Memo Natuurmoment 28-03-2012Van: Natuurouders

Aan: Leerkrachten

Betreft: Informatie over het natuurmoment

Beste leerkrachten van de MLK-school,

Woensdag 28 maart a.s. is er weer een natuurmoment. Het onderwerp is ‘vogels’. Het natuurmoment vindt plaats in het handenarbeidlokaal. We verzoeken jullie om DAARHEEN te komen. Inschrijven kan via het formulier op de docentenkamer.

In het handenarbeidlokaal maken we een belevingswereld met drie onderdelen: vogels en hun kenmerken; vogelgeluiden en broeden. Bij ‘vogels en hun kenmerken’ kunnen de kinderen vogels van dichtbij bekijken: opgezette exemplaren en een echte vogel. Bij ‘vogelgeluiden’ horen de kinderen de verschillende geluiden van veel voorkomende vogels in Maartensdijk en bij ‘broeden’ laten we verschillende soorten eieren zien en verschillende nestjes.

Hieronder hebben we wat algemene achtergrondinformatie verzameld over vogels, die we zelf ook zullen gebruiken bij het natuurmoment.

Graag tot 28 maart a.s.!

Met vriendelijke groet,

De natuurouders

KenmerkenVeren en vleugelsVogels hebben een speciale bedekking op hun huid, deze bedekking krijgen ze in een later stadium van hun leven. Ze worden geboren met dons, dat zich al ontwikkelt in de eierschaal.

Veren of pluimen hebben een aantal functies. Allereerst bieden ze isolatie. Tussen de veren wordt een laagje lucht vastgehouden dat wordt opgewarmd door het lichaam. Dankzij de veren gaat er weinig lichaamswarmte verloren. Bovendien zorgen de veren samen met natuurlijk vet voor een ideale isolatie tegen water, alle in het water levende vogels maken hier gebruik van.

De lichaamsbedekking bestaat uit donsveren en dekveren. De donsveren dienen als een soort "onderkleding" en de dekveren als "bovenkleding". De veren van de vleugels en staart zijn het

grootst en worden pennen genoemd. In de botten van de vleugels is het patroon van een arm met een hand te herkennen. Sommige vogels hebben veren die niet erg 'verig' meer aandoen: pinguïns, kiwi's, struisvogels.

Bij vogels zijn het bijna altijd de vrouwtjes die de broedzorg hebben en goede schutkleuren hebben; het zijn de mannetjes die de meest kleurige en opvallende veren hebben (bij onder andere franjepoten zijn de vrouwtjes het mooist), in tegenstelling tot andere dieren moet het vrouwtje verleid worden; vaak gaat dit gepaard met een soms complexe baltsdans, zang of een "romantisch" dineetje (vb.:een hoopje wormen).

Veren gaan niet een volledig vogelleven mee. Daarom moeten vogels ruien. Vaak gebeurt dat in de herfst, maar sommige vogels ruien ook nog een keer in het voorjaar. Sommige vogels worden speciaal gekweekt voor de veren zoals eidereenden, ganzen en struisvogels.

Botten en tandenVogels zijn sterk aangepast aan het vliegen. Zo hebben vogels geen tanden in de kaak maar een hoornsnavel, die lichter is, en een gespierde maag om te kunnen "kauwen". Beide eigenschappen kunnen we ook bij dinosauriërs vinden.

Botten van vogels bevatten veel holtes, waardoor ze licht maar toch sterk zijn.

SnavelDe snavel van een vogel vertelt veel over de leefwijze. Zo hebben zaadeters een kegelvormige snavel, roof- en stortvogels een haakvormige snavel, insecteneters een korte, spitse snavel en vogels die hun eten in de grond of in het water zoeken een lange snavel. Eenden hebben een zeefsnavel om het voedsel uit het water te kunnen filteren. Bij vogels noemt men de streek tussen het oog en de wortel van de bovensnavel, deteugel.

VogelpotenNet als de snavel vertellen ook de poten veel over een vogel. Vogelpoten hebben bij de meeste groepen vier tenen. Vogels die in moerassen leven hebben lange poten met gespreide tenen en kleine vliezen. Eenden hebben echte zwemvoeten met brede zwemvliezen. Roof- en stortvogels hebben klauwen met lange nagels om mee te grijpen. Vogels die veel op takken zitten (zoals de meeste zangvogels) hebben pootjes die geschikt zijn om de tenen om een tak heen te krullen.

Andere kenmerkenNaast veren zijn er vele andere kenmerken, maar deze zijn niet geheel uniek, of niet elke vogel heeft ze:

Vogels zijn warmbloedig (samen met de zoogdieren) Vogels kunnen vliegen (behalve bijvoorbeeld de struisvogels, emoes en pinguïns), alhoewel

sommige zoogdieren deze eigenschap ook hebben, bijvoorbeeld vleermuizen. Vogels lopen op twee poten (maar sommige reptielen en zoogdieren ook). Vogels leggen eieren met een harde schaal.

Al deze eigenschappen, behalve misschien de tweede, afhankelijk van het omstreden vliegvermogen van Microraptor, komen ook bij dinosauriërs voor.

LichaamsdelenIn de volgende afbeelding zijn de verschillende lichaamsdelen van een vogel aangegeven:

Vogels en dino’s

Vogels en dinosauriërs zijn nauwste aan elkaar verwant. Hiervoor is een aantal mogelijkheden:

1. Vogels zijn dinosauriërs die zijn gaan vliegen nadat veren zijn ontstaan;2. Dinosauriërs zijn vogels die het vliegen hebben verleerd en (grotendeels) de veren hebben

verloren;3. Beide stammen af van een, tot nu toe onbekende, gemeenschappelijke voorouder die veren had.

Tegenwoordig beschouwen de meeste geleerden de eerste mogelijkheid als de meest waarschijnlijke.

ZangVeel vogels maken diermuziek, hetgeen vaak "zingen" genoemd wordt. Vogels maken geen geluid met het strottenhoofd zoals mensen, maar met behulp van trillende lippen en membranen in de syrinx, het vocale orgaan dat uniek is voor vogels.

Vooral de zangvogels, bijvoorbeeld de nachtegaal, hebben de zang tot een ware kunstvorm en een belangrijk communicatiemiddel ontwikkeld. Bij andere ordes is de 'zang' vaak een eentonige roep zoals bij de koekoek.

Waarom zingen vogels?Modernere vogelonderzoekers hebben in tal van experimenten aangetoond dat vogels voornamelijk zingen om twee redenen. De eerste is om hun territorium te verdedigen tegenover soortgenoten. Het territorium is het voedselgebied van de vogel - wat niet automatisch samenvalt met het gebied waar het paartje broedt. Het mannetje zingt ook niet exact vanuit het midden van het territorium. Meestal kiest de vogel vier of vijf zangposten aan de buitenkanten, om het gebied goed af te bakenen. Zo'n buitenpost kan dus ook door een naburig mannetje als zangpost gebruikt worden. Het

zingen is dus bedoeld om niet voortdurend grensgevechten te hoeven leveren. In veel opzichten is vogelzang dus weinig meer dan vocaal vechten, met ander woorden: ‘schelden naar de buren’.

De tweede reden om te zingen is het lokken (en binden) van een partner; vocaal flirten dus. Zo moet de prachtige en zeer luide nachtegaalzang zijn ontstaan: nachtegaalmannen komen een week eerder dan de vrouwen aan op de broedplaatsen en beginnen luidkeels een territorium te claimen. Dag en nacht proberen ze vervolgens een vrouwtje te lokken. De zanger met het meeste volume en uithoudingsvermogen heeft de grootste kans dat hij door een vrouwtje wordt uitverkoren om voor nageslacht te zorgen. Bij de meeste vogels dient hetzelfde zangtype beide doelen, maar er zijn ook vogels met een afzonderlijke territoriumzang en een aparte liefdeszang, bedoeld voor het vrouwtje. Dit laatste type is vaak een fluisterzang: een zeer zachte zang, die vaak alleen in de paartijd en vlak in de buurt van het wijfje wordt voortgebracht.