Veranderen als samenspel (1). Het einde van de man met het...

Eigendomsrechtenberustenbijdeauteur(januari2017)

Veranderenalssamenspel(1).Heteindevandemanmethetplan?HansVermaakDetaaldiewegebruikenbijorganiserenenveranderenheefteenhardnekkige

ingenieursklankdiewijstopeenachterliggendemachinemetafoor.Datpaststeeds

minderbijdeuitdagingenwaarorganisatiesvoorstaan.Kanjevanuiteenandere

metafoornaarveranderenkijken?Welkeisdaardangoedgeschiktvoor?Indeze

bloggaikinopdezevragenenbepleitikeenspelmetafoor.Ineenvervolgblogverken

ikhoejemetzo’nanderemetafooraandeslagkangaanopeenmethodische

manier.Ikschetsdaartoeeen‘praatplaat’diehandenenvoetengeeftaan

veranderenalssamenspel.

Andersorganiserenisbijnaonomstreden‘Andersorganiseren’heeftdeafgelopenjareneenplekheeftverworveninonzewerkpraktijkenenmanagementlectuur.NietlangerdenkenwevooraloverorganisatiesintermenvanWeberiaansebureaucratieën,monolithischinstitutiesenbedrijfskundigegedrevensturing.Hetmaaktdaarinnauwelijksuitinwelkeorganisatiejerondloopt–nochofhetdepubliekeofprivatesectoris.Overallijktmenzichookdruktemakenoversamenspelovermurenheeninnetwerkachtigeverbanden,overprofessionalsdiederuimtekrijgenomzelfsturendinteamstewerken,omhetomgaanmetdiversiteitenmeerderewaarheden,overhetstilstaanbijbetekenisgevingenwaarden.Hetgaatsteedsvakernaasthet‘bouwen’vanorganisatiesoverhetvermogenkortcyclisch,wendbaarenaldoendeonderlingjewerkleventeorganiseren:van‘dingentaal’(zelfstandigenaamwoorden)naarinteractietaal(werkwoorden).Makkelijkishetdaarmeeoverigensnogniet,maardetrendisnietonverwacht.Diewasalwaarneembaarsindsikdriedecenniaterugaandeslaggingmetvraagstukkenalsduurzaamheid.Wemoestendaarinietsmetregieopsamenwerkinginketens,dialoogtussenbelangengroepenenondernemerschapvanbinnenuit:anderetermen,maarvergelijkbarethema’s.Watnunodigis,wasaltijdalnodig.Somswasheterookal,maarandersgelabeldofonderderadar.DetwintigsteeeuwisgodzijdankvoorbijIkziedetrendom‘andersteorganiseren’daaromnietzozeeralseentekendateennieuwegeneratieeindelijkverlichtindewereldstaatendateennieuwtijdperkisaangebroken.Verhalenovervooruitgangofondergangvanonzemaatschappijvoelenvoormijmeestalahistorisch.DialogischwerkenbeschreefPlatoalendeVOCopereerdealsnetwerkorganisatie(watmeteenillustreertdatandersorganiserennietzomaaronverdeeldgunstiguitpakt).Detrendzieikdaaromeerderalseencorrectieslagomhet20e-eeuwsegeweldvanbedrijfskundigdenkentekeren,metscientificmanagementvanTayloruithetbeginvandieeeuwalsmaakbaarheidsicoon.Andereontwikkelingenondersteundevariërendvanhetdominerenvanmarktdenkentoteenpopulariseringvaneen‘meetenweet’beeldvanwetenschap.Decennialangreduceerdedatsoortdenkenorganisatiestotdoel-middelenconstellaties,bedrijfsprocessentotlopendebandendiegesmeerdmoeten


lopen,mensentotgrondstoffen(‘humanresources’)waarmeegeschovenwordt,enknowhowtotinformatiediejemiddelssystemenmanagetenmiddelsopleidingsgebouweninmensenpompt.Nouiseenbeetjeingenieursdenkenopzijntijdnietverkeerd:hetisbestaardigsomsdoelentestellen,debestewerkeropdebesteplekintezetten,kennisteborgenenprocessentesmeren.Wehebbenalleenlangteveelopdiemaniergedachtendatisgeentoeval.Hetiseendenkwijzediehetmakkelijkstisuitteleggen,inmethodesisvastteleggenenovertedragen.Dusdomineertdiegemakkelijkanderedenkwijzen.Dieeenzijdigheidziejeteruginalleuitingsvormenvanorganiseren,vanorganisatieplaatjesenstrategischevisiestotkwaliteitssystemen.Diewordendanalsvolledig,waardevrijenmachtsneutraalgepresenteerdbinnenorganisatieswellichtnoghetmeestinopleidingen(Raufllet&Mills,2009;Vermaak,2012).Hetgoedenieuwsis–denkik–datandersoortigorganiserenalscontrasterendideenietmeeruittevlakkenis.Hetresoneertnietalleensteedsluiderindeinformeleontboezemingenvanorganisatiebewoners,maarlandtooksteedsvakerindeformelevisiesvanhunorganisaties.Bovendienblijktdieanderemaniervanorganisereneigenlijkhelemaalnietzoonbekend:hetsluitaanbijhoewehetbuitenorganisatiesvaakintuïtiefal‘gewoon’deden(VanTwiste.a.2014).Nietalleenandersorganiseren,ookandersveranderenEenkrachtigemanieromsteedstijdigeeneenzijdigeinvullingvanorganiserentesignalerenisomstiltestaanbijdewoordenenbeeldendiewegebruiken.Taalscheptwerkelijkhedenenmetaforenrepresenterenovertuigendewereldbeelden(Lakoff&Johnson,1980).KlassiekzijndemetaforenvanMorgan(1986)waarbijnaastdemachinemetafooreenrijtjeanderemetaforenalsgelijkwaardigealternatievenwordengepresenteerd,zoalsdeorganisatiealsorganisme,cultuur,politiekearena,psychischegevangenisofoverheersingsinstrument.Degroeiendeaandachtvoorbetekenisgevingenframingonderstreepthoeweerkennendatvernieuwingsomspasmogelijkwordtdoorhetvraagstukofdeorganisatieheelanderstedefiniëren(bv.DeBruin,2014).Hetligtvoordehanddatzulkandersoortigdenkennietalleenvoororganiserenwaardeheeft,maarnetzogoedvoorveranderen.Nietalleenvoorwaarheenwewillen,maarookvoorhoewedaarkomen.IkkanuiteigenwerkmetLéondeCaluwéputtenwaarhetgaatomverschillendeinkleuringenvanverandering:naastdeblauwdrukbenaderingzijndaarinookpolitieke-(geeldruk),verleidings-(rooddruk),lerende-(groendruk)ofzelfsturendebenaderingen(witdruk)alsgelijkwaardiggepresenteerdenbenuttenwevanafhetbeginwoordenboekjesalsmanieromhetachterliggendedenkenteonthullen(Caluwé&Vermaak,1999).Delaatstetwintigjaarzijnwedaarnietdeenigeningebleven.Besefvaneenvariëteitvanveranderperspectievenisgegroeidengepopulariseerd.Dievariëteithelptonsveranderingdiepertebegrijpenenopverschillendemanierentotlevenlerenbrengen.Diepopulariseringispassendomdatveelveranderbenaderingennietmeerhetdomeinvanenkelingenzijndiedatwelevenregelenvoorderest,maaradaptievekwaliteitvanvelenomhunomgevingsamennaarhunhandtezetten.


DemagievandemanmeteenplanInmijnogenishetingenieursdenkeninhoewepratenoververanderingnogeentandjehardnekkigerdaninhoewepratenoverorganiseren.Jekanzeggendatweeeninhaalslagaanhetmakenzijn.Zozagikhetafgelopenjaarweerheelwatvoorbeeldenlangskomenvannieuwerwetseorganisatievisiesenvraagstukanalysesdiedantochhopsineensgerealiseerdzoudenmoetenwordenmiddelsouderwetseblauwdruk-verandertaal.Zozagiknationaleactieplannenlangskomenrondlastigesocialevraagstukkendiemenjuistoverallokaalwilaanpakken.Ofikziewoordcombinatieslangskomenzoals‘zelfsturinguitrollen’,‘eigenkrachtinvoeren’of‘cultuuromslaan’.Ditisnietalleengrappig,hetiseigenlijkdestructievekitsch(Linstead,2002)Hetterechtestrevenomandersteorganiserenwordtgefrustreerddoorhetaantepakkenopeenmanierwaarmeedatnooittebereikenis.Wederomisdatnietzomaartoeval.Zostelteeningenieursinsteekenormgerust:hetpresenteertdeveranderingalskenbaar,voorspelbaarenmaakbaar.Psychodynamicisprekenhieroverdeverleidingvan‘demagischeoplossing’dieweverwachtenvan‘eenman’of‘eenplan’omdathetonzekerheidbezweertenonsvanverantwoordelijkheidontslaat.Deschaduwkanthiervanisdatjuistdieonzekerheidwijstopwatwenognietbegrijpenofkunnenhanteren.Verhuljedat,danverliesjecontactmetdewerkelijkheidwaarheelwatvraagstukkenmaarmatigkenbaarenmaakbaarzijn.Zewordenpashanteerbaarwordtalsjesamenverantwoordelijkheidneemtomeenwegtezoekeninplaatsvandiealtehebben(Gabriel&Hirschhorn,1999).Alshetspannendwordt,isderoepnaarditsoortmagie(bijvoorbeeldvanklantenofmedewerkers)altijdaanwezigendevluchternaar(bijvoorbeeldvanadviseursofmanagers)tebegrijpen.Datversterktopzijnbeurtdateenandersoortigerepertoirenietzomaargezochtwordt,laatstaaneigengemaakt.Dathelptdeonzekerheidnatuurlijkinstandtehouden:eenvicieuzecirkel.Jekomthiervanzelfinterechtalsjenietbewusttegengasgeeft.

OntwerptaalalsconstanteIkheblangdehierbovenvoorgesteldemeervoudigheidbepleitin–zowelinhoewenaarorganiserenalsinhoewenaarveranderenkijken.Tegelijkertijdhouiknogvaakvastaan‘ontwerptaal’alsonderliggendestructuuromdattedoen.Veranderingorganiseertzichindatsoortontwerptaalveelalinstappenoffasenzoalsafbakening,diagnose,aanpakenuitvoering.Meervoudigheidkrijgtvervolgenswelruimbaan


binnendiefasen:indediagnose(meervoudigkijken),indeaanpaksvorming(situationeelkiezen)enindeuitvoering(congruenthandelen).Datwaseniseenmanierommeervoudigwerkenhandenenvoetentegeven:hetkrijgteenambachtelijkeuitwerkinginwatjealsveranderaarstedoenhebt,inclusiefhandvaten,stelregels,instrumentenenzo.Daartoerekteikeenalteblauweinvullingvanontwerpmetdejarenverderop:zokonjeookeenontwerpaldoendelatenontstaan(emergent)enhetonderwegcontinuebijstellen(iteratief).Dieoprekkingwasookwelnodig,wanthoecomplexereenvraagstukishoelastigerhetisomvoorafaltevoorspellenwelkeaanpakexactgoeduitwerkt.Taaievraagstukkenleerjeeigenlijkpasechtkennendooreraantewerken,hetgeenimpliceertdatjenieteenmaligjeontwerpmaakt,maardatblijftbijschavenenupdatenonderweg(Vermaak,2009).Dekeuzevoorontwerptaalwerddelaatstejarenbovendienweereenbeetjesexydoorleentjebuurtespelenbijhoeandereberoepsgroependaarminderkrampachtigmeeomgingen(bv.Dorst,2015;SDFWP,2014).Daardoorzagjeveranderaarsineensrondlopenopdejaarlijkse‘DutchDesignWeek’inEindhovenominspiratieoptedoen.SpelmetafooralsalternatiefTochiserietsvoortezeggenomvandieingenieurstaalaftewijken.Sommigengebruikenbijvoorbeelddemetafoorvandereisofvanhetavontuur(bv.VanOlffene.a.2016).Anderenpleitenvoorspelalsmetafoor(Mainemelis&Ronson,2006;Sandelands,2010:Stoppelenburge.a.2012)1.Opdiemetafoorkwamikzelfooksteedsterug,vooralwaarhetgaatomdiepgaandervernieuwing(Vermaak,2009).Erzijneenpaargoederedenentegeventenfaveurevanzo’nspelmetafooralsalternatief.Eeneersteredenisdatjevanuiteeningenieursmetafooralgauwfocustopdeformeleaspectenvaneenorganisatiezoalsstructuren,systemenenstrategieën.Datzijnechternetaspectendiedeorganisatiehetmeestoppervlakkigtyperenenhetmakkelijkstteveranderenzijn.Jezietnietvoornietsinverhalenoverorganisatiecultuuropduikendatdeorganisatiemeerbepaaldwordtdoorhetinformeleverkeer,doordeongeschreven(spel)regels(bv.ScottMorgan,1994).DietyperenmeerwathetDNAvandetentis,welkevermogensdiezicheigengemaaktheeftenwaarzealjarenmeeworstelt.Datisallemaallastigergrijpbaarenmaakbaarenisjuistdaaromeenwezenlijkerenmeerbeklijvendetyperingvandeorganisatie.Eenzelfdeverhaalkanjehoudenoverkwaliteitofkennis:heteerstevatjenieteenkwaliteitssysteem,hettweedevangjenietinarchievenofdatabases.Mooiwerkschuilteerderinwatertussenderegelsspeelt(Moor,2012),inwatmensen‘inhunvingersentussendeorenhebben’,inpatronendiejeontwaartinideeën,interactiesenhistorie.Alsjedatwiltadresseren,pasteenspelmetafoorbeter.Danpraatjemakkelijkeroverlastiggrijpbarezakenzoals‘hoehetspelgespeeldwordt’,‘welkespeelruimteeris’,‘wiedeechtespelerszijn’endergelijke.‘Game’versus‘play’Eentweederedeniswatmijbetreftdatindespelmetafooralhetbesefzitingebakkendatjepasstevigstaatalsjezowelinstaatbentdebestaandespelregelstevolgenalsomdiespelregelsteveranderenwanneerdathardnodigis.Speliswatdatbetreftambigue:wetenschappersworstelenaldecenniaomhettepakkente


krijgen(Sutton-Smith,1997):waarsommigenerstabiliserendeprocessenbeterdoorbegrijpen(spelalsmanierommachttebehoudenofmensentesocialiseren),begrijpenanderenerjuistontregelendeprocessenbeterdoor(spelalscreatiefprocesofalsdemanierwaaropwijonsontwikkelen).Diedubbelzinnigheidiswaardevol.Veranderenzowelgaatoverderegelsvolgenalsertegenvalsspelen,overserieuszijnmaarookspeels.Hetserieuzezitinhetbesefdatspelersmetelkaareenwerkelijkheidconstrueren,inclusiefdespelregelswaarmeezediewerkelijkheidinstandhelpenhouden.Zekeralservanallesophetspelstaat,zijndespelersinorganisatiesgeneigdomelkaarteherinnerenaandievaakongeschrevenspelregels.Valsspelenkanechterook.Danbetwistenofontwijkenspelersderegelsofgaanzeertegenin.Denoodzaakomvalstespelenontstaatalsdominantespelpatronenoorzaakvandeproblemenzijn.Datvraagtomafstandtenemenvanhoehetnugaatennieuwespelregelsaftespreken.IndeEngelsetaalgebruiktmenvoorhetserieuzespelhetwoord‘game’envoorhetvermogendieaantepassenhetwoord‘play’(bv.Weick,1987).‘Playinggames’staatdaarmeevoorweten‘hoehethoort’maarookdekanspakkenomdaarvanaftewijkenalsietsandersbeterwerkt.MarchenOlsen(2004)benoemen‘datwathoort’alsdelogicofappropriateness’.Zijcontrasterendattegenover‘datwatwerkt’alsde‘logicofconsequentiality’.Beidelogica’smoetjekennenomtekunnenswitchenwanneerdesituatiedaaromvraagt.Jezoukunnenzeggendatalswathoortnietwerkt,jemoetwerkenmetwatniethoort(Vermaak,2009).Hoedatuitpaktisdeelsongewisenonvoorspelbaar:ookdatmaaktdespelenspeleneenafspiegelingvandeorganisatierealiteit.Veel-richtingsverkeerEenderderedenomdespelmetafoorteverkiezenisdatjevanuitdiemetafoormeteendenktintermenvancollectiefprocessen:ietswatjemetmensensamendoetennietalsexpertvoorhenbedenktenrealiseert.Datdoetmeerrechtaanhoeveranderenveelalervarenworden:alsietswatjetochsamenwenst,bedenkt,probeertenbeleeft.Zekeralshetomcomplexeopgavengaat,verlangthetparticipatieencoproductie(Wierdsma,2006).Alsslechtsenkelenbegrijpenwatdenieuwespelregelszijn,lukteenveranderingmaarmoeizaam.Alsenkelenhetalseenrichtingsverkeerbedenkenvoorderest,gaathetmoeilijkerdanwanneerdierestdaarbijbetrokkenwas.Dateenrichtingsverkeerzitnatuurlijkingebakkenindeingenieursmetafoorvanontwerp:daarbedenktiemanddieerverstandvanheeftvooranderenwatermoetgebeuren.Ikhebheelwat(somsbriljante)veranderontwerpenindelazienverdwijnen.Debriljantieoppapiergarandeertvolstrektgeenbriljantieindepraktijk.Hetontwerpisslechtsvoorwaardenscheppend,hetpraktiserenvandiefantasieispashetmomentdaterechtietsverschuift.Daarvoormoethetlanden,begrepenworden,beproefdworden,geaccepteerdworden,gedurfdworden,geleerdworden.Daarvoorhebjedeideeën,debijdragen,hetlef,dewilvanbetrokkenennodig.Eengoedbeginisomnietalleendeuitvoeringmaarookdevormgevingmeteenalmeersamentedoen.Datgeldtzekervoorcomplexeonderwerpenalscultuur,zelfsturingofopererenineennetwerk.Maarhetisookvantoepassingbijmindermodieuzestrevensals‘customerintimacy’ofloyaliteitvanmedewerkers.Het


verbaastmealtijdalseenbedrijfhardinzijneentjenadenktoverhoezijintiemmethunklantenkunnenzijnzonderdatdieklantendaarovermeedenkenofbetrokkenzijn.Alsjedatprivézoudoen,zoumendateenongewensteintimiteitnoemen.Jeziethetzelfdebijbedrijvendieloyaliteitvanmedewerkerstrachtentebereikendoorzealsmanagersofstafdienstte‘bindenenboeien’.Detaalverraadtdatjedanwerktvanuiteengevangenismetafoor(ofeenmetafoorvoorSM).Nochintimiteit,nochloyaliteitiseenrichtingsverkeer:hetgaatomrelatieswaarinbeidepartijenietstedoenhebbenenwaarbeidepartijeninvloedophebben.Hetlaatzichnietinregelenofengineeren.Datgeldtnetzogoedbijopgavenals‘eigenkracht’of‘zelfsturing’.Datlaatzichnietvanbovenuitrollen.Enomgekeerdgeldtdatalsburgersofmedewerkershetpakken,kunnenzeervanallesmeedoenwatbestuurdersofmanagershelemaalnietverwachtenofwensen.Daarkomjealleenuitdoordaarovertesteggelen.Pasdoorcoproductiewordthetwerkbaar.Datisongemakkelijkineenmachinemetafoor,wantcontroleenvoorspelbaarheidisbeperkt.Maarineenspelmetafoorpastdatbeter:daarheeftsamenwerking,spanningenimprovisatievanzelfaleenplek.Dathoorterbij,daarwerkjemeeendaarstuurjeop.Noot1) Hetgaathierdanverderdanspelalssituationelemethodeomteveranderen.

Hetgaatomspelalszienswijzediehelptomallevormenvanveranderingbetertebegrijpenentehanteren.

Referenties- Bruin,H.de(2011)Framing.Overdemachtvantaalindepolitiek.Amsterdam:

AtlasContact- Caluwé,L.de,enVermaak,H.(1999/2006).Lerenveranderen;eenhandboek

voordeveranderkundige.Deventer:Kluwer/Vakmedianet.- Dorst,K.(2015)Frameinnovation.Createnewthinkingbydesign.Cambridge

(MA):MITPress- Gabriel,YenL.Hirschhorn(1999)Leadersandfollowers.In:Gabriel,Y.

Organizationsindepth:thepsychoanalysisoforganizations.Sage:London- Lakoff,G.&M.Johnson(1980).Metaphorsweliveby.Chicago/London:

UniversityofChicagoPress.- Linstead,S.(2002)Organizationalkitsch.Organization,9(4),657-682)- March,J.G.enJ.P.Olsen(2004)Thelogicofappropriateness.UniversityofOslo:

Arena–CenterforEuropeanStudies,Workingpaperno.9,www.arean.uio.no- Mainemelis,C.enS.Ronson(2006)Ideasareborninfieldsofplay.Towardsa

theoryofplayandcreativityinorganizationalsettings.Researchinorganizationalbehavior,27,81-131

- Moor,M.(2012).Tussenderegels.Eenesthetischebeschouwingovergeweldvanorganisatie.IJzer:Utrecht.�

- Morgan,G.(1986).Imagesoforganizations,BeverleyHills:SagePublications.- Olffen,Wvan;R.MaasenW.Visser(2016)Engage!Reisgidsvoor

veranderavonturen.Culemborg:VanDuuren


- Raufllet,E.&A.J.Mills(2009).Thedarkside.Criticalcasesonthedownsideofbusiness.Sheffield(UK):Greenleaf.

- Sandelands,L.(2010)Theplayofchange.Journaloforganizationalchangemanagement,23(1),71-86

- Scott-Morgan,P.(1994)Theunwrittenrulesofthegame.NewYork,SanFrancisco:McGraw-Hill

- SDFWP(2014)Socialdesignforwickedproblems.Internet:issuu.com/hetnieuweinstituut/docs/sdfwp(7oktober2014)

- Stoppelenburg,A;L.deCaluweenJ.Geurts(2012)Gaming.Organisatieveranderingmetspelsimulaties.Herzienedruk.Deventer:Kluwer

- Sutton-Smith,B.(1997)Theambiguityofplay.Cambridge(MA):HarvardUniversityPress

- Twist,M.J.W.van;M.VanderSteenenA.Wendt(2014)Gewoon,inAmsterdam-

West…Eenzoektochtnaarhetbijzondereinalledaagseparticipatiepraktijken.DenHaag:NSOB

- Vermaak,H.(2009/2015).Plezierbelevenaantaaievraagstukken.Werkingsmechanismenvanvernieuwingenweerbarstigheid.Deventer:Vakmedianet.

- Vermaak,H.(2012).Dekrachtvankleinekwaliteit.Eenpleidooivooractivistischekwaliteitszorg.InT.Hardjono,A.Oosterhoon,K.deVaal,J.Vos(Red.)Perspectievenopkwaliteit.NL(pp.70-77)Maurik:NNK.

- Weick,K.E.(1987)Makingsenseoftheorganization.Malden:Blackwell.- Wierdsma,A.(2006).Eenmethodiekvoorcollectievecompetentieverhoging.Een

contextvoorco-creëerendveranderen.ManagementenOrganisatie,3/4,p.251-269


Veranderenalssamenspel(2).EenpraatplaatvoordegelijkspelHansVermaak1Ikbepleitteinheteenvorigblogvoorhetdenkenoververanderenvanuiteenspelmetafoor.Devraagisvervolgenshoejezo’nmetafoorhandenenvoetengeeft.Indittweedeblogbespreekikdatookspelmethodischeaspectenheeft.Doordezeteonderkenneneneigentemaken,zorgjedateennietvrijblijvendwordt,maarjuistimpactheeft.Ikgeefeenoverzichtvandieaspectendiealspraatplaatkandienenvoorbetrokkenen.TechnologyoffoolishnessEenspelmetafoorisdusopdriemanierenvanwaarde1)Hethelptjehetinformelelevenvandeorganisatietezien.2)Hethelptjespelregelsvandeorganisatietezien,tevolgenenteveranderen.3)Hethelptjecollectieftewerkenvanbegintoteind.Inhetkortkanjezeggendatjehelptdeonderstroomtezien,jealsveranderaaroptestellenenparticipatiefteopereren.Datismooi,maarerklevennatuurlijkooknadelenaanzo’nmetafoor.Hetgrootstenadeeliswaarschijnlijkdatmensenhetgaanzienalsmaareen‘spelletje’.Eenvrijplaatsomevengektedoenzonderdatdatwatuitmaakt.EenvrijblijvendeenongevaarlijkebezigheiddieCarr(2003)typeertalseenexcuusvoorinfantiliteit.Waarhet(blinde)vertrouwenopdedaadkrachtenzekerheidvaneeningenieursachtigontwerphetsterkstis,isdeneigingomspelalsinfantielaftedoenhetgroots.Jekanhetzienalseenimmuunreactiedieeventueleontregelendewerkingvanhetspelafweert.Hetisvaakjuistookindieomgevingendaternaastalleserieuzeplannenmakerijtime-outsgeschapenwordenvoorleukedingen–ondervoorwaardedathetdanbegrensdistotietstijdelijksenplaatselijks.Zokanmenveiligwatstoomafblazenenevenuitrusten.Ikkrijgdaarvoormetenigeregelmaatverzoeken,zoalsomeendiner‘opteleuken’,omgekkewerkvormentegebruiken,ombergbeklimmerstevragenhuninspirerendeavonturentevertellen.Dietime-outsduideninmijnogenopeenhalfbesefdatderedealleennietvolstaatendatspelercomplementairaanis.Alszeechterzogescheidenvanelkaaringeplandworden,blijvenzebeidengemankeerdenongevaarlijk.Deuitdagingzitinhetcombinerenervanwaarbijspeelsheidietsambachtelijkskrijgt,ietswatweloverwogengeschiedt,ietswaarjeverantwoordingoverafkuntleggen.Ietswaarbijjescheppendomgaatmetdespanningtussendekrachtvanhuidigedominanteroutinesenhetverlangenomietsnieuwsterealiserenwatnietmetdieroutineskans.IkkomaltijdweerterugbijMarch(1998)zijnterm‘technologyoffoolishness’dieontspronguitvelejarenstudienaarinnovatieprocessen.Hijkwamdaarintotdeconclusiedatwatwerktbijvernieuwing‘gek’is–althansbezienvanuitdebestaanderoutinesenopvattingen.Maarhijconcludeerdetevensdatalleswatgekis,nognietvernieuwingbrengt.Datluktpasmetdiegekkighedendieooknogeensambachtelijkzijn,waartechnologieachterschuilgaat.Dietechnologievan‘hetnieuwe’isechtervaakonbekend,ontkendenonbemind.Datveroorzaaktdatwetemakkelijkdenkende‘technologyoffoolishness’.Ditstaatincontrasttothoeserieusweomgaanmetdevertrouwde‘technologie’vaakdiedestatusquoinstandhoudt


Alswedekrachtvandespelmetafoorwillenbenutten,zullenwede‘speltechnologie’moetenblootleggenenbenadrukken.Eengoedstartpuntisomalleambachtelijkheiddiewekennenvanuithetontwerpdenkeniniedergevalnietonderwegteverliezen.Andersgooienwehetkindmethetbadwaterweg.MappingtheterritoryAlswedetegenstellingtussenspelenambachtwillenoverbruggen,ishetbelangrijkhandenenvoetentegevenaandespelmetafoor.Enalswedaarmeemetmenseninsamenspelwillenwerkeninplaatsvanhetvooranderenuittedenken,danhelpthetalsdatdiehouvasttoegankelijkisvoorvelen.Eenpraatplaatisdaartoegeschikt:diemaaktkennisgoeddeelbaarenonthoudbaar.Achterzo’npraatplaatzitdanaltijdnogeenhelewerelddiejekanuiteenrafelenindikkehandboeken.Najarenschoorvoetenomdittedoen,brainstormdeikermetJaapBoonstraoverinhetkadervanzijnnieuweboekoverhetveranderenvanmaatschappelijkeorganisaties(Boonstrae.a.,2017).Watkleinbegonontvouwdezichnaanderhalfjaaralsrodedraadvandatboek.Wehebbenhetvervatinzo’npraatplaat–bestaandeuitzevenspelelementendiejevooreffectiefverandereninsamenspelallemaalnodighebt.Elkvandieelementenisverderuittepakkenmetwatjedaarbinnenallemaaltedoenstaat.Daarhaddenwedantochweerbijnahonderdpagina’sinhetboekvoornodig.Datgeeftuitingaanonsstrevenomeenbrugteslaantussenspelenambachtwaardoordespelmetafoorkrachtigkanwerken.Deplaatendeuitlegzijndaarincomplementair.Wijwerkeneraleentijdjemeeenzijnbenieuwdhoehetanderenvergaatalszeermeeaandeslaggaan.Wenodigenjeuitmeedebrugteslaan.Daaromhieraleenkorteimpressiemiddelsdepraatplaat.

ContextmakenDelinkerkantvanhetspeelveld–bestaandeuitvierspelelementen-staatinhettekenvan‘contextmaken’.Debetekenisdaarvanisdatalsjealsveranderaarsgenoegbegrijptvanhetspelersveld,despelambitie,endeheersendespelpatronenomtewetenwatvoorsoortveranderinghetkrachtigstkanzijn:hetspelidee.Hetgaatnietalleencontextkennen,maarookcontextmaken,omdatjedieverkenningalmetbetrokkenendoet.Zichtopeigenspelpatronen,helderheidovereigenambitie


engesprekkeninhetspelersveldzijntenslottealinterventiesopzich.Zemakenhetveldendetijdrijpvoorverandering.Bijspelambitiestajeondermeerstilbijwatvanwaardeis,jeverbeeldambitiesenzoektnaareenhanteerbarespanningtussenwensenrealiteit.Somszijnorganisatiesverwaarloosdenwillenzeeenveeltegrotesprongvoorwaartsdoen.Danhelpthetzoekennaarhanteerbarespanningjeomambitietereducerentotietswatdoenbaarisvoordeorganisatie.Vygotski(1978)spreekthiervandezonevannabijeontwikkeling:alsjemeervanbetrokkenenverlangtdandiemetelkaaraankunnendancreëerje‘burnout’,maakjejeambitietekleindanschepje‘boredom’.Juistopdegrensertussenkaneenorganisatiezichontwikkelen.Bijspelersveldkijkjenaarwateenorganisatienuinhuisheeft,waarmengoedinis,watmen(nog)nietaankanhoehetleerklimaatis.Dathelptdiezonevannabijeontwikkelingtebepalen.Jekijkterooknaarwatverkoopbaaris:hoezithetkrachtenveldinelkaarenwaarisdraagvlakvoortescheppen?Somszijneraanzienlijkeverschillenbinnendeorganisatie:waarisvernieuwingdanhetmeestgewenstenwaarismeneraantoe?BijspelpatroonprobeerjezichttekrijgenophetDNAvandetent,jeontdektinhoeverredebeoogdeveranderingdaarhaaksstaatopenhoegrootdeveranderdruktenualis.Jevraagtjeafwatdeachterliggendeoorzakenachtereenvraagstukzijnenhoemakkelijkdieteadresserenzijngegevendehistorievandeorganisatie.SpelideealscentraalspelelementHetspelideeiseenberedeneerdekeuswatjesamendenktdatdemeestkrachtigemanierisomdevernieuwingvormtegeven,opbasisvandeoptelsomvandeambitie,hetveldenhetpatroon.Diedrieelementenbegrenzenjespeelruimte.Jezoekthierbijnaarhefboomwerking:welkefocuskanjeinjeaanpakaanbrengenopdatjemetzoweinigmogelijkenergiezoveelmogelijkkanbereiken.Datresulteertondermeerineenvoorkeurvooreenbepaaldeveranderbenadering:ishetvooraleenpolitiekeinsteekdienunodigis,eenverleidingsbenadering,eenlerendeinsteekofietsanders?Hetkleurendenkenkanbijdeafwegingenverwoordinghiervanbehulpzaamzijn(deCaluwé&Vermaak,1999).Bijcomplexeengroterevraagstukkendoemtvaakdevraagopofmeerderetrajectennaastelkaarnodigzijneninhoeverredeorganisatieinstaatisdietecombinerenzonderdatzehunonderscheidenheid(endaarmeehunwerkzaamheid)verliezen.Jevraagtjeverderafofsommigevandieveranderingennouvooralomvangofjuistdiepgangmoetenhebben,wantdietweeaspectenstaanopgespannenvoetelkaar(Vermaak,2009).Gajevoordiepgang,dankijkjewaarjeinhetkleinzoukunnenbeginnenenhoehetvandaaruitkangroeien.Hetspelideedatjezofabriceertisnooit‘objectief’debeste:hetgaatomeenprocesvanwikkenenwegenwatjesamenwerkbaaracht,waarjejehandvoorinhetvuurdurftteleggen.Datheefttemakenmetdespanningdieerkanzittentussendedriegenoemdeelementen.Steljeeenambitievoordieergvernieuwendisvooreenorganisatie,danzaldeaanpakervanvaakopgespannenvoetstaanmethetDNAvandeorganisatieendatkandeverkoopbaarheidweerremmeninhetspelersveld.Wat


doejedan?Temperoftemporiseerjedeambitie?Zoekjeeen(om)wegdiebeterbijhetDNAaansluit?Beginjemetvoorloperszonderdatderestvandeorganisatiehetweet,zodatjehetnietzobreeduithoeftteverkopen?Jeziethierindatdedriespelelementeninnigverbondenzijnendatermeerderemogelijkhedendenkbaarzijn.Watjekiestwordtdaarinmedebepaalddoorhoestevigjijenanderekernspelerszichvoelenstaanenhoeveelrisicodiewillenendurvennemen.Benjeeenmaalgerustgenoeginjekeus,danleidteennadereconcretiseringvanhetveranderideejenaarderechterkantvandeplaat.Denkdaarbijaanhetuitwerkenindeeltrajecten,aangrijpingspuntenengroeipaden,maarookaanhetspelenmettimingvandeveranderingencommunicatieoverdeverandering.ImpacthebbenDerechterkantvanhetspeelveldbestaatwederomuitvierelementen(startendmethetspelidee)enstaatinhettekenvan‘impacthebben’.Debetekenisdaarvanisdathetveranderideehandenenvoetenkrijgtindedagelijksepraktijk.Hetgaatoverhetvertalenvanhetspelideenaarconcreteinterventies(spelvormen),hetverdelenvanrollenenbijdragen(spelverdeling)enhetdemonstrerenenervarenwatwerkt(spelbeleving).Diedrieelemententezamenbepalenhetsamenspel.Ditisgeeneenrichtingsverkeer:deervaringendiejeonderwegmetelkaaropdoetgebruikjeomhetspelideeteijkenenaantescherpen.Zokrijgteenveranderingstapvoorstapmeervormterwijljeresultatenboekt.Bijspelvormenstajesamenstilbijmogelijkeinterventiesenhoedietecombinerenzijn.Hoebrederjekennisvaninterventierepertoire,hoekrachtigerencreatieverjeditkandoen.Jedifferentieertwatopverschillendeschaalniveausnodigisenhoedatdoorwerktopelkaar(bv.Vermaak,2012)Enjezorgtdatjeblokkadestijdigonderkentenslechtzonderdatditdemeesteaandachtopeistwantdiewiljerichtenopwatdeveranderingschept,nietopwatdieblokkeert.Ditsoortkeuzeskunnenookonderwegontstaanalserruimteisvoormensenomspontaanietsbijtedragenenverrasttewordendoornieuwemogelijkheden.Bijspelverdelinggaathetomhetbetrekkenvanspelersenommenseninpositietebrengenzodatzesamenhetverschilkunnenmaken.Desamenwerkingisdaarbijdoorslaggevend:watkunnenwedoenomdiversiteittebenuttenenspanningentehanterenzodatnietalleenonshandelenmaarookonzereflectiedaaropenonzebesluitvormingdaaroverzichverdiept?Bijspelbelevingomarmdeervaringmethetveranderen.Jemerktbijvoorbeeldhoeerconcreteprestatiesindebuitenwereldzichtbaarworden.Hetkanechterookgaanoverdebetekenisgevingenwaardediejeaandieresultatenhecht.Daarnaastbetrefthetbelangrijke‘bijvangst’zoalsdeverhalenenkennisdiejekanoogsten,deprofessionelegroeidiebetrokkenendoormaken,derelatienetwerkendieversterktwordenofdeverlangensdieerdooraangewakkerdworden.Debelevingisindiezinnietalleenuitkomstvaneenverandering,maarookmunitievoorreflectieendemotorvoorverderevernieuwing.CongruentieOokhiergeldtdatdeelementennietopzichzelfstaan:spelvormen,spelverdelingenspelbelevingversterkenelkaaralszeopelkaaraansluiten.Endatverondersteltdatje


diesteedsopnieuwijktaanhetveranderidee.Welkeconcretiseringhelpthetveranderideematerialiseren?Steldathetgaatomeeninnovatievanwerkprocessenineenorganisatievanprofessionalswaareenstrategievoorisbedachtvan‘oogstenwathetbestewerktindepraktijk’:jegaatdankennisontlenenuitreflectieopwerkprocessenmetendoorclubjesbetrokkenprofessionals.Daarpassenspelvormenbijuitdehoekvanactielerenenactieonderzoek:daarinverstrengelenwerkprocessen,leerprocessenenonderzoeksprocessenzich(Vermaak,2009).Menexperimenteert,leertaldoendeenexpliceertwatwerkt.Zoujeinplaatsdaarvanspelvormenintroducerenzoalsopleidingenwaarinhetlerenlosvanhetwerkisgeorganiseerd,danhaperthet.Erontstaandansteevasttransferproblemenvandeopleidingnaardewerksituatieendaardoorlukthetookminderomkennisteoogstenuitnieuwepraktijken.Bijspelverdelingkanjewaarschijnlijkhetbestaandeslagmet‘voorlopers’:mensendiedebasicsalopordehebbenendevermogensenruimtehebbenomenergieteinvestereninvernieuwing.Focusjenamelijkopachterlopers,danhebbendieweliswaardeveranderinghardernodig,maarsuccessenwaarmeejeookanderenkaninspirerenlatendaarzichhetmoeilijkstboekenendaarginghetbijhetveranderideeom.Jebetrektverderjuistdiemensendieconcretebijdragenteleverenhebbeninhetexperimenteren,ongeachtofzenouindezelfdeafdelingwerken.Zo’nspelverdelingmaakthetmogelijkdatzo’ngroepookeengedeeldespelbelevingheeftwaarmensamenbetekenisaankangeven,passievoorheeftenlessenuitkantrekken.Datgaatnietlukkenalsmurenoflagenvandeorganisatiebepalenwieparticipeert.Kortom:jekeuzesinspelvormen,spelverdelingenspelbelevingzijnnauwverbonden.Sluitenzeslechtopelkaaraan,danverwatertenverpieterthetveranderidee.Sluitenzegoedopelkaaraan,danverdiepenenmanifesterenzehetveranderidee.Wiemoeilijkovercongruentiedoet,komtver(Marshak,2001).Wieermakkelijkoverdoetniet.Themapisnottheterritory.Hetverhaaloverspelbelevingimpliceertnogeenrelativering:geenenkelelandkaartstaatgelijkaandeeigenlijkereiservaring.Geenpraatplaatvangtofvervangtdiewerkelijkheid.Bateson(1972)benadruktedaaromaltijd‘Themapisnottheterritory.’Eenperfectlandkaartisnietnodigenzelfsongewenst.ZotekentWeick(1987)mooiophoeHongaarsemilitairenaandedoodontsnaptentijdensdagenlangesneeuwstormenindeZwitserseAlpendoorzichvastteklampenaaneenlandkaartdieachterafvandePyreneeënbleektezijn.Zijwarengenoodzaaktsteedstepuzzelenwatwijswas.Datprocesvanbetekenisgevinghielpheneenwegtevindeninniet-vertrouwdterrein.Jezoukunnenzeggendatdewaardevaneenlandkaartisdatjejeersamenoverkanbuigenenhetjedantothandelenkanaanzetten.Hetspelenmetdepraatplaatisdaaromevenbelangrijkalshetdoorgrondenvandepraatplaat.Deplaatiseen‘transitionalobject’dathelptenerzijdsmetbeidebenenreëelindebuitenwereldtestaanenanderzijdsdefantasieenverbeeldingvandebinnenwereldtevolgen(Winnicot,1974).Hiermeezijnweterugbijhetstrevenvaneencombinatievanspelenambacht.Datwiljenietalleenbinnendezevenelementenbinnendepraatplaat,maarjuistookinhethanterenvanhetsamenspelertussen:deplaatalsgeheel.


Despelmetafoorwijktstevigafvandedominanteverander-enorganiseertaal,maaristegelijkookvertrouwdin(enbuiten)onswerklevenalsjedagelijksepraktijkenofdagelijkseuitsprakenalsuitgangspuntneemt.Ikhoudaaromvanzo’nalledaagsetermals‘jezelfophetspelzetten’.Hetisbijuitstekietswatjevanveranderaarsverwacht.Indietermzitingebakkendatheteenbloedserieuzezaakis:erstaatietsophetspelenalshetmisgaatdoetdatschade-zowelaandeopgaafmaarookaanjouwpositieenreputatie.Hetiseenernstigeaangelegenheid.In‘jezelfophetspelzetten’gaatditsamenmethetbesefdatjenietalleenmoetsnappenhoehetspelnugespeeldwordt,maarookdatjedaarvanafmoetwijkenomverschiltemaken.Datisnaastserieusdusookfantasierijk.Hetisresultaatgericht,maarnetzogoedexperimenterend.Ongeachtofjenouvertrouwtopdezealledaagseervaringenofdekritiekopdominanteingenieursmetaforen,beidenwijzenzeeropdathettijdisserieusaanhetspelentegaan.Noot1) MetdankaanJaapBoonstra.Deblogisgeïnspireerddoorgezamenlijke

hoofstukkeninzijnnieuweboek‘Veranderenvanmaatschappelijkeorganisaties’.Referenties- Bateson,G.(1972).Stepstoanecologyofmind.NewYork:Ballantine.- Boonstra,J;H.DeBruin,Y.Burger,R.VanEs,M.vanTwiste.a.(2017)

Veranderenvanmaatschappelijkeorganisaties.Amsterdam:BusinessContact- Caluwé,L.de,enVermaak,H.(1999/2006).Lerenveranderen;eenhandboek

voordeveranderkundige.Deventer:Kluwer/Vakmedianet.- Carr,A.(2003)Organizationaldiscourseasacreativespaceforplay:thepotential

ofpostmodernistandsurrealistformsofplay.Humanresourcedevelopmentinternational,6(2),p.197-217

- March,J.G.(1988)Technologyoffoolishness.In:J.G.March(ed.).Decisionandorganizations.Oxford:Blackwell

- Marshak,R.J.(2001)ManagingthemetaphorsofchangeReflections:TheSoLJournal,2(3),p.6-15.

- H.Vermaak(2009).Ruimteomteexploreren.InG.Smid&E.Rouwette(Red.).Onderzoekendeprofessionaliteit(pp.15-27).Assen:VanGorcum.


- Vermaak,H.(2009/2015).Plezierbelevenaantaaievraagstukken.Werkingsmechanismenvanvernieuwingenweerbarstigheid.Deventer:Vakmedianet.

- Vermaak,H.(2012).Videolezing‘Veranderkundigkijkennaardetransitiejeugdzorg’.BestuurdersconferentiestadsregioAmsterdam.Amsterdam:CampusTV/GemeenteAmsterdam.

- Vygotsky,L.S.(1978).MindinSociety.Cambridge(Mass.):HarvardUniversityPress.�

- Weick,K.E.(1987)Makingsenseoftheorganization.Malden:Blackwell.- Winnicott,D.W.(1974)Playingandreality.Harmondsworth,UK:Penguin

Veranderen als samenspel (1). Het einde van de man met het...

Documents

Transcript of Veranderen als samenspel (1). Het einde van de man met het...