsopvattingen en oorlogs-motieven bij de klassieke Grieken enRomeinen

InleidingHedendaagse structurele benaderingenvan de wereldgeschiedenis en globalehegemonie neigen ernaar oorlog temarginaliseren als epifenomeen ofverklaren het verschijnsel oorlog van-uit een materieel, al dan niet (quasi)-Marxistisch, perspectief. Motieven alsmachtshonger, eer, glorie en roem,angst, wraakzucht, superioriteitswaan,religie en ideologie komen er in ditmateriële perspectief bekaaid van af, ofworden zelfs als ‘irrationeel’ of ana-chronistisch opzij geschoven. De klas-sieke bronnen hadden daar duidelijkeen eigen, en andere, mening over.In dit onderzoek naar oorlogsopvattin-gen en oorlogsmotieven in de klassiekewereld heb ik voor de Romeinse klas-sieke bronnen mede dankbaar gebruikgemaakt van een door mij gesupervi-seerde en niet eerder gepubliceerdescriptie van Emile Henssen (1978) die,in navolging van Van der Dennen(1976), de volgende indeling hanteer-de: psychologische en psychosocialemotieven, economische motieven, stra-tegische motieven, demografische mo-tieven en tenslotte magisch-religieuze,volkenrechtelijke en ideologischemotieven. Thucydides, Herodotus,Xenophon en de onbekende auteur vande ‘Hellenica Oxyrhynchia’, maar

vooral Polybius maakten onderscheidtussen oorzaken en aanleidingen, entussen aanleidingen en voorwendselsbij het ontstaan van oorlog; onder-scheidingen die voor de latere historio-grafie van essentieel belang zijn geble-ken. De grondoorzaak van de tweedePeloponnesische Oorlog (431-404 v.C.)werd bijvoorbeeld door Thucydidesfeilloos geïdentificeerd als volgt: “Watde oorlog onvermijdelijk maakte wasde groeiende macht van Athene en deangst die dat veroorzaakte in Sparta”.Sindsdien is in de westerse geschiede-nis (wederzijdse) angst voor elkaars(groeiende) macht nog frequent als defundamentele oorzaak van oorlogentussen staten ‘gediagnosticeerd’. Nietalleen uit angst, maar ook uit eer eneigenbelang zijn volgens Thucydidesalle oorlogen te verklaren.

In het Griekenland van het pre-Home-rische en Homerische tijdperk (de‘donkere tijden’ van 1100 tot 750 v.C.)zou oorlogvoering nog vele ‘primi-tieve’ aspecten hebben gehad: oorlog-voering had meer een sociaal (rite depassage) dan politiek karakter; het wasbeperkt in zowel doel als mankracht;het mobiliseerde slechts een beperktgedeelte van de materiële en mense-

lijke ‘hulpbronnen’ van een gemeen-schap; oorlog werd meer gevoerd opprivé basis (vendetta) dan op collec-tieve basis. Het waren periodieke, ge-ritualiseerde competities (agones) die,althans volgens Garlan (1975), plaats-vonden binnen een religieuze, mythische context.

Deze visie van Garlan (gebaseerd opeen geromantiseerd en volstrekt achter-haald idee van ‘primitieve’ oorlog)contrasteert sterk met de meer plat-vloerse, maar meer realistische, visiedat ook bij de Oude Grieken materiëlemotieven, vooral bebouwbaar land/ter-ritorium, de voornaamste oorlogs-oorzaken vormden. Parker (1995),bijvoorbeeld, benadrukt dit meerderekeren. Hij noemt oorlog farmers fight-ing farmers on farmland over farm-land. De eerste gedocumenteerde oor-log in de Griekse geschiedenis, deLelantische Oorlog (± 700 v.C.) tussenEretria en Chalcis, ging om de vrucht-bare grond van de Lelantische vlakte(Starr, 1974: 211; Larousse, 1966: 96).

Maar het beeld dat veel mensen heb-ben over de klassiek-Griekse oorlog-voering als een gigantische confronta-tie en botsing van twee falanxen vanmet doodsverachting strijdende hop-lieten op een slagveld is maar een deelvan het verhaal. Pas onlangs werd doorhistorici geapprecieerd dat raids (dode-lijke roof- en plundertochten) en repre-sailles, zoals in vrijwel alle tribalesamenlevingen, de ‘norm’ waren, enwraak (samen met vrouwenroof) hetuniversele motief. Cross-border opera-tions conducted by small groups andeven individuals were frequentthroughout the Greek world. Raidingappears to have been regarded as alegitimate activity in early Greece(Rawlings, 2000: 234) en Revenge forinsult as a motive for war is very com-mon in Greek historians, especiallyHerodotus – who give it a large role indriving the Persian invasions of

J.M.G. van der Dennen

Deel VI

De studie van de klassieke bronnenover oorlog en vrede


OorlogspraktijkenOmstreeks 700 v.C. begonnen deGriekse stadstaten (poleis) oorlog tevoeren in geordende en gediscipli-neerde slagordes, falanxen genaamd,een formidabele ‘uitvinding’. Defalanx bestond uit zwaar bepantserdehoplieten (genoemd naar hun rondeschild, de ‘hoplon’), bewapend met eenzwaard en een lange lans, en de strijd-wijze bestond uit een korte maarheftige en bloedige botsing van tweefalanxen waarbij de diepte van defalanxen de ‘impact’ bepaalde. Demeeste slachtoffers vielen niet zozeerdoor wapengeweld, maar werden onderde voet gelopen, verpletterd en vertraptdoor zowel ‘vriend’ als ‘vijand’(Parker, 1995). The first phalanx mighthave comprised a small elite group offighting men and assured these specia-lists in warfare of success in the worksof Ares. But the phalanx implies a radi-cal transformation of the warriorethos: Collective discipline takes theplace of individual exploits andsophrosune, self-discipline takes theplace of menos, the state of warriorfrenzy (Vernant, 1990: 90).

