1

“Hele wereld stemt mee over Forum”:aldus kopte het Dagblad van hetNoorden op 15 november jl. Inmiddelsweten we de uitslag. Of we daar gelukkigmee zijn? Ach, zoveel hoofden, zoveelzinnen..... Het was niet mijn keus (WielArets wel). Er is in ieder geval een dui-delijke uitspraak met een hoge mate vanconsensus tussen publiek en deskundi-gen en dat is winst. Piet Spijk bliktelders in dit Vriendenbulletin terug ophet geheel. Wat mij in de hele procedu-re heeft bevreemd, is dat een keusgemaakt wordt op uiterlijke aspecten,gezien in vogelvlucht, terwijl de gebrui-ker t.z.t. met zijn voeten op de grondstaat en vooral in de functionaliteitgeïnteresseerd zal zijn. Gelukkig schijntde vakjury daar wel aandacht aanbesteed te hebben.Sinds kort is het bestuur met de komstvan Klaas Swaak weer op volle sterkte.Hij was o.a. directeur van de Simon vanHasseltschool en zes jaar (tot 1998)wethouder bij de gemeente Groningenmet uiteenlopende portefeuilles. Meerinformatie over zijn CV verschijntbinnenkort op onze website.Tja, onze website.... Kon ik exact vijfjaar geleden in mijn eerste (!) “Van deVoorzitter” melden: “Bovendien gaanbinnenkort de Vrienden de digitale snel-weg op: onze website http://www.vrien-denstadgroningen.nl is in een vergevor-derde staat van voorbereiding!”,inmiddels ondergaat deze met de hulpvan onze donateur, de heer Wim vanRink, een grondige revisie. In feitewordt hij geheel nieuw opgebouwd enzal daarna ook van meer “inhoud” wor-den voorzien. O.a. komt er een archief-

functie waar oude nummers van hetVriendenbulletin in .pdf vorm te raad-plegen zullen zijn, terwijl de actualiteitu een beeld moet gaan geven van hetprogramma in de nabije en de wat meerafgelegen toekomst. Ons bestuurslid,John Berkhout, gaat als webmasterfunctioneren. We hopen dat dit ei tochuiterlijk in mei gelegd zal zijn. We hou-den u op de hoogte....Verder heeft u mogelijk via de jungle-telefoon gehoord van de actie rond denieuwe omroep “C”, opgericht doorKees van Twist (inderdaad: Groningermuseum) en Ad ’s Gravesande. Doel van“C” is een omroep te worden van Kunsten Cultuur. De situatie rond het huidigepublieke bestel kent u en geeft - naar demening van velen - weinig aanleiding totvreugde. “C” wil daarin drastisch veran-dering brengen. In 2008 wil “C” vanstart. Als Vrienden voelen we een zeke-re affiniteit met deze actie, reden om erin dit “van de Voorzitter” aandacht aante besteden. U kunt lid worden voor € 1per maand en t.z.t. melden dat u aan dewieg hebt gestaan van deze trendbreukin de historie van het publieke bestel. Meer informatie ophttp://www.omroepC.nl.

Vier jaar geleden wenste ik u om dezetijd: “en nu de sneeuwklokjes maar uitde grond kijken!” Dat moeten dit jaardan maar de narcissen worden!Hoe dan ook: een aangenaam voorjaartoegewenst.

Paul Nieuwenhuish.t. Voorzitter

PA U L NI E U W E N H U I S

Van de Voorzitter

2

Piramide met sleutelgatGroninger Forum

Dit hemel op aarde noemen.

Greep naar de sterren. Weg naar God.

Icoon, slanke verleider, wangedrocht.

Laat je omarmen door het warme plein.

Ze zullen je haten, van je houden.

Je hart verlicht de blinde nacht.

De sleutel opent een nieuwe stad.

Een dromer leegt zijn laatste glas.

Een meisje danst wat zonlicht in de dag.

In een vermoeid café worden kaarten

vals geschud. Verzakte mannen

mompelen als vanouds.

Tijdens de Poëziemarathon op 25januari 2007 werd Rense Sinkgraven(Sint Jacobiparochie, 1965) voortwee jaar benoemd tot Stadsdichtervan Groningen. De benoemingscom-missie was onder de indruk van dehoge kwaliteit van Sinkgravensgedichten. Zijn vrije verzen hebbeneen trefzekere stijl en zijn mooi vantaal. Zij roepen direct aansprekendebeelden op. Met een toegankelijktaalgebruik wordt een wereldgeschetst die zich op meerdere niveaus laat interpreteren. Ve r d e rwerd de commissie getroffen door deprachtige tegenstellingen, fraaiemetaforen, de ironie en de woordspe-lingen waardoor de zwaarte van degedichten wordt verlicht.

Sinkgraven is als stadsdichter literairambassadeur van de stad en zalgedichten voordragen bij allerlei gele-genheden om dit ambassadeurschapgestalte te geven. Hij wil een bijdrageleveren aan de poëtisering van destad. Poëzie moet een meer promi-nente plaats in de stad gaan verwer-ven.

Rense Sinkgraven houdt iedere vrij-dagmorgen van 10.00 tot 12.00 uurspreekuur op zijn werkplek op detweede verdieping in de OpenbareBibliotheek, Oude Boteringestraat18.

Rense Sinkgraven

3

16264 inwoners van Groningen, 1586 jongeren en 2832 niet inGroningen wonenden hebben hunvoorkeur aangegeven voor drie van dezeven ontwerpen voor het GroningerForum. Met het advies van de beoor-delingscommissie is de uitkomst vande publieksenquête voorgelegd aan degemeenteraad, die eind maart dearchitect kiest.

Alle waardering voor de gemeentevoor de wijze waarop de bevolking bijhet project is betrokken. Een vervolgop vergelijkbare wijze voor de ont-werpen voor de oostwand van deGrote Markt is al in het vooruitzichtgesteld.

De uitslag is onverwacht eenduidig:zowel in de publieksenquête als bij debeoordelingscommissie werd het ont-werp van NL Architects eerste, opkorte afstand gevolgd door dat vanVan Egeraat; het ontwerp vanNeutelings Riedijk werd derde. Dejeugd koos het gebouw van UNStudioals derde.

De race lijkt gelopen te zijn. Waaromdan nog een beschouwing in hetVriendenbulletin?Daarvoor zijn twee redenen. In deeerste plaats ben ik altijd geneigd kri-tisch te kijken naar iets waaroveriedereen het eens is. Ten tweede hebik het gevoel dat er na de eenstem-migheid een sfeer is ontstaan waarinniets meer over de ‘winnaar(s)’ magworden opgemerkt.

Ik ben het dan ook eens met de frac-tieleider van het CDA – ik ben geenlid van het CDA – die stelt dat de raadzijn eigen verantwoordelijkheid heeft.En ik ben het niet eens met de frac-tieleider van D66 die vindt dat degenedie nu nog iets opmerkt dat voor deBühne doet.

De raad kiest en kan zich later, mochter iets fout gaan, niet beroepen op deenquête of beoordelingscommissie.Het is geen referendum. Ik verwachtvan elk raadslid dat hij of zij zelf, metde uitslag van de enquête en het gede-gen rapport van de beoordelingscom-missie in de hand, de inzendingennog eens grondig bekijkt. Het belangvan en de investering in hetGroninger Forum kan niet met min-der toe.

Bij de uitslag van de publieksenquêtepast eerst enige toelichting. Een vanrapporteurs attendeerde mij erop dat,met 3, 2 en 1 punt(en) voor de eerste,tweede en derde keuze, een ontwerpmaximaal slechts de helft van hettotale aantal punten kan halen; vanelke stem gaan 3 of meer punten naarandere ontwerpen. Met 25,1% haaltNL Architects dus net de helft van de50% die maximaal mogelijk zijn. NLArchitects is door ruim tweederdevan inwoners van Groningen die mee-deden in de topdrie gezet, gevolgddoor Van Egeraat met bijna tweeder-de en Neutelings Riedijk met ruim dehelft. Dit ter geruststelling van wie

PI E T SP I J K

Aantekeningen bij de Forumontwerpen

dacht dat het percentage van 25 welerg laag is voor een winnaar.

Enkele kanttekeningen, vooral bij dekoploper. Als het een goed ontwerp ismoet het die kunnen hebben. En alser opmerkingen bij zijn die hout snij-den – de beoordeling daarvan enoplossingen daarvoor laat ik aan deraad over – kunnen die beter nu wor-den gemaakt dan wanneer ergebouwd wordt of wanneer hetgebouw er staat.

In het Forum van NL Architectsbepaalt de indrukwekkende centraleopen ruimte van gevel tot gevel envan vloer tot dak, de sfeer. Deze ruim-te schept ook de beste voorwaardenvoor de uitwisseling tussen de ver-schillende functies in het gebouw,vindt de beoordelingscommissie; almoet dit nog wel worden uitgewerkt.Het ontwerp suggereert roltrappenkris kras door de immense hal, maarhet is de vraag of roltrappen die eengapende diepte van 30-40 meter over-bruggen dat functioneren niet wat inde weg staan: laten niet veel bezoe-kers het afweten als ze er voor staan?Vangnetten eronder – een enigermatecryptische bijdrage aan de sfeer – oftoch maar minder openheid?

Het Forum van NL Architects staatmeer op een vergroot plein dan dathet, met de betrekkelijk smalle voor-gevel, bijdraagt aan de vorming van

het plein, maar voor een deel van deachterkant van de Poelestraat biedtdit extra mogelijkheden. De ingangvan het Forum komt aan de zijkant.Dat verwacht je niet; je wilt er rechtop af lopen vanaf de Grote Markt. HetStadhuis heeft de ingang niet aan dezijkant, de Stadsschouwburg niet, hetGroninger Museum niet en het UMCGook niet. De Oosterpoort had wel zo’nsituatie, maar die heeft men al langgeleden veranderd. Je kunt tochmoeilijk aan het Forum een bordjehangen ‘Ingang om de hoek’?De beoordelingscommissie doet ernogal gemakkelijk over.

Opvallende aspecten van het ontwerpvan NL Architects zijn ook de open-gewerkte zijgevels. Die bieden vanbuitenaf goed zicht op de activiteitenin het gebouw en vanuit het Forumeen goed zicht op de omgeving, con-stateert de beoordelingscommissie.Maar je moet wel op je tenen langs deMartinikerk of door de Poelestraatlopen wil je daar nog net de boven-kant van zien. En is het uitzicht uithet Forum naar de Grote Markt nietveel interessanter dan naar de zijkan-ten?

Je zou het gebouw een kwartslag wil-len draaien, met een beeldbepalendegevel en het glas aan de NieuweMarkt; en dan komt daar ook deingang. Maar dat kan niet zonder heteen min of meer vierkante platte-grond te geven.

4

Van links naar rechts:Forumontwerpen van NL Architects, Erick van EgeraatAssociated Architects enNeutelings-RiedijkArchitecten

Wat het ‘verleiden’ van debezoekers betreft; het geslotenfront aan de Nieuwe Markt vanhet Forum van NL Architectsmag dan, mede door het voor-gestelde materiaal, zandsteen,aan de Martinitoren refereren,het lijkt mij niet de meest uit-nodigende gevel van de zevenontwerpen. Overigens, zand-steen – wist men dat echtniet? – mag al sinds hetZandsteenbesluit van 4 okto-ber 1951 niet meer in nieuwegebouwen worden verwerkt.Dan maar een kunststof diedaar op lijkt?

Als er één gevel is die nieuws-gierig maakt naar wat er ach-ter de oostwand van de GroteMarkt te doen is, dan is het despectaculaire voorgevel vanUNStudio. Bovendien verbindtde zig-zag glasgevel het inte-rieur met het, ook al met sche-ve belijningen ingedeeldeplein; het zou daar een heelaparte wereld worden op deNieuwe Markt.

Door de Vrienden van de Stadis bij nieuwbouw altijd aan-dacht gevraagd voor de schaalvan de bestaande gebouwen.Van Egeraat is eigenlijk deenige die, met een driedelingin de frontgevel en een traps-gewijze opbouw van hetForum een gebaar maakt naarde kleinschalige omgeving.

Je ontkomt niet aan de verlei-ding de beste elementen uit deontwerpen te willen combine-ren: de ruimtewerking van NLArchitects, de schaal van VanEgeraat, een heldere interneopbouw als bij Neutelings, ende voorgevel en de NieuweMarkt van UNStudio.

