INHOUD

RECORDJAAR VOOR VOLLEDIGELEKTRISCH VERVOER

DEFINITIEVE DOORBRAAK E-VRACHTWAGEN NABIJ

‘JE KUNT NIET ALLEEN TEREN OP DE NEDERLANDSE EV-MARKT’

LAADINFRASTRUCTUUR TREKT DE KAR VOORBV ELEKTRISCH RIJDEN

5 TIPS OM DE WINTER DOOR TE KOMEN METEEN ELEKTRISCHE AUTO

VAKBLAD ELEKTRISCH VERVOEREN SMART GRIDS / DECEMBER 2016

INHOUD

www.smartemobility.nl

Laadinfrastructuur trekt de kar voor BV Elektrisch Rijden 10

Terugblik Ecomobiel 2016: bezoekersgroei en energietransitie op alle niveaus verbinden 14

Column Marc de Haas | Slimme schone zware wielen 15

Het Smart E-Mobility jaaroverzicht 2016 16‘

Mariëtte van Empel (NWP): ‘Waterstof onmisbaar in energietransitie’ 19

Internationalisering noodzaak voor BV Elektrisch Rijden: ‘Je kunt niet enkel en alleen teren op de Nederlandse markt’ 20

STORM Eindhoven voltooit wereldreis, succesvolle handelsmissie naar Amerika 22

Green Deal Zero Emissie Stadslogistiek op stoom: ‘Uiteindelijke succes grotendeels afhankelijk van beschikbaarheid voertuigen’ 25

Defi nitieve doorbraak elektrische vrachtwagen steeds dichterbij 26

Nederland levert laadpalen voor grootste smart chargingproject 29

Duitsers hopen in Nederland duurzame oplossing voor verkeersproblematiek te vinden 30

‘Nederland en Vlaanderen kunnen koploper in waterstof worden’ 33

Column Michel Bayings | Laden: vindbaarheid, toegankelijkheid en weten wat het kost 34

5 tips om de winter door te komen met een elektrische auto 35

Tja. Vaak is het niet voorgekomen in de afgelopen 7 jaar. Ieder jaar neem ik in december met u de hoogte- en dieptepunten door die elektrisch vervoer in het lopende kalenderjaar beleefde (red. voor het volledige jaaroverzicht verwijs ik graag naar het artikel op pagina 16 en 17). Jaar na jaar kon ik u records voor de verkoop van elektrische personenwagens melden. Dit jaar nog niet. De elektrische auto zit – en met name de plug-in hybride – in een transitiejaar.

De fi scale stimulering van elektrische auto’s is sterk afgebouwd per 1 januari jongstleden en dat is terug te zien in de verkopen. Dit zorgt er dan ook voor dat niet de elektrische personen-auto, maar de laadpaal voor elektrische auto’s een recordjaar beleeft. Nog nooit werden er zo veel laadpunten geplaatst als in 2016. Het record werd al verbroken in september. Alleen al in de eerste 9 maanden werden namelijk 6.525 laadpunten geplaatst. Het record zal tot het einde van het kalenderjaar daarmee enkel hoger worden.

Overigens is het ook niet onwaarschijnlijk dat het deelsegment van de volledig elektrische personen-auto een (deel)record behaalt. Het oude record, uit 2014, is de verkoop van 2.664 volledig elektrische personenauto’s in een periode van 12 maanden. In de eerste 9 maanden van 2016 werden er al 2.618 volledig elektrische personenauto’s verkocht. Met een beetje geluk worden er dit jaar dan ook voor het eerst meer dan 3.000 volledig elektrische personenauto’s in één kalenderjaar verkocht.

Ook in deze editie – en daar gaan wij komend kalenderjaar uiteraard mee door – zullen wij u van zo veel mogelijk interessant leesvoer over elektrisch vervoer voorzien. Aanraders in deze editie zijn het artikel over de defi nitieve doorbraak van de elektrische vrachtwagen en het artikel waarin een drietal marktpartijen vertellen over de uitrol van laadinfrastructuur in de metropoolregio’s Amsterdam en Rotterdam en de provincies Noord-Brabant en Limburg. En natuurlijk is er ook nog aandacht voor de thuiskomst van het studententeam STORM Eindhoven dat met een elektrische toermotor de wereld rondreisde.

Tenslotte wens ik u, nu de maand december alweer bijna begonnen is, natuurlijk fi jne feest-dagen toe en hoop ik u in januari op een van de vele nieuwjaarborrels te treff en!

Edwin van Gastel, hoofdredacteur E-Mobility (edwin@smartemobility.nl)

Een recordjaar voor de laadpaal!

I N T E R N A T I O N A A L

5

Daimler bouwt productienetwerk lithium-ion-accu’s Daimler is gestart met de bouw van een tweede accufabriek bij dochteronderne-ming ACCUMOTIVE in Kamenz. Met een investering van 500 miljoen euro wordt het een van de modernste accufabrieken in Europa. De accu’s worden gebruikt voor elektrische auto’s. Afgelopen zomer richtte Daimler nog de nieuwe divisie Mercedes-Benz Energy op. De afdeling houdt zich bezig met het ontwikkelen en commerci-aliseren van energieopslagsystemen die geproduceerd worden door ACCUMOTIVE. Afgelopen zomer werd dan ook gestart met de uitlevering van een thuisbatterij voor de opslag van (zonne)stroom.

Mercedes-Benz toont Urban eTruck Mercedes-Benz heeft zijn concept van de elektrische vrachtwagen Urban eTruck getoond tijdens de IAA Commercial Vehi-cles in het Duitse Hannover. De compacte vrachtwagen is ontwikkeld voor korte ritten, beschikt over een elektrische aandrijfl ijn en kent een actieradius van 200 kilometer. Het grote nadeel? Het voertuig komt pas op zijn vroegst in 2020 op de markt. Eerder dit jaar presenteerde Mercedes-Benz al een eerste concept, maar dat is nu verder uitontwikkeld. De Urban eTruck beschikt over 2 elektromo-toren. De actieradius van 200 kilometer wordt behaald bij gebruik in de stad.

Verduurzaaming Zweeds wegtransport door innovaties Trafi kverket, het ‘Zweedse Rijkswaterstaat’, wil het zwaar transport verduurzamen: in 2030 moet het CO2 emissievrij zijn. Spoor en andere vervoersvormen zijn hiervoor geen afdoende oplossing, dus nu zijn op de Rijkswegen proeven gestart om vrachtwagens elektrisch te laten rijden. EVConsult bezocht samen met Rijkswaterstaat-verantwoordelijken de projecten en betrokkenen in Zweden. Dit omdat EVConsult samen met Movares voor Rijkswaterstaat verkend wat de ontwik-kelingen zijn op het gebied van dynamisch laden en welke impact dergelijke systemen op Rijkswaterstaat en andere belangheb-benden in Nederland kan hebben.

Nissan start vehicle-to-grid-project in Verenigd Koninkrijk Autofabrikant Nissan en energieleveran-cier Enel starten in het Verenigd Koning-

rijk een grote vehicle-to-grid-proef (V2G).Aan de proef werken honderd berijders van een Nissan LEAF of e-NV200 mee. Zij krijgen een V2G-unit, waarmee zij stroom in de bat-terij van hun elektrische auto (EV) kunnen opslaan en terugleveren aan het nationale elektriciteitsnet.

Londen heeft grootste vloot e-bussenBYD heeft 51 in Engeland geproduceerde elektrische bussen geleverd aan Londen. Het is tot nu toe de grootste vloot van elektrische bussen in Europa. Met de 22 al bestaande bussen die rondrijden in de buitenwijken van de metropool komt het aantal elektrische bussen op 71, een recordomvang voor een Europese stad. BYD elektrifi ceert afvalinzameling Chinese metropool BeijingDe Chinese metropool Beijing stapt voor de afvalinzamel- en veegwagens volledig over op elektrische voertuigen. BYD heeft hiertoe een lijn elektrische voertuigen gepresenteerd. Nog dit jaar moet 45 procent van de conventionele vloot uitgerust worden met een elektrische variant. In 2017 moet de 20 miljoen inwoners tellende metropool helemaal overgestapt zijn op elektrische wagens. De 26 verschillende wagens hebben een laadvermogen van 1 tot 32 ton. De actieradius is circa 400 kilometer, volgens de betrokken partijen gelijk aan de afstand die op een 8-urige werkdag wordt afgelegd.

Toyota introduceert nieuwe generatie Prius PHEVToyota heeft de nieuwe generatie Prius Plug-in Hybrid (Prius PHEV) gepresenteerd. Dankzij een lithium-ionbatterij van 8,8 kilowattuur kan de nieuwe Prius PHEV 50 kilometer volledig elektrisch rijden. Vanaf 2017 zal het voertuig ook met zonnecellen leverbaar zijn in de vorm van een ‘Solar Roof’. Het nieuwe voertuig staat overigens eind 2016 bij de dealer in de showroom.

651 plug-in hybrides voor Oekraïense politieHet Oekraïense ministerie van Binnenlandse Zaken heeft 651 Mitsubishi Outlander PHEV’s voor de binnenlandse politie besteld. De minister van het betreff ende departement, Arsen Avakov, maakte het nieuws via Twitter openbaar. De keuze viel op de auto vanwege afspraken in het kader van het Kyoto Proto-col, waar Oekraïne toegezegd heeft zich in te zetten voor verduurzaming.

RemetzCar presenteert eerste volledig elektrische rouwwagen ter wereld

4

In opdracht van het Haagse bedrijf Van der Lans & Busscher Staatsievervoer heeft carrosseriebouwer RemetzCar de eerste volledig elektrische rouwwagen ter wereld ont-wikkeld. De wagen is gebaseerd op een elektrische Tesla Model S. Voordat de aluminium carrosserie van de Tesla S doormidden werd gezaagd, is eerst de 600 kilogram zware lithium-ionaccu onder de auto verwijderd. Dankzij de verlenging met 80 centimeter heeft de auto nu een lengte van 5,77 meter.

In een essay stellen Eric van Kaathoven en Arjan Wargers van ElaadNL de 3 succesfactoren voor een glansrol van de elektrische auto in de energietransitie vast: voldoende elektrische auto’s, laadinfrastructuur die smart charging mogelijk maakt en regels die deze transitie niet in de weg zitten. Van Kaathoven en Wargers concluderen: ‘Als we in staat zijn op deze drie terreinen winst te boeken, zijn er straks veel meer elektrische auto’s, kunnen deze via Smart Charging opladen op de beste, meest duurzame momenten en wordt de winst die dat de maatschappij oplevert ook eerlijk beloond.’

ElaadNL stelt 3 succesfactoren e-auto vast

NXT Motors lanceert binnenkort een elektrische motor van Nederlandse bodem. Na 2 jaar onderzoek en planning is het bedrijf bezig zijn ontwikkelingsplan tot uitvoer te brengen met de steun van crowdfunding en fi nanciering door investeringsmaatschappijen. De motorfi etsen zullen verkocht worden via een eigen online saleskanaal. De NXT ONE komt in verschil-

lende vermogensvarianten op de markt en het lithium-ionbatterijpakket is in ieder geval goed voor ruim 200 kilometer actieradius. De verkoop van NXT Motors zal voornamelijk online gebeu-ren via een eigen webshop. NXT Motors haalt op dit moment kapitaal op via het crowdfunding-platform Symbid. Hiermee zal het de volgende fase in de ontwikkeling fi nancieren.

NXT lanceert e-motor van Nederlandse bodem

Fastned: groei zet door, snelladen 19 eurocent Fastned meldt in zijn halfj aarbericht dat ‘de exponentiële groei’ van het bedrijf doorzet. In 2016 groeide de afzet in de eerste helft van het jaar met 368 procent en de omzet met 256 procent. Bovendien heeft Fastned bekendgemaakt een ‘Power abonnement’ te introduceren. Dit betekent dat iedereen bij Fastned kan snelladen voor de prijs van groene stroom thuis. Mede-oprichter Michiel Langezaal: ‘Mensen met een elektrische auto én een eigen oprit kunnen thuis groene stroom laden voor 19 cent per kilowattuur. Mensen zonder oprit zijn vaak aangewezen op langzame publieke laadvoorzieningen. Fastned wil dat alle elektrische rijders toegang heb-ben tot snelle en betaalbare laadinfrastructuur.’

MEEST GELEZEN MOBILITY ZOOM

Deutsche Post-onderdeel DHL gaat elektrische bestelwagens verkopenDHL, onderdeel van de Deutsche Post, is voornemens om in 2017 te starten met de verkoop van elektrische bestelwagens. Dit heeft een woordvoerder van het bedrijf bevestigd tegenover Reuters. Deutsche Post ontwikkelde in het verleden al de Streetscooter, een elektrische bestelwagen met een actieradius van 120 kilometer. Volgens de betrokkenen moeten er straks 10.000 van deze voertuigen per jaar geproduceerd worden.

Zweden heeft als eerste ter wereld elektrische snelwegZweden heeft een wereldprimeur in han-den. Het land beschikt als eerste ter wereld over een elektrische snelweg. Op het 2 kilo-meter lange traject kunnen vrachtwagens aan een bovenleiding gekoppeld worden. De vrachtwagens rijden er 90 kilometer per uur. Scania en Siemens, de initiators van het project, willen het traject uiteindelijk vergroten tot 110 kilometer. De eerste Scania-vrachtwagen die over het traject reed (red. een hybride Scania G 360 4x2) is voorzien van een pantograaf.

Televisieprogramma Radar: onduide-lijkheid over prijs laden e-auto De laadprijzen voor elektrische auto’s lopen sterk uiteen en bovendien is het vooraf voor automobilisten vaak onduidelijk wat een laadbeurt precies gaat kosten. Dit stelt Radar, het televisieprogramma van AVRO-TROS. De starttarieven bij de verschillende laadstations in Nederland variëren volgens het programma van 12 cent tot ruim 2 euro, en de prijzen per kilowattuur lopen uiteen van zo’n 20 cent tot meer dan 1 euro. PvdA-Kamerlid Duco Hoogland wil meer duidelijkheid over de prijzen. Hij gaat de pro-blematiek aankaarten bij minister Schultz Van Haegen van Infrastructuur en Milieu.

Mobility ZOOM is de tweewekelijkse nieuwsbrief over duurzame mobili-teit, een initiatief van Ecomobiel en Smart E-Mobility. Aanmelden voor de nieuwsbrief kan via de website www.ecomobiel.nl/mobility-zoom. De meest gelezen nieuwsberichten van het tweede kwartaal zijn:

Het ultra-E project is van start gegaan. Via het project worden 25 ultrasnelladers gerealiseerd in 4 landen, te weten in Nederland, België, Duitsland en Oostenrijk. Onder leiding van het Nederlandse bedrijf Allego werkt een consorti-um van Europese partijen aan een studie naar ultrasnelladen (tot 350 kilowattuur) langs de corridor die Nederland, België, Duitsland en Oostenrijk verbindt. In totaal wordt er via het project voor het eerst in Europa een netwerk van 25 ultrasnelladers gerealiseerd waarvan 5 in Nederland, 4 in België, 12 in Duitsland en 4 in Oostenrijk. De laadtijd voor 300 kilometer rijden zal nog maar 20 minuten bedragen.

Europees consortium realiseert 25 ultra-snelladers in 4 landen

Helft laadpalen EVnetNL volgend jaar in andere handen

De helft van de publieke laadpalen van EVnetNL komt naar verwachting per 1 januari 2017 in andere handen. Van de 280 gemeenten die al een keuze gemaakt hebben, kiest 38,2 procent voor overname en 61,8 procent voor voortzetting van de samenwerking met EVnetNL. De gemeenten die kiezen voor overname hebben meer publieke laadpalen van EVnetNL en komen zo op zo’n 50 procent van de laadpalen. In beide gevallen worden alle laadpalen geschikt gemaakt voor Smart Charging; het met slimme technieken opladen van elektrische auto’s op het meest duurzame moment. EVnetNL is bezig met een grote operatie waarin al haar palen geschikt worden gemaakt voor Smart Charging en hoopt eind van dit jaar klaar te zijn.

Eurocross Assistance, alarmcentrale voor onder andere pechhulpverlening, helpt vanaf 1 juli ook bestuurders die problemen hebben bij een laadpaal. Dit doen zij voor Last Mile Solutions, een dienstverlener op het gebied van laadpalen voor elektrische auto’s. Last Mile Solutions beheert een deel van de ruim 17.000 elektrische laadpalen in Nederland. Het bedrijf zorgt ervoor dat de palen goed functioneren. Last Mile Solutions werkt in opdracht van de eigenaren van de palen, vaak overheidsinstanties of bedrijven.

Eurocross start hulpverlening elektrische rijders

Royal HaskoningDHV neemt 26 elektrische auto’s in gebruikIngenieurs- en adviesbureau Royal HaskoningDHV geeft een impuls aan elektrisch rijden via een pilot met 26 volledig elektrische BMW i3’s die moet leiden naar 100 procent elektrisch rijden voor ruim 625 leaseauto’s. De pilot bespaart naar verwachting al ruim 100 ton CO2 per jaar. De pilot is bedoeld om in de praktijk te testen hoe het is om 100 procent elektrisch te rijden. Tegelijkertijd wordt het huidige netwerk van (semi-) publieke laadpalen getoetst op functioneren en de mate waarin de actieradius voldoet in de prak-tijk. Om vervolgens zo een strategie uit te rollen naar volledig elektrisch voor de ruim 625 leaseauto’s in Nederland vanaf 2020.

23 procent leasende ondernemers rijdt elektrischDe meeste ondernemers rijden zakelijk in hun privéauto. Dit blijkt uit een onderzoek van Tom (red. de nieuwe bedrijfsnaam van MKB Brandstof), uitgevoerd door Maurice de Hond. 59 procent van de ondernemers rijdt in een privéauto en 7 procent in een

leaseauto. Van de 7 procent die dit doet, rijdt 23 procent een elektrische of hybride auto. Bij ondernemers met een bedrijfsauto is dat 12 procent. Van de ondernemers die hun privéauto gebruiken rijdt 3 procent een elektrische of hybride auto.

De Rotterdamse Watertaxi heeft haar vloot uitgebreid met een nieuwe, unieke boot: de eerste Plug-in Hybride Watertaxi, kortweg de PHW. Deze is begin augustus offi cieel in de vaart genomen. De nieuwe watertaxi is voorzien van het Torqeedo Deep Blue hybrid systeem van De Stille Boot en kan 12 pas-sagiers vervoeren met een maximumsnelheid van 25 kilometer per uur. De watertaxi wordt ingezet op de Nieuwe Maas in Rotterdam.

Elektrische watertaxi Rotterdam gedoopt

CROW en NKL tekenen intentieverklaring tot samenwerking bij laadpunten CROW en NKL gaan samenwerken aan een gemeenschappelijk digitaal kennisloket over publieke laadpunten. Gemeenschappelijk doel is krachten te bundelen en voortaan samen informatie en kennis over publieke laadpunten voor decentrale overheden te ontsluiten. Vanaf 2016 wordt beschikbare kennis op het gebied van publiek laden van elektrisch vervoer van CROW en NKL op elkaar afgestemd en gebundeld. Met deze afstemming wordt de kwaliteit van de informatie gewaarborgd. Dit gebeurt in eerste instantie via de eigen portalen van CROW en NKL. NKL heeft de intentie om het Kennisloket de komende jaren verder te ontwikkelen en het beheer ervan per 1 januari 2018 bij CROW onder te brengen.

7

EV-Box gaat R’dam 4.000 laadpunten leveren

Eerder dit jaar stelde Rotterdam met 16 andere gemeenten het aantal laadpunten in de regio fors te willen uitbreiden. Rotterdam gaat nu voor een uitbreiding van maximaal 4.000 nieuwe laadpunten voor e-auto’s. De plaatsing, het beheer en de exploitatie van deze laadpalen zal worden verzorgd door ENGIE Services. EV-Box gaat de laadpunten leveren.

Vanaf september verzorgt PitPoint een verdubbeling van het aantal laadpunten in de provincies Noord-Holland, Utrecht en Flevoland. Dat is het resultaat van een aanbestedingsprocedure van MRA-E. Door het aantal laadpunten de komende tijd te verdubbelen kan opdrachtgever Metro-poolregio Amsterdam Elektrisch (MRA-E) voldoen aan de toenemende vraag naar laadpunten voor elektrische auto’s in de regio’s. Het is de intentie om het aantal te vergroten met 2.400 stuks. Het exacte aantal is afhankelijk van de vraag van elektrische rijders. De grote aantallen kunnen worden gerealiseerd door een eff ectieve samenwerking tussen de overheden, marktpartijen en andere belanghebbenden. Bijna 80 gemeenten zullen meedoen en samen optrekken.

PitPoint verzorgt verdubbeling laadpunten Metropoolregio Amsterdam Elektrisch

Wanneer een gemeente elektrisch rijden wil stimuleren, moet zij ervoor zorgen dat het la-den van een elektrische auto zo toegankelijk mogelijk wordt gemaakt. Ofwel door zoveel mogelijk publieke laadpalen te faciliteren, ofwel door andere laadmogelijkheden toe te staan. Het is een van de aanbevelingen van het rapport ‘Een statistisch onderzoek naar de eff ectiviteit van elektrischvervoerbeleid

van gemeenten’. In het rapport wordt verder gesteld dat er grote verschillen bestaan tussen het eff ect van beleidsmaatregelen op plug-in hybrides (PHEV’s) en volledig elektrische voertuigen (FEV’s). Dit heeft, naast de invloed van fi scale bijtellingen, volgens de onderzoekers mogelijk te maken met de marktrijpheidsfase waar PHEV’s zich inmiddels in bevinden.

‘Gemeenten moeten laden elektrische auto zo toegankelijk mogelijk maken’

Febo en Fastned bouwen snellaadstation Haarlem

App om geld te verdienen met opladen elektrische auto

Op het Haarlemse bedrijventerrein de Waar-derpolder begint de bouw van een gezamen-lijk complex voor Fastned, Febo en Joosies. Op de hoek van de Oudeweg en Fustweg komen een Fastned-snellaadstation voor elektrische auto’s, een vestiging van Febo en een koffi e-

en broodjeszaak van het Haarlemse bedrijf Joosies. Het geheel wordt op eigen grond ontwikkeld door de Martin Schilder Groep. De Martin Schilder Groep is met de merken VW, Audi, Seat en Skoda een van de grootste dealerbedrijven van Noord-Holland.

De tech start-up Jedlix heeft een app ontwikkeld waarmee elektrische auto’s kunnen worden opgela-den op het meest duurzame moment – bij het aanbod van de meeste zon en wind op het elektriciteits-net. Mét de verzekering van een volle accu op het juiste moment. Dat er naast duurzame stroom laden ook nog geld mee kan worden verdiend, is volgens de betrokkenen mooi meegenomen.

Snelladers bij 10 Nederlandse Lidl -winkels

De Duitse supermarktketen plaatst dit jaar bij 10 van zijn Nederlandse vestigingen snelladers voor elektrische auto’s. Dit naar aanleiding van onderzoek waaruit blijkt dat de ‘superchargers’ aantrekkelijk zijn om te gebruiken tijdens het bezoek aan de supermarkt. Binnen 20 minuten wordt de auto tijdens een bezoek aan Lidl nagenoeg volledig – en gratis – opgeladen. Lidl is voor het plaatsen van de laadpalen een samenwerking aangegaan met ABB.

ISOMETER® isoEV425 with AGH-EV coupling device

RCMB420EC Residual current monitoring

Electrical safety for DC charging stations Insulation monitoring

Electrical safety for AC charging Monitoring of direct fault currents IΔn DC ≥ 6 mA

www.benderbenelux.com Tel.: +31 (0) 76-5878713

Electrical Safety for emobility

EMO01-16.001.L1© PHOENIX CONTACT 2016

Voor meer informatie bel (0316) 59 17 20 of kijk op

www.phoenixcontact.nl

Laadkabels en controllersvoor E-mobility

Bouw een krachtige, programmeer-bare laadoplossing gebaseerd op gestandaardiseerde communicatie interfaces.

De EV charge control Professional is het hart van een DC snellaad station. In combinatie met de CCS laadkabels is elk elektrischvoertuig snel weer op weg.

The Quick charger

Maurice de Hond: ‘23 procent leasende ondernemers rijdt elektrisch’ De meeste ondernemers rijden zakelijk in hun privéauto. Dit blijkt uit een onderzoek van Tom (red. de nieuwe bedrijfsnaam van MKB Brandstof), uitgevoerd door Maurice de Hond. 59 procent van de ondernemers rijdt in een privéauto en 7 procent in een leaseauto. Van de 7 procent die dit doet, rijdt 23 procent een elektrische of hybride auto. Bij ondernemers met een bedrijfsauto is dat 12 procent. Terwijl 3 procent van de ondernemers die hun privéauto gebruiken, een elektrische of hybride auto rijdt.

Verbruikte stroom verrekenen en altijd met maximaal vermogen laden? Als enige in Nederland geeft ICU u de keuze uit verschillende laaddienstverleners en load-balancing opties zoals het aansluiten op een slimme meter.

Meer informatie over ICU’s nieuwste laadstation?Kijk op www.icu-charging-stations.com

ICU Eve Mini TM

De perfecte slimme laadoplossing voor thuis en op de zaak.

160609_advertentie_ICU_E_mobility.indd 1 09-06-16 11:52VLAANDERENVLAANDERENVLAANDERENVLAANDEREN

9

Vlaanderen presenteert ‘spreidingsplan’ voor 5.000 extra laadpunten in 2020

In 2020 moet er in elke gemeente in Vlaanderen ten minste 1 laadpaal staan. Dit om het streven van de Vlaamse regering, 100.000 milieuvriendelijke wagens op de weg in het jaar 2020, te faciliteren. Bij deze ambitie gaat het om 60.000 elektrische auto’s. Extra laadpunten zijn volgens energieminister Bart Tommelein noodzakelijk om zoveel mogelijk mensen te overtuigen een elektrische auto te rijden. Een nieuw spreidingsplan bepaalt hoeveel extra laadpalen er minstens in elke gemeente komen. ‘We werken de drempels om elektrisch te rijden weg’, aldus Tommelein. ‘De kostprijs zal dalen omdat er steeds meer mensen een elektrische wagen kopen. De actieradius vergroot bij elk model dat op de markt komt. En nu hebben Eandis en Infrax een spreidingsplan opgesteld om te bepalen hoeveel laadpalen er minstens moeten bijkomen in elke gemeente.’In totaal moeten er tegen 2020 2.500 extra laadpalen zijn in Vlaanderen, goed voor 5.000 laadpunten. In elke gemeente komt er minstens 1 laadpaal bij. Tommelein: ‘Gemeenten bepalen uiteraard zelf waar die laadpalen komen en of ze die via de distributienetbeheer-der plaatsen of niet. Laadpalen verdienen zichzelf sowieso terug. Dit zal de belastingbe-taler niks kosten. Met het spreidingsplan willen we zorgen voor een optimale spreiding. Wie elektrisch rijdt, moet voldoende laadmogelijkheden vinden in heel Vlaanderen.’

UPS bezorgt in Leuven met elektrische driewieler

UPS is in de binnenstad van Leuven gestart met het leveren van pakketten met een elektrische driewieler, te weten een elektrische bakfi ets. Het is een test die 6 maanden zal duren en is een onderdeel van het Rolling Laboratory van de Amerikaanse vervoerder. Het initiatief in Leuven is een van de tests voor alternatieve leveringsmethoden die UPS in Europa uitvoert in het kader van het programma. In samenwerking met de Leuvense overheid is UPS de test begonnen. De leveringen gebeuren met de driewieler die uitgerust is met een bagagebak die tot 15 pakketjes kan vervoeren. De bevoorrading gebeurt in Leuven niet vanaf een container zoals in andere Europese steden door UPS beproefd, maar via een bestelwagen die in het centrum geparkeerd staat. Deze fungeert als tussendepot. In 2012 stelde UPS zich als doel om tegen het einde van 2017 1,6 miljard kilometer te hebben gereden op alternatieve brandstoff en. Dit doel is afgelopen zomer behaald en nu stelt het bedrijf zich klaar te maken voor opschaling.

Waterstofregio 2.0 offi cieel van startHet Interreg-project Waterstofregio 2.0 is offi cieel gelanceerd. De samenwerking rond waterstof tussen Vlaanderen en Nederland is gestart in 2009 onder impuls van het In-terreg-project ‘Waterstofregio Vlaanderen-Zuid-Nederland’. Binnen ‘Waterstofregio’, gecoördineerd door WaterstofNet, zijn een aantal unieke demonstratieprojecten gere-aliseerd. Met het nieuwe Interreg-project Waterstofregio 2.0, opnieuw gecoördineerd door WaterstofNet, wordt deze samen-werking tussen Vlaanderen en Nederland verder versterkt door bijkomende projecten te realiseren door en voor bedrijven in de regio. Het project bouwt het bestaande ecosysteem rond waterstof in Vlaanderen en Nederland verder uit.

Vlaanderen verwelkomt platform Zero Emissie Busvervoer (ZEB)Waar in Nederland de stichting Zero Emissie Busvervoer (ZEB) haar activiteiten heeft beëindigd vanwege de behaalde successen, is men in Vlaanderen juist gestart met het platform Zero Emissie Busvervoer (ZEB). Samen met een aantal marktpartijen uit het ZEB-eco-systeem (red. vervoerder, busfabrikant, energieleverancier, laadpuntfabrikant, laadpuntinstallateur en onderzoeksinstelling) wisselt The New Drive binnen het platform good practices uit heel Europa uit, bekijkt het de huidige markt in België en werkt men aan een visienota.

Rotterdam raakt de draad kwijtDe gemeente Rotterdam heeft in samenwerking met EVConsult, ENGIE en ElaadNL en EVConsult half november het kennisevenement draadloos laden georganiseerd. Tijdens dit kennisevent stonden de resultaten van de pilot Draadloos Laden Rotterdam centraal. Daarnaast werd er in een interactieve workshop nagedacht over de toekomst van draadloos laden. Dezelfde dag werd de testlocatie van de pilot aan de Groene Kruisweg in Rotterdam geopend door wethouder Pex Langenberg (mobiliteit en duurzaamheid), Hans Boot (ENGIE), Onoph Caron (ElaadNL) en Roland Steinmetz (EVConsult). Pex Langenberg over draadloos laden: ‘De techniek gaat reuzesnel. De proef helpt om de marktintroductie van draadloos laden van elektrische auto’s dichterbij te brengen. In plaats van nieuwe oplaadpalen in het straatbeeld, verwachten we in de toekomst oplaadplaten in bijvoor-beeld parkeervakken aan te leggen. Door draadloos laden hoef je geen kabels meer aan te sluiten aan een laadpaal. Die zijn nu nog nodig, maar we verwachten wel dat ze langzaam maar zeker uit het straatbeeld verdwijnen. Andere, nieuwe technieken maken elektrisch rijden nog makkelijker en aantrekkelijker voor iedereen.’

Albert Heijn bezorgt boodschappenop elektrische bakfi ets

Albert Heijn is in Amsterdam van start gegaan met het bezorgen van boodschappen per elektrische bakfi ets. De supermarktketen is gestart met 1 bakfi ets, maar wil voor het einde van het jaar 10 bakfi etsen in gebruik nemen. Bovendien moeten ook elektrische bezorgauto’s ingezet gaan worden.

MRA-Elektrisch start Smart Charging: laden in daluren beter voor milieu en portemonneeOm overbelasting te voorkomen is MRA-Elektrisch (red. een samenwerkingsproject van de overheden in de provincies Noord-Holland, Utrecht en Flevoland) gestart met het project Smart Charging. Wanneer de elektrische auto in de piekuren tussen 17.00 en 20.00 uur op de laadpaal wordt aangesloten, wordt de auto niet meteen opgeladen. Het opladen start pas om 20.00 uur wanneer de energievraag afneemt. Wil de bestuurder de auto toch in de piekuren opladen, omdat hij bijvoorbeeld diezelfde avond zijn auto weer wil gebruiken, dan kan hij het opladen aanzetten via een speciale app.

Formule E-Team: aankoopsubsidie nodig voor versnelling markt elektrische auto’sEen aankoopsubsidie voor elektrische auto’s is de beste manier om elektrisch rijden door consumenten te laten doorbreken. Als er niets gebeurt, zal de introductie van elektrische auto’s stilvallen. Dit stelt het Formule E-Team. De rapporten van het Planbureau van de Leefomgeving (PBL), CE Delft en Decisio, die onlangs naar de Kamer zijn gestuurd, trekken de eff ectiviteit van een subsidie ten onrechte in twijfel. Op deze onderzoeken valt volgens het Formule E-Team nogal wat af te dingen: er zijn onder meer ongevalideerde en niet eerder gebruikte modellen toegepast. Ervaringen en studies uit het buitenland geven juist een positief beeld van de stimulans die uitgaat van een aankoopsubsidie. Reden genoeg om een aankoopsubsidie voor nieuwe elektrische auto’s, en gratis laden voor hybrides, serieus te overwegen in de optiek van het Formule E-Team. Het Formule E-Team meldt via het portaal Nederland Elektrisch het volgende: ‘Een fi nanciële stimulans is zeker niet het enige dat nodig gaat zijn voor de transitie naar elektrisch

rijden. Ook betere voorlichting en meer proef-ritten zijn nodig. De branche en diverse maat-schappelijke organisaties staan klaar om dit te gaan regelen. Maar zolang er niet snel iets aan de prijs wordt gedaan, zal de elektrische auto in Nederland niet doorbreken. Het Formule E-team wil graag samen met het PBL kijken hoe zo’n regeling in Nederland een succes kan worden.’ Na jarenlange groei, met name door plug-in hybride leaseauto’s, is de markt in 2016 fors ingezakt. Veel tweedehands leaseauto’s dreigen naar het buitenland te verdwijnen. Zonder aankoopsubsidie zal het gezamenlijke doel van overheid en bedrijfsleven, vastgelegd in de Green Deal van juni jongstleden, van 75.000 particuliere elektrische auto’s in 2020, volgens de pleitbezorger niet gehaald worden. In landen waar een subsidie voor consumenten is, is het aantal elektrische auto’s de laatste jaren sterk gegroeid. Het Formule E-team roept de politiek dan ook op om van 2017 geen verloren jaar te maken en een subsidie en gratis laden aan te kondigen.

8

The New Drive maakt EV-startgidsThe New Drive heeft een Vlaamse startgids over elektrisch rijden ontwikkeld die steden en gemeenten moet informeren en ondersteunen in beleidskeuzes. Het product is gerealiseerd in opdracht van het Departe-ment Leefmilieu, Natuur en Energie (LNE) en samen met I-Line PR & Communications, uitgeverij Politeia en APPM Management Consultants. In de eerste fase is een beknopte brochure opgemaakt om steden en gemeenten te informeren over de verschillende mogelijkheden die er zijn om aan de slag te gaan met laadinfrastructuur voor elektrische voertuigen.In een tweede fase zal The New Drive een vademecum opmaken met meer uitgebreide informatie voor steden en gemeenten.

(foto: ANP / Bas Arps)

Als topjaar zal 2016 niet de boeken ingaan voor de elektrische auto. Door de minder gunstige fi scale stimuleringsmaatregelen is de verkoop van personenauto’s dramatisch gedaald. De keerzijde van de medaille is dat zwaardere elektrische voertuigen – zoals bussen en vrachtwagens – juist een sterk toenemende vraag kennen. De kroon wordt echter gespannen door de laadpaal. Met veel elan van de Green Deal Laadinfrastructuur is er in 2016 al een recordaantal laadpunten geplaatst. Bovendien zijn recentelijk grote aanbestedingen in de regio’s Amsterdam en Rotterdam afgerond – en in de provincies Brabant en Limburg zijn er nog gaande– wat in de komende jaren leidt tot duizenden extra publieke laadpunten. De redactie van Smart E-Mobility sprak met de betrokkenen.

Laadinfrastructuur trekt de kar voor BV Elektrisch Rijden

10 11

Een van de regio’s die dit jaar aankondigde het aantal laadpunten fors te gaan uitbreiden, is de Metropoolregio Rotterdam Den Haag (MRDH). Er komen tot en met 2018 maar liefst 4.000 nieuwe laadpunten, waarvan 1.800 stuks in Rotterdam. Na een aanbesteding besloot het bestuur de order aan ENGIE Services (red. plaatsing en beheer) en EV-Box (red. levering en exploitatie laadpunten) te gunnen. Voor de regio betekent het meer dan een verdrievoudiging van het huidige aantal van 1.950 laadpunten. ‘De plaatsing van de eerste 400 laadpunten is in voorbereiding’, opent EV-Box-oprichter Bram van de Leur het gesprek. ‘Door slimme laadpunten te plaatsen weten wij waar, hoe en hoe vaak de laadpalen worden gebruikt. Op basis hiervan wordt er besloten welke locaties extra palen vereisen.’

AlgoritmesKristof Vereenooghe, chief executive offi cer van EV-Box, benadrukt dat het bedrijf zijn huidige positie grotendeels te danken heeft aan de inspanningen van de Nederlandse overheid. ‘Nederland is internationaal gezien nog altijd de showcase voor de uitrol van laadinfrastructuur. Of wij nu in Parijs, Oslo of New York zijn, Nederland wordt als voorbeeld gezien. Met de recente aanbestedingen wordt duidelijk dat Nederland nog altijd een koploper is.’Smart charging is daarbij volgens Vereenooghe en Van de Leur de nieuwe trend. ‘Het verdelen van het aansluitver-mogen over 2 voertuigen is daarbij zeer eenvoudig te overzien, maar complexer wordt het bij bedrijven die 50 procent van hun wagenpark willen elektrificeren. Dan krijg je op een bedrijventerrein parkeerplaatsen waar 50 tot 100 elektrische auto’s staan. Er ontstaan problemen als je al die auto’s tegelijk wilt laden en ook nog het gebouw van stroom wilt voorzien. De oorspronkelijke netinfrastructuur is daar niet op berekend. Om die reden

‘Of er nog subsidie nodig is, is afhankelijk van de locatie. In minder dichtbevolkte gebieden zal een laadpunt waarschijnlijk langer subsidie nodig hebben dan in de stad’

>>> >>>

hebben wij met algoritmes een smart chargingsysteem ontwikkeld dat het mogelijk maakt het vermogen van alle laadpalen te maximaliseren. Ook in Rotterdam zullen de nieuwe laadpunten deze intelligentie kennen.’

100, 200 of 300 meter?Kritische succesfactor voor het project in de regio Rotterdam is volgens Van de Leur het laten zien aan de consument dat er laadpunten zijn. Iedere laadpaal die wij plaatsen heeft 2 laadpunten. Een aanvraag komt vaak van één burger en dat betekent dat er vaak dus nog een laadpunt – en daarmee ruimte voor meer elektrische auto’s – vrij is.’EV-Box brengt dan ook in kaart waar de gebruikers behoefte hebben aan laadpunten. Van de Leur: ‘Zo heb-ben wij in het verleden gezien dat als je een laadpaal te ver uit de woonomgeving zet er geen gebruik van gemaakt wordt. De vraag is hoe ver is iemand bereid elke dag extra te lopen om zijn auto te laden. 100, 200 of 300 meter? Dat gedrag proberen wij zoveel mogelijk in kaart te brengen en te analyseren.’

Center of ExcellenceWanneer alle laadpunten geplaatst zullen zijn is volgens Vereenooghe en Van de Leur nog ongewis. Dit is immers grotendeels afhankelijk van de aanschaf van elektrische voertuigen door ondernemers en burgers. Daarbij is de afzet van personenwagens dit jaar fors afgenomen. Van de Leur en Vereenooghe kunnen niet anders dan vaststellen dat de bijtelling van elektrische auto’s te snel aangepast is. ‘Hierdoor gaan volgend jaar bepaalde leaserijders weer overstappen naar dieselauto’s omdat dit fi nancieel aantrekkelijker is. Tegelijkertijd weten wij dat begin 2018 de eerste volledig elektrische auto’s op de markt komen die goedkoper zijn dan brandstofauto’s. Op dat moment

gaat de markt verder open. De Green Deal (red. zie kader) is de komende 2 jaar dan ook nog zeker nodig. Zodra ook de particulier overstapt op een elektrische auto – vermoedelijk dus in 2018 als een groot aantal nieuwe auto’s beschikbaar komt – zal het gebruik van de laadpunten omhooggaan en de business case gemakkelijker worden. Tot die tijd is er simpelweg enige vorm van subsidie nodig.’Vereenooghe is er eveneens duidelijk over, EV-Box wil in de komende jaren blijven groeien. ‘Wij zijn in Nederland marktleider en dat willen wij blijven. Vanuit die gedachte ligt de focus ook sterk op verdere internationalisering. Ook in andere landen willen wij die positie opbouwen. Verdere groei betekent immers ook de mogelijkheid tot continue investeringen in hard- en software. Meer en meer worden wij een internationaal georiënteerd bedrijf dat ook business doet in Nederland – en hier steeds minder afhankelijk van wordt – en daar zijn Center of Excellence heeft.’

Verdubbeling laadpuntenNet als de Metropoolregio Rotterdam Den Haag, heeft ook de Metropoolregio Amsterdam (MRA) forse ambities bij de uitrol van nieuwe laadinfrastructuur. Na een aanbeste-dingsprocedure van MRA-Elektrisch (MRA-E) is PitPoint geselecteerd om een verdubbeling van het aantal laadpun-ten in de provincies Noord-Holland, Utrecht en Flevoland te realiseren. ‘Het is de intentie om het aantal laadpunten te vergroten met 2.400 stuks’, duidt Jan-Theo Hoefakker van PitPoint. ‘Dit alles verdeeld over bijna 80 gemeenten.’PitPoint clean fuels stapte dit kalenderjaar voor het eerst grootschalig in de markt voor elektrisch vervoer. De Gemeente Utrecht koos de leverancier van schone brand-stoff en als exploitant voor het netwerk van 250 publieke laadpalen. ‘Wij geloven namelijk dat er in 2030 allemaal schone voertuigen kunnen rijden waarbij een groot deel

van de mobiliteitsmix uit elektrisch vervoer zal bestaan. Een mix, want niet één maar meerdere technologieën zullen zegevieren. Wij zijn daarom op meerdere vlakken actief, van LNG tot elektrisch en van waterstof tot CNG.’

GestroomlijndPitPoint beschikt bij dit alles over een eigen servicedesk, onderhoudsmonteurs en installerende partners. ‘In het geval van elektrisch vervoer kopen wij de laadpalen in bij verschillende fabrikanten’, duidt Hoefakker. ‘Voor de MRA gaat het om laadpunten van het Vlaamse eNovates. Niet alleen hebben wij ervaring met hun laadpunten, het is ook een bedrijf dat net als wij bereid is met risico te on-dernemen. Wij delen het succes, maar ook het eventuele verlies en de pijn.’ En dat ondernemen is volgens Hoefakker inmiddels begon-nen. De eerste gesprekken met de betrokken gemeenten zijn gestart en daar waar de druk op de vraag het hoogst is worden als eerste laadpalen geplaatst. ‘De eerste 70 laadpalen zijn daarmee in voorbereiding’, aldus Hoefakker. ‘Crux in het succes van het proces is de wijze waarop wij het aanvraagproces momenteel inrichten. Zowel de gebruiker die de aanvraag doet, als de gemeente die de aanvraag beoordeelt, MRA-E, de netbeheerders en de installateurs werken in één en hetzelfde systeem. Op deze manier is het proces maximaal gestroomlijnd.’

Binnen 3 jaarVolgens Hoefakker is ruim een kwart van de 80 betrokken gemeenten ‘in beweging’. Ook in de anderen plaatsen probeert PitPoint het animo voor laadpunten te verhogen. ‘Wij hebben er immers belang bij dat in de eerste 2 jaar zo veel mogelijk laadpunten geplaatst worden. Daar de concessie 7 jaar duurt, kunnen laadpalen die in jaar 3

geplaatst worden nog 4 jaar bijdragen aan een positieve exploitatie. Gezien het hoge aantal aanvragen dat er nu is, verwacht ik dat de 1.200 laadpalen ruimschoots binnen 3 jaar geplaatst zullen zijn.’Om de vraag te stimuleren bezoekt PitPoint alle individuele gemeenten en helpt hen met het invullen van hun duur-zaamheidsplannen. ‘Het is onze ervaring dat met name voor de kleinere gemeenten het voordeel groot is om zich aan te sluiten. Immers, zij hoeven dan niet alles zelf te initiëren, organiseren en uit te voeren. Door de data die wij vergaren via de laadsessies bij de duizenden laadpunten weten wij ook zeer goed waar er behoefte is aan laadpunten.’‘Over 2 jaar willen wij circa 1.000 laadpalen – goed voor 2.000 laadpunten – gerealiseerd hebben’, besluit Hoefakker. ‘Wij houden er rekening mee dat we na die periode naar een vrij marktmodel gaan waarbij gemeenten het meer en meer aan de marktpartijen overlaten. Het feit of er nog subsidie nodig is, is afhankelijk van de locatie. In minder dichtbevolkte gebieden zal een laadpunt waarschijnlijk langer subsidie nodig hebben dan een laadpunt in de stad.’

Europese aanbestedingOok buiten de Randstad trekt laadinfrastructuur de kar en wordt deze op grote schaal uitgebreid. Zo is de provincie Noord-Brabant drukdoende met een Europese aanbesteding voor 2.000 slimme laadpunten voor elektrische voertuigen, te realiseren vanaf begin 2017. Met de aanbesteding groeit het aantal publieke en semipublieke laadpunten in Noord-Brabant naar meer dan 4.340. ‘Ook Limburg is bij de aanbesteding aangehaakt; hier worden 480 laadpunten gerealiseerd, verdeeld over 240 laadpalen. Gezamenlijk gaat het dus om bijna 2.500 laadpunten’, vertelt Harm-Jan Idema van APPM.

V E R S L A G E C O M O B I E L

54events heeft de balans opgemaakt van Vakbeurs Energie 2016 en Ecomobiel 2016. Beide beurzen hebben een bezoekersgroei gerealiseerd, belangrijker nog was de verbinding van de energietransitie op alle niveaus. Tijdens de beurzen gaven honderden sprekers hun visie op de energietransitie. Waar Maxime Verhagen van Bouwend Neder-land het bij de opening had over ‘het grote aantal samenwerkingen dat nodig is om tal van nieuwe concepten met betrekking tot de energietransitie te realiseren’, gaf Diederik Dicou van De Nederlandsche Bank aan dat ‘de vraag niet meer of, maar hoe!’ is en sprak hij over het belang van een duidelijkere koersbepaling om de doelstellingen uit het Klimaatakkoord van Parijs te behalen.

Hoewel de accenten anders lagen, leefde zowel bij de vakbezoekers als bij de sprekers en exposanten duidelijk het besef dat de energietransitie in volle gang is en dat deze verder aangezwengeld moet en kan worden door nieuwe verbindingen aan te gaan. Het centrale beursthema was dan ook ‘nieuwe connecties’. Dat die in ruime mate zijn gelegd laten de cijfers zien: met 11.024 bezoekers bracht Vakbeurs Energie wederom meer geïnteres-seerden naar Den Bosch dan voorgaande jaren. Ecomobiel – gedurende de eerste twee beursdagen tegelijk met Vakbeurs Energie – trok 5.212 geïnteresseerden, een stijging van ruim 17 procent ten opzichte van 2015. Vakbeurs Energie 2017 vindt plaats op 10, 11 en 12 oktober 2017. Ecomobiel 2017 vindt plaats op 10 en 11 oktober, beide in de Brabanthallen te Den Bosch.

Bender Benelux organiseerde in samenwerking met de Nederlandse busfabrikant EBUSCO uit Helmond een aanvullend e-mobility event op 5 oktober. Volgens de 2 bedrijven een inspirerende dag waarbij duurzame vervoersoplossingen, veiligheid, continuïteit, innovatie, Ecomobiel 2016 en samenwerking centraal stonden. Vanuit verschillende sectoren binnen de elektrisch vervoermarkt waren adviseurs, Nederlandse en Belgische fabrikanten, brancheorganisaties en energieleveranciers aanwezig. Na het ontvangst bij Bender Benelux in Breda en de gehouden presentaties over veiligheid, continuïteit en duurzame vervoersoplossingen van EBUSCO, heeft het gehele gezelschap Ecomobiel 2016 bezocht. Dit alles met een geheel 100 procent elektrische bus van EBUSCO waarin ook Bender isolatiebewaking is toegepast. Na het bezoek aan de beurs heeft er in Breda nog een netwerkmoment plaatsgevonden.

Steven van der Burg, Business Development EBUSCO (links) en Wouter van Beek, managing director Bender Benelux (rechts)

Bender Benelux organiseerde in samenwerking met de Nederlandse busfabrikant EBUSCO uit Helmond een aanvullend e-mobility event op 5 oktober. Volgens de 2 bedrijven

1312

2016 nu al recordjaar, Green Deal nadert uitputting

Werden er in heel 2015 6.137 (semi-)publieke (snel)laadpunten geplaatst, in de eerste 9 maanden van 2016 zijn dit al 6.525 laadpunten. Een groei van enkele tientallen procenten is – mits er geen dramatische vraagdaling volgt in de laatste anderhalve maand van het jaar –dan ook vrijwel zeker.

Door de vorig jaar zomer getekende Green Deal Openbaar Toegankelijke Elektrische Laadinfrastructuur kwam er vanuit de Rijksoverheid 5,7 miljoen euro beschikbaar om tot 8.000 extra publieke laadpalen in de openbare ruimte mede te fi nancieren. Bovendien heeft de overeenkomst zoals bekend tot doel om binnen 3 jaar de belemmeringen rond de uitrol van openbaar toegankelijke laadinfrastructuur weg te nemen en een rendabele business case mogelijk te maken.

Ondertussen loopt het storm bij de Green Deal. Waar uitputting in 2018 voorzien was, is er nu nog slechts 400.000 euro budget over. Hierbij geldt wie het eerst komt, het eerst maalt. De provincies Gelderland, Noord-Brabant en Limburg, de steden Amsterdam en Utrecht, de Metropoolregio Amsterdam en Metropoolregio Rotterdam Den Haag hebben daarbij alvast hun slag geslagen.

Het consultancybureau, dat al meerdere jaren Noord-Brabant en gemeenten in de provincie adviseert over hun beleid voor elektrische voertuigen, staat samen met Het Energiebureau de provincies bij in het aanbestedingsproces. Belangrijkste reden van de opschaling is volgens Idema het synergievoordeel. ‘Door opschaling worden de gemeenten ontzorgd en hoeven zij niet zelf het wiel uit te vinden, maar kan men collectief meters maken. Dat is ook een van de redenen waarom de provincie Limburg is aangehaakt.’

Vrije keuze van energieleverancierDe aanbesteding is voor Brabant niet alleen een onderdeel van het stapsgewijs uitbreiden van de infrastructuur, maar ook een instrument om de bedrijvigheid rond elektrisch vervoer aan te jagen. In 2020 moeten er in de provincie duizenden nieuwe publieke of semipublieke laadpunten zijn om een groei naar 100.000 elektrische voertuigen mogelijk te maken. De nieuwe laadpunten zullen volgens Idema slim zijn. ‘Brabant wil innovatie stimuleren en de bedrijvigheid rond elektrisch rijden verder ontwikkelen. Door de toepassing van smart charging wordt de combi-natie gezocht met zonne-energie en nieuwe technieken en diensten. Een noviteit is de splitsing van de laadprijs in 2 delen: enerzijds de vergoeding voor het gebruik van de laadpaal en anderzijds de energieprijs. Samen leiden deze 2 delen tot de kilowattuurprijs. In de praktijk betekent dit dat concessiehouders niet per defi nitie de partij is die de energie levert. Er is een vrije keuze van energieleverancier en de laadpunten zijn geschikt voor het laden van lokaal opgewekte duurzame energie. Dat betekent dat een automobilist zijn auto onderweg kan opladen met energie van zijn eigen zonnepanelen.’ Als de laadpalen eenmaal geïnstalleerd zijn, is dat volgens Idema het startschot voor verdere experimenten. ‘De win-nende marktpartij die een dezer maanden bekend wordt moet dienstverlening door andere bedrijven op zijn laadpun-ten toestaan. De gedachte is dat de markt zo nieuwe service en dienstverlening kan blijven ontwikkelen. Want de 1.000 laadpalen met 2.000 laadpunten die Brabant erbij krijgt, ziet de provincie als een eerste stap. Voor de gewenste 100.000 elektrische voertuigen zijn zoals het er nu naar uitziet 15.000 tot 20.000 (semi)publieke laadpunten nodig.’

Bezoekersgroei en energietransitie op alle niveaus verbinden

Sommige vrezen verandering, anderen lezen het...

www.smartstoragemagazine.nl

NIEUW VAN EG MEDIASMART STORAGE MAGAZINE!

88% TEGEN SUBSIDIE ENERGIEOPSLAG • BATTERIJ IN ZONNEPANEEL • ‘WARMTEBATTERIJ VEROORZAAKT REVOLUTIE’

EDITIE 1 JUNI 2016

IS LEAD CRYSTAL DE UITDAGER? HYBRID: MET NIEUWE TECHNIEK DE WERELD VEROVERENNieu

w!

TESLA POWERWALL

HÉT MULTIMEDIALE PLATFORM VAN DE BENELUX OVER ENERGIEOPSLAG

EN ALLE ANDERE OPSLAGSYSTEMEN IN WOORD EN BEELD

Smart Storage Editie 1-2016.indd 1 7-6-2016 10:47:25

Slimme schone zware wielen

Het Nederlandse kabinet zet zich al enige jaren in om nummer één te worden op het gebied van elektrische mobiliteit. De uitrol van personenauto’s en laadpalen is succesvol. En inmiddels komt ook de uitrol van bussen met een elektrische aandrijving goed op gang; te zien aan de orders van onder andere VDL Bus & Coach en Ebusco. Voor wat betreft vrachtwagens is het een ander verhaal.

Schone stadsdistributie is van evident belang voor onze steden. De inzet van elektrische voertuigen zet ondanks veel enthousiasme en welwillendheid onder bedrijven, bij stadsdistributie nog niet door. De Universiteit van Amsterdam signaleerde al eerder dat de druk voor schone stadsdistributie volledig bij de vervoerder gelegd wordt. De ontvanger van de goederen heeft geen enkele incentive om bezig te zijn met elektrisch transport van zijn producten.

Op dit moment is er mede hierdoor geen sluitende business case voor elektrische trucks. De gehele infrastructuur en de manier van denken en handelen wordt bepaald met het dieselvoertuig als uitgangspunt, wat ruimte voor innovatieve concepten beperkt.

Toch is er hoop. Waarschijnlijk maken “smart mobility technieken” de transitie naar elektrisch rijden sneller mogelijk. Door nieuwe technologieën en besturingssystemen worden nieuwe concepten denkbaar zoals efficiënte elektrische truckplatooning tot aan de stadsrand, waarbij vervolgens kleinere en zelfrijdende elektrische voertuigen het overnemen voor deur-tot-deurdistributie. Het zijn andere concepten die mogelijk voor verladers en logistiek dienstverleners eerder tot een besparing gaan leiden. Hierdoor worden regio’s - maar vooral de binnensteden – verlost van zware en

vervuilende vrachtwagens en bestelauto’s.

Er zijn vele mogelijkheden om de business case sluitend te krijgen, maar die moeten wel ontwikkeld worden. De casus is sluitend te krijgen als 3 domeinen uitgewerkt worden, te weten 1. Investeren in nieuwe technologie: dat betekent

vol inzetten op samenwerkingsprojecten, buitenlandse partijen en ontwikkelprojecten.

2. Inrichten van living labs waarmee bedrijven en consortia kunnen werken aan product- en marktontwikkeling en verdere opschaling.

3. Inzetten op “early adopters”: deze bedrijven adopteren als allereerste een innovatief product. Zij zien als eerste het nut van nieuwe technologie in en willen er als eerste van profiteren. Deze groep wordt door latere adopters beschouwd als de eerste succesvolle gebruikers van een innovatie. Zij laten zien dat het werkt! Het is belangrijk voor overheden om deze groep te stimuleren om een elektrisch voertuig aan te schaffen, zeker omdat zij een voorbeeld zijn voor latere adopters.

Kortom: er is nog voldoende potentieel in de markt om de komende jaren mooie projecten uit te rollen. Waar liggen de kansen? Zero-emissiestadsdistributie is het enige elektrisch vervoerbolwerk dat nog niet ontwikkeld is. Hier ligt dus de kans voor Nederland om een vooraanstaande rol te spelen, in zowel zwaar transport als de inzet van lichte elektrische vrachtvoertuigen. Voor smart mobility technieken en concepten geldt hetzelfde. Dit is bovendien een kans (groene groei) omdat we in Nederland belangrijke spelers hebben om dit te realiseren.

Marc de Haas Brabantse Ontwikkelings Maatschappij

15

1716

JANUARI In januari wordt duidelijk dat de Nederlandse autodealers in de laatste maand van 2015 69.156 nieuwe auto’s verkocht hebben, het hoogste aantal ooit dat in een decembermaand bereikt werd, opgestuwd door de in 2016 stijgende bijtelling van onder meer plug-in hybrides. De eindstand voor 2015 komt hiermee op 449.347 nieuwe auto’s, een toename van 15,9 procent. Dit blijkt uit een analyse van onafhankelijk kennisbureau AUMACON.

De combinatie Nuon-Heijmans gaat in opdracht van de gemeente Amsterdam het aantal laadpalen in de hoofdstad fors uitbreiden. Ook verzorgen beide bedrijven de komende 7 jaar het beheer en de exploitatie van alle nieuwe en bestaande openbare laadpunten. De stad wil dat er 4.000 openbare laadpunten in Amsterdam staan in 2018.

De Vlaamse regering heeft defi nitief ingestemd met een aanschafsubsidie voor elektrische auto’s. Wie een elektrisch voertuig kocht of koopt na 1 januari kan de premie aanvragen via het Vlaams Energie Agentschap (VEA). De premie is afhankelijk van de cataloguswaarde van de wagen. De maximumpremie voor een auto tot 31.000 euro is 5.000 euro en loopt af tot een premie van 2.500 euro voor een wagen

Smart E-Mobility blikt ieder jaar in december terug op het afgelopen jaar, met dieptepunten en hoogtepunten. Van de grootschalige aanbestedingen voor laadpunten in Amsterdam en Rotterdam en de totstandkoming van de Green Deal Elektrisch Vervoer 2016-2020 tot de start van het ultra-E-project.

Het Smart E-Mobility jaaroverzicht 2016

Analyse: uitrol personenwagens stokt, marktanalisten blijven onverminderd positief

van meer dan 61.000 euro. De komende jaren worden de bedragen afgebouwd, tot maximaal 2.000 euro in 2019. In de komende 5 jaar moeten er in Vlaanderen bovendien 5.000 extra publieke laadpunten verschijnen. Vlaanderen wil in 2020 60.000 elektrische auto’s herbergen.

FEBRUARIBert Klerk, voorzitter van het Formule E-Team, stelt dat er ongeveer 53.000 extra publieke laadpunten voor elektrische auto’s nodig zijn in Nederland. Klerk heeft dit verklaard in een uitzending op BNR Nieuwsradio. Klerk vreest een tekort aan laadpunten omdat 70 procent van de mensen met een elektrische auto geen eigen oprit heeft. Deze mensen moeten aan de straat opladen. ‘Er moeten nog ongeveer 53.000 laadpunten bij komen als je koerst op 200.000 elektrische auto’s in 2020. Aan elke laadpaal zit-ten 2 laadpunten. Dat betekent dus in totaal 26.500 palen extra’, aldus Klerk in de Nationale Autoshow.

MAARTDe Tweede Kamer heeft een motie van de PvdA aangenomen waarin minister Kamp (Economische Zaken, VVD) wordt opge-roepen om de verkoop van elektrische auto’s te stimuleren. Het

kabinet moet volgens de motie ‘ernaar streven’ dat over 10 jaar in Nederland enkel nog emissieloze auto’s verkocht worden.

De Geneva International Motor Show is traditiegetrouw de belangrijkste beurs voor de automobielindustrie. Logischerwijs kende de Autosalon in Genève dan ook een groot aantal pri-meurs van elektrische auto’s; er werden maar liefst 24 nieuwe elektrische voertuigen getoond.

Vanaf 2021 zijn er enkel uitstootvrije taxi’s op Centraal Station Amsterdam toegestaan. De gemeente Amsterdam en de Toegelaten Taxi Organisaties (TTO’s) werken samen aan een uit-stootvrije taxibranche in 2025. In het convenant ‘Schone taxi’s voor Amsterdam’ staan afspraken over maatregelen die ervoor moeten zorgen dat er meer elektrisch aangedreven taxi’s gaan rijden in de stad, om zo een bijdrage te leveren aan schonere lucht. Alle TTO’s hebben het nieuwe convenant ondertekend. Om de overstap mogelijk te maken is er aanschafsubsidie voor elektrische auto’s beschikbaar en wordt er een uitgebreid oplaadnetwerk aangelegd in de komende jaren.

APRILInterreg Vlaanderen-Nederland heeft het project ‘Waterstofre-gio 2.0’ goedgekeurd. Met deze goedkeuring wordt, inclusief cofi nanciering, in totaal ruim 14 miljoen euro in de Vlaams-Nederlandse grensregio geïnvesteerd. Het project moet een hefboom zijn om ondernemingen grensoverschrijdend te laten samenwerken aan concrete demonstratieprojecten op het vlak van tankinfrastructuur en zero-emissietoepassingen.

MEIAmsterdam was half mei 2 dagen het toneel van de we-reldwijde elektrischvervoerssector. Niet alleen kwamen 300 internationale elektrischvervoer(ev-)professionals bijeen voor de eerste editie van de AVERE E-mobility Conference, maar werd ook de Green Deal Elektrisch Rijden 2016-2020 ondertekend. Nu minister Kamp zijn handtekening onder de Green Deal gezet heeft, staat ook defi nitief vast dat het Formule E-Team (red. dat de afgelopen 5 jaar de uitrol van elektrisch vervoer in Nederland heeft aangejaagd) nog 5 jaar doorgaat, te weten tot eind 2020.

De eerste opvouwbare elektrische scooter ter wereld is in het Nederlandse straatbeeld verschenen. De GiGi kent een Neder-lands ontwerp, weegt slechts 30 kilo, rijdt 25 kilometer per uur (gedurende een uur) en laadt in 3 uur tijd op in een gewoon

De elektrische achtbaan: e-auto komt in golven

Vrachtwagenleveranciers, busfabrikanten en producenten van waterstoftankstations. Allen hebben ze één ding gemeen: voortdurend zoeken ze naar potentiële eindgebruikers. De Belgische supermarktketen Colruyt is sinds enige jaren de grootste waterstofgebruiker waar het de mobiliteitstoepassing aangaat. En uitbreiding ligt in het verschiet.

Jonas Cautaerts, business development manager bij Colruyt, presenteerde op het congres WaterstofNet (red. zie ook het artikel op pagina 33) afgelopen maand de nieuwste ontwikkelingen binnen het supermarktbedrijf. Met 516 winkels in Vlaanderen heeft Colruyt bijna een derde van de markt in handen. Duurzaamheid zit daarbij in de genen van Colruyt Group en inmiddels stroomt er ‘waterstof door de aderen’. Voor de komende jaren staat dan ook niet alleen groei, maar daarnaast verduurzaming van de gehele bedrijfsvoering centraal bij Colruyt. Zo wordt nu 25 procent van de verbruikte energie duur-zaam opgewekt en dit moet toegroeien naar 100 procent.

‘Na de ingebruikname van ons waterstoftankstation enkele jaren geleden, zijn ook onze inspanningen op het gebied van water-stof enkel geïntensiveerd’, duidt Cautaerts. ‘Onze eerste kennismaking met waterstof dateert zelfs al van 2014. Destijds zijn wij enkele studies gestart die in 2007 leidden tot de ingebruikname van onze eerste heftruck op waterstof. In de komende periode zullen er nog eens 200 brandstofcellen extra in gebruik genomen worden. Ons indoor waterstoftankstation bij het distributiecen-trum in Halle is daarbij van essentieel belang. De komende jaren zullen wij meer en meer gebruikmaken van waterstof.’

stopcontact. Door de vouwconstructie is de ingeklapte scooter even groot als een koff er. De berijder kan zijn GiGi daardoor meenemen in de trein en de metro, op de boot of in de auto.

Rotterdam heeft een grote aanbe-steding voor maximaal 1.800 nieuwe laadpunten in de markt gezet, later in het kalenderjaar wordt bekend dat EV-Box de aanbesteding heeft gewonnen. Hierdoor verdubbelt het aantal laadpunten voor elek-trische voertuigen in Rotterdam in 2018. Door in de aanbesteding de samenwerking aan te gaan met 16 andere gemeenten, krijgt de hele regio een forse uitbreiding van het aantal laadpunten. Dit telt op naar ongeveer 4.000 extra laadpunten in het gehele gebied.

Heineken heeft 7 nieuwe elektrische vrachtwagens in gebruik genomen. Voor de Heineken Groothandel rijden er nu in Am-sterdam 8 elektrische 13-tonsvrachtwagens. De transitie past binnen de ambitie van Heineken om in 2020 voor de horecadis-tributie in alle grote steden in de Randstad volledig gebruik te maken van zero-emissietransport. De door vervoerder Simon Loos ingezette elektrische vrachtwagens rijden op stroom, die is opgewekt met de zonnepanelen op het dak van distributieves-tiging Heineken Amsterdam.

JUNIHet Formule E-Team (FET) heeft het actieplan ‘Maak elek-trisch rijden groot’ naar de Tweede Kamer gestuurd. Centrale boodschap van het actieplan is dat minister Kamp per direct aan de slag moet om de consument aan de elektrische auto te helpen. Minister Kamp heeft het actieplan voorzien van kabinetsbrief en analyse, en deze naar de Tweede Kamer verstuurd. Het actieplan bevat 8 maatregelen om elektrisch rijden voor particulieren bereikbaar en aantrekkelijk te maken. Een van de actiepunten is een fi nanciële tegemoet-koming voor consumenten bij de aanschaf van een nieuwe volledig elektrische auto en laadtegoed bij aankoop van een gebruikte elektrische auto.

De London Taxi Company kondigt aan in de zomer van 2018 de kenmerkende zwarte Londense taxi naar Nederland te gaan

exporteren. De eerste exemplaren van TX5, die eind 2017 hun debuut beleven in Londen, zullen volgens het bedrijf over anderhalf jaar in het Nederlandse straatbeeld te bewonderen zijn. Details over de verkoopprijs, actieradius en andere tech-nische details heeft het bedrijf nog niet bekendgemaakt.

Op de weg is de opmars van het elektrisch rijden onmisken-baar. Op het water is de populariteit van ‘elektrisch’ zeker niet minder. Procentueel gezien zelfs groter. Hoewel harde statis-tiek ontbreekt, stelt het platform elektrisch varen tegenover de NOS dat ruim 3 procent van de pleziervaartuigen alleen accu’s als krachtbron gebruikt.

JULIEV-Box heeft een belangrijke mijlpaal bereikt: wereldwijd heeft het bedrijf zijn 40.000ste laadpunt uitgeleverd. Niet ge-heel toevallig is het 40.000ste laadpunt van het Nederlandse bedrijf in Nederland geïnstalleerd.

Inwoners van en bedrijven in Den Haag kunnen een 100 procent elektrische auto kopen met subsidie. Dat mag een tweedehandse of nieuwe auto zijn. Bij aankoop van een tweedehands auto geeft de gemeente 3.000 euro subsidie, bij aankoop van een nieuwe auto is het bedrag 5.000 euro. Het totale beschikbare subsidie-bedrag voor personenauto’s is 200.000 euro. Voor bestelauto’s en taxi’s gezamenlijk is er 400.000 euro beschikbaar.

Nederland telt bijna 93.000 auto’s met een stekker. Volgens staatssecre-

taris Wiebes heeft de 6 miljard euro die de Rijksoverheid heeft geïnvesteerd 0 pro-

cent eff ect als het om klimaatwinst gaat. Wiebes deed de opmerkelijke uitspraken in

een interview met het tijdschrift Autoweek. De redactie van Smart E-Mobility heeft een

aantal deskundigen gevraagd te reageren op de 6 meest opvallende uitspraken van de staats-

secretaris, die stuk voor stuk ontkracht werden. De conclusie? Wiebes mag best trots zijn, met het Nederlandse stimuleringsbeleid is onbewust geschiedenis geschreven.

SEPTEMBEREen aankoopsubsidie voor elektrische auto’s is de beste manier om elektrisch rijden door consumenten te laten door-breken. Als er niets gebeurt, zal de introductie van elektrische auto’s stilvallen. Dit stelt het Formule E-Team. De rapporten van het Planbureau van de Leefomgeving (PBL), CE Delft en Decisio, die onlangs naar de Kamer zijn gestuurd, trekken de eff ectiviteit van een subsidie ten onrechte in twijfel. Op deze onderzoeken valt volgens het Formule E-Team nogal wat af te dingen: er zijn onder meer ongevalideerde en niet eerder gebruikte modellen toegepast.

OKTOBER Het ultra-E project is van start gegaan. Via het project worden 25 ultrasnelladers gerealiseerd in 4 landen, te weten in Nederland, België, Duitsland en Oostenrijk. Onder leiding van het Nederlandse bedrijf Allego werkt een consortium van Europese partijen aan een studie naar ultrasnelladen (tot 350 kilowattuur) langs de corridor die Nederland, België, Duitsland en Oostenrijk verbindt.

De helft van de publieke laadpalen van EVnetNL komt naar verwachting per 1 januari 2017 in andere handen. Van de 280 gemeenten die al een keuze gemaakt hebben, kiest 38,2 procent voor overname en 61,8 procent voor voortzetting van de samenwerking met EVnetNL. De gemeenten die kiezen voor overname hebben meer publieke laadpalen van EVnetNL en ko-men zo op zo’n 50 procent van de laadpalen. In beide gevallen worden alle laadpalen geschikt gemaakt voor Smart Charging.

stopcontact. Door de vouwconstructie is de ingeklapte scooter even groot als een koff er. De berijder kan zijn GiGi daardoor meenemen in de trein en de metro, op de boot of in de auto.

Rotterdam heeft een grote aanbe-steding voor maximaal 1.800 nieuwe laadpunten in de markt gezet, later in het kalenderjaar wordt bekend dat EV-Box de aanbesteding heeft gewonnen. Hierdoor verdubbelt het aantal laadpunten voor elek-trische voertuigen in Rotterdam in 2018. Door in de aanbesteding de samenwerking aan te gaan met 16 andere gemeenten, krijgt de hele regio een forse uitbreiding van het aantal laadpunten. Dit telt op naar ongeveer 4.000 extra laadpunten in het gehele gebied.

Nederland telt bijna 93.000 auto’s met een stekker. Volgens staatssecre-

taris Wiebes heeft de 6 miljard euro die de Rijksoverheid heeft geïnvesteerd 0 pro-

cent eff ect als het om klimaatwinst gaat. Wiebes deed de opmerkelijke uitspraken in

een interview met het tijdschrift Autoweek. De redactie van Smart E-Mobility heeft een

aantal deskundigen gevraagd te reageren op de 6 meest opvallende uitspraken van de staats-

secretaris, die stuk voor stuk ontkracht werden. De conclusie? Wiebes mag best trots zijn, met het Nederlandse stimuleringsbeleid is onbewust geschiedenis geschreven.

SEPTEMBEREen aankoopsubsidie voor elektrische auto’s is de beste manier om elektrisch rijden door consumenten te laten door-

1918

Van Empel wil er als voorzitter van het NWP in het komende kalenderjaar voor gaan zorgen dat de uitrol van waterstof in een stroomversnelling raakt. Het NWP herbergt alle stake-holders in het waterstofdossier, waaronder het Platform Toe-komstbestendige Mobiliteit (PTM) van de RAI Vereniging en de Nederlandse Waterstof & Brandstofcel Associatie (NWBA), maar ook een vijftigtal grote en kleine bedrijven zoals AKZO, Shell, PitPoint, Hy GearAir, Liquide, Lindegas, Stedin, VDL, het Rotterdamse Havenbedrijf en Energy Valley.

Waterstof-elektrisch én batterij-elektrischWaterstof is volgens het NWP onmisbaar voor de energie-transitie – het is immers een vorm van energieopslag en fl exi-bele energie ineen – en staat op het punt van doorbreken. ‘Zon- en windenergie zijn zoals iedereen weet niet op afroep beschikbaar’, stelt Van Empel. ‘Als we zon en wind volop wil-len gebruiken hoort daar opslag bij en dan komt waterstof in beeld. Van stroom kan eenvoudig waterstof gemaakt worden en vice versa. Met waterstof kun je dus bijvoorbeeld zonnes-troom bewaren voor de winter of stroom van windparken ver op zee tegen lage kosten aan land brengen. Met mobiliteit op waterstof kunnen we nu al starten.’Onder het motto ‘nu zaaien en straks oogsten’ streeft het NWP naar een forse groei van elektrisch rijden op waterstof. Dit om het rijden op benzine en diesel zo ver mogelijk te doen dalen. Het 2020-doel van NWP (red. zie kader) is daarbij 20 openbare waterstoftankstations, 2.000 brandstofcelper-sonenauto’s en lichte bestelwagens (waterstof-elektrische auto’s), 20 heavy duty voertuigen voor stadsdistributie en afvalophaaldiensten en 100 waterstof-elektrische bussen in het openbaar vervoer inclusief tankpunten. Een van de voor-naamste toepassingen van waterstof is dus mobiliteit. Van Empel hierover: ‘We kunnen er met auto’s op rijden zonder uitstoot van broeikasgassen en luchtverontreinigende stoff en te veroorzaken. Groot voordeel is dat je met waterstof-elek-trische auto’s lange afstanden – van 500 tot 800 kilometer – kunt rijden en snel (binnen 5 minuten) kunt tanken. Daarmee is waterstof-elektrisch met name geschikt voor de langere afstanden en zwaardere voertuigen en batterij-elektrisch voor de wat kleinere voertuigen in stedelijke omgeving.’

100 bussen‘De meeste inspanningen gaan momenteel binnen het platform uit naar mobiliteit’, stelt Van Empel. ‘De markttoe-

‘Waterstof staat in de wereld van mobiliteit op het punt van doorbreken.’ Dit stelt Mariëtte van Empel, (interim-)voorzitter van het Nationaal Waterstof Platform (NWP) en tevens werkzaam voor het ministerie van Infrastructuur & Milieu.

‘Waterstof onmisbaar in energietransitie’

Mariëtte van Empel (Nationaal Waterstof Platform):

passing zit al in de premature fase. Met Toyota en Hyundai als voornaamste leveranciers – en Lexus, Honda, KIA, BMW en Mercedes-Benz die voertuigen aan het ontwikkelen zijn – rijden er in Nederland al zo’n 25 waterstof-elektrische personenauto’s rond. Bovendien rijden er al een tweetal waterstof-elektrische bussen en zijn er extra bussen op komst in onder meer Groningen en Arnhem. Daarmee begint de markt los te komen.’Volgens Van Empel proberen de stakeholders via de Europese Fuel Cells and Hydrogen Joint Undertaking (FCH JU) een project te realiseren waarbinnen in de Benelux 100 waterstof-elektrische bussen in gebruik genomen moeten worden. ‘De uitrol van waterstoftankstations moet logischerwijs snel mee gaan groeien. Er zijn er nu 2, één in Rhoon en één in Helmond, maar er is een landkaart waarop een twintigtal nieuwe stations gepland zijn. De gesprekken zijn daarbij al vergaand gevorderd om komend voorjaar stations te openen in Den Haag en Breda. Als platform hebben wij de rol gepakt om mensen bij elkaar te brengen en bij te dragen aan het oplossen van het kip-ei-probleem; voertuigen hebben tankstations nodig en tankstations hebben klanten in de vorm van voertuigen nodig. Verder hebben wij ook een rol om hobbels weg te nemen en richting de politiek waterstof onder de aandacht te brengen en zo de potentie te laten zien.’

Valley of deathDe valley of death is daarbij volgens Van Empel de grootste hobbel. ‘Met dit soort nieuwe technologie zie je dat er eerst een zekere kritische massa moet ontstaan, wil er vooruitgang komen. Die massa moeten we nú creëren. Wij kijken als NWP naar de mogelijkheden om op korte termijn iets te doen aan de onrendabele top. Of dat nu een subsidierege-ling voor tankstations is of een innovatiesubsidie voor de verdere ontwikkeling van waterstoftechnologie voor bussen en vrachtwagens. Men kan ook denken aan voorschriften die zero-emissiestadsdistributie verplichten, want ook dat soort zaken helpen. Als die massa er eenmaal is dan biedt waterstof een sluitende business case.’Zeker is in ieder geval volgens Van Empel dat, als men dezelfde resultaten wil bereiken als bij batterij-elektrische voertuigen, er geld van de Nederlandse of Europese overheid nodig is. ‘Dat geld zal ook bijdragen aan de groei van Nederlandse werkgelegenheid, bijvoorbeeld bij de vrachtwagenindustrie en bussenbouwers. De jongste becijferingen van het NWP wijzen

uit dat we de markt tussen nu en 2020 met een ordegrootte van 70 miljoen euro op de juiste manier in beweging kunnen krijgen. Dat is vergelijkbaar met de 65 miljoen euro die de over-heid in 2009 heeft vrijgemaakt voor het eerste Plan van Aanpak Elektrisch Rijden waarmee Nederland koploper is geworden.’De seinen staan volgens Van Empel dan ook op groen om van Nederland het ‘waterstof-Walhalla’ te maken dat minister Schultz-Van Haegen enkele jaren geleden al aankondigde. ‘Een nieuw kabinet gaat vanaf volgend jaar hopelijk miljarden gaat uittrekken voor de energietransitie en kan vervolgens een belangrijke bijdrage leveren aan de uitrol van de waterstofeconomie’, aldus Van Empel. ‘En met een fractie van de miljarden, zoals de eerder genoemde 60 à 70 miljoen euro tot 2020, kun je grote stappen voorwaarts maken met de waterstoftankinfrastructuur en zero-emissiemobiliteit.’

Het Nationaal Waterstof Platform wil letterlijk een platform zijn om kennis uit te wisselen en oplos-singen te vinden voor problemen die iedereen die aan waterstof werkt aangaan. Het gaat hierbij om de brede ‘waterstofeconomie’: van mobiliteit tot stationaire toepassingen, power-to-gas, stabilisatie van het elektriciteitsnet en tal van andere zaken.

Het platform is een gesprekspartner voor de overheid. Het richt zich op mobiliteit (middels de Brandstofvi-sie) en op de uitwerking van het Energieakkoord. De Brandstofvisie en het Energieakkoord vormen dan ook de basis voor het Nationaal Waterstof Platform.

Het NWP kent 4 coördinatiegroepen waarbinnen de activiteiten voor de ontwikkeling van de waterstofeco-nomie plaatsvinden:1. Duurzame Waterstofeconomie2. Infrastructuur en Marktontwikkeling

Waterstof voor Mobiliteit3. Trucks, Bestelwagens en Specials4. Bussen

Het Nationaal Waterstof Platform

2120

Cohere haalde afgelopen zomer nog een investering van 300.000 euro op. Daarmee wil het bedrijf uitbreiden en zich volledig richten op de verdere ontwikkeling van de energie-manager Maxem. Dit product, ooit geïntroduceerd voor het slim aansturen van laadpalen, kan meer en meer producten aansturen. ‘De vierde generatie van ons product heeft zelfs de mogelijkheid elektrische verwarming en warm water aan te sturen’, duidt directeur Jan-Willem Heinen. ‘Als microcomputer – Maxem is aangesloten in de meterkast – meet en stuurt het product alle energiebronnen in huis aan. Dat wordt een steeds breder scala aan producten, van de elektrische auto tot zonne-panelen.’ Voor bedrijven betekent het gebruik van Maxem vol-gens Heinen dat zij niet hoeven te investeren in netverzwaring. ‘Voor bedrijven kunnen wij dankzij slim energiemanagement tot 250 laadpunten aansluiten zonder risico op overbelasting.’

Noorse postEen van de landen waar logischerwijs kansen voor Neder-landse bedrijven liggen – en ook Cohere voet aan de grond heeft gekregen – is Noorwegen. Noorwegen leidt nog altijd

Nu de binnenlandse markt een moeizaam jaar beleeft als het gaat om de verkoop van elektrische personenwagens, staat het vizier van Nederlandse bedrijven meer dan ooit gericht op buitenlandse expansie. Waar de Nederlandse overheid de helpende hand probeert te reiken met de Partners International Business-regeling, zijn er ook tal van bedrijven die zelf de weg weten te vinden. De redactie van Smart E-Mobility maakte een rondje langs de velden.

‘Je kunt niet enkel en alleen teren op de Nederlandse markt’

Internationalisering noodzaak voor BV Elektrisch Rijden:

de internationale dans als het de uitrol van elektrisch vervoer aangaat; zo’n 25 procent van alle nieuw verkochte auto’s kent een elektromotor. Niet voor niets gingen Nederlandse bedrij-ven al meermaals op handelsmissie naar het Scandinavische land. Cohere heeft volgens Heinen inmiddels een fl ink aantal activiteiten in het land. Zo heeft het bedrijf recentelijk 42 laadpunten aangesloten bij de Noorse Post.

ProbleemoplosserHet postbedrijf in Noorwegen kondigde afgelopen najaar aan haar gehele wagenpark te elektrifi ceren. De vestiging van Posten Norge in Rogaland nam daartoe in november als eerste 16 elektrische voertuigen in gebruik. In de komende periode moeten alle voertuigen vervangen worden en is een vloot van nog eens 300 elektrische voertuigen bij Nissan en Renault besteld. Heinen: ‘Bij Noorse Post Trondheim zijn inmiddels alle voertuigen elektrisch. Wij hebben hier met onze lokale partner Billader op een krappe netaansluiting, waar ook de transportbanden op lopen, 42 laadpunten aangesloten zonder netverzwaring.’

Het project is volgens Heinen een van de voorbeelden van de internationale expansie die zijn bedrijf momenteel nastreeft. ‘Wij opereren voor het grote publiek weliswaar onder het maaiveld, maar zijn de probleemoplosser voor bedrijven als Tesla, BMW, ICU en EV-Box. Doordat alle grote Nederlandse laadfabrikanten internationaliseren, is dat ook voor ons een logische stap. En bedrijven als Tesla internationaliseren natuurlijk sowieso. Zij hebben bijvoorbeeld wel eenvoudige laadoplossingen, maar zodra het complex wordt komen wij in beeld. Wij groeien met dit type bedrijven mee als een van de weinige specialisten in load balancing (red. dynamische vraagbalancering). Een icoonproject is de load balancing bij de laadpunten voor de taxivloot van Tesla’s op Schiphol.’ De omzet van Cohere is volgens Heinen weliswaar nog voor meer dan de helft afkomstig van de Nederlandse elek-trischvervoersmarkt, maar dat verandert in een razendsnel tempo. ‘Het omslagpunt wordt misschien volgend jaar al bereikt. De grote uitdaging? Die ligt misschien wel niet zozeer in het buitenland als wel in eigen land. Het is heel belangrijk – en dat is een boodschap aan de Nederlandse overheid – dat de binnenlandse markt blijft groeien. Wij hebben behoefte aan een sterke thuismarkt om de stap naar het buitenland te kunnen maken. Als bijvoorbeeld alle plug-in hybrides in de komende periode naar het buitenland geëxporteerd worden, dan trekt dat een zware wissel op de Nederlandse mobility service providers. De basis van Nederlandse bedrijven moet sterk zijn in eigen land en internationalisering is vervolgens een voorwaarde om te blijven groeien. Nederland is te klein om op te kunnen teren.’

VoorsprongEn daar is Cohere dan ook volop mee bezig. Duitsland, Enge-land en Noorwegen vormen daarbij het laaghangend fruit. ‘Hier oogsten wij samen met partners al een groot aantal successen doordat wij als Nederlands bedrijf een aantal jaren voorsprong hebben bij de uitrol van elektrisch vervoer. Ons

product is primair goed en dat werkt zich secundair uit in de lagere prijs die voortkomt uit het feit dat wij al kunnen op-schalen. Een van de andere landen die lonkt, is de Verenigde Staten. Maxem is technisch gezien al compatibel met de Tesla Wall Connector en daar hangen er duizenden van. Wij zijn nu bezig met het certifi ceringsproces en kunnen daarna starten met de wereldwijde uitrol.’Branchevereniging DOET startte afgelopen zomer een stuur-groep Internationalisering om leden zoals Cohere te helpen bij hun internationale expansie. DOET zet met de stuurgroep in op zowel Europese lobby, internationale samenwerkings-verbanden als het in kaart brengen van internationale bar-rières. DOET-directeur Michel van Lindert (DOET): ‘Nederland mag zich nog koploper noemen op het gebied van Elektrische Mobiliteit, als we dat echter ook internationaal willen verzilveren dan moeten we echt stappen gaan maken nu het momentum daar is. Diverse DOET-leden zijn reeds actief in het buitenland en zien daar kansen, maar komen er ook de meest bizarre en welhaast protectionistische hindernissen te-gen. Vrij verkeer van goederen is een groot goed en het klinkt mooi, maar de praktijk blijkt vaak een stuk weerbarstiger en dat is simpelweg frustrerend voor hen. Ik realiseer me dat dit iets is wat we niet van vandaag op morgen op kunnen lossen, maar met lede ogen aanzien is gewoon geen optie. Dit is in het belang van de gehele EV-sector en daarmee dus ook in het belang van de BV Nederland. Het is belangrijk en erg goed te zien dat ook het ministerie van Economische Zaken hier groot belang aan hecht en zijn volledige medewerking heeft toegezegd om van internationalisering een succes te maken.’

OostenrijkOndertussen probeert de overheid Nederlandse bedrijven zoveel mogelijk te helpen bij de internationale expansie. Het meest gebruikte en meest eff ectieve instrument lijkt daarbij de regeling Partners International Business (PIB). Bij de PIB-regeling ontwikkelen ondernemers, kennisinstellingen en/of

medeoverheden samen met de Rijksdienst voor Onderne-mend Nederland (RVO.nl) een meerjarenprogramma op maat. De activiteiten zijn gericht op promotie en matchmaking, kennisuitwisseling en netwerken en economische diplomatie. Voor elektrisch vervoer zijn er in de afgelopen 4 jaar inmid-dels 5 PIB’s opgestart – te weten voor de Amerikaanse West-kust en Oostkust, voor India, voor Zuid- en West-Duitsland en voor Berlijn. Bovendien is een nieuwe PIB voor Oostenrijk in ontwikkeling; de ondertekening van het convenant waarmee het PIB offi cieel start, staat gepland voor 1 december . Het PIB Oostenrijk kent net als de andere PIB’s drie programmalij-nen: government-to-government, knowledge-to-knowledge en business-to-business.‘Het duurzaamheidsbewustzijn is in Oostenrijk gemiddeld hoger ontwikkeld dan in Nederland en alleen dat al maakt het een interessant land voor de BV Elektrisch Rijden’, vertelt Julia Williams, die samen met Henk Meiborg van Emodz kartrekker is van de nieuwe PIB. ‘Oostenrijk heeft een fl ink pakket aan stimuleringsmaatregelen. Bovendien presenteert Oostenrijk zeer binnenkort een nationaal plan voor de uitrol van laadinfrastructuur. Dit wordt gevolgd door een nieuw beleidsplan voor elektromobiliteit. We rekenen erop dat dit gaat leiden tot een intensivering van de focus op elektrisch vervoer.’ Met de wetenschap dat Nederland in de uitrol van elektrisch vervoer 1 tot 2 jaar voorloopt op Oostenrijk is het nieuwe PIB volgens Williams ‘het perfecte instrument om de kloof te overbruggen, op het perfecte moment. Bovendien krijgen we enthousiaste steun vanuit de ambassade in Wenen; zo zal de ambassade ons op 31 januari in Wenen presenteren. Dat helpt enorm. Het PIB biedt Oostenrijk de kans om de uitrol van elektrisch vervoer te versnellen en Nederlandse bedrijven de kans om meer producten en diensten te ontwikkelen en exporteren. Onze focus ligt vooral op enerzijds transport en logistiek, en anderzijds verduurzamen van toerisme; daarbij hoort natuurlijk ook slimme laadinfrastructuur.’

Rijdende stand als beeldmerkInmiddels heeft een redelijk aantal bedrijven zich al aange-meld om deel te nemen aan de PIB. ‘Van Emodz tot DEOdrive, Emoss, EVConsult en Camptoo’, vervolgt Williams. ‘Ook Dutch Incert en de NHTV (red. Hogeschool voor Toerisme in Breda) doen mee. Wij willen als collectief het verhaal van Nederland vertellen via een “rijdende stand”, te weten een elektrische camper die alle Nederlandse proposities laat zien rond elektrisch rijden. Zo’n project zet de samenwerking tussen de partners in de etalage. Wij zullen ons met de camper op tal van evenementen presenteren. Te beginnen met het congres El Motion dat op 1 en 2 februari in Wenen plaatsvindt. Langs deze weg willen wij in het eerste van de in totaal 3 jaar dat de PIB duurt een krachtig beeldmerk neerzetten. Jaar 2 en 3 staan overigens in het teken van het ontwikkelen van demon-stratieprojecten en het creëren van export. We gaan daarbij uit van een omzet van enkele miljoenen euro’s. Over 3 jaar moet er in ieder geval een stabiele relatie opgebouwd zijn tussen Nederland en Oostenrijk, waarbij Oostenrijk een op ervaring gestoeld positief beeld heeft van de mogelijkheden die samenwerking met Nederland biedt bij de voorbereiding van een grootschalige uitrol van elektrisch vervoer.’

2322

De 23 studenten van het STORM Eindhoven-team werden begin november op de universiteitscampus in de Lichtstad als ware helden binnengehaald. Zij leverden dan ook een prestatie van formaat door als eersten ter wereld een wereldreis van 23.000 kilometer door 16 landen af te leggen op een volledig elektrische motorfi ets. En dat ook nog eens in krap 80 dagen…

‘Slimme mobiliteit kan net als elektrisch rijden voor groene groei gaan zorgen’

De redactie van Smart E-Mobility stond vorig jaar december al eens stil bij de spin-off voor het Nederlandse bedrijfsleven van de alles winnende studententeams. Met een rechtstreeks aan STORM Wave’s wereldreis gekoppelde handelsmissie naar de Amerikaanse Oostkust, ligt deze spin-off voor het studententeam STORM Eindhoven voor de hand. ‘Tijdens de race zijn op tal van plaatsen business meetings georganiseerd’, blikt Ellen Hiep van HiePRactief en bestuurslid bij de Vereniging Elektrische Rijders (VER) terug. ‘Hoogtepunt was daarbij de meerdaagse handelsmissie aan de Amerikaanse oostkust die we samen met Coast to Coast smart e-mobility en Brainport Eindhoven organiseerden.’

Smart City ChallengeAan de handelsmissie nam een groot aantal organisaties deel, van bedrijven als Heijmans en TomTom tot (overheids)organisaties als Brainport Eindhoven, AutomotiveNL en de provincie Noord-Holland. ‘Een van de zaken waar de interesse van de Amerikanen naar uitgaat is de Nederlandse expertise op het gebied van smart mobility’, duidt Hiep, die met haar bedrijf de organisatie van de handelsmissie coördineerde. ‘Columbus (red. de hoofdstad van de staat Ohio met ruim 700.000 inwoners) heeft namelijk de Amerikaanse Smart City Challenge gewonnen. Als onderdeel hiervan gaat men fors investeren in slimme mobiliteit.’

Groene groeiDaar de Amerikanen begin oktober ook al een bezoek aan Nederland hadden gebracht – om een kijkje te nemen bij de Nederlandse praktijkervaringen rond smart mobility – stond de handelsmissie volgens Hiep in het teken van meer dan kennismaken. ‘De contacten zijn verder verdiept en nu is het zaak de exportkansen in de komende periode te vergroten’, aldus Hiep. ‘Bovendien bleek niet alleen de stad Columbus bijzonder geïnteresseerd in de Nederlandse kennis en kunde, maar ook de staat Ohio. Al met al ben ik er vrij zeker van dat deze handelsmissie een vervolg gaat krijgen. Al is het alleen maar omdat de Amerikaanse overheid ook fors gaat inzetten op autonoom rijden; een onderwerp waar Nederland interna-tionaal gezien tot de koplopers behoort. Dat maakt ons land ook interessant als pilotlocatie. Daarmee kan slimme mobiliteit net als elektrisch rijden in de komende jaren wezenlijk gaan bijdragen aan groene groei voor de BV Nederland.

En dan nog dit... Zou STORM Eindhoven zijn wereldreis op benzine hebben afgelegd, dan zou er 1.200 liter brandstof verbruikt zijn en 2,8 ton CO2 uitgestoten zijn.

STORM Eindhoven voltooit wereldreis, succesvolle handelsmissie naar Amerika

x25

Wat eind 2014 startte met enkele tientallen ondertekenaars (red. van gemeenten, vervoerders en verladers tot autofa-brikanten, onderzoeksinstituten en branche- en belangen-organisaties) is uitgegroeid tot een initiatief met bijna 100 deelnemers, waarbij er afgelopen zomer 12 nieuwe toetre-ders werden verwelkomd. De deelnemers aan de GD ZES onderzoeken via zogeheten living labs (red. regionale pilots) diverse verbetermogelijkheden van het anders organiseren van het transport, het toepassen van nieuwe voertuigtech-nologie tot het testen van innovatieve logistieke oplossingen. De overheden onderzoeken welke ruimte daarvoor gemaakt kan worden in beleid en regelgeving. De oplossingen die werken en betaalbaar zijn, zullen opgeschaald worden. ‘Het hoofddoel van de Green Deal is zoveel mogelijk Zero Emissie Stadslogistiek in 2025’, opent Gert-Jan Prummel van Rijks-waterstaat het gesprek. Prummel, een van de voornaamste initiators van de Green Deal, constateert dat de Green Deal ‘vol op stoom is’. ‘Inmiddels zijn er bijna 15 living labs en is de ontwikkeling van nieuwe in volle gang.’

De tijd is rijpOp 1 januari 2020 wordt op basis van de behaalde resultaten bekeken – mede naar aanleiding van het succes van de living labs – hoe het vervolgtraject richting 2025 eruit komt te zien. In de tweede fase die loopt tot 1 januari 2025 richt de Green Deal zich op het opschalen van de aangetoonde concepten. ‘De 12/14 (?) livings labs die tot op heden geïnitieerd zijn, worden verspreid door het land uitgevoerd’, duidt Prummel. ‘Van Groningen tot Utrecht, Amsterdam, Den Haag Rotterdam en Delft. De living labs ontstaan daar waar het besef het grootste is dat men wat moet doen aan de luchtkwaliteit. Dat is veelal in de grote steden; een logische ontwikkeling.’Dat het aantal deelnemers sinds de start van de Green Deal bijna verdubbeld is, toont niet alleen dat we met het subdoel van zoveel mogelijk partijen laten aansluiten voortvarend aan de slag zijn gegaan, maar ook dat het bewustzijn bij partijen aanwezig is. Zij beseff en dat de tijd rijp is om actie te ondernemen.’Toch zijn er volgens Prummel nog diverse uitdagingen. Waar vervoerders en verladers bijvoorbeeld ruimschoots aangehaakt zijn, is het aantal fabrikanten dat (zware) bestel- en vracht-wagens kan leveren zeer beperkt. ‘Voor partijen die schonere voertuigen willen rijden is het de vraag waar deze te halen. Dat is het dilemma, want elektrische vrachtwagens worden

De Green Deal Zero Emissie Stadslogistiek (GD ZES) won afgelopen zomer de Green Deal Award 2016. Een onderstreping van het belang dat de overheid hecht aan het verduurzamen van stedelijke distributie. Bovendien stelde CE Delft recent in een van zijn onderzoeksrapporten dat bij het binnenlands transport het aandeel stadslogistiek in CO2-emissies op meer dan 50 procent wordt geschat. Het belang van de GD ZES neemt daarmee enkel toe.

‘Uiteindelijke succes grotendeels afhankelijk van beschikbaarheid voertuigen’

Green Deal Zero Emissie Stadslogistiek op stoom:

bijvoorbeeld niet af fabriek geleverd. Kleinere Nederlandse markt-partijen steken weliswaar hun nek uit, maar deze hebben niet de schaalgrootte van de traditionele fabrikanten die Europees of wereldwijd denken. Die denken in grote aantallen en zekerheden. Dat kunnen de kleine Nederlandse leveranciers helaas nog niet. Zij zijn te klein om de grote aantallen te kunnen maken. VDL heeft natuurlijk aangekondigd elektrische vrachtwagens te bouwen, maar die zijn ook niet vandaag al leverbaar.’

Voorraadkamer loodgietersNaast de daadwerkelijke levering van voertuigen ziet Prummel ook een uitdaging in de communicatie. ‘Bij de living labs commu-niceren wij bijvoorbeeld met 3 tot 5 partijen. Dat communiceert relatief eenvoudig. Als je gaat opschalen, wil je naar een situatie toe waarbij in de hele stad zero-emissielogistiek ingezet wordt. Daartoe moet je communiceren et een veel groter aantal partijen. Wat doe je dan met specifi eke doelgroepen die je lastig bereikt, zoals loodgieters met een bestelbusje? Dat is een voorraadkamer die de stad inrijdt. Wat leg je een dergelijke speler op? Nu doe je immers aan cherry picking en kies je de welwillende partijen uit. Natuurlijk hoeven we nog niet aan de laatste 10 tot 20 procent te denken die lastig tot verduurzamen te brengen is, maar in de toekomst zal het moeten gebeuren.’

Vanwege de snelle groei van de Green Deal hebben de kartrekkers besloten om in de komende periode de segmenten als uitgangspunt te nemen. Dit omdat de uitgangspunten voor iedere speler in het specifi eke marktsegment herkenbaar zijn. Bovendien kent elk segment zijn eigen dynamiek en concurrentieveld, maar de oplossingen zijn overkoepelend, opschaalbaar en toepasbaar binnen verschillende gemeenten. De verschillende segmenten zijn:• Bouwlogistiek• Facilitaire stromen• E-commerce• Horeca en evenementen• Handhaving, dynamisch ruimtegebruik en doorstroming• Retail en vers• Afvallogistiek

Segmentering stadslogistiek

2726

‘Helaas leveren veel initiatieven in de stedelijke praktijk nog maar weinig op. Na een vloedgolf aan vage voornemens, een praktijkproef en een borrel met biologische meelworm-bitterballen horen we vaak weinig meer van de ideeën’, schreef Quak minder dan 2 jaar geleden op een online blog van de Rotterdamse Green Deal Zero Emissie Stadslogis-tiek 010. Quak stelde in die blog dat grootschalige uitrol of langdurige implementatie van nieuwe concepten vaak uitblijft. Maar daar komt inmiddels verandering in, constateert Quak.

Sluitend businessmodelTNO is een van de partners in het dit jaar aflopende EU-project FREVUE (red. een afkorting van FReight Electric Vehicles in Urban Europe). Ook Amsterdam en Rotterdam zijn ingestapt in het Europese innovatieproject dat elektrisch vrachtvervoer stimuleert. In totaal zijn er via het project 122 elektrische (vracht)wagens in 8 Europese steden in gebruik genomen. Als uitvloeisel en deels onderdeel van het FREVUE-project nam Heineken in Amsterdam afgelopen mei nog 7 13 tonsvrachtwagens in gebruik. In totaal rijdt Heineken in de hoofdstad nu met 8 volledig elektrische vrachtwagens rond. Quak hierover: ‘Het FREVUE-project heeft bevestigd dat Nederland voor-oploopt als het gaat om grote elektrische vrachtwagens met een gewicht van meer dan 7,5 ton.’‘De grootste uitdaging die ik nog zie is fi nanciering’, stelt Quak. ‘De business case is nog relatief moeilijk rond te rekenen. De veranderingen die er aan logistieke kant nodig

Defi nitieve doorbraak elektrische vrachtwagen steeds dichterbij

‘De grootste uitdaging voor de massale adoptie van volledig elektrische vrachtwagens is de combinatie van fi nanciering en het herontwerpen van de logistiek.’ Aan het woord is Hans Quak, binnen TNO dé specialist als het gaat om stadsdistributie. De opmars van elektrische vrachtwagens volgt hij dan ook met bovengemiddelde interesse. Daar waar hij kan probeert hij zero-emissietransport een duwtje in de goede richting te geven.

‘De grootste uitdagingen zijn fi nanciering en het vernieuwen van logistieke concepten’

zijn om tot een sluitend businessmodel en daarmee een massamarkt te komen, zijn in gang gezet. Het huidige logistieke ontwerp gaat uit van de eigenschappen van dieselvoertuigen en sluit dus niet direct aan bij elektrische voertuigen. Naast nieuwe voertuigleveranciers, andere energiedragers en laadinfrastructuur, moet het logistiek concept ook worden aangepast. De eerste successen worden gedemonstreerd via living labs, want er moet aan twee kanten water bij de wijn gedaan worden.’

Kip-ei-problemenQuak doelt hiermee op de prijs van elektrische vrachtwagens die moet en zal dalen door de toenemende schaalgrootte, maar anderzijds de distributiemodellen van logistieke partijen die aangepast moeten worden aan de hedendaagse tijd. ‘Want sec het vervangen van conventionele vrachtwa-gens door elektrische varianten is ontoereikend. Je moet een logistiek model ontwikkelen waarbij de “last mile” elektrisch wordt afgelegd. Oftewel de logistiek aanpassen aan de ka-rakteristieken van het elektrisch vervoersmiddel, want anders vervang je een relatief goedkoop conventioneel voertuig met een duurdere elektrische variant die qua actieradius minder kan. Juist door logistieke oplossingen kan zo’n voertuig meer rijden in de stad en dus ook een maximaal aantal kilometers rijden. Dat leidt tot een betere business case, aangezien de kosten per kilometer voor een elektrisch voertuig lager zijn. Op die manier wordt het gat tussen beide zaken steeds kleiner en kan de business case gesloten worden. Pilots en praktijkproeven zijn leuk, maar voor echte veranderingen

moet je het hele logistieke netwerk veranderen.’ Voor TNO ziet Quak daarbij vooral een rol weggelegd als kennisleverancier. Quak: ‘Wij gaan immers niet een vrachtauto ontwikkelen of rijden, maar kunnen wel op alle punten helpen met kennis om de kip-ei-problemen te doorbreken.’ En zo kunnen de belangrijke pijnpunten aangepakt worden: de beperkte actie-radius waardoor elektrische vrachtwagens vooral geschikt zijn voor ritten binnen het stadscentrum, de vicieuze cirkel van hoge vraagprijs en laag aanbod en de noodzaak van optimaal gebruik om elektrische vervoersmiddelen rendabel te maken.

Coalition of the willing‘Want als de nichespelers voldoende markt hebben, komen de OEM’s (red. de grote vrachtwagenfabrikanten) vanzelf ook met elektrische vrachtwagens op de markt’, is Quak van mening. Dat de VDL Groep (red. zie kader) recent aankondigde elektrische vrachtwagens te gaan produceren ziet Quak als een belangrijk en positief signaal. ‘Door dit soort ontwikkelingen komen alle seinen op groen. Wij zijn met partners dan ook bezig om te komen tot een “coalition of the willing”. Die zal bestaan uit eindklanten, logistieke dienstverleners en voertuigfabrikanten. Zo kunnen wij laten zien wat met het huidige elektrische aanbod mogelijk is en ook andere fabrikanten triggeren om met zware elektrische voertuigen op de markt te komen. In het middensegment – van 3,5 tot 7,5 ton – zijn er namelijk op dit moment nog heel weinig voertuigen beschikbaar vanuit OEM’s.’

>>> >>>

E-Trucks Europe bouwt een volledig elektrische vuilniswagen voor de gemeente Breda. In deze E-Truck zijn tevens voorbereidingen getroff en voor een waterstofsysteem, zodat de vrachtwagen bij realisatie van het waterstofpompstation in Breda, onmiddellijk kan overschakelen op waterstof. E-Trucks Europe heeft de vuilniswagen half oktober voor het eerst getoond aan het vakpubliek tijdens de vakbeurs Ecomobiel.

E-Trucks Europe directeur André Beukers over de vrachtwagen: ‘De E-Truck voor Breda is op een groot aantal vlakken verbeterd ten opzichte van eerdere elektrische vrachtwagens die wij gebouwd hebben. In feite is hij volledig vernieuwd. Het voertuig is hierdoor niet alleen modulair te bouwen, maar ook volledig geïntegreerd en uitbreidbaar met een waterstof range extender. Bovendien is het voertuig geschikt voor snelladen waardoor de batterij, als deze leeg is, binnen twee uur opgeladen is.’

Breda wil dat het transport van deze goederen duurzaam en veilig verloopt en dat het, ondanks een toename in gebruik, niet zal zorgen voor een vermindering van de luchtkwaliteit. Om die reden kiest Breda voor zero emissie voertuigen zoals de huisvuilwagen van E-Trucks Europe. De keuze voor een volledig elektrische vrachtwagen is slechts een eerste stap, want zodra de realisatie van een waterstoftankstation in Breda een feit is, zal de vuilniswagen door E-Trucks Europe worden omgebouwd naar een waterstofvuil-niswagen. Verder meldt E-Trucks Europe nog te bouwen aan twee voertuigen voor de reinigingsdiensten in en rond Eindhoven (Baetsen en Cure Afvalbeheer) en de levering van een waterstofvrachtwagen aan de gemeente Groningen medio 2017.

E-Trucks Europe levert Breda volledig elektrische vuilniswagen mét waterstofsysteem

‘Het huidige logistieke ontwerp gaat uit van de eigenschappen van dieselvoertuigen en sluit dus niet direct aan bij elektrische voertuigen’

OVER DE GRENSOVER DE GRENS2928

Supermarktketen Colruyt heeft waterstof door de aderen stromen

Vrachtwagenleveranciers, busfabrikanten en pro-ducenten van waterstoftankstations. Allen hebben ze één ding gemeen: voortdurend zoeken ze naar potentiële eindgebruikers. De Belgische super-marktketen Colruyt is sinds enige jaren de grootste waterstofgebruiker waar het de mobiliteitstoepas-sing aangaat. En uitbreiding ligt in het verschiet.

Jonas Cautaerts, business development manager bij Colruyt, presenteerde op het congres WaterstofNet (red. zie ook het artikel op pagina 33) afgelopen maand de nieuwste ontwikkelingen binnen het supermarktbedrijf. Met 516 winkels in Vlaanderen heeft Colruyt bijna een derde van de markt in handen. Duurzaamheid zit daarbij in de genen van Colruyt Group en inmiddels stroomt er ‘waterstof door de aderen’. Voor de komende jaren staat dan ook niet alleen groei, maar daarnaast verduurzaming van de gehele bedrijfsvoering centraal bij Colruyt. Zo wordt nu 25 procent van de verbruikte energie duurzaam opgewekt en dit moet toegroeien naar 100 procent.

‘Na de ingebruikname van ons waterstoftankstation enkele jaren geleden, zijn ook onze inspanningen op het gebied van waterstof enkel geïntensiveerd’, duidt Cautaerts. ‘Onze eerste kennismaking met waterstof dateert zelfs al van 2014. Destijds zijn wij enkele studies gestart die in 2007 leidden tot de ingebruikname van onze eerste heftruck op waterstof. In de komende periode zullen er nog eens 200 brandstofcellen extra in gebruik genomen worden. Ons indoor waterstoftankstation bij het distributiecentrum in Halle is daarbij van essentieel belang. De komende jaren zullen wij meer en meer gebruikmaken van waterstof.’

En volgens Cautaerts ligt het daarbij ook voor de hand om waterstof-elektrische vrachtwagens te gaan gebruiken. Wordt vervolgd…

VDL Groep introduceert batterij- en waterstof-elektrische truck

De VDL Groep maakte begin september wereldkundig bezig te zijn met de ontwikkeling van een 37-tons volledig elektrische truck. In eerste instantie gaat het om een 37-tontrekker, bedoeld voor relatief korte afstanden van ongeveer 100 kilometer op één enkele batterijlading (red. met snelladen duurt het 30 minu-ten om de accu weer vol te laden). Begin 2017 moet de eerste truck van de productieband rollen.

Menno Kleingeld, managing director van VDL Enabling Transport Solutions, presenteerde op het congres Water-stofNet (red. zie ook het artikel op op pagina 33) afgelopen maand de laatste vorderingen van het bedrijf; voor batterij-elektrische trucks, maar juist ook voor waterstof-elektrische toepassingen. ‘VDL Enabling Transport Solutions is ruim een jaar geleden opgericht om voorontwikkelingen te doen voor heavy duty-toepassingen met een elektromotor. Waterstof-elektrische bussen en elektrische vrachtwagens zijn daar 2 voorbeelden van’, aldus Kleingeld. ‘Wij richten ons daarbij op voertuigen met een lengte van 12 tot 26 meter en een gewicht van 12 tot 95 ton.’ Kleingeld zal de laatste zijn om te ontkennen dat er nog genoeg nadelen zijn aan elektrische vrachtwagens en bussen. De hoge ini-

tiële aankoopprijs en de actieradius zijn de 2 voornaamste ‘minpunten’. Desondanks ziet de VDL ETS-directeur genoeg kansen. ‘Want er zijn ook genoeg voordelen. Zoals het einde van geluidsoverlast en luchtvervuiling. Voor grote steden – in de Nederlandse Randstad maar juist ook in metropolen als Londen en Parijs – wegen die pluspunten op tegen de nadelen. Zoals bekend (red. Smart E-Mobility publiceerde hierover afgelopen zomer al een uitgebreid interview met VDL Bus & Coach) leveren wij 43 elektrisch gelede bussen aan Eindhoven. Dat is het begin van de defi nitieve doorbraak.’

De modulaire aanpak die VDL gehanteerd heeft bij de ontwikkeling van elektrische bussen zorgt er volgens Kleingeld voor dat dezelfde techniek nu toegepast kan worden voor elektrische vrachtwagens. ‘Bovendien kunnen wij door die modulaire aanpak zowel voor de batterij-elektrische als waterstof-elektrische truck snel schakelen. Juist omdat brandstofcellen ook nog steeds in ontwikkeling zijn, is onze modulaire aanpak van groot belang. Dit zorgt er ook voor dat wij al zo snel na de aankondiging van de elektrische vrachtwagen daadwerkelijk kunnen starten met de uitlevering.’

En de verre toekomst? Kleingeld: ‘Met VDL ETS werken wij aan een breed scala van oplossingen voor elektrische stadsdistributie. De elektrische bus was de eerste troef en de elektrische vrachtwagen – waarbij wij gelijktijdig een batterij-elektrische en een waterstof-elektrische truck ontwikkelen – is de volgende stap. Die stap moet ertoe leiden dat de elektrische trucks eind volgend jaar in kleine series geproduceerd kunnen worden.’

‘We zijn niet voor niets de Noordzee overgestoken met onze activiteiten’, zegt Alex Earl, country manager voor Alfen/ICU in het Verenigd Koninkrijk. ‘We wisten dat we vooroplopen op het gebied van smart charging, niet alleen in Nederland maar ook internationaal. Dat Electric Nation voor ons heeft gekozen is een bevestiging daarvan.’ Volgens Richard Jongsma, commercieel directeur bij Alfen (red. het moederbedrijf) houdt het niet op bij expansie naar het Verenigd Koninkrijk . ‘We hebben om die reden vorig jaar ook country managers in Frankrijk en Duitsland aangesteld. Elektrisch rijden heeft de toekomst, elektrisch laden daardoor zeker ook. Nederland is koploper en dit biedt Nederlandse bedrijven de kans hun kennis en kunde te exporteren.’

ThuisladersEarl vervolgt: ‘Afgelopen september kwamen wij in contact met de initiators van het Electric Nation-project en samen met Greenfl ux hebben wij onze smart charging-propositie bij hen neergelegd. Het intelligent laden van elektrische auto’s is net als in Nederland ook voor de Britten van groot belang. Doen zij dit niet, dan moet er tot 2050 2,2 miljard pond uitgetrokken worden voor het verzwaren van de elektriciteitsnetten.’Jongsma en Earl leggen uit dat bij smart charging – afhankelijk van hoe zwaar het net op een bepaald moment wordt belast – automatisch de snelheid van elektrisch laden wordt aangepast

‘Met het Electric Nation project kunnen we laten zien dat wij als bedrijf en als land tot de internationale voorhoede behoren als het gaat om smart charging.’ Aan het woord zijn Richard Jongsma en Alex Earl van de Nederlandse laadpaalfabrikant ICU Charging Equipment.

Nederlands bedrijf levert slimme laadpalen voor grootste smart chargingproject ter wereld

om overbelasting van het net te voorkomen. Uitgangspunt van het Electric Nation project – dat tot eind 2018 duurt – is het opwaarderen van de markt voor het thuisladen van elektrische auto’s. In het specifi eke gebied van het project, Zuidwest- en Centraal-Engeland, wordt het elektriciteitsnet in de toekomst te zwaar belast als tientallen procenten van de huishoudens een elektrische auto bezitten en gelijktijdig gaan laden. Netbeheer-der Western Power Distribution wil via smart charging bij de thuisladers voorkomen dat er extra geïnvesteerd moet worden in het elektriciteitsnetwerk. ‘

TransformatorstationsSamen met het eveneens Nederlandse Greenfl ux (red. dat het protocol levert om smart charging mogelijk te maken) gaat Alfen/ICU met haar Charging Equipment gedurende het project 500 tot 700 slimme laadpunten leveren. ‘De eerste systemen zijn inmiddels geïnstalleerd’, duidt Earl. ‘Voor het einde van het jaar zijn alle installateurs getraind om volgend jaar in één kwartaal tijd 500 tot laadpunten te installeren.’Volgens Jongsma zagen de Engelsen de bijzondere kracht van Alfen/ICU door de achtergrond van het bedrijf in de wereld van elektriciteitsnetten. ‘Wat niet iedereen weet is dat Alfen ongeveer 80 procent van de in Nederland opge-stelde transformatorstations heeft gebouwd. Wij hebben dus ook ongekend veel kennis van het elektriciteitsnetwerk.

Dit project zien wij als een mooi project waar wij kunnen tonen dat wij tot de internationale voorhoede behoren als het gaat om smart charging.’

SchaalgrootteHet Electric Nation-project is volgens Earl in dat perspectief ook een springplank. ‘Dit zonder dat wij ons richten op een specifi ek marktaandeel. Wij willen onze kennis delen en daarbij het verschil maken in de Europese landen waar smart charging een daadwerkelijke oplossing wordt voor de netcon-gestie die ontstaat door de opkomst van elektrische auto’s.’ ‘De internationale markt wordt voor ons steeds belangrijker’, besluit Jongsma. ‘Doordat onze producten vooroplopen en de bijbehorende schaalgrootte is bereikt, slagen wij erin om bui-ten Nederland voet aan de grond te krijgen. Wij zetten steeds grotere stappen in andere Europese landen, maar ervaren tegelijkertijd en logischerwijs ook hevige concurrentie.’En de grootste uitdaging voor het Electric Nation-project? Het voorbereiden van eindgebruikers die willen deelnemen en het op tijd leveren van het projectplan. Earl hierover: ‘Het grootste voordeel voor de eindgebruiker? Aan het eind van het project beschikken ze over een gratis laadpunt. Wij zijn ervan overtuigd dat dit genoeg motivatie is voor Britten om deel te gaan nemen. Wij hopen dan ook dat we snel vele honderden laadpunten kunnen gaan uitleveren.’

31

Duitsers hopen in Nederland duurzame oplossing voor verkeersproblematiek te vinden Een bedrijvendelegatie uit de Duitse deelstaat Baden-Württemberg bracht half november een bezoek aan Nederland. Op initiatief van de provincie Noord-Brabant en de Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij (BOM) wordt al geruime tijd aan een intensieve relatie met de Duitse deelstaat gewerkt. En met resultaat, want zo kijkt Stuttgart naar Brabantse technologie en voorbeelden om de alsmaar toenemende congestie – en de daarmee gepaard gaande vervuiling – op te lossen met slimme (elektrische) mobiliteit.

Bedrijven als Daimler, Porsche en Robert Bosch maken Baden-Württemberg tot het Mekka van de Duitse en ook Europese automobielindustrie. Tegelijkertijd staat de infrastructuur van de deelstaat fors onder druk. Zo stelde TomTom enkele jaren geleden op basis van zijn navigatie-systemen over Stuttgart dat men in geen andere Duitse stad zo lang stilstaat als in de hoofdstad van Baden-Württemberg. Forenzen die op 30 minuten van hun werk wonen, staan gemiddeld 80 uur per jaar in de file. De Ne-derlandse fabrikant van navigatiesystemen berekende een percentage dat uitdrukt hoeveel automobilisten gemiddeld langer onderweg zijn dan wanneer ze kunnen doorrijden; Stuttgart voerde de lijst aan met een 29 procent langere reistijd. Hamburg (28 procent) en Berlijn (26 procent) completeerden de top 3.

Intelligent traffic system‘Slimme mobiliteit om dergelijke problematiek het hoofd te bieden was dan ook een van de centrale onderwerpen tijdens het werkbezoek’, duidt Bert Pauli, gedeputeerde economie en internationalisering bij de provincie Noord-Brabant.

Het driedaagse werkbezoek (red. waarbij ook Brussel en Vlaanderen werden aangedaan) leidde de Duitsers onder meer langs Brabantse bedrijven die nieuwe concepten en technologieën ontwikkelen op het gebied van smart mo-bility en Intelligent Traffic Systems (ITS). Zo werd het NXP-Experience lab bezocht waar NXP Semiconductors werkt aan connected cars en het Traffic Innovation Centre en het Living Lab Smart Mobility op de Automotive Campus in Helmond. Met dit Living Lab presenteert Brabant zich al geruime tijd als Europese testlocatie voor samenwerkings-projecten tussen automotive bedrijven en overheid op het gebied van het ontwikkelen, testen en opschalen van nieuwe commerciële ITS-applicaties en -services.

Verkeersinfarct‘Zowel tijdens de presentatie bij NXP als bij het Traffic Innovation Centre was er vanuit de Duitse delegatie veel interesse in de mogelijkheden van het verbeteren van de mobiliteit binnen de stad Stuttgart’, vertelt Mark Koppers, senior projectmanager internationalisering bij de BOM. ‘Daarbij ging het onder meer over hoe je ook de veiligheid kunt verbeteren door communicerende auto’s. Files zijn

Baden-Württemberg bezoekt ‘elektrisch’ Brabant:

30

een groot probleem in Stuttgart en in feite kent de stad een continu verkeersinfarct. Daar heeft het politieke bestuur nog geen oplossing voor paraat. Men wil het pro-bleem proberen op te lossen via smart mobility en daarbij direct een verduurzamingsslag maken door elektrisch ver-voer te stimuleren. En laat dat nu beide onderwerpen zijn waarbinnen Brabant tot de Europese voorhoede behoort. Duitse en Nederlandse ondernemers en bestuurders bij elkaar brengen op deze thema’s en nieuwe bedrijvigheid creëren is voor ons dan ook logischerwijs het doel.’‘Ik ben zeer onder de indruk van de business strategie van NXP Semiconductors’, stelde Matthias Pfriem van het Karlsruher Institut für Technologie (KIT) tijdens het bezoek aan het NXP-Experience lab. ‘Ik heb het gevoel dat Neder-landers sneller nieuwe technologieën kunnen omzetten.’ Naast Pfriem duidde ook de Duitse staatssecretaris Katrin Schütz van Economische Zaken het belang van de Duits-Nederlandse relatie: ‘Als land van autofabrikanten doen we er alles aan om ook in de toekomst de plek te zijn die mobiliteit aanvoert. Een beslissende factor hiervoor is dat we uitwisseling van onderzoek en technologie met onze Europese buren stimuleren.’

‘De Duitsers komen voor zaken’Dat het Brabant daarbij niet enkel om vriendschappelijke bezoekjes gaat moge duidelijk zijn; of zoals Pauli het formuleert: ‘Wat ons bindt is een gemeenschappelijke cultuur, maar de Duitsers komen voor zaken. Juist omdat wij veel parallellen zien met een viertal Duitse regio’s (red. naast Baden-Württemberg zijn dit Beieren, Nordrhein-Westfalen en Hessen) intensiveren wij de relatie met deze regio’s om de kansen tot export voor Brabantse bedrijven te vergroten. Voor Baden-Württemberg geldt dat deze Duitse deelstaat net als onze provincie het zwaartepunt heeft in innovatieve maakindustrie. Automotive, maar ook life sciences, machinebouw en agrofood zijn daarbij voor beide regio’s sterk vertegenwoordigde sectoren. Juist om die reden kunnen wij bij de ontwikkeling van innovaties en bij het naar de markt brengen van nieuwe technologieën en producten goed samenwerken.’

‘De Duitsers komen voor zaken’En daarbij is tijdens het ontvangen van de handelsdelega-tie volgens Pauli weer een flinke stap in de goede richting gezet. ‘Een belangrijk facet bij dit alles is de onderlinge

politieke relatie. Voor Duitse ondernemers is een goede politiek-bestuurlijke relatie vrijwel een vereiste om zaken te doen. De politiek en het bedrijfsleven zijn namelijk in Duitsland veel meer met elkaar verbonden dan in Nederland. Juist om die reden creëren wij als provincie Noord-Brabant een ecosysteem en zorgen wij dat Brabant bekendheid geniet als het om de genoemde thema’s gaat. Slimme en elektrische mobiliteit zijn binnen Europa ook thema’s waarmee je als regio het verschil kan maken.’

‘Duitse ondernemers vinden een goede politiek-bestuurlijke relatie bijna een vereiste om zaken te doen’

‘Nederland en Vlaanderen kunnen koploper in waterstof worden’‘De positie van Vlaanderen en Nederland bij de opmars van waterstoftechnologie in Europa wordt steeds sterker’. Het is volgens Adwin Martens, directeur van WaterstofNet, de belangrijkste conclusie die getrokken werd op het congres van WaterstofNet dat eind oktober plaatsvond in Antwerpen.

Volgens Martens wordt de positie van de Lage Landen niet alleen steeds sterker, maar is er zelfs de mogelijkheid om tot de koplopers te gaan behoren in onder meer heavy duty toepas-singen. ‘En dat is grotendeels te danken aan de inspanningen van de bedrijven die de afgelopen jaren aan technieken en producten voor waterstof hebben gewerkt, maar juist ook doordat er steeds meer eindgebruikers opstaan. Ik denk dan bijvoorbeeld aan supermarktketen Colruyt die volop investeert in waterstof en aan de openbaar vervoer bedrijven die meer en meer op zero-emissie-oplossingen focussen. Dit zorgt ervoor dat de ontwikkelaars – bedrijven zoals Van Hool, VDL en E-Trucks Europe – een thuismarkt hebben om hun producten te demonstreren en deze vervolgens kunnen exporteren.’

Businessplan tankstationsDe focus van WaterstofNet zal volgens Martens de komende jaren niet alleen bij heavy duty-toepassingen liggen, maar ook bij de uitrol van de benodigde waterstofi nfrastructuur. ‘Zoals bekend wordt er in de landen om ons heen volop gewerkt aan de realisatie van waterstoftankpunten. Binnen het Europese project “H2ME” worden zelfs 29 waterstoftankstations gebouwd en 325 waterstofvoertuigen in gebruik genomen. Van de 29 stations komen er 20 in Duitsland en geen enkele in België of Nederland. Op de landkaart is in feite heel Europa donkerblauw en de Benelux lichtblauw. Er moeten dus meer waterstoftank-stations in de Lage Landen komen. Wij werken momenteel hard aan een businessplan en aanvraag op Benelux-niveau om nieuwe stations te realiseren. De eerste stap naar een dekkende infrastructuur is daarmee gezet.’

Waterstofregio 2.0Sinds de start van WaterstofNet in 2009, als Europees subsi-dieproject binnen het Interreg-programma, werden onder meer 2 waterstoftankstations, een fuel cell plant en heftrucks, bussen, een sloep en een vuilniswagen op waterstof gereali-seerd. In de komende jaren wil WaterstofNet via het binnen het Interreg-kader door Europa gestimuleerde project ‘Water-stofregio 2.0’ (red. 14 miljoen euro, waarvan 6 miljoen EFRO) het behaalde succes uitbouwen en Nederland en Vlaanderen defi nitief naar de internationale top brengen. Naast de uitrol van infrastructuur ligt de focus daarbij op het realiseren van heavy-dutytoepassingen zoals bussen, vuilniswagens, vracht-wagens, heftrucks en maritieme toepassingen. ‘Het einddoel

van het project is niets minder dan de grensoverschrijdende samenwerking tussen Vlaanderen