In de zich later ontwikkelende monar-chische oorlogen en de chronische con-flicten tussen de Griekse stadstaten,werden vele van de ergste oorlogsprak-tijken als normaal en geoorloofd voor-gesteld; zij heetten in overeenstem-ming te zijn met de ongeschreven oor-logsregels (bijvoorbeeld PolybiusXXII, 15, 1-3). “Schanddaden werdenbegaan onder dekking van de sanctieder goden of om vergrijpen tegen hente wreken.” Cleomenes, koning vanSparta, de staat die zich bijzonder mee-

Greece (5.105, 6.94, 7,8) – andXenophon, who point to it also as acause of the Corinthian war (Hell.3.5.5), among others” (Lendon, 2000: 1).

In het historische (archaïsche) tijdperkwordt herhaaldelijk gesproken overvrouwenroof als oorzaak van conflic-ten. In Homerus’ epos, de Ilias ont-moeten we door roof of oorlog gevan-gen slavinnen (van wie de schoneBriseïs, de oorlogsbuit van Achilles ende oorzaak van de ruzie tussen Achillesen Agamemnon, ongetwijfeld de be-kendste is). Naar aanleiding van hetmotief van de Trojaanse oorlog, merktLoenen (1953: 93-94) bedachtzaam op:“De verhalen omtrent het ontstaan vaneen oorlog om één vrouw durf ik nietnaar het rijk der legenden te verwijzen.De psychologische factor, krenkingvan de eer van een clan of stam, kan ikin dezen niet verwaarlozen. Ook al zalmen moeten erkennen dat in een be-paald geval diepere oorzaken de door-slag kunnen gegeven hebben, als aan-leiding tot een conflict acht ik vrouw-enroof en zelfs roof van één vrouw,niet onmogelijk. Speciaal bij de Tro-jaanse oorlog blijkt het, dat gekrenkteergevoel van een machtig Grieks ge-slacht als een factor werd beschouwd,die in sterke mate bijdroeg tot het ont-branden van de strijd” (zie hiervoorook de scherpzinnige analyse vanStrauss, 2006). Over vrouwenroof ende daardoor ontstane oorlogen bij devroege Romeinen (men herinnere zichde roemruchte Sabijnse maagdenroof)verhalen Dionysus van Halicarnassus(Rom. Arch.), Titus Livius (A.U.C., I,9-13), Plutarchus (B.P.), en Appianus(Erb, 1963).

dogenloos in oorlogen gedroeg, zougezegd hebben: “wat men vijandenmaar aan schade berokkent, geldt bijmensen en goden hoger dan recht”(Plutarchus, Apophth. Lac. s. v.Cleomenes). De conflicten tussen deminiatuurstaten werden mede daaromook vaak zo fel en zo wreed uitge-vochten, omdat persoonlijke haat nietzelden een rol speelde, jaloezie, riva-liteit, locaal patriotisch chauvinisme enhet besef wat er op het spel stond inhet geval van een nederlaag. De Griek-se oorlogsmethoden waren en blevenin vele gevallen primitief en nietsontziend, die van de Hellenistischevorsten niet beter” (Loenen, 1953; cf.Rostovtzeff, 1926, 1941; Phillipson,1911). De plastische beschrijving vanextreme gewelddadigheden in de con-text van de Trojaanse oorlog in de Iliasvan Homerus is exemplarisch. Daarinis ook geen spoor van “geritualiseerdecompetities” te bekennen; integendeeldit was totale oorlog, vuile oorlog,guerre à outrance. “Here [de Ilias], asis characteristic of epic poems, the vio-lence is clinically, almost pornographi-cally, described, with limbs lopped off,necks slashed through, and facescleaved to the teeth with sanguinaryregularity. In spite of its danger this isclearly the preferred means of combat,with he ‘who fights at close quarters’being a frequent and positive Homericepithet (e.g., Iliad 8.174; 11.286; 5;13.5; 15.509-10) (O’Connell, 1989:47).

Humble (1980: 102-103) merkt overde Ilias op: Apart from the grim for-malities involved in prearranged mor-tal combat between individual champi-

18

Falanx


19

ons, there is little chivalry in this war.Agamemnon wants no prisoners. Whenthe Trojan Adrestus surrenders toAgamemnon’s brother Menelaus andoffers ransom, Agamemnon swiftlyintervenes. “Why are you so chary oftaking men’s lives?”, he asksMenelaus. “We are not going a singleone of them alive, down to the babiesin their mothers’ wombs – not eventhey must live. The whole people mustbe wiped out of existence, and none beleft to think of them and shed a tear”.After this chilling speech – intriguinglylike the orders of God in the OldTestament that the Israelites must wipeout all the Canaanites – Menelauslooks on while Agamemnon killsAdrestus in cold blood. No holds arebarred in combat. Not even the mostrespected hero has any qualms aboutstriking down an enemy from behind –then jeering at his victim as he liesdying and consigning his soul toHades. Military glory is not a loftyabstract: it is the product of greed, tostrip an enemy of his gear and gloatover the spoils. Even the dead are notsafe from continued atrocity. Afterkilling Hector under the walls of Troy,Achilles subjects the corpse to viciousmutilation.

Psychologische motieven:zelfverdediging en veiligheidOorlog voeren uit pure zelfverdedigingis een zeer natuurlijke zaak en hoortdaarom in deze analyse voorop telopen. De Romeinen vochten, in eenveldslag onder bevel van Marius in deoorlog tegen Jugurtha, de koning vanNumidië, voor roem en macht, maarhun vijanden, daarentegen, voor hetnaakte bestaan (Sallustius, ‘BellumIugurthinum’ c. 94). Dat was niet hetgeval in de oorlog met de Galliërs(Sallustius zegt Galliërs, maar bedoeltde Kimbren en Teutonen). Toen voch-ten de Romeinen wel degelijk om zelf-behoud (Sallustius, op. cit., c.114).Bocchus, koning der Gaetuliërs totSulla: “Ik ben nooit een oorlog met hetRomeinse volk begonnen, noch heb ikooit gewild dat er een wordt gevoerd,maar ik heb mijn grenzen met dekracht mijner wapenen beschermd”(Sallustius, op.cit., c. 110).“Tot de generaties waarvan wij nogheugenis hebben dachten de Romeinendat de wereld aan hun voeten lag van-wege hun dapperheid, maar dat het bij

een botsing met de Galliërs om zelf-verdediging ging, en niet om roem”(Sallustius, op.cit., c. 114). De Quadivallen Rome aan omdat Valentinianuseen garnizoenskampement in hun ge-bied bouwde, dat buiten het Romeinserijk lag (Ammianus Marcellinus,XXIX-6-9).

Een vorm van zelfverdediging is hetstreven naar veiligheid, een streven dattot preventieve, en zelfs preëmptieve,oorlogen kan leiden. Dit was de redenwaarom, tijdens de mythische regeringvan Romulus, Fidenae, dat de groeizag van een mogendheid, nl. Rome, endie te nabij vond om zich veilig te voe-len, niet wachtte tot de beloofde krachtvan Rome zich had gerealiseerd, maarzelf een oorlog begon (Livius, I-14-4).Om dezelfde reden viel kort daarop hetaan Fidenae verwante Veii Rome aan(Livius, I-15-1). Keizer Julianus deAfvallige (355-363) draaide de gangvan zaken om, al bleef de motiveringgelijk. In een toespraak tot zijn solda-ten tijdens een oorlog met de Parthenverklaarde hij dat Rome Fidenae ver-woestte om de opkomst van een rivaalte voorkomen en om dezelfde redenenValerii en Veii verwoestte, hoewel zelfs

betrouwbare historici er moeite meehadden de lezer er van te overtuigendat deze steden ooit machtig waren(Ammianus Marcellinus, XXIII 5-20).Het verkrijgen van veiligheid was ookéén van de redenen waarom deEtruskische vorst Porsenna, koning vanClusium, Rome aanviel in 506 v.C.(Livius II-9-4). Een aardig staaltje vanveiligheidsdenken beschrijft Livius(XXXV-8-7 en 8). Koning Eumenesvan Pergamum wilde in 193 v.C. oor-log met koning Antiochus III de Grotevan Syrië. Immers een veel machtigerkoning zoals Antiochus was in vredes-tijd een gevaarlijke buurman. In oor-logstijd zouden de Romeinen hemeven gemakkelijk aankunnen als bijPhilippus V van Macedonië het gevalwas geweest. Antiochus zou dan ofvolledig vernietigd worden of zou bijeen vredesverdrag veel van zijn gebiedaan Eumenes moeten afstaan, zodatEumenes zich voortaan zonderRomeinse hulp tegen hem zou kunnenverdedigen.

Psychologische motieven:roem, eer, prestige (dignitas,maiestas)Een voorbeeld van het streven naarroem als krijgsmotief is keizer Julianusde Afvallige, over wie AmmianusMarcellinus (XXII-12-2) meedeelt dathij brandde van verlangen om aan detekenen van zijn roemrijke overwinnin-gen de naam Parthicus toe te voegen.d.w.z. hij wilde de Parthen verslaan enzo de naam Parthicus verwerven.

Zeer nauw verwant aan het strevennaar roem is het streven naar prestige(dignitas en de overtreffende trap daar-van, maiestas). Over de oorlogsmotie-ven van de Germaanse jeunesse doréeschrijft Tacitus (Germania, c. 14):“Wanneer de gemeenschap, waarin zijzijn geboren, verzonken ligt in de dom-mel van langdurige vrede en rust,zoeken vele jongelingen van adellijkenhuize uit eigen beweging die stammenop, die op dat ogenblik een of andereoorlog voeren, omdat de toestand vanvrede dit volk niet ligt, en omdat zij bijde wisselvalligheden van de oorlogmeer gelegenheid krijgen uit teblinken”. Ook verlies aan sociaal pres-tige kan tot oorlog leiden, zoals in hetjaar AD 61 in Britannië bleek (Tacitus,Annales, XIV-XXXI). De Icenische

Sallustius

Livius


20


Wordt vervolgd...

in rang op de goden volgend zag(Livius, XXXVII-54-16). Ten tijde vande dood van Augustus in het jaar AD14 voerde Rome geen oorlog, behalvemet de Germanen en dat eerder om hetin AD 9 door de nederlaag van Varusin het Teutoburgerwoud verloren pres-tige te herwinnen dan uit het verlangenhet rijk te vergroten of met enig uit-zicht op een passende vergoeding(Tacitus, Annales, I-III).

In 58 werd de oorlog tussen de Romei-nen en de Parthen om het bezit vanArmenië voortgezet. Vologeses, koningder Parten, duldde noch dat zijn broerTiridates van de Armeense troon werdgestoten waarop Vologeses hem hadgeplaatst, noch dat hij deze ontving alsgeschenk van een vreemde mogend-heid, d.w.z. Rome (Tacitus, XIII-XXXIV). Het is op dezelfde plaats datTacitus vertelt dat de Romeinse veld-heer Corbulo het aan de grootheid(maiestas) van het Romeinse volk ver-plicht achtte de oude veroveringeneens door Lucullus en Pompeus inArmenië gemaakt, aan het Romeinsevolk terug te geven. In 304 v.C. brak ervolgens Livius (IX-45-5/9) een oorloguit tussen Rome en het naburige volkder Aequi, die met de Hernici haddensamengewerkt bij het helpen van deSamnieten, vijanden van Rome. Na denederlaag van de Hernici waren bijnaalle Aequi naar de Samnieten overge-lopen, die enige tijd later een verdragmet Rome hadden gesloten, waarnaRome de Aequi om een schadevergoe-ding vroeg. Volgens de Aequi trachtteRome hen onder bedreiging van oorlog

koning Prasutagus had behalve zijnbeide dochters de Romeinse keizerNero tot zijn erfgenaam benoemd omdoor zulk een onderdanigheid zijn rijken familie te kunnen vrijwaren tegenonrecht. Het resultaat viel anders uit.Het rijk werd geplunderd door Ro-meinse centurio’s, zijn huis door slavenals gold het veroverd bezit, zijn wedu-we Boudicca (Boadicea) met zweep-slagen toegetakeld en zijn dochtersverkracht. De voornaamste Iceniërswerden van hun voorvaderlijke land-goederen beroofd en de verwanten vande koning als slaven behandeld. Omdatzij deze schande niet konden verkrop-pen en erger vreesden – aangezien zijgedegradeerd waren tot de status vaneen provincie – grepen zij naar dewapenen en hitsten de Trinovanten optot rebellie, alsmede al die anderen,die, nog niet gebroken door slavernij,in geheime samenzweringen overeenwaren gekomen de vrijheid te herove-ren, waarbij hun haat het felst uitsloegtegen de oudgedienden.

Dit is bepaald nog niet het laatste voor-beeld van het streven naar dignitas alsoorlogsmotief. In 508 v.C. wasPorsenna, de koning van het EtrurischeClusium, van mening dat het nietalleen veiliger voor de Etrusken waswanneer Rome een koning had, maarook een eer wanneer hij een Etrusk zouzijn (Livius, II-9-4), en viel daaromRome aan. In een toespraak tot de bijCannae in 216 v.C. gevangen genomenRomeinen ontkende Hannibal een uit-roeiingsoorlog met hen te voeren. Inte-gendeel: hij vocht om prestige (digni-tas) en macht (imperium) (Livius,XXII-58-3). Het aldus door Hannibalontkende oorlogsmotief – uitroeiingvan de vijand – schreef de Romeinseconsul Tiberius Sempronius toe in eentoespraak tot het Romeinse leger vlakvoor de slag bij de Trebia. Het doelvan de Carthagers was volgens hemniet Sardinië of Sicilië terug te krijgennoch de Ebro over te steken en NoordSpanje te bezetten, maar de Romeinenvan hun geboortegrond te verdrijven(Livius, XXI-53-4). In 189 v.C. ver-klaarden gezanten van Rhodos in deRomeinse senaat dat de Romeinen omprestige en roem in de ogen van de ge-hele mensheid te verkrijgen hun oor-logen hadden gevoerd en dat de gehelemensheid de Romeinse naam en deRomeinse soevereine macht als direct

tot Romeinse burgers te maken, maarhet Romeinse burgerschap was in deogen der Aequi een niet erg begerens-waardige zaak: de Hernici die dat had-den mogen doen verkozen hun eigenwetten boven het Romeinse burger-schap, terwijl zij die het Romeinseburgerschap hadden moeten kiezen datals een straf ervaarden. Vanwege ditsoort uitlatingen verklaarde Rome deAequi de oorlog, omdat het een bele-diging van de maiestas van Rome was.

Suetonius meldt dat de senaat aan kei-zer Claudius (41 54) de triomfaleregalia verleende, maar dat Claudiushen weigerde te accepteren omdat hijhet beneden zijn waardigheid vond hente accepteren: hij was van mening dathij hen zelf moest verdienen. Britannië,het land dat de Romeinen sinds JuliusCaesar niet meer gepoogd hadden teveroveren, was het land waar een triomf het snelst kon worden verdiend(Suetonius, Claudius, c. 17). Ook voorkeizer Domitianus was zijn dignitaseen zeer gevoelig punt. Nog tijdens deregering van zijn vader Vespasianus(69-79) wilde hij in rijkdom en rangniet ongunstig afsteken bij zijn broerTitus, de veroveraar van Jeruzalem. Hijbegon daarom aan een volstrekt onno-dige expeditie naar Gallië en Germa-nië, waarvan zijn vaders vrienden hemechter wisten te weerhouden(Suetonius, Domitianus, c. 2).

Een sterk gevoel van eigenwaarde bijde machthebbers in een staat leidtonherroepelijk tot de wens verval endegeneratie van de staat te stuiten. Eenman die dat probeerde te doen was deRomeinse koning Tullus Hostilius(672-640 v.C.). Hij zocht daarom over-al voorwendsels voor een oorlog, bij-voorbeeld het roven van vee van AlbaLonga (Livius, I-32-2). Het gevoel vaneigenwaarde van een staat kan zo vergaan dat hij de mening raakt toegedaandat er voor andere staten en volkeneenvoudigweg geen bestaansrechtmeer is. Indien aan deze mening daad-werkelijk kracht wordt bijgezet zalgenocide het onvermijdelijke gevolgzijn. Het was de Schot Calgacus die deRomeinen van het voornemen tot ge-nocide beschuldigde in een toespraaktot de voor de slag met de Romeinengereed staande Britten (Tacitus,‘Agricola’, c. 31).

daarin actief is. En ik zou hier naar uook willen zeggen, op deze bijeen-komst maar ook in het verlengde hier-van naar minister Koenders: neemwereldwijd afscheid van kernwapens.De dreiging alleen al maakt je misse-lijk, het feit dat iemand ze zou kunnengaan inzetten, hopeloos. Ik wens u eenhele goede bijeenkomst en ik hoop datNederland met de NAVO, in overlegmet de Russen en alle andere partijentot een kernwapenvrije wereld komt.’

Bescherming van de burger-bevolking? Deze introductie van Roger van Boxtelzette meteen de toon voor de rest vande middag. Dagvoorzitter Peter Buijsmemoreerde de aanloop van deze mid-dag en het dankzij het burgerinitiatiefvan PAX gerealiseerde parlementairedebat over kernwapens. Dat debat leverde een viertal moties op (zieNieuwsbrief nummer 2 van dit jaar)die duidelijk maken dat Nederland vandie kernwapens af wil. De eerste spreker Cathy van Beek lid Raad vanbestuur UMC-Radboud, en een van deondertekenaars van het Medisch Appel,was helaas plotseling verhinderd maarhad een keurige speech voorbereidwaaruit een paar citaten: ‘Onze bood-schap naar het grotere publiek/onzepatiënten is dat, wanneer kernwapenswel gebruikt worden, wij als gezond-heidszorg machteloos staan. We heb-ben niet de middelen of de capaciteit

Een jaar na het succesvollesymposium ‘Kernwapens, onseen zorg’ keerde de NVMP opzaterdagmiddag 1 oktoberterug naar de Balie voor eenvervolgmanifestatie ‘De nucle-aire impasse voorbij?’. Mededankzij het vorig jaar gepre-senteerde Medisch appel tegenkernwapens is er het afgelo-pen jaar veel gebeurd. Hetparlement vraagt de regering‘zich actief in te zetten voorde start van onderhandelingenover een internationaal verbodop kernwapens’. In de Vere-nigde Naties hebben inmiddelsOostenrijk, Mexico en vierandere landen een resolutieingediend om over te gaan totonderhandelingen in 2017 diemoeten leiden tot een verbodop kernwapens. Daarbij isnatuurlijk de hamvraag: watgaat Nederland stemmen?Deze middag had tot doel omzoveel mogelijk maatschappe-lijke steun en argumenten teverzamelen die Koenders overde streep moeten trekken.

Videoboodschap Roger vanBoxtel, president-directeurNederlandse SpoorwegenDe middag begon met een treffendeboodschap van Roger van Boxtel.‘De Nederlandse Spoorwegen is eengoed voorbereid bedrijf. Alles op hetgebied van veiligheid en risico's heb-ben we in beeld en zelfs het vallen vanhet blad en sneeuw proberen we zogoed mogelijk op te vangen. Maar alser een kernwapen valt, is de NS metzijn twintigduizend werknemers uitge-speeld, dan kunnen we niets voor ubetekenen. En dat betekent dat we alsbedrijf ook echt stelling nemen tegenhet gebruik van kernwapens. Onzepensioenfondsen hebben al gezegd, webeleggen niet meer in de industrie die

om adequate hulpverlening te biedenop dit niveau en deze schaal. Wel heb-ben we een verantwoordelijkheid naarde toekomst, ik noem het ook wel rent-meesterschap en toekomstbestendigezorg. Daarom moeten we nu de krach-ten bundelen. Een specifieke bijdragevanuit de gezondheidszorg, en metname vanuit de medische faculteitenkan een toevoeging zijn aan de beken-de Eed van Hippocrates: Als wij degeneratie willen zijn die de kinderenvan onze kinderen een veilige wereldtoewensen dan moeten kernwapens dewereld uit.’

Maar alvorens hier de discussie over teopenen eerst aandacht voor de feitelijk-heden. Kernwapens, waar hebben wehet over en hoe is de huidige dreigingin vergelijking met de periode van deKoude Oorlog? Daarover gaf Sico vander Meer, Instituut Clingendael, eenuitvoerige bijdrage. Zijn conclusie:“….het kernwapengevaar lijkt grotergeworden en het is goed dat de interna-tionale gemeenschap niet langer de status quo accepteert en probeert drukuit te oefenen op de acht bestaandekernwapenstaten met een kernwapen-verbod. Maar, zo’n verbod is misschieneen goed signaal, maar een kernwapen-vrije wereld is ook dan nog ver weg.”

Vervolgens betraden Mirjam de Bruin(Rode Kruis), Geert van Rumund (bur-

21

Roger van Boxtel


Manifestatie 1 oktober in de Balie

De Nucleaire impasse voorbij?

Hans van Iterson

gemeester van Wageningen en Mayorfor Peace) en Lode Wigersma (arts,bestuurslid NVMP) het podium. Zijwerden door ethicus Gert van Dijkgeïnterviewd over de bescherming vande burgerbevolking. Daar bestaatimmers nogal wat mist over: wat zijner eigenlijk aan rampenplannen, hoe zithet met de bescherming van de burger-bevolking als er, al dan niet bedoeld,een kernwapen afgaat?

Mirjam de Bruin hierover: internatio-nale onderzoeken tonen aan dat hetvrijwel onmogelijk is om direct, ade-quate hulp te bieden. Dat zit hem in deenorme aantallen slachtoffers tegen-over de beschikbare middelen. Daarkomt bij dat je door de radioactieve straling niet zomaar het gebied kuntbinnenlopen als hulpverlener. Word jezelf besmet en ziek, dan schakel je dehulpverlening verder uit. Gert van Dijk: bestaan er überhauptrampenplannen voor een kernramp,kun je die maken voor zoiets?Lode Wigersma: volgens mij zijn erwel rampenplannen maar ik ken zeniet. Ga je zoeken op internet, dan komje alleen ingewikkelde verhalen tegenwaarin wel verantwoordelijkhedenstaan maar niet precies wat er gebeurten wat je moet doen. Een ding wat mijverbaasd heeft, is dat er een NoodwetGeneeskundigen bestaat waarvan bijnaniemand ooit gehoord heeft. Door diewet kun je opgeroepen worden door deautoriteiten om je te registreren en hulpte bieden bij een kernramp. De NVMPheeft hier dertig jaar geleden al tegengeprotesteerd maar feit is dat niemanddie wet kent en niemand kent die ram-penplannen. Opvallend is dat we de

GGD hier vandaag hebben uitgenodigdom een en ander toe te lichten, maardat die er dus niet zijn. Of ze niet wil-len of kunnen, of dat ze het lastig vin-den om er iets over te zeggen kan alle-maal wel zijn, maar ze laten hier ver-stek gaan.

Gert van Dijk: burgemeester VanRumund, zijn er rampenplannen voordit soort situaties? U bent verantwoor-delijk. Geert van Rumund: misschien wel,maar dan ken ik ze niet. Voor tal vanonderwerpen en situaties, zoals terro-risme, hebben we uitgebreide rampen-plannen met scenario’s en inzet. Maarin geval van een kernramp is het eenillusie dat wij als burgemeesters onzetaak van openbare orde en veiligheidkunnen waarmaken, dat is so beyondde horizon, dan kunnen wij niks meerdoen voor onze burgers. Voor mij vor-men kernwapens een duidelijk signaaldat je een grens overschrijdt waardooreen antwoord geven onmogelijk is. Hetis belangrijk om in het bestuurlijk-poli-tieke veld daarover heel helder te zijn.Dat zou ook helemaal geen punt vandiscussie moeten zijn. Daar waar wijals Burgemeesters voor Vrede drukkunnen genereren, zullen we dat doen.Internationaal wordt dat gelukkig ookgoed ondersteund. En in mijn eigengemeente probeer ik het verhaal zogoed mogelijk te vertellen.

Een vraag uit de zaal speelde op datlaatste in: ‘we maken een fout door tedenken dat de jongere generatie op dehoogte is van het kernwapenprobleem.Wij als oudere generatie moeten hendat vertellen’.

Geert van Rumund: dat is een mooibruggetje naar een flyer Atoomwapensde wereld uit die wij als Burgemeestersvoor Vrede hebben laten maken. Dezeis gemaakt voor basisschoolleerlingen,groep 7 en 8 en brugklas voortgezet

onderwijs. Hiermee hebben we op eentoegankelijke wijze aan weten te stip-pen waarom die kernwapens de werelduit moeten en die prikkelt ook om na tedenken over actuele vragen van vredeen veiligheid. Dit onderwijspakket(flyer en lesbrief) kan een stapje vor-men in de bewustwording van diebasisschoolleerlingen en daarmee kunje het verhaal breder ontsluiten danalleen voor de mensen die de KoudeOorlog vroeger hebben meegemaakt.

Maatschappelijke steun vooronze uphill battleNa de pauze was het tijd voor de me-ningen van een aantal maatschappelij-ke groeperingen over het kernwapen-vraagstuk. Phon van den Biesen, advo-caat van de Marshall-eilanden in dezaak tegen kernwapens, beet de spitsaf. Van den Biesen legt uit dat al vanafhet Non-Proliferatie Verdrag, eindjaren zestig, er verplichtingen bestaanvoor kernontwapening. Het gaat hierbijniet om slechts een inspanningsver-plichting, nee het is een resultaatsver-plichting. En dat resultaat is nucleardisarmament in all its aspects.Dat is ook de reden dat de Marshall-eilanden hun zaak tegen de kernwapen-staat zijn begonnen.

De Marshalleilanden waren na WOIIeen protectoraat van de VS gewordenen deze gebruikten de eilanden om hunkernwapens te testen. Delen van deeilanden zijn nu nog steeds onbewoon-

22


Karin van den Broeke

23

het gebruik van kernwapens is immo-reel, maar ook het bezit ervan. Hetconcept van afschrikking door kernwa-pens is in zichzelf moreel problema-tisch. In tijden van de Koude Oorlogleidt dit niet tot stabiliteit en veiligheidmaar juist tot destabilisatie en onveilig-heid.’

Ira HelfandSlotspreker is Ira Helfand, co-presidentvan IPPNW, die speciaal uit Amerikais overgekomen om de rol die Neder-land internationaal kan spelen krachtbij te zetten. Op beklemmende wijzeschetst Helfand de risico’s en gevolgenvan een beperkt kernwapenconflict:The death of two billion people is notthe extinction of our species but is cer-tainly the end of modern civilization.

baar en veel mensen leiden onder af-schuwelijke ziektes die terug te voerenzijn op die tijd. Toch waarschuwt vanden Biesen voor teveel hameren op eenban treaty (dat kernwapens verbiedt)dan zullen kernwapenstaten aan de zij-

lijn blijven staan en weigeren hunhandtekening te zetten met als gevolgdat de huidige status quo zal voortdu-ren.

De volgende spreekster, Selma vanOostwaard van PAX is over dat laat-ste meer uitgesproken: Mexico enBrazilië, Zuid-Afrika en Nigeria,Oostenrijk en Ierland hebben de al eer-der genoemde resolutie ingediend dieoproept om in 2017 te gaan starten metonderhandelingen over een verdrag datkernwapens verbiedt. Wij verwachtendat daarvoor binnen de VN een ruimemeerderheid zal zijn. Onze opdracht iseraan bij te dragen dat Nederland voordeze resolutie en dit verdrag gaat stem-men. Dat wordt onze volgende uitda-ging.

Karin van den Broeke van deWereldraad van Kerken en ChristaCompas van het Humanistisch ver-bond versterken het geluid voor eenkernwapenvrije wereld. Hierbij memo-reert Christa Compas dat de kernwa-pendiscussie in de jaren tachtig vooreen scheuring binnen de humanistischegelederen zorgde en er naast hetHumanistische Verbond een Humanis-tisch Vredesberaad ontstond. Dat heefter toe geleid dat er binnen het Huma-nistisch Verbond nog steeds geen offi-cieel standpunt bestaat over kernwa-pens. Compas gaat daarom bij uitspra-ken van de Paus te rade die hier de vol-gende woorden over sprak: ‘niet alleen

No civilization in history has ever with-stood a shock of this magnitude.Om deze boodschap over te brengenbij onze regeringsleiders is er voor artsen een belangrijke rol weggelegd.Zij kunnen als geen andere aangevenwelke bedreigingen zij vormen voorons voortbestaan.

Het volledige verslag van de manifes-tatie vindt u op de NVMP-website:http://www.nvmp.org/verslag-mani-festatie-de-nucleaire-impasse-voor-bij/

Deze manifestatie werd mede mogelijkgemaakt dankzij financiële steun van:de Haëlla Stichting, StichtingStudiefonds Medische Polemologie(SSMP) en het Fonds Vredesprojecten.

Christa Compas

Belangrijkste quotes van de sprekers: deze werden op 3 oktober aangeboden aan Marjolijnvan Deelen, hoofd Non-proliferation and Disarmament ministerie van Buitenlandse Zaken

Als afsluiting van een boeiende middag ontving Ira Helfand “for his scientific work and publications in the field of Nuclear Disarmament, seen from a medical point of view” de Dr. Jo Verdoornprijs van de SSMP uit handen van Herman Spanjaard

*

24

Uit tijdschriften en van internet

Op 2 november werd medenamens de NVMP onderstaand opinieartikel in het NRC Handels-blad geplaatst.

Nu Nederland zich bij deVN onthield van stem-ming over een verbod opkernwapens, kan hetbruggenbouwer spelen.

De wereld is een reuzenstapdichterbij een verbod op de ge-vaarlijkste massavernietigingswa-pens: kernwapens. De VN be-sloot maandag in grote meerder-heid daarover in 2017 te gaanonderhandelen. Een historischedoorbraak waarvoor vredesorga-nisaties al jaren strijden. Ondanksgrote druk vanuit de NAVOstemde Nederland niet tegen,maar onthield zich, als enigNAVO-lid. Wereldwijd zijn ernog ruim 15.000 kernwapens,per stuk tot duizend keer krach-tiger dan de atoombom dieHiroshima verwoestte. Velenstaan op scherp en al ettelijkekeren is de wereld aan een nucleaire holocaust ontsnaptdoordat een onbedoelde lance-ring ternauwernood werd voor-komen. Alleen al daarom is hetstreven van Nederland naar eenkernwapenvrije wereld positief,en genoemde VN-resolutievormt daarvoor een belangrijkestimulans.

Deze resolutie komt niet onver-wacht. In 1970 tekenden vrijwelalle landen, ook de kernwapen-staten, het Non-proliferatiever-drag (NPV) tégen verspreidingvan kernwapens en vóór algehelenucleaire ontwapening (artikel 6).Maar de wereld wacht al 46 jaarop nakoming van die ontwape-ningsverplichting, tot groeiendefrustratie van niet-kernwapensta-ten. Daarom tekenden recent127 van hen de HumanitarianPledge om tot een juridisch ver-bod op kernwapens te komen,opdat het bezit illegaal wordt,zoals dat al geldt voor chemischeen biologische wapens, landmij-nen en clustermunitie. De VN-resolutie is hierop gebaseerd, alskrachtig signaal naar kernwapen-

Nederland was, met de overigeNAVO-landen, altijd tegen eenkernwapenverbod, tot de TweedeKamer afgelopen lente viermoties aannam: geen modernise-ring, maar afbouw van kernwa-pens in Nederland, Europa enwereldwijd, en actief optredenvan Nederland voor een wereld-wijd verbod. Ondergetekendenhebben – ieder vanuit hun eigenachtergrond – gezamenlijkKoenders opgeroepen vóór eenverbod te stemmen. Dat werdonthouding, om de rol van brug-genbouwer te kunnen blijvenvervullen naar de kernwapensta-ten. Die zijn nu eenmaal nodigom tot nucleaire ontwapening tekomen. We vinden het dan ookpositief dat Nederland wil mee-onderhandelen in 2017.Wij zullen dit proces nauwgezetvolgen en zo nodig maatschappe-lijke druk uitoefenen, vanwegehet door 85 procent van deNederlanders, de regering en deNAVO onderschreven einddoel:een kernwapenvrije wereld.

Karin van den Broeke, Wereldraadvan Kerken. Christa Compas,Humanistisch Verbond. Geert vanRumund, burgemeester vanWageningen, Mayors for Peace. Phonvan den Biesen, vice-voorzitter IALA-NA (Internationale juristen tegenkernwapens). Peter Buijs, NVMP, deNederlandse tak van InternationalPhysicians for Prevention of NuclearWar.

staten. Zo’n signaal is zeerurgent! Experts beoordelen dehuidige nucleaire situatie als veelgevaarlijker dan tijdens de KoudeOorlog. Poetin, Trump, Noord-Korea, Pakistan en India dreigenopenlijk met kernwapens. Als dielaatste twee enkele tientallenkernraketten op elkaar afvuren,heeft dat niet alleen directegevolgen voor de regio vanwegede enorme explosieve kracht,gigantische branden en langduri-ge, dodelijke straling, maar ookvoor de rest van de wereld van-wege de onvermijdelijke nucleai-re winter. Die zal leiden tot eenaanzienlijke temperatuurdaling,catastrofale misoogsten, onge-kende vluchtelingenstromen enuiteindelijk tot zo’n twee miljardhongerdoden: een mondiale hu-

manitaire ramp! Medici en hulp-verleners waarschuwen al jarendat substantiële medisch-humani-taire hulp een illusie is na eenkernexplosie. Dan rest slechtsonbeschrijfelijk menselijk lijden.

Burgemeesters, verenigd inMayors for Peace, onderschrijvendat: als de bom valt zijn gemeen-telijke veiligheidsplannen volko-men onbruikbaar. Kerkelijke enhumanistische organisaties uitenook grote zorgen. De paus ver-klaarde gebruik en bezit vankernwapens immoreel. En hetInternationaal Gerechtshof oor-deelde al in 1996 dat genoemdartikel 6 geen inspanningsver-plichting maar een resultaatsver-plichting betreft, geldend vooralle staten.

Hans van Iterson

Hiroshima is niets vergeleken met wat er nuop scherp staat

VN gaat praten over kernwapenverbodVoor NVMP:Postbus 199, 4190 CD Geldermalsen,...

Documents

Transcript of VN gaat praten over kernwapenverbodVoor NVMP:Postbus 199, 4190 CD Geldermalsen,...