De beoordelingscommissiemerkt bij NL Architects op dat

het gebouw zich enigszins ont-trekt aan het vooraf gesteldebouwvolume, maar het ont-werp ‘creëert juist daardooreen eigenzinnig en zorgvuldiggesitueerd gebouw.’ Afgezienvan mijn vragen bij ‘zorgvuldiggesitueerd’, ik vermoed datminder kubieke meters deandere ontwerpers ook welgoed zou zijn uitgekomen. Enals het Forum van NLArchitects straks wel aan decapaciteit moet voldoen, gaatdat dan ten koste van de eigen-zinnigheid en de zorgvuldigesituering?

Het is een hele toer een kolos-saal gebouw als het GroningerForum in dit betrekkelijkkleinschalig gebied in te pas-sen. Nu van de functies die erin moeten komen in de afge-lopen jaren enkele zijn afge-vallen kan de gemeente nogeens kritisch kijken naar debenodigde inhoud. NLArchitects lijkt daar alvast opvooruit te zijn gelopen. Eenwat kleiner en mogelijk watlager Forumgebouw bespaartkosten en geeft de architect bijhet definitieve ontwerp meermogelijkheden. Het moet nietzo zijn dat er ‘gewone’ kanto-ren in moeten komen om hetvol te krijgen.

Het Forum mag en moetgezien worden vanaf de GroteMarkt. De maquettes wekkende indruk dat de toegangs-straat erg smal is; het zicht ophet Forum is matig. Dus eenbredere verbinding is aan tebevelen, eventueel, een sug-gestie die wij hoorden, in devorm van een trechter die watbreder is aan de kant van deNieuwe Markt.

Gevel ForumontwerpUNStudio

55

6 PI E T E R BO O T S M A

Een gesprek met Kees van Twist overhet Groninger Forum

De man die als geenander in vuur envlam raakt als hetGroninger Forumter sprake komt isKees van Tw i s t ,directeur van hetGroninger museum.

Als ik hem bij hetbegin van hetgesprek over hetForum vertel vanhet werk van deVrienden van deStad Groningen enals voorbeeld hetkritische adviesnoem dat deVrienden hebbenopgesteld over hetvanuit zijn werkka-mer in het museum

goed zichtbare Stadsbalkon, spreek ikals mijn verwachting uit dat de gemeen-te er zo’n twintig jaar over zal doen omhet balkon weer af te breken. “Neen”,roept van Twist, “afbreken nu! Meteen!Het is een volkomen mislukking”.

De geschiedenis van het Forum.Even bevlogen maar dan in het positie-ve spreekt hij over het Forum. Het beginligt in de gesprekken die de museumdi-recteuren van de stad in de jaren negen-tig met elkaar voeren. Vanaf 1999 zitSjeerp Leistra, directeur van degemeentelijke dienst Onderwijs,Cultuur, Sport en Welzijn de gesprekkenvoor: het thema is inmiddels demuseumstructuur van de stad. Er is

sprake van een zestal musea: drie muse-ale collecties zijn eigendom van deRijksuniversiteit, en dan zijn er hetGroninger museum, het NoordelijkScheepvaartmuseum en het Natuur-museum. Knelpunten zijn onder meerde ontoereikende financiering en deonvoldoende expositie van de histori-sche collectie van het Groningermuseum. Het is de later door degemeenteraad weggejaagde wethouderPattje die het museumbestel wil aan-pakken. Uiteindelijk zullen twee herenblijven doorpraten: Van Twist en Acdavan het Scheepvaartmuseum. Zij wor-den in 2001 door het gemeentebestuuruitgedaagd om een plan te bedenken datmeer is dan een samenvoeging van dehistorische collecties. Het moet eenambitieus plan worden want B enW vin-den dat er ruimte is voor een belangrijkinitiatief ter versterking van de culture-le infrastructuur. Van Twist is er hele-maal klaar voor; hij heeft inmiddelsgoed nagedacht over historische presen-taties, want hij is betrokken geraakt bijde plannen voor de herinrichting vanhet Rijksmuseum.“Het historisch museum van de negen-tiende eeuw was nodig voor de glorievan de natie,voor de ontwikkeling vande regionale en nationale identiteit. Wecreëerden helden. Nu is er minderhistorisch besef en minder belangstel-ling voor het verleden. En de vraag ishoe we nu meer mensen naar onshistorisch erfgoed krijgen”.De beide heren komen met een brochu-re “Centrum van Geschiedenis” gehe-ten. De ondertitel van het pamflet geefteen idee van de richting die de schrij-

7 vers uitwillen: “beleven, leren en ver-diepen”. Voor Van Twist is de tentoon-stelling “Hel en hemel” richtinggevendvoor welke kant het op moet met histo-rische tentoonstellingen. “De tentoonstelling “Hel en hemel” overde Middeleeuwen in Groningen waseen zeer inspirerende tentoonstelling.De internationale filmregisseur PeterGreenaway ontwierp de expositie diebijvoorbeeld in de Duitse pers zeergoede kritieken verwierf. De cataloguswas snel helemaal uitverkocht en ikword nog steeds over de tentoonstellingaangesproken. Er was zoveel opge-steld. Je kon er veel meer informatie uitputten dan uit de traditionele museum-opstelling. In de presentatie zatenmeerdere betekenislagen. Allerlei zin-tuigen werden geprikkeld. Alleen degeur niet. Dat moet een volgende keererbij.Voor de plaats van vestiging dachtenwe aan het water. Dat sprak Acdanatuurlijk aan. Maar toen barstte dediscussie over de Oostwand los en zijnwe snel op die rijdende trein gespron-gen”.

De OostwandHet is de Rotterdamse stedenbouwkun-dige Willem Jan Neutelings die dezetrein aan het rijden krijgt. Hij ziet kansaan de oostkant van de Grote Markt eenmix van culturele en commerciële func-ties onder te brengen door niet alleen devoorzijde maar ook de achterzijde vande Oostwand bij de plannen te betrek-ken en wel zo dat de openbare ruimteaan kracht en kwaliteit wint. Er komt inhet plan van Neutelings in Groningennog een plein bij, de “Nieuwe Markt”. In het gebouw dat aan de Nieuwe Marktwordt gedacht krijgt het Centrum vanGeschiedenis een plaats maar wel inge-bed in een veelomvattender concept enmet meer participanten dan alleen debeide musea. Dit blijkt uit een nieuwe,in 2004 verschijnende notitie, waarinhet Centrum van Geschiedenis isgeworden tot het HIGG, Huis vanInformatie en Geschiedenis Groningen.Een belangrijke nieuwe participant is deOpenbare Bibliotheek en ook instellin-gen als de RUG, de Hanzehogeschool ende bioscoop “Images” zullen wordengeïnteresseerd. De tekenaar Jan

Verbeek maakt een impressie van deNieuwe Markt. In de gevel van het HIGGis een Groninger coaster opgehangen,de door Van Twist bedachte troostprijsvoor het Scheepvaartmuseum nu eenvestiging aan het water niet meer aan deorde is. Wat de inhoud van het Huisbetreft staan twee begrippen centraal :“domeinen” en “programmering”. Hetwoord “domeinen”slaat op een themati-sche presentatie van het verleden metonderwerpen als “economie en arbeid”,“spiritualiteit”, “kunst”en “erfgoed”,enz. De thematische aanpak bevordertde integratie van de bijdragen van deverschillende deelnemende partijen.Het “programmeren” van de activiteitenbehelst zowel het maken van grotewisseltentoonstellingen als het aan deorde stellen van aan de actualiteit ont-leende thema’s in de vorm van debatten,lezingen, filmvoorstellingen en musealepresentaties. De plannen worden begin2005 door een meerderheid van degemeenteraad aanvaard, waarna op 29juni 2005 de burgers zich in een zoge-naamd correctief referendum kunnenuitspreken. Voor het plan spreken zichuit 30.594 burgers en tegen 26.650. Nahet verschrikkelijke echec van de volks-raadpleging over de Noordwand is deuitslag een fraai resultaat voor de meer-derheid van de Groningse raad. Het HIGG krijgt een nieuwe naam: hetGroninger Forum. In het te bouwencomplex zal Groningen “vibreren”en zal“de geest worden gestimuleerd”, aldusde voorspellingen in de HIGG- notitie.

Activiteiten in het ForumGeestdriftig schudt Van Twist het ene nahet andere idee uit zijn mouw vooractuele thema’s die in relatie met hetverleden aan de orde kunnen wordengesteld. “Het ophangen van Saddam Hoeseinroept discussie op. Naar aanleidinghiervan kan het Forum een presentatiemaken over de laatste terechtstelling inGroningen. Welk debat is daarover inde negentiende eeuw gevoerd? Wa twaren toen de argumenten? Zo wordtde actualiteit in een breder perspectiefgeplaatst.We hebben in ons land een rijk verle-den aan politieke moorden. Betrek datbij het debat dat is losgekomen bij de

moord op Theo van Gogh. Denk ookaan de politieagenten die te Grootegastdoor IJe Wijkstra werden gedood.Hoe voed ik mijn kinderen op. Dandenk ik aan Annie M.G. Schmidt en deGroningse pedagoge WilhelminaBladergroen. Betrek boeken in de pre-sentatie. Haal de discussie uit het ver-leden over lijfstraffen op.Ik denk aan het klooster van Aduard.Veel te weinig leeft in Groningen hetbesef van de grote betekenis van ditklooster in het laat middeleeuwseNoordwest-Europa. We hebben zeven-honderd schedels van monniken op hetkloosterterrein opgegraven. Die wil ikmet de moderne techniek hun gezichtteruggeven. Wat een spectaculaire ten-toonstelling valt hier mee niet te makenover religieuze communiteiten en overeen vergelijking van de religiositeit vantoen met die van nu. Bij dit alles wordthet filmhuis betrokken. De bioscoopImages krijgt er overdag een functie bijwant we laten er documentaires zien,die met de thema’s die aan de ordeworden gesteld te maken hebben. De

documentaire krijgt eennieuw leven!”

“Informatie” en “debat”,dat zijn de kernbegrippenin het betoog van vanTwist. “ We moeten demensen verleiden en uit-dagen tot meningsvor-ming”.

Een ander belangrijk doeldat van Twist met hetForum voor ogen heeft isdat er een nieuw publiekmoet worden aangetrok-ken, publiek dat door-gaans musea mijdt. Zijnervaring met de tentoon-stelling over HermanBrood leert hem dat datbest kan. “Alleen, hetvergt veel van de mede-werkers om niet voorna-melijk voor “ons soortmensen” bezig te zijn. Det h e m a ’s moeten heelactueel, heel dicht bij demensen gekozen wor-den”. En weer borrelende ideeën op. “De verru-

wing op de voetbalvelden van alle tij-den. De zegeltjes die mensen spaardenen sparen om zich iets begeerlijks aante schaffen. Douwe Egberts! Mensen dieanders niet komen moeten gefasci-neerd raken over wat er in het Forumgaande is. Het komt de samenlevingten goede.”

De Forumontwerpen.Tenslotte komt het gesprek op de ont-werpen voor het gebouwencomplex aande Nieuwe Markt dat het Forum eenshuisvesting zal bieden. (Het gesprekmet Van Twist vindt twee dagen voor depresentatie van de plannen van dezeven architecten plaats.)“We hebben zeven goede architectenuitgenodigd. Het resultaat zal zijn eenaansprekend landmark in de binnen-stad. Durft de stad dat aan? Je moetniet alleen maar willen bewaren. Devraag is welke functie je aan de GroteMarkt toedicht. En je moet de plannennooit los zien van de Noord- en deZuidwand en het plein als geheelbeschouwen. Mooi is dat voor- enachterkant van de Oostwand metelkaar in verbinding worden gebracht.De Nieuwe Markt wordt terzijde vanhet Forum omzoomd door schitterendeoude gevels. Een kwijnend deel van deGrote Markt geef je kans op nieuwevitaliteit. Je creëert wel wat!”

Van Twist is een warm voorstander vande gekozen besluitvormingsprocedure.“Je betrekt de bevolking erbij. Dat isgebeurd met het correctief referendum.En dat gebeurt nu weer. De politiekneemt uiteindelijk het besluit na hetadvies van de burgers en van een juryvan deskundigen. In de gemeenteraadwordt de afweging gemaakt en dat isprima, want de politiek is goed in hetbeargumenteren. Ikzelf leg twee crite-ria aan: er moet sprake zijn van eenaansprekend, bijzonder gebouw én deinhoud moet functioneel zijn tenopzichte van de Forumgedachte”.Inmiddels is één van de beide partnersvan het eerste uur, het Scheepvaart-museum, afgehaakt. ”Komt de coaster nog aan de gevel tehangen?” vraag ik Van Twist. “Neen,daar is geen sprake meer van”. En zo iseen van zijn vele ideeën achteloos aande vergetelheid prijsgegeven.

8

9

Tussen de vele donkere burgemeesters-portretten in de gangen van hetGroninger stadhuis hangt een schilde-rij dat er door kleurigheid en stijl vanschilderen nogal uitspringt. Het betrefthet dubbelportret dat Jan Altink in1936 maakte van de socialistischeGroninger wethouder Eltjo Rugge metzijn vrouw Anna Rugge - Mulder. Striktgenomen past het schilderij van hetechtpaar Rugge niet binnen de contextvan het stadhuis en de burgemeester-sportretten. Eltjo en Anna Rugge vier-den in de zomer van 1936 hun veertig-jarig huwelijk en lieten zich bij die

gelegenheid schilderen door JanAltink, prominent lid van de Groningerkunstenaarsvereniging De Ploeg. Hetwerk is altijd in het bezit van de fami-lie gebleven, totdat de gemeente het in1999 kocht van Rugge’s kleinzoonAnne, die vernoemd was naar zijngrootmoeder Anna Rugge - Mulder.Jan Altink schilderde het echtpaar zeertoepasselijk binnen de ambiance vanhuis en tuin, zittend tussen de bloeien-de struiken, met rechts nog net dehoek van een bakstenen huis.Uiteraard figureerde de man hier in deeerste plaats als echtgenoot, maarAltink profileerde hem evenzeer als debestuurder van formaat die hij in deloop der jaren was geworden. De trotsekop verraadt Rugge’s onbuigzamekarakter. En opgesteld als een impo-sant borstbeeld steekt de wethouder instijlvol grijs af tegen de bijna volksekleurigheid van zijn vrouw. Altinkschilderde van Eltjo Rugge een statie-portret, terwijl Anna met haar ronderug, haar glimmendrode wangen enstijf gepermanente haren toch bovenalde moeder is van de negen kinderendie ze met Rugge kreeg.

De tegenstelling tussen beide figuren,die hier immers als symbool van ver-bondenheid zijn vereeuwigd, geeft aanhet totale beeld een zekere psychologi-sche lading. Altinks werk is op het eer-ste gezicht een gewoon portret, maarbij nader inzien prikkelt het de ver-beelding. Want was Anna Mulder in deloop der jaren misschien zichzelfgebleven en zien we bij Rugge een aan

AN N E M A R I E TI M M E R

Uit de kunstcollectie van hetGroninger stadhuis: Wethouder Eltjo Rugge en echtgenote geschilderd door Jan Altink

Jan Altink, portret vande heer en mevrouwRugge, 1936. Foto: John Stoel; in: Dekunst van het stadhuis.Openbaar kunstbezit inde gemeente Groningen,Groningen, 2006.

geleerde waardigheid? En is de over-heersende kleur van haar jurk een tri-viaal gegeven of refereert het rood alseen verborgen symbool aan de revolu-tionaire idealen van haar man. Het zijnvragen waarover we slechts kunnenspeculeren.

Wel weten we dat Eltjo Rugge zijn socialistische principes ook vertaaldein daden. Uit de literatuur over hetSocialisme en de Arbeidersbewegingblijkt dat Rugge geen salonsocialist wasen dat hij het arbeidersbestaan aan delijve had ondervonden. Direct na delagere school ging hij als kleermakers-knecht aan de slag. Vervolgens werktehij nog jaren als broodbezorger voordatzijn loopbaan binnen de politiek in1901 begon. Rugge was eerst gemeen-teraadslid voor de SDAP in Groningenen werd later lid van de ProvincialeStaten en van de Tweede en EersteKamer. Daarnaast was hij jarenlangwethouder van Volkshuisvesting enOpenbare Werken, en vooral in dezefunctie heeft hij voor de arbeidersbe-volking veel betekend. 1) WethouderRugge was de ‘Wibaut’ van de stadGroningen. 2) Hij liet de krotten oprui-men en nieuwe arbeidershuizen bou-wen die van moderne gemakken warenvoorzien. Onder zijn leiding kreeg destad riolering en hij stimuleerde debouw van zwembaden, badhuizen enspeeltuinen.

Maar behalve om zijn verdienstenstond Rugge bekend om zijn stugge

karakter en compromisloze houding,waarmee vriend en vijand binnen depolitiek heel wat te stellen hadden. Zoventileerde hij zijn revolutionaire idee-ën op het verkeerde moment, toen hijop 14 november 1918 het voorbeeldvan Troelstra volgde en op een bijeen-komst van de SDAP in de GroningerHarmonie de arbeiders aanzette toteen machtsovername. “Ik rui op even-tueel tot verzet tegen de leidendemachten in ons land”, zo sprak Rugge,die hierdoor in conflict kwam met hetpartijbestuur en onacceptabel werdvoor een wethouderspost. Het was danook als vervanger van een zieke partij-genoot dat hij in 1923 alsnog kon aan-treden als wethouder van Volkshuis-vesting en Openbare Werken. Op 1december 1924 kreeg hij de portefeuil-le definitief, waarna hij meer dan twin-tig jaar deel uitmaakte van het dage-lijks bestuur van de stad. En het isongetwijfeld vanwege zijn betekenis alswethouder dat het door Altink geschil-derde werk intussen deel uitmaakt vande collectie portretten van Groningerstadsbestuurders.

1) Zie voor informatie over Rugge’spolitieke loopbaan: B. de Vries, ‘Een sociaal-democraat inhart en nieren: Eltjo Rugge’, in: M.Duijvendak en B. de Vries, (red), Stadvan het Noorden. Groningen in detwintigste eeuw, Assen 2003, pp. 67-69.

2) F.M. Wibaut was met een onderbre-king van twee jaar van 1914-1932 wet-houder van Volkshuisvesting enArbeidszaken in Amsterdam. Evenals Rugge was hij lid van de SDAPen was hij een groot voorvechter vanbetaalbare sociale woningbouw.

(Dit artikel is een verkorte versie van:A. Timmer, ‘Eltjo Rugge en Harm Buiter’,in: De kunst van het stadhuis.Openbaar kunstbezit in de gemeenteGroningen, Groningen 2006.)

Eltjo Rugge in 1922.Foto P.B. Kramer, coll.RHC GroningerArchieven [1785-16679]

10

11

Het huis met de winkelaan het GedempteZuiderdiep 154

TI N E K E VO O I J S

Drie generaties Knol, bakkers inGroningen

In de bakkerswinkel op hetGedempte Zuiderdiep 154vlak bij de AcademieMinerva kun je Knol’s koekkopen. Hier wordt de echteGroninger koek verkocht.De winkel is al sinds 1923in het bezit van een lid vande familie Knol. Niet alleenkoek, ook brood, beschuiten andere bakkersproduc-ten en bovendien streek-producten als boerenjon-gens en boerenmeisjes,snoepgoed en jams zijn daarte koop. De koek wordtgebakken in de bakkerij vanKnol aan het Hoendiep 93.

Daar is ook de tweede winkel van Knolgevestigd waar je net als op hetZuiderdiep verse koek en streekproduc-ten kunt kopen. De eigenaar van dekoekbakkerij en de twee winkels isEdwin Knol, de kleinzoon van Egge Knoldie in Groningen begon met een bakkerijaan het Zuiderdiep.

GeschiedenisGrootvader Egge Knol was vanaf zijn11de jaar bij bakkers in de leer, eerst bijeen bakker in Zijldijk en later bij anderebakkers in de omgeving. In 1919 vertrokhij naar de stad Groningen om daar bak-kersknecht te worden bij bakker Vonckaan de Nieuweweg. Hij trouwde vervol-gens met een zuster van zijn baas. In1923 nam hij een bestaande bakkerijaan het Zuiderdiep over, waar zich nunog de winkel bevindt waar je Knol’skoek en andere producten kunt kopen.In de winkel is nog de plaats te zien -ach-

ter het opstapje bij de toonbank- waarhet kamertje was met de bedstee waarinopa en oma Knol sliepen. Achter dezebedstee was de woonkamer, daarachterde keuken en daarachter de bakkerij. Inde bakkerij sliepen toen de bakkers-knechten. Toen het gezin zich uitbreid-de, werd ook de bovenverdieping, dieeerst verhuurd was, in gebruik genomen. Met de bakkerij nam Egge Knol ook bak-kersgereedschap en -benodigdhedenover. Hij was brood-, koek- en banket-b a k k e r, toen gespecialiseerd in Duitsbrood. Hij breidde de bakkerij steedsmeer uit door pandjes achter de bakkerijop te kopen en die erbij te trekken, tot-dat dat niet meer mogelijk was.

In 1959 werd het karakteristieke pandaan het Hoendiep, nr. 93, gekocht doorE. Knol en zoon, zoals de firma toenheette. Het gebouw dateerde uit 1913 enverving een ouder gebouw dat doorbrand was verwoest.1) Stoomwasserij DeHoop was hier gevestigd. Het huis rechtsvan de Stoomwasserij is gebouwd in1923. 2) Egge Knol verhuisde in 1959naar dit huis naast de bakkerij. In denieuwe bakkerij kwam een elektrischeoven. Het leek wel een broodfabriek, vol-gens mensen in die tijd. Maar het wasnog steeds een ambachtelijke bakkerij.Egge Knol had in die tijd veel personeelin dienst, wel 25 of meer. Vooral veelbroodlopers die met bakfietsen hetbrood in de stad bezorgden. Zijn zoonDurandus, die samen met hem de bakke-rij dreef, bleef aan het Zuiderdiep wonentotdat zijn vader in 1964 ziek werd enmet het werk moest stoppen. Toen gingDurandus naast de bakkerij wonen.

In de jaren ’70 vielhet besluit om zichte specialiseren, devraag was: doorgaanmet het bakken vanbrood of van koek?Het werd de koek.Dat betekende voorde bakker lateropstaan: in plaatsvan om 2 uur ’snachts begon hij

voortaan om 5 uur. Ook was het eenvou-diger om één product te maken danzoveel verschillende producten. Er werdeen nieuwe oven aangeschaft: een ket-tingoven, een gasoven. De bladen metkoek gaan door de 12 m lange oven lang-zaam verder tot ze er aan de andere kantgaar uitkomen.

Hoe is de Groninger koek ontstaan?Over het ontstaan van de Groningerkoek is weinig bekend. Het zou een vari-ant zijn op de Deventer koek, aldusEdwin Knol. Van de Deventer koek wasal sprake in de Middeleeuwen. In 1417stelde het bestuur van Deventer al regelsop voor het maken van koek, regels overde te gebruiken grondstoffen. Door haar

lange houdbaarheid was heteen geschikt product voor deexport naar Bergen inNoorwegen en havens aan deOostzee. In 1593 telde de stadDeventer 13 koekbakkers dieallen lid waren van het koek-bakkersgilde. Het recept is nogsteeds geheim, maar volgensEdwin Knol lijkt de Groningerkoek meer op de Deventerkoek dan op de Friese kruid-koek.

Verschillende soorten Knol’skoekDe echte Groninger koekenzijn de sukade- en de gember-

koek. Daarnaast bakt Knol de krenten-koek, de rozijnenkoek, de oudewijven-koek (met anijs) en de notenkoek. Delaatste vijf jaar maakt Knol ook chocola-dekoek, ananas-walnootkoek en tropicalkoek met stukjes gekonfijte ananas enbanaan.Het verschil tussen de koek van Knol enandere Groninger koeken zit hem niet inde bereidingswijze en ook niet in de

ingrediënten, maar in de onderlinge ver-houding van de ingrediënten. Het receptis van grootvader Egge Knol. Dat is nogniet veranderd. Alleen werd vroegermassé gebruikt als ingrediënt, wittezoete brokken, een aardappelmeelpro-duct dat niet meer gemaakt wordt. Dit isvervangen door dextrose en een suiker-stroop of honing. Bakkerij Klaassensvroeger op de Herestraat gebruiktehoning in zijn koek.

De bereiding van Knol’s GroningerkoekDe koek wordt gebakken zonder boter ofandere vetten. Het zogenaamde grond-deeg maak je op de volgende manier. Jegooit een kookpot met kokend water bijhet roggebloem in de menger, met dex-trose en blanke stroop, suikertjes enoude koek. Oude koek, 8% van het totaalvan de ingrediënten is heel belangrijkvoor de smaak en het volume (debakaard, veerkracht) van de koek. Ditmengsel wordt gekneed. Ve r v o l g e n swordt het deeg bij een temperatuur van65 graden op platen gestort om verder afte koelen. Die temperatuur van 65 gra-den is belangrijk voor de verstijfselingvan het deeg. Na 24 uur wordt het deeg weer in demenger gedaan met koekkruiden, invert-pasta (suikers) of honing, suikerbrokjesen rijsmiddel (natriumbicarbonaat). Ditmengsel wordt gedraaid in de menger, zoontstaat het koekdeeg. De afweegmachi-ne maakt gelijke brokken van het deeg.Deze brokken worden met de hand totkoeken gevormd. Dan pas wordt de suca-de of gember aangebracht aan de zijkan-ten. Groninger koek is ‘aanlegkoek’.Vervolgens wordt elke koek apart met dehand op een bakplaat gelegd, ongeveer20 koeken per bakplaat met aan hetbegin en einde van de rij een stuk kant-koek. In de kettingoven passen 36 bak-platen. Een voor een worden deze naarbinnen geschoven in de oven die verhitis tot een temperatuur van 180 graden.Na een bakproces van 70 minutenschuift de koek aan de andere kant vande oven weer naar buiten.

Wat er omgaat in het bedrijfHet werk begint om 5 uur ’s morgens.Dan gaat de oven aan voor het voorver-warmen. Het gronddeeg staat al klaar,

12

Woning naast de bakkerij aan hetHoendiep

Broodbezorger uit de etalage aan hetGedempte Zuiderdiep

het wordt bewerkt tot koek-deeg. Om 6 uur gaan de eer-ste koeken de oven in. Hetbakken gaat door tot 11 uur,half twaalf. Daarna wordende koeken verpakt enbezorgd. De bakkerij wordtschoongemaakt. Om een uurof twee is dat klaar.Per week worden ongeveer10.000 koeken gebakken.Op vrijdag worden er meerkoeken gebakken vanwegehet weekend.In het bedrijf werken vijfkoekmakers inclusief debaas, daaronder valt ook deovenist, verder een chauf-feur en vier verkoopsters.De klanten zijn marktkoop-

lieden, supermarktvestigingen die zelf-standig kunnen inkopen, en brood- enbanketzaken. Het afzetgebied isGroningen en de kop van Drenthe. Dekoek wordt niet naar het buitenlandgeëxporteerd op één uitzondering na: eris in Berlijn een winkel met Nederlandseproducten, daar gaat vijf keer per jaareen zending koek naar toe.

Edwin Knol Edwin Knol begon in de bakkerij te wer-ken, toe hij 17 jaar was. Zijn vader vonddat eigenlijk niet goed. Hij vond het werkzwaar en dacht dat zijn jongste zoonbeter verder kon leren en bijvoorbeeld

leraar kon worden. Maar Edwin wildegraag de bakkerij in en zo gebeurde. Hijvolgde twee jaar lang één dag in de weekde brood- en banketschool en haalde zijnmiddenstandsdiploma. Toen hij 21 jaarwas, vormden Edwin en zijn vaderDurandus een commanditaire vennoot-schap (in 1986). In 1995 stopte Edwinsvader en werd Knol’s koekbakkerij weereen eenmanszaak.

Verwachtingen voor de toekomstEr zijn geen plannen om Knol’s koekdoor reclamecampagnes nog populairderte maken. Dit past niet bij het ambach-telijk karakter van het bedrijf. Een zeke-re uitbreiding van de bakkerij is welmogelijk, maar dan in kleine stapjes. Deklantenkring kan geleidelijk iets wordenuitgebreid door mond-op-mond-reclame.De productie kan iets worden opgevoerd.Er kunnen nieuwe producten wordengemaakt in de lijn van de Groningerkoek, met een andere vulling. Het pand aan het Hoendiep bevalt goed,hierin is ruimte genoeg, ook voor eenlangzame groei van het bedrijf. Hetambachtelijk karakter van het bedrijf isbelangrijk en blijft gehandhaafd. Vertreknaar een bedrijventerrein wordt nietoverwogen.

Noten:1) Groninger Archieven, toegangsnr. 1842,

inv. nr. 11812) Groninger Archieven, toegangsnr. 1849,

inv. nr. 10/1833

13

Bakker uit de etalageaan het GedempteZuiderdiep

Koekbakkerij Knol aanhet Hoendiep

14 JA N VA N D E R LA A N

Activiteitenverslag 2006

BestuurHet bestuur onderging vorig jaar diversewijzigingen.In het begin van het jaar zegde BenBoersma zijn bestuursfunctie op.Gelukkig konden er in 2006 drie nieuwebestuursleden worden verwelkomd:-in april Pieter Bootsma, oud-rector vanhet Wessel Gansfort College,-in oktober Tjeerd Duursma , oud-vice-president van de Rechtbank,-in december Klaas Swaak, oud-wethou-der van de Gemeente Groningen.

Het bestuur vergadert als regel op dederde woensdagavond van de maand.De vergaderingen vonden -behalve in demaand juli- elke maand plaats.

VriendenbulletinIn 2006 is vier maal hetinformatieblad Vr i e n d e n -bulletin uitgebracht, denummers 44 t/m 47.De omslag verscheen na deviering van het twintigjarigjubileum in kleurendruk.Aandacht werd besteedaan de gemeentelijke plan-nen voor de Oostwand vande Grote Markt en hetGroninger Forum en aande woningen van hetBlauwe Dorp in deOosterparkwijk.Oude woningen in de staden oude gevelstenen wer-den besproken. Er warenboekbesprekingen en com-mentaren en als vasterubriek kreeg een inter-

view met een winkelhouder van oude enbijzondere Groninger speciaalzaken eenplaats.Ook de aankondigingen van komendeactiviteiten voor donateurs werden eringepubliceerd.

Excursies / lezingenVoor de donateurs en andere belangstel-lenden gaf Gert Kortekaas, archeoloogvan de Gemeente Groningen, op 22februari 2006 een voordracht over debetekenis van Van Giffen voor de arche-ologie van de Stad en over de ontwikke-lingen en veranderde opvattingen overhet ontstaan en de groei van de Stad naVan Giffen.

Ook in Het HeerenHuis aan deSpilsluizen hield op 22 maart 2006Willem Smink, oud-wethouderRuimtelijke Ordening en Stadsvernieu-wing van de Gemeente Groningen, eenlezing over de herstructurering van dewijk Vinkhuizen.

Op zaterdag 17 juni 2006 was er eenexcursie naar een drietal “Stadshuizen”gelegen aan de Ossenmarkt en Markt-straat. In volgorde van ouderdom:

Ossenmarkt 6 (1626), Ossenmarkt 4a(Sichtermanhuis, 1743) en Marktstraat13 (1791). Vooral de interieurs warenzeer het beschouwen waard.Dr. Johan de Haan (auteur van het boek“Hier ziet men uit paleizen”, over hetGroninger interieur in de 17e en 18eeeuw) hield een inleiding, waarna debelangstellenden door de gastvrije bewo-ners van de drie huizen werden ontvan-gen om de interieurs te bewonderen.

30 september 2006 vond een excursieplaats naar de randwoningen van hetBlauwe Dorp in de Oosterparkwijk. Vooraf hield Jaap Ekhart in de Simonvan Hasseltschool in die wijk een lezingover het Rode en het Blauwe Dorp en de

uitbreiding vanhet Blauwe Dorptot Bloemen-buurt door SiepBouma onderwethouder EltjoRugge. Na de bezichti-ging van hetprachtige dub-bele schoolge-bouw, opgetrok-ken in deA m s t e r d a m s eSchool-stijl, met

de reusachtige, fraaie muurschilderingvan Jan van der Zee volgde een rondlei-ding langs de randwoningen door debuurtbewoners.

Ruimtelijke OrdeningVooraf en tijdens de RaadscommissieRuimte en Verkeer van 18 januari 2006,waarin de plannen voor de Oostwandvan de Grote Markt werden behandeld,heeft ons bestuur gepleit om bij de invul-ling van het Forum naast de hoofdfunc-ties - Openbare Bibliotheek enGroninger Museum - een gevarieerd aan-bod van kleinere functies mogelijk temaken.

Voor de Oostwand is nadrukkelijkgevraagd om een hogere ambitie voor hetontwerp, omdat de Oostwand door destadsbezoeker het duidelijkst wordtgezien en dus het meest wordt ervaren.Wethouder Smink stelde dat deOostwand zal worden ontworpen doorvier verschillende architecten en dat de

uitkomst moet passen binnen de histori-sche context.

Bestuursleden werden in een interviewvan het Dagblad van het Noorden van 13

mei 2006, gevraagd naar hun meningover het “Stadsbalkon”. Piet Spijk: ”Deenorme flap aan de westkant van het sta-tion neemt het zicht op het gebouw vooreen groot deel weg. Het is nog erger danik gedacht had” en Tineke Vooijs: ”Defietsenstalling had mooi gestaan bij deEuroborg”.

B en W van de Gemeente Groningenschreven ons op 28 juli 2006 een brief inantwoord op onze brief van 20 maart2006 waarin wij een aanbeveling dedenvoor de plannen van Jos Mom voor ver-bouwing van de Stadsschouwburg, dathet goedkoper bleek een nieuwe grotezaal bij de Martiniplaza te bouwen. Menheeft dus gekozen voor een Stads-schouwburg met klassieke ambiance eneen grote zaal in de Martiniplaza voorgrote opera’s en musicals. Eerder al ver-namen wij uit een brief van deGemeenteraadsfractie van Groen Links(de partij van Karin Dekker, wethoudervan financiën en cultuur) dat men voor-rang geeft aan investeringen in de bouwen exploitatie van het Groninger Forum.

Open MonumentendagOp de Open Monumentendag zaterdag 9september 2006 stonden de Vriendenweer met een kraam van twee tafels volinformatiemateriaal in de Martinikerk.Daar konden een aantal nieuwe dona-teurs worden genoteerd.

15

16

Komende activiteiten

Lezing over de toenemende verkeersproblemen in de stadBijna dagelijks kunnen we lezen over een dichtslibbende zuidelijke ringweg en de pogingen omoplossingen te vinden voor de toenemende verkeersproblemen in de stad. Het plan om de tramweer in te voeren is hier duidelijk mee verbonden. Dit zijn redenen voor ons als bestuur omeens aandacht te geven aan deze problemen. Daarom zal op 28 maart Ben Boersma een lezinghouden over de verkeersproblematiek van de stad Groningen:

“De bereikbaarheid van Groningen, een compacte stad.”

Datum: 28 maart 2007 Aanvang: 20.00 uurPlaats: Het HerenHuis, Spilsluizen 9, Groningen

Rondleidingen in het StadhuisKennismaking met het boekje ‘Kunst in het Stadhuis’ vormde de aanleiding voor het bestuurtot het organiseren van rondleidingen in het stadhuis, waarbij de kunstcollectie van het stad-huis centraal staat. (zie ook het artikel in het Vriendenbulletin van Annemarie Timmer overhet portret van Eltjo Rugge en zijn vrouw.)

De rondleiding met uitleg wordt verzorgd door de heer Ben Radema.Er worden drie rondleidingen voor donateurs gehouden, te weten op

maandag 16 april donderdag 19 april donderdag 10 mei 2007

telkens om 14.00 uur, beginnend in de hal voor het grote schilderij van Otto Eerelman.Voor meer informatie en opgave voor deze activiteit zie het inlegvel in dit blad.

Rondleidingen door de StadsschouwburgIn de maanden april, mei en juni 2007 organiseren de Vrienden rondleidingen voor donateursin de Stadsschouwburg onder leiding van Thom van der Goot.

Hij zal eerst in een inleiding aandacht besteden aan historische en theatrale elementen, en aande toekomst van de podia in de stad. Dit is een unieke kans om kennis te nemen van eenbelangrijk stuk cultuur in onze stad, zowel waar het gaat om de podiumkunsten als om hetfraaie historische gebouw!

De rondleidingen vinden plaats op

zaterdag 14 april maandag 7 mei zaterdag 2 juni maandag 11 juni

steeds van 11.00 uur tot 13.00 uur.Voor meer informatie en opgave voor deze activiteit zie het inlegvel in dit blad.