Nieuwsbrief Visio Revalidatie & Advies Zuidwest-NederlandNummer 6, jaargang 2, 17 juni 2015

Voorwoord

1. LANDELIJK NIEUWS 1.1 In de schijnwerpers: oogarts Erik van Nouhuys1.2 Nader verklaard: Staar (Cataract) 1.3 Cliënt centraal: Sanne heeft het syndroom van Usher1.4 Visio Het Loo Erf1.5 Visio Zicht op Werk1.6 Visio Zicht op Werk behoudt Keurmerk Blik op Werk met 1 ster extra1.7 Rick Brouwer is ambassadeur voor Visio Het Loo Erf1.8 Cliënt actief betrokken in revalidatieproces1.9 Onderzoeksproject “Veilig op de fiets” van start gegaan1.10 Visio cursusprogramma 2015 - 2016 1.11 Spraakbesturing op iPad en iPhone

2. NIEUWS UIT DE REGIO2.1 Museum Beelden aan Zee rondleidingen voor mensen met een visuele en auditieve beperking2.2 Kook Kleurrijk 2.3 Gespreksgroep oriëntatie en mobiliteit 2.4 Volg Visio Den Haag op Twitter 2.5 Moeite met lezen? Loop binnen voor advies 2.6 Informatiebijeenkomst computers en tablets gemist, maar wel interesse ?

3. NIEUWS VAN DERDEN3.1 Vogelexcursie voor mensen met een visuele beperking 3.2 Tentoonstelling over het leven en werk van Jules de Corte 3.3 Rondleiding Audiomaquette Tweede Kamer Den Haag 3.4 Facebookgroep voor jongeren tussen de 18-30 jaar 3.5 MD-bijeenkomst in Den Haag 3.6 Help Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Doofblinden een handje

4. COLOFON

Voorwoord

Beste lezer,

Voor u ligt de tweede cliëntennieuwsbrief van 2015. Inmiddels is het juni en zijn we halverwege het jaar. Zoals u in de vorige nieuwsbrief kon lezen riep de overgang naar de Zorgverzekeringswet in het begin van 2015 bij een aantal mensen vragen en terughoudendheid op. Dit is tot op heden nog niet veranderd. Door het eigen risico, onduidelijkheden over de opbouw van de factuur die ingediend is bij de eigen zorgverzekeraar en de eis vanuit de Zorgverzekeringswet dat uw aanmelding gepaard moet gaan met een verwijzing van een oogarts, neuroloog, revalidatiearts, AVG arts of ouderengeneeskundige (of bij heraanmelding een verwijzing door de huisarts), hebben zich minder cliënten gemeld bij Visio voor behandeling. Een oogarts is verantwoordelijk voor het behandelen van uw oogaandoening. Visio neemt het stuk visuele revalidatie op zich, tijdens of na de behandeling van de oogarts.Op basis van uitstekende diagnostiek brengen we in beeld wat u nog wel kunt zien en wat uw mogelijkheden zijn. We ondersteunen u bij het aanleren van vaardigheden die u nodig hebt om een passend antwoord te krijgen op uw hulpvragen.

Ik sprak laatst een cliënt die een tijd geleden bij Visio had aangeklopt voor hulp, nadat hij te lang geprobeerd had zijn beperking te compenseren. Na het doorlopen van dit (soms moeilijke en zware) traject was hij dankbaar voor de hernieuwde kennismaking met de mogelijkheden die hij nog had. Inmiddels was hij echter weer op een punt gekomen waarop hij zich realiseerde dat hij “er nog steeds niet was” en dat er gaandeweg het herstel nieuwe hulpvragen naar boven waren gekomen. Ondanks het eigen risico gaat hij zich wederom bij Visio aanmelden: “Mijn zelfstandigheid is onbetaalbaar”, gaf hij aan.

Uiteraard bepaalt u zelf of u de uitdaging aangaat om te kiezen voor een behandeltraject bij Visio. Wel wil ik u wijzen op een aantal zaken die het voor u misschien makkelijker maken om deze stap (weer) te zetten. Zo bestaat de mogelijkheid om, in overleg met uw zorgverzekeraar, uw eigen risico te spreiden over het jaar. De zorgverzekeraar kan maandelijks 1/12e deel van uw eigen risico incasseren. Het deel dat u niet verbruikt heeft, wordt aan het einde van het jaar weer op uw rekening terug gestort.

Tevens wijs ik u er op dat u bij vragen over facturen contact op kunt nemen met onze helpdesk facturen. Deze is bereikbaar via T 088 585 58 88. Daarnaast staat op onze website meer informatie over de veranderingen in de zorg en een overzicht met veel gestelde vragen.

Ik wens u een prettige zomerperiode toe!

Lies de JongDirecteur Visio Revalidatie & Advies Zuid-Nederland

1. LANDELIJK NIEUWS

1.1 In de schijnwerpers: oogarts Erik van NouhuysIn deze rubriek geeft een medewerker van Visio uitleg over zijn of haar vakgebied. Deze editie is Erik van Nouhuys, oogarts bij Visio, aan het woord.

Samen kijken naar de cliëntSinds zijn pensionering werkt Erik van Nouhuys anderhalve dag als oogarts bij Visio. Eerder werkte hij als oogarts in het Canisius Wilhelminaziekenhuis in Nijmegen. Is er een verschil tussen werken in een ziekenhuis en bij Visio?O, zeker! In een ziekenhuis ben je als specialist vooral bezig met onderzoek en behandeling van de oogpatiënten. Bij Visio zie we mensen met visuele problemen, die niet meer verder te behandelen zijn. Een belangrijk verschil is dat we hier multidisciplinair werken en dus medewerkers uit verschillende vakgebieden heel gericht naar één patiënt kijken. Daarbij is de vraag “Wat heeft deze persoon nodig om beter te functioneren in het dagelijks leven?” het uitgangspunt. Als team kunnen we samen tot een goed ontwikkelings- of revalidatieplan komen. Zijn de oogaandoeningen die u hier tegenkomt ook anders?In het ziekenhuis zag ik veel patiënten met een acute of chronische oogziekte die goed te genezen was of behandeld kon worden voordat slechtziendheid het gevolg was. Oogheelkunde heb ik daarom altijd een prachtig vak gevonden; temeer omdat de technische mogelijkheden met operaties, laserbehandelingen, medicijnen en optische hulpmiddelen aanzienlijk toegenomen zijn. Hier, bij Visio, zie ik vooral mensen met ernstige visuele problemen en soms ook met verstandelijke en motorische beperkingen. Wat kan Visio doen?Wat Visio in het algemeen doet, is aanbieden van een vorm van revalidatie. Wanneer helder is wat er precies aan de hand is, kunnen gerichte trainingen en hulpmiddelen worden ingezet. Er wordt nagegaan welke mogelijkheden er zijn om bepaalde vaardigheden te ontwikkelen. We kunnen ouders laten zien hoe ze het best contact kunnen maken en welk speelgoed lerend en boeiend is. Het is mooi als het lukt om verdrietige en bezorgde ouders te ondersteunen in het acceptatieproces. Als een kind niet overbeschermd opgroeit, zal het vertrouwen krijgen in de eigen mogelijkheden en zal het verder kunnen komen dan verwacht.

1.2 Nader verklaard: Staar (Cataract)Staar of cataract is de vertroebeling van de ooglens. Hierbij is het zicht minder goed en kan het oog door lichtverstrooiing lichtgevoeliger zijn. Dit is bij ouderdomsstaar een natuurlijk proces. Rond het 40ste levensjaar verandert de lensstructuur. In eerste instantie is de lens stugger en vermindert de mogelijkheid om scherp te stellen. Een leesbril kan een oplossing bieden. Later treedt de vertroebeling meer op de voorgrond, waardoor het zicht in de verte waziger is. Afhankelijk van de ernst van de vertroebeling, maar ook van de beperkingen die iemand ondervindt bij de dagelijkse activiteiten, is in overleg met de oogarts een operatie te overwegen.

Behandeling en voorkomen van schadeDe operatie vindt meestal plaats, onder plaatselijke verdoving met druppels, in de dagbehandeling. De oogarts maakt een kleine opening aan de rand van het hoornvlies, opent het lenskapsel en verwijdert de troebele lensmassa. Tenslotte volgt (meestal) de implementatie van een kunstlens. De sterkte van de kunstlens is van tevoren bepaald in overleg met de patiënt. Helemaal zeker is de uitkomst van de sterkte na operatie niet, wel is een goede voorspelling te doen. Zo is er bewust een keuze te maken tussen op afstand scherp zien of om juist enige leesmogelijkheid te hebben. Staaroperaties komen vaak voor. Eerst het ene oog en dan, na minimaal 2 weken, het andere oog. De risico’s op complicaties als infectie, bloedingen, netvliesproblemen zijn laag. Enige tijd na de staaroperatie wil nog wel eens opnieuw een lichte troebeling ontstaan, de zogenaamde nastaar. Dit is een dun vliesje dat over de kunstlens groeit vanuit enkele achtergebleven lensrestjes. Met YAG laserbehandeling is dit eenvoudig poliklinisch weg te halen.

Kinderen met aangeboren staarBij kinderen met aangeboren staar is opereren vaak noodzakelijk voor de visuele ontwikkeling. De lichtdoorlaatbaarheid van de troebele lens bepaalt het moment van de operatie. Baby’s krijgen voor het eerste jaar geen implantlens en moeten met contactlenzen kijken. In een latere fase kan het kind een kunstlens krijgen. De begeleiding na de operatie is zeer intensief. Vooral voor ouders, denk dan aan het inzetten van contactlenzen en druppelen.

Wat doet Visio voor mensen met staar en na staaroperaties?Als iemand staar heeft zijn er mogelijkheden voor hulpmiddelen en begeleiding. In het algemeen moet er aandacht zijn voor goede contrasten. Soms is onderzoek naar lichtinvloed en lichthinder nodig. Ook kan Visio het advies geven om met de eigen oogarts te praten. Met de boodschap om ondanks een ernstige macula degeneratie toch de staar te laten opereren. Alhoewel de gezichtsscherpte daarna vaak niet veel verbetert kan dit toch tot een helderder beeld leiden. Visio heeft uitgebreid ervaring in de zorg voor jonge kinderen met aangeboren staar en de begeleiding daarvan thuis en op school. Bij mensen met een verstandelijke beperking geeft Visio advies ondersteuning rondom de staaroperatie in overleg met de behandelend oogarts.

InformatieMeer informatie over staar is te vinden op verschillende oogheelkundige websites:www.oogartsen.nlwww.oogheelkunde.org

Door: M.F. Hoogslag-Bienfait en C. Stellingwerf, Oogartsen Koninklijke Visio

1.3 Cliënt centraal: Sanne heeft het syndroom van UsherSanne is 31 jaar geleden geboren in een klein dorp in de kop van Noord-Holland. Ze woont in Amsterdam en heeft het Syndroom van Usher. Vanaf haar geboorte is ze slechthorend. Slechtziend vindt ze zichzelf nog niet echt. Ze is nachtblind en in schemerige situaties zoals restaurants kan ze slechts een kwart waarnemen. Overdag ziet ze echter goed, met één vlek links in haar gezichtsveld.Sanne studeerde Bedrijfskunde aan de universiteit. Momenteel werkt ze met veel overgave en plezier als consultant. Ze geeft ook trainingen aan bedrijven om ze efficiënter te laten werken.

Hoe ben je erachter gekomen dat je Usher hebt?Mijn oudste broer, ook slechthorend vanaf zijn geboorte, ging iets meer dan 10 jaar geleden slechter zien. Hij werd nachtblind en is toen doorverwezen naar de oogarts. Die constateerde kokervisus, ofwel Retinitis Pigmentosa (RP). Daar werd hij mee naar huis gestuurd, er was niets aan te doen. Thuis zijn we echter gaan googelen en toen ontdekten we zelf dat RP in combinatie met slechthorendheid, het Syndroom van Usher heet. Toen we de dokter terugbelden met dit verhaal, bevestigde hij ons vermoeden.Bij mij rees toen de vraag of ik dan ook Usher zou hebben. Ik had helemaal geen oogklachten, maar was wel net als hij slechthorend. Ik wilde het eerst niet weten, maar tegelijkertijd werd ik die periode ook enorm bang en onzeker over mijn toekomst. Uiteindelijk heb ik op 18 maart 2004 mijn ogen laten onderzoeken en toen bleek dat ook ik Usher heb.

Wat deed dat nieuws met je?Mijn wereld stortte in. Ik was vol ongeloof en kon me er niks bij voorstellen dat ik slechtziend/blind zou worden. Het besef was voor relatief korte duur zwaar en pittig. Want ik wilde gewoon door met m’n leven: studeren en genieten van m’n drukke sociale bestaan. Ik ben heel nuchter en sterk, dus dat was voor mij een heel logische reactie. Totdat ik net een baan had. Toen werd ik op een ochtend wakker en kon ik alleen maar huilen, ik was enorm bang en in paniek over mijn toekomst. Mijn ouders zeiden: “Kom naar huis, we zijn er voor je. Je moet eerst tot rust komen en tijd aan jezelf besteden”. Dat heb ik gedaan.

Hoe ging het verder, hoe ben je bij Visio terecht gekomen?In diezelfde week dat ik naar huis ben gegaan, kwam ook het besef dat ik met mijn verdriet en angst aan de slag moest. Via mijn oudste broer kenden we Visio al. Eerst is er een maatschappelijk werkster bij ons thuis geweest. Daarna heb ik, vanwege mijn woonplaats, gevraagd of ik niet in Amsterdam bij Visio terecht kon. Zo ben ik bij psychologe Nelleke Schoenmakers terecht gekomen. Sindsdien heb ik eens in de zes weken hele waardevolle gesprekken met haar.

Wat heeft het contact met Visio je gebracht?De gesprekken met de psycholoog gaan over het omgaan met mijn (toekomstige) beperking, het een juiste plek geven in mijn relatie(s) en vertellen erover aan anderen. Maar ook over het verdriet dat ik ervaar, eigenlijk een stukje rouwverwerking. Ik vind het ontzettend prettig dat ik bij haar vrijuit kan spreken en me kan uiten; ik en Usher mogen er samen zijn. Daarbij houdt ze me ook een spiegel voor. Waar ik van nature heel nuchter ben, vol energie zit en veel kan hebben, laat zij me inzien dat mijn beperking ook enorm veel (fysieke) energie en aandacht kost. En dat ik wel degelijk verdriet ervaar van mijn oogaandoening.

Vertel je anderen over je auditieve en visuele beperking?Ja, ik vertel mensen in mijn omgeving over mijn beperking. Waar ik in het begin bang was dat zij daarna alleen “het meisje met die beperking” konden zien, bleek juist dat dat helemaal niet het geval was. Ze zien mij niet als anders. In de praktijk blijkt juist regelmatig dat ze vergeten dat ik een beperking heb. Dit komt ook doordat je aan mij niets kunt zien. Ik rij alleen geen auto en in het donker stap ik niet op de fiets. Verder doe ik alles.

Welke invloed heeft de beperking op je leven?Ik moet nu keuzes gaan maken, want ik word slechtziend. De laatste tijd merk ik bijvoorbeeld dat ik steeds een beetje van mijn zelfstandigheid moet inleveren. Dan probeer ik dat te aanvaarden en ermee om te gaan. Zo ben ik bewust op een centrale plek gaan wonen, en neem ik nu vaak een taxi. Of ik rij met iemand mee, vaak een moment voor mooie gesprekken. Ik ga nu ook anders om met mijn beperking. Soms struikel ik bijvoorbeeld in de kroeg over een trappetje. Vroeger ging ik dan door de grond en was ik verdrietig, nu ‘kijk’ ik daar anders tegen aan en gebruik ik veel humor en een grote lach. Kijken naar wat ik wél kan en dan proberen m’n leven zo makkelijk mogelijk daarop aan te laten sluiten.

Wat wil je andere mensen meegeven?Vecht niet tegen je beperking! Dat ik slechtziend word, is heftig. Maar als ik er niet elke dag tegen vecht, en het verdriet en onmachtige gevoel wel toelaat wanneer het komt, gaat het ook weer sneller voorbij. Het leven met Usher Syndroom is goed te doen. En het brengt, hoe vreemd ook, ook mooie dingen. Zoals mooie inzichten en waardevolle gesprekken met andere mensen. Het heeft me geleerd dat ieders verdriet er mag zijn.Én belangrijk om te onthouden, je hoeft dit niet alleen te doen. Vraag om hulp en aanvaard hulp. Zoveel mensen willen graag helpen en je doet juist vaak de ander ook een plezier door aangeboden hulp te aanvaarden. De wereld is zo mooi als je kunt geven én ontvangen, en daardoor kun je zelf ook blijven geven aan jezelf en de ander.

Hoe zie je de toekomst?Die zie ik rooskleurig en met veel vertrouwen tegemoet. Ik weet dat er ook moeilijke dagen komen en dat ik steeds slechter zal gaan zien. Maar ik weet ook dat ik daar weer sterker uit kom, alleen, maar ook samen met anderen. Dat maakt het leven ook zo mooi. Ik wíl gewoon het zonnetje blijven zien!

1.4 Visio Het Loo ErfJe leven weer zelfstandig kunnen oppakken, na het verlies van (een deel van) je gezichtsvermogen. Dat is de insteek van Visio Het Loo Erf (VHLE) in Apeldoorn, het landelijk revalidatiecentrum voor intensieve revalidatie.

“Toen ik hoorde van mijn oogarts dat mijn plotselinge slechtziendheid niet beter ging worden, stond mijn wereld even helemaal stil. Ik vroeg me serieus af wat voor nut ik nog had als mens?!” zegt de 30-jarige verpleegkundige Lieke uit Apeldoorn. Een onverklaarbare hoge druk van haar hersenvocht zorgde ervoor dat haar oogzenuw beschadigd raakte. Dit resulteerde erin dat zij in drie maanden tijd van ziend naar zeer slechtziend (zicht 0.05) ging. Lieke besluit om het er hier niet bij te laten zitten en neemt contact op met de Cliëntservicebureau van Visio. Zij informeren haar over Visio Het Loo Erf. Omdat Lieke op meerdere terreinen was vastgelopen - ze kon niet meer zelfstandig van A naar B komen, ze kon haar eigen huishouden niet meer voeren, ze kon haar computer niet meer bedienen en haar werk als verpleegster ging ook niet meer op de oude manier - raadde het Cliëntservicebureau haar aan om intensief te gaan revalideren. Allereerst leek intensieve revalidatie haar te lang en te veel, maar nu ze terugkijkt, is ze heel blij dat ze het toch gedaan heeft. Zo heeft ze geleerd anderen om hulp te vragen. Verder leveren haar makkelijk toegankelijke en vriendelijke houding haar mooie contacten op met mede-revalidanten. Mede door hun motivatie gebruikt ze nu een

taststok en gaat haar mobiliteit met sprongen vooruit. Stapje voor stapje leert ze haar pc te bedienen en ze onderzoekt nu met haar trajectbegeleider de mogelijkheden voor passend werk. En misschien nog wel het belangrijkst: ze heeft haar eigenwaarde weer teruggevonden.

Toen haar gevraagd werd of ze mee wilde doen met het opnemen van een filmpje waarin ze verteld wat intensief revalideren haar oplevert, zei ze meteen “ja”. Lieke: “Ik wil meedoen omdat Visio Het Loo Erf mij zoveel meer zelfstandigheid, eigenwaarde en kracht heeft opgeleverd. Ik hoop dat als andere slechtziende en blinde mensen mijn filmpje bekijken ze gaan zien wat Visio Het Loo Erf hen kan bieden en niet (zoals ik) te lang twijfelen over de lengte en de hoeveelheid van de revalidatie. Ik denk dat er veel mensen zijn die in hun eentje aan het knokken zijn met hun visuele beperking terwijl VHLE hen een heel eind op weg kan helpen.”

Ben jij ook benieuwd naar de persoonlijke ervaringen van Lieke met revalideren bij VHLE? Bekijk dan haar korte filmpje op http://bit.ly/video-liekeZoals Lieke zijn er nog veel meer revalidanten bij VHLE, vijf van hen doen in het kort ook hun verhaal. Bekijk de filmpjes op http://bit.ly/filmpjes-clienten-vhle 

1.5 Visio Zicht op WerkVanuit Visio Zicht op Werk is ons doel om mensen met een visuele beperking onderdeel uit te laten maken van de arbeidsmarkt. Enerzijds richt onze dienstverlening zich op mensen die reeds een baan hebben, maar problemen ondervinden in de uitoefening hiervan. Anderzijds richt onze dienstverlening zich op mensen die op zoek zijn naar een baan vanuit een uitkeringssituatie. Voor beide onderdelen is het van belang dat organisaties weten hoe het is om te werken met een visuele beperking. Welke verschillende oogaandoeningen zijn er? Wat zijn de mogelijkheden? Waar dient rekening mee gehouden te worden? Wat kun je hierin betekenen als werkgever en wat kan Visio hieraan bijdragen?

Daarom organiseert Visio Zicht op Werk informatiebijeenkomsten voor werkgevers om hen te laten kennismaken met slechtziendheid/blindheid in relatie tot werk. Onderwerpen die zoal aan de orde komen zijn:- Zien en slecht zien (visuele stoornissen)- Hulpmiddelen- Licht en verlichting- Toegankelijkheid

Er hebben nu twee bijeenkomsten (één in Haren en één in Hoogeveen) plaatsgevonden en deze werden goed ontvangen. Een aantal voorbeelden van reacties zijn: “Ik vond het zeer interessant”, “Ik heb een beter inlevingsvermogen en daardoor meer begrip gekregen voor mensen met een visuele beperking” en “Het is goed om te weten dat Visio gedegen onderzoek verricht en van grote meerwaarde is.”

Het is de bedoeling om in de toekomst regelmatig en op meer plaatsen dergelijke bijeenkomsten te organiseren.

Mocht u organisaties kennen die hierin geïnteresseerd zijn, neem dan contact op met de Adviseur Arbeid in uw regio.

1.6 Visio Zicht op Werk behoudt Keurmerk Blik op Werk met 1 ster extra

Onlangs is de re-integratiedienstverlening van Visio Zicht op Werk wederom tegen het licht gehouden vanwege het Keurmerk Blik op Werk. Daarbij wordt standaard gekeken naar de resultaten van onze interventies, het nakomen van de gemaakte afspraken, kwaliteit van het personeel, de afhandeling van klachten en het hanteren van privacy regels. Dit jaar stond de mening van cliënten en opdrachtgevers meer centraal dan vorig jaar. Zij gaven ons mooie cijfers (8,0 respectievelijk 7,4), waarmee we ruim boven de norm van 6,5 scoren. Maar ze hebben ook kritische opmerkingen geplaatst. Deze kritiek over vooral partnerschap, ICT-expertise en klantgerichtheid vormen speerpunten in de komende ontwikkelingen van Visio Zicht op Werk.Desondanks was het totaalbeeld zodanig positief dat Stichting Blik op Werk ons Keurmerk weer voor een jaar heeft verlengd. Daarbij is Visio beloond met een extra kwaliteitsster, waarmee we nu 3 van de 4 sterren hebben behaald.

Meer informatie over het Keurmerk Blik op Werk: www.blikopwerk.nl.

1.7 Rick Brouwer is ambassadeur voor Visio Het Loo ErfRick Brouwer (50) is ambassadeur voor Visio Het Loo Erf. Als gevolg van het syndroom van Usher heeft hij een kokervisus en is hij behoorlijk slechthorend. In 2012 onderging hij daarom bij Het Loo Erf een intensief revalidatieproces van zes maanden. Sinds 2013 beantwoordt hij vragen van mensen die voor dezelfde keuze staan. Wel of niet intern revalideren?

“Ik ben ambassadeur geworden, omdat ik het belangrijk vind dat mensen die voor die keuze staan, de vragen kunnen stellen die ze op hun hart hebben. Als lotgenoot kun je toch andere antwoorden geven dan als professional. Ik heb geen speciale training gehad, maar voor ik ging revalideren heb ik een coachingsopleiding gevolgd. Daar heb ik wel wat aan. Ik probeer in een telefoongesprek altijd door te prikken tot wat het meest belangrijk is. Wat wil iemand weten, waar ligt de weerstand en wat wil iemand bereiken met de revalidatie?

Accepteren“Mensen nemen via e-mail contact met me op. En dan maken we een afspraak voor een telefoongesprek. Liefst via Facetime of Skype. Dat is voor mij minder vermoeiend. Vragen die mensen stellen zijn: Hoe gaat dat zo’n revalidatieweek? Wat doe je wel en niet? Maar ik krijg ook vragen als: Hoe heb je dat beleefd? En: Wat heeft het je gebracht? Als iemand alleen praktische vragen stelt, probeer ik ook altijd de andere kant te benoemen: ‘Houd er rekening mee dat het revalidatieproces ook emotioneel iets met je doet.’ Soms barsten de vragen meteen los. Soms deel ik eerst mijn eigen ervaringen. Dan vertel ik bijvoorbeeld dat het me tijd kostte om de gevolgen van mijn beperking te accepteren.”

“Bij de meeste bellers proef ik onzekerheid over wat hen te wachten staat. Een keer was iemand bezorgd hoe haar werkgever zou reageren na de revalidatie. Zij vroeg me hoe ze dat moest aanpakken. Ik kon alleen vertellen hoe mijn werkgever reageerde. En dat het belangrijk is om een gesprek met de werkgever aan te gaan. Dat geeft rust. Zelf heb ik een aantal collega’s en mijn teamleider uitgenodigd bij een open dag. Daar konden ze ervaren wat mijn beperking inhield. Dat was voor hun een eyeopener. Wat ik als

ambassadeur te bieden heb is duidelijkheid, lotgenotencontact en antwoorden op vragen die mensen elders niet durven te stellen. Daarmee probeer ik de berg waar ze tegenop zien, kleiner te maken.”

1.8 Cliënt actief betrokken in revalidatieprocesDe eis van de Zorgverzekeringswet om de cliënt aantoonbaar te betrekken bij het revalidatietraject, gaat gelijk op met de wens van Visio om cliënten meer actief te laten participeren in de zorgverlening. Daarom startte Visio vorig jaar een project in Haren gericht op partnerschap in het revalidatieproces. Dick van den Brand dacht als cliënt mee over wat daarvoor nodig is. Samen met zijn ergotherapeut, Daniëlle Kistemaker, bespreekt hij de uitkomsten.

De ene cliënt is de andere niet“We zijn een aantal keren met meerdere disciplines van Visio bij elkaar gekomen om te filosoferen over hoe dat zou moeten”, vertelt Van den Brand. Tijdens de gesprekken benadrukte hij dat de ene cliënt de andere niet is. “Zelf vind ik het prettig om nauw betrokken te zijn bij mijn revalidatieproces. Het maakt het voor mij veel transparanter hoe Visio mijn hulpvragen wil aanpakken. Dat geeft ook minder misverstanden. Maar er zijn ook cliënten die alleen willen horen welke hulpmiddelen of training ze nodig hebben en meer niet. Bij een simpele hulpvraag is actieve participatie ook minder noodzakelijk dan bij een complexe hulpvraag.”

Grote veranderingEen van de resultaten is een keuzeschema met verschillende vormen van participatie, aansluitend bij de wensen van cliënten. Een ander resultaat is een menukaart met tien instrumenten om cliënten te betrekken, waaronder:

cliënt laten meedenken over planning van de revalidatie; samen verslagen invullen; cliënt is aanwezig bij het multidisciplinair overleg (dit is

een soort cliënt-voortgangsbespreking waar meerdere collega´s uit verschillende disciplines bij betrokken zijn);

cliënt formuleert zijn/haar eigen hulpvraag; cliënt stimuleren om online patiëntendossier in te zien.

“Verschillende dingen doen we al. Maar het is goed om je ervan bewust te zijn dat je bij al die stappen de cliënt de regie kan geven”, geeft de ergotherapeut aan. “Het hoeft ook niet meer tijd te kosten. Verslagen schrijf ik toch, ik ga nu alleen een vorm zoeken om dat samen te doen.” Een patiënt die aanwezig is bij het multidisciplinair overleg vindt ze wel een grote verandering. “Het is een stuk efficiënter, omdat je niet achteraf de cliënt nog een keer hoeft bij te praten.” Van den Brand: “Voor mij heeft het als meerwaarde dat ik begrijp waarom alles gaat zoals het gaat. En dat ik daarin keuzes kan maken.” Kistemaker noemt nog een ander voordeel: “Cliënten zijn gemotiveerder tijdens de revalidatie als ze mee besluiten over hun eigen revalidatieplan. Ze staan dan actiever in de revalidatie.”

Kistemaker en Van den Brand hopen dat dit het ei van Columbus is om samen sneller en efficiënter iets te bereiken tijdens de revalidatie. Maar ze benadrukken dat de cliënt wel goed voorgelicht en begeleid moet worden bij het maken van eigen keuzes. Met de uitkomsten van dit project kunnen ook de teams op de andere locaties aan de slag.”

1.9 Onderzoeksproject “Veilig op de fiets” van start gegaanVeilig en verantwoord kunnen fietsen is belangrijk voor de zelfstandige mobiliteit en draagt bij aan de dagelijkse dosis gezonde lichaamsbeweging. Maar hoe kunt u als slechtziende fietser veilig en verantwoord deelnemen aan het verkeer? Hierover bestaan veel meningen, maar er zijn op dit moment geen wetenschappelijke richtlijnen.

Visio is in samenwerking met de Rijksuniversiteit Groningen en Bartiméus in mei 2015 begonnen met het project “Veilig op de fiets”. Binnen dit project wordt in de komende drie jaar onderzoek gedaan naar fietsgedrag onder mensen met een visuele beperking om een eerste aanzet gegeven om tot wetenschappelijk gefundeerde richtlijnen te komen.

In het eerste deel van het project wordt met behulp van vragenlijsten onderzocht welke factoren bepalen of mensen met een visuele beperking wel of niet zelfstandig fietsen. Daarom is de organisatie van “Veilig op de fiets” zowel op zoek naar slechtziende mensen die nog zelfstandig rijden (op een éénpersoons fiets) als naar hen die dat in het verleden wel deden, maar er inmiddels mee zijn gestopt. Deelnemers kunnen ons veel informatie geven over de redenen dat ze stoppen met fietsen, welke gevaren en problemen ze ervaren en welke hulp daarbij wenselijk zou zijn.

Wilt u graag meedoen met het onderzoek of wilt u meer informatie?Neem dan contact op met Bart Jelijs, de projectonderzoeker van “Veilig op de fiets” via veiligopdefiets@rug.nl of 050 363 97 28.

1.10 Visio cursusprogramma 2015 - 2016“ Van groep 2 naar groep 3”, “ Looking good”, “Help naar de brugklas”, “Sport en speldag”: een kleine greep uit het cursusprogramma 2015-2016 van de Visio Academie voor kinderen en jongeren met een visuele beperking, hun ouders, verzorgers, leraren en andere professionals. De cursussen zijn vooral gericht op de dagelijkse praktijk en op het aanleren van vaardigheden om met een visuele beperking zo goed mogelijk te functioneren in de eigen omgeving. Inschrijven kan via www.visio.org/onderwijs/cursussen.

1.11 Spraakbesturing op iPad of iPhoneVanaf iOS 8.3 is de Nederlandse Siri voor iPad, iPod en iPhone beschikbaar. Met behulp van Siri kunnen deze apparaten deels via spraak bediend worden. Als u de laatste update van iOS 8.3 hebt geïnstalleerd op uw iPad of iPhone, is het mogelijk het apparaat deels via spraakbesturing te gebruiken. Deze spraakbesturing heet Siri. Op deze manier zijn instructies te geven: bijvoorbeeld contactinformatie opvragen, telefoneren, beheren van de agenda, versturen van email, navigeren en muziek afspelen.

Hoe werkt het?Om hier gebruik van te maken ga je naar Instellingen > Algemeen > Siri > Zet Siri aan. Hou de thuisknop nu ongeveer 2 seconden ingedrukt tot er een geluid klinkt. Hierna kun je een spraakcommando geven. Wanneer het apparaat wordt opgeladen kan Siri ook opgestart worden door “Hé, Siri” te zeggen. Om deze functie te activeren ga je naar Instellingen > Algemeen > Siri > Zet Sta Hé, Siri toe aan. Spreek duidelijk en langzamer dan u gewend bent.

Tip: Siri zegt meer terug als VoiceOver aan staat.

Meer informatie?Visio in Den Haag, afdeling ondersteunende technologie communicatie (OTC), T 088 585 92 00 of denhaag@visio.org. U bent ook welkom tijdens ons ICT-inloopspreekuur, iedere eerste dinsdag van de maand van 9.00 tot 12.00 uur.

2. NIEUWS UIT DE REGIO

2.1 Museum Beelden aan Zee – rondleidingen voor mensen met een visuele en auditieve beperkingAl eerder werkte Visio in het kader van toegankelijkheid samen met Museum Beelden aan Zee in Den Haag. In het afgelopen jaar is advies over de inrichting van het museum gegeven en werd een aantal vrijwilligers getraind om bezoekers met een visuele beperking op de juiste manier te begeleiden langs de tentoonstelling(en) en hen deze zo optimaal mogelijk te laten beleven.

Oog en Oor voor talentTussen 20 mei en 27 juni 2015 is er een aanvulling op deze training middels een scholing in het kader van “Oog en Oor voor talent”. De scholing is gericht op het begeleiden van mensen met een visuele én auditieve beperking. Als proef op de som krijgt een aantal cliënten van Visio na deze deskundigheidsbevordering begeleiding door het museum en langs de tentoonstelling “Vormidable”; zeer divers werk van hedendaagse beeldhouwkunst uit Vlaanderen. Sculpturen zijn op schaal en op menselijke maat geëxposeerd terwijl tegelijkertijd op het Lange Voorhout in Den Haag dezelfde kunst op monumentale wijze getoond is. In het museum dus in het klein en op het Voorhout in het groot. Doel van het museum is om deze extra begeleiding aan te bieden tijdens de reguliere openingstijden van het museum. Geïnteresseerden kunnen zich voorafgaand aan een bezoek individueel melden bij Museum Beelden aan Zee, met het verzoek om persoonlijke begeleiding in het museum.  Informatie en contactMeer informatie over de rondleidingen voor blinde en slechtziende mensen is te vinden op de site van het museum.

De extra kosten hiervoor bedragen 4 euro per persoon, naast de reguliere toegangsprijs van het museum. Geïnteresseerden kunnen zich na 27 juni 2015 individueel melden bij het museum, met het verzoek om begeleiding in het museum, via T 070 358 58 57.  Meer informatieVisio in Den Haag, Ada den Dulk (medewerker advies), T 088 585 92 00 of denhaag@visio.org.

2.2 Kook KleurrijkKoken is een bezigheid om van te genieten en echt lekker koken is een prestatie. Maar als je slechtziend of blind bent kan het nog een extra uitdaging zijn om iets smakelijks op tafel te zetten. Bij het bereiden van een maaltijd komt veel kijken: boodschappen doen, recepten zoeken en lezen en ingrediënten snijden en bereiden.

Ervaart u problemen bij het zelfstandig bereiden van een maaltijd en/of tijdens het koken? Vraagt u zich af of uw keuken makkelijker ingericht kan worden? Wilt u weten of u zelfstandig boodschappen kan blijven doen? Visio in Den Haag start op 8 september een 4-daagse training “Kook Kleurrijk” voor mensen met een visuele beperking, in de professionele keuken van ROC Mondriaan ”Resto Kleurrijk” in Den Haag. Het bedienen van de keukenapparatuur, werken met contrast en verlichting, snijden, hoeveelheden afmeten, opscheppen en het gebruik van kookhulpmiddelen zijn onderwerpen die aan bod komen. 

Meld u aanVoor meer informatie neemt u contact op met Visio in Den Haag, Karin van der Kaaij, ergotherapeut via T 088 585 92 00 of denhaag@visio.org. Aanmelden voor deze training kan via uw vaste contactpersoon bij Visio in Den Haag of met het Cliëntservicebureau via 088 585 85 85.

2.3 Gespreksgroep oriëntatie en mobiliteitSlechtziend- of blindheid heeft gevolgen voor het zelfstandig ergens naar toe kunnen gaan. Een ergotherapeut brengt binnen Visio mobiliteitshulpvragen in kaart en adviseert waar nodig een hulpmiddel. Echter, het gebruik van een mobiliteitshulpmiddel kan gevoelens van bijvoorbeeld schaamte of angst oproepen waardoor u aangeeft hier nog niet aan toe te zijn. Door deze gevoelens met elkaar te delen onder begeleiding van afdeling maatschappelijk werk en ergotherapie én het verhaal van een ervaringsdeskundige, hopen we uw keuze voor het wel of niet gebruiken van een hulpmiddel te vergemakkelijken. Daarnaast is er aandacht voor de diverse hulpmiddelen, het gebruik en de meerwaarde hiervan.

Bij voldoende aanmeldingen start deze gespreksgroep in september bij Visio in Den Haag. Deze eenmalige bijeenkomst is geschikt voor volwassenen en gericht op het kennismakingsaspect van oriëntatie en mobiliteit. De sessie duurt 120 minuten.  Meer informatie en aanmeldenNeem voor meer informatie contact op met Visio in Den Haag, Johanna Blankesteijn, maatschappelijk werk, via T 088 585 92 00 of denhaag@visio.org. Aanmelden: Clientservicebureau: T 088 585 85 85.

2.4 Volg Visio Den Haag op TwitterNaast de landelijke Twitter-account (@Konvisio) van Koninklijke Visio is ook Revalidatie & Advies in Den Haag actief op Social Media. We houden u en anderen op https://twitter.com/RenA_DenHaag graag op de hoogte van activiteiten, actualiteiten en andere wetenswaardigheden in en uit de wereld van slechtziende en blinde mensen! Wilt u Ruth en Alicia volgen? Zoek dan op Ruth & Alicia DH of @RenA_DenHaag.

Waarom Twitter?Twitter is een manier om korte mededelingen van anderen te lezen en eventueel zelf een kort bericht te schrijven. Veel mensen met en zonder visuele beperking gebruiken Twitter om nieuws en ervaringen uit te wisselen.

Zelf actief worden op Social Media?Bij Visio kunt u terecht met vragen en advies over het gebruik van diverse computerhulpmiddelen. Aan de hand van onderzoek krijgt u uitleg en tips over de mogelijkheden voor u als visueel beperkte (aankomend) computergebruiker en maakt kennis met de vele hulpmiddelen en aanpassingen die daarbij mogelijk zijn. Daarnaast verzorgt Visio allerlei trainingen afgestemd op uw vaardigheden en beperking(en), bijvoorbeeld op het gebied van gebruik van de sneltoetsen en Social Media zoals Twitter.

Meer informatie en aanmelden?Neem contact op met afdeling advies van Visio in Den Haag, T 088 585 92 00 of denhaag@visio.org. Het inloopspreekuur ICT is iedere eerste dinsdag van de maand van

9.00 tot 12.00 uur op de Bordewijklaan 3 in Den Haag. Aanmelden via: Clientservicebureau, T 088 585 85 85.

2.5 Moeite met lezen? Loop binnen voor adviesVisio geeft advies en informatie over de mogelijkheden die er zijn op het gebied van lezen. Ook als u een visuele beperking heeft, blijft het mogelijk om teksten en boeken te lezen. Voor slechtziende mensen zijn er verschillende hulpmiddelen, waaronder loepen, loepbrillen en beeldschermloepen. Visio in Den Haag organiseert deze maand een inloopspreekuur waarbij het accent ligt op leeshulpmiddelen.  Ervaart u problemen bij het lezen en zoekt u een oplossing? Vraagt u zich af of uw huidige hulpmiddel nog wel het meest passende is? Visio heeft deskundige adviseurs die u graag vrijblijvend van dienst zijn. Tijdens dit inloopspreekuur checkt de adviseur hoe het met uw gezichtsscherpte is gesteld en staat met u stil bij het gebruik van een leeshulpmiddel en adviseert u over onderzoek bij Visio.  Ook mensen die al een leeshulpmiddel hebben maar dit niet meer kunnen gebruiken of willen vervangen zijn welkom voor advies en voorlichting.  Het spreekuur vindt plaats op vrijdag 19 juni van 13.00 tot 16.00 uur bij Visio in Den Haag, Bordewijklaan 3. U kunt op deze dag zonder afspraak terecht. Voor vragen of meer informatie kunt u contact opnemen met Revalidatie & Advies Den Haag, telefoon 088 585 92 00 of denhaag@visio.org.

2.6 Informatiebijeenkomst computers en tablets gemist, maar wel interesse?Het werken met een computer of tablet is een uitdaging op zich, maar als je slechtziend of blind bent kan dat nog extra drempels opwerpen. Daarom organiseerde Visio in Den Haag een informatiebijeenkomst over computers, laptops en tablets voor slechtziende en blinde mensen met weinig computerervaring. Met de vraag “is computeren wel haalbaar en zinvol als je slechtziend of blind bent?” werd een geselecteerde leeftijdsdoelgroep per individuele uitnodiging over post op de hoogte gebracht van deze bijeenkomst.

Computeren? Iets voor u?Veel (oud-)cliënten die twijfelen of een stap naar “computerland” wel zinvol en haalbaar voor ze is gaven gehoor aan dit bericht. Maar liefst 3 groepen werden geformeerd. Bezoekers kregen van Peter van Tol (medewerker OTC) naast uitgebreide uitleg een demonstratie van de diverse software zoals vergroting, spraak en braille en maakten kennis met aangepaste accessoires zoals toetsenborden met grootletter. Ook de aangepaste lesmethoden die Visio biedt om het werken met de computer of tablet voor slechtziende en blinde mensen te kunnen vereenvoudigen was een punt van aandacht. De kennismaking werd afgesloten met een kleine workshop waarbij de bezoekers konden ervaren dat het helemaal niet zo moeilijk is om met een computer of tablet te werken, mits de juiste aanpassingen worden toegepast.

Vijf bezoekers waren direct overtuigd en meldde zich ter plekke heraan om de uitdaging van “de digitale wereld” aan te gaan. Een ware “eye-opener”, daar waren alle bezoekers

het wel over eens. “Goed om eens uiteengezet te zien wát er aan (on)mogelijkheden is, hoe dat werkt en/of klinkt en dat sommige dingen toch minder eng zijn dan verwacht”, aldus een van de bezoekers. “Ik weet wat ik voor mijn verjaardag vraag.. een iPad”, riep een mevrouw enthousiast.

Informatiebijeenkomst gemist maar wel interesse?Omdat niet iedereen kon komen op 27 mei maar er wel interesse bleek is besloten een tweede groep te plannen, datum hiervoor staat nog niet vast. Heeft u ook interesse? Of behoefte aan meer informatie? Neem dan contact op met Visio in Den Haag, Alicia Neuteboom via telefoon 088 585 92 00 of denhaag@visio.org.  Kijk ook eens op de informatiepagina over digitale hulpmiddelen of bezoek ons ICT-inloopspreekuur, iedere eerste dinsdag van de maand van 9.00 tot 12.00 uur.

3. NIEUWS VAN DERDEN

3.1 Vogelexcursies voor mensen met een visuele beperkingHeeft u een visuele beperking en wilt u kennis maken met de vogels om u heen? Dat kan met Vogelbescherming Nederland. In overleg met één van hun excursieleiders zoekt de natuurbeschermingsorganisatie samen met u naar een manier waarop u vogels leert herkennen aan hun roep, zang en andere auditieve signalen, bijvoorbeeld roffelen, klepperen of vleugelgeluiden. Bent u geïnteresseerd? Neemt u dan contact op met het Servicecentrum van Vogelbescherming Nederland via 030 693 77 00. U kunt ook een bericht sturen met daarin een beschrijving van uw visuele beperking, uw wensen, uw beschikbaarheid en of u in staat bent te reizen.

3.2 Tentoonstelling over het leven en werk van Jules de CorteIn het Graafs Museum in Grave loopt sinds 2 mei 2015 een tentoonstelling over het leven en werk van Jules de Corte. De blinde zanger en componist die vele jaren zowel in het theater als op radio en tv zijn zelf geschreven liedjes heeft vertolkt. Vanwege de zeer grote belangstelling voor de tentoonstelling organiseert het museum alvast vier speciale middagen voor blinde mensen. Dit zijn maandag 1 juni, dinsdag 2 juni, maandag 22 juni en dinsdag 23 juni. Het museum is die dagen open vanaf kwart voor twee, maar gesloten voor het overige publiek. Bezoekers kunnen dan ook audiobanden beluisteren.

Kosten: 3 euro per persoon, inclusief koffie/thee met cake of koek. Om alle bezoekers de kans te geven om alles te voelen en te horen, moet men zich vooraf aanmelden en hierbij aangeven op welke dagen men kan en of er een begeleider meekomt. Bij erg veel belangstelling volgen extra dagen. Reageren kan het beste per mail: info@graafsmuseum.nl.Wie geen mail heeft, kan bellen naar het museum van woensdag- tot en met zondagmiddag tussen 13.00 tot 17.00 op nummer 0486 475948. Graafs MuseumSt. Elisabethstraat 10a

5361 HK Grave  Over de tentoonstellingIn het museum zijn de belangrijkste elementen uit het nalatenschap van Jules de Corte te zien, compleet met een serie van 36 vensters op leven en werk van Jules, onder de verzameltitel “Ik zou weleens willen weten .... vragen en antwoorden over Jules de Corte”. Bijzonder is dat deze vragen en antwoorden ook als luistertekst in het museum te horen zijn, en datzelfde geldt voor toelichtingen bij die vragen in de vorm van fragmenten uit de jeugdherinneringen van Jules, liedjes en andere geluidsdragers. Alles kan per koptelefoon worden beluisterd. Bezoekers met een smartphone kunnen met een QR-code de toelichtingen beluisteren. Daarnaast is er voor wie dat wil een ruim aantal liedjes te horen. De tentoonstelling is daarmee ook zeer geschikt voor blinde en slechtziende mensen. Deze tentoonstelling loopt tot 31 augustus. Meer informatie?http://www.graafsmuseum.nl

3.3 Rondleiding Audiomaquette Tweede Kamer in Den HaagStichting Geluid in Zicht maakt ruimte en auditief “beleefbaar” en organiseert opnieuw een rondleiding naar de Audiomaquette van de Tweede Kamer voor mensen met een visuele beperking op: zaterdag 11 juli en zaterdag 29 augustus.

U wordt door een gids door de Statenpassage naar de Plenaire Zaal geleid. De gids heeft een actieve rol en geeft uitleg over diverse aspecten van de Tweede Kamer. Vragen van uw kant zijn welkom. Bij uitzondering mogen voorwerpen zoals de beeldengalerij van de Statenpassage worden aangeraakt. Juist de combinatie van de Audiomaquette en de rondleiding zal u een verrassend beeld geven van het reilen en zeilen van onze parlementaire democratie. De kosten voor deze rondleiding bedragen 13 euro per persoon. Voor meer informatie en/of aanmelden stuurt u een e-mail naar stichting@geluidinzicht.nl. 

3.4 Facebookgroep voor jongeren tussen 18-30 jaarBen je tussen de 18 en 30 jaar en heb je een visuele beperking? De facebookgroep Blinde en Slechtziende Jongeren (BSJ) is voortaan hét platform voor jongeren met een visuele beperking in Nederland. Dat betekent dat de themagroep Oogvereniging Jongeren en Studenten stopt als ledengroep en zich aansluit bij de facebookgroep BSJ: http://bit.ly/facebook-groep-jongeren.

3.5 MD-bijeenkomst in Den HaagU bent welkom op de MD-bijeenkomst voor Den Haag en omgeving. De eerst volgende vindt plaats op vrijdag 26 juni om 13.30 uur. Wilt u samen met iemand komen, dat kan!

Tijdens deze bijeenkomst is er informatie rondom Maculadegeneratie. De bijeenkomst is in een zaal van het Wijk- en Dienstencentrum Mariahoeve, Ivoorhorst 155 in Den Haag (zijstraat van het Kleine Loo). Tram 6 stopt dichtbij op de halte Reigersbergenweg. Vanaf

bus 24 is het een klein stukje lopen. Er is ook voldoende gratis parkeerruimte in de directe omgeving.  ContactgegevensMaculadegeneratie Vereniging Nederland, Wil van der Poll. T 070 385 42 07.

3.6 Help Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Doofblindheid (SWODB) een handjeInkt- en tonercartridges en oude mobiele telefoons gezocht! Gooi niet langer uw lege print toners of cartridges weg, ook uw afgeschreven mobieltje die achter in de kast ligt kunnen wij goed gebruiken. Zoek uw huis door en lever ze in bij een van de inzamelpunten! Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Doofblindheid heeft als doel wetenschappelijk onderzoek te stimuleren en te financieren op het gebied van diagnostiek, behandeling, verbeteren kwaliteit van leven en genezen van doofblindheid en zamelt bovenstaande materialen in voor hergebruik. Bij inleveren hiervan krijgen zij een vergoeding uitgekeerd. U helpt dus niet alleen het milieu maar steunt ook belangrijke onderzoeken naar doofblindheid! Wat kunt u inzamelen:

Lege cartridges Lege printtoners Volle cartridges/toners die overbodig zijn geworden Oude mobieltjes (geen draadloze DECT-toestellen)

 Inzamelpunt regio Haaglanden:Wijkorganisatie Moerwijk, Westhovenplein 46 Den Haag”Contactpersoon: Germaine de MoetInleveren: tijdens openingstijden: ma t/m vr 11.00-17.00 Inloop zonder afspraakT 070 393 14 00. Voor inleveren buiten de openingstijden mail: inkt@swodb.nl

Mocht er geen inzamelpunt in de buurt zijn, mailt u dan naar inkt@swodb.nl. We zoeken naar een passende oplossing. Ook kunt u zelf een inzamelpunt organiseren, ook dan kunt u contact met ons opnemen via mail

4. COLOFON Deze nieuwsbrief wordt verspreid onder cliënten van Visio in Noord-Nederland. Aan de inhoud van de artikelen kunnen geen rechten worden ontleend. Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd of verspreid zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Visio.

Aan deze uitgave werkten mee: Antonietta Asta, Dick van den Brand, Rick Brouwer, Marjolijn Dekker, M.F. Hoogslag-Bienfait, Bart Jelijs, Rian Karageorgos, Daniëlle Kistemaker, Marion Kuper, Alicia Neuteboom, Janine Oomkens, Hans Ritmeester, Erik van Nouhuys, C. Stellingwerf en Maureen van Zuuk.

Adressen Visio Revalidatie en Advies in Zuidwest-Nederland

Voor het aan- en afmelden voor de digitale nieuwsbriefE nieuwsbriefkonvisioZWN@visio.org

Visio CliëntservicelijnT 088 585 85 85

Bordewijklaan 32591 XR Den HaagT 088 585 92 00E denhaag@visio.org

p/a Albert Schweitzer Ziekenhuis AmstelwijckVan der Steenhovenplein 13317 NM DordrechtT 088 585 94 00E dordrecht@visio.org

Stationspark 24462 DZ GoesT 088 585 95 00E goes@visio.org

PoortgebouwRijnsburgerweg 102333 AA LeidenT 088 585 96 00E leiden@visio.org

Schiedamse Vest 1583011 BH RotterdamT 088 585 97 00E rotterdam@visio.org

Contactgegevens klachtencommissieKoninklijke Visiot.a.v. Klachtencommissie voor cliënten en leerlingenPostbus 1180 1270 BD Huizen T 088 585 85 52, E klacht@visio.org

Koninklijke Visio, expertisecentrum voor slechtziende en blinde mensen. Meer informatie is te vinden op www.visio.org. Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld, kan de redactie geen aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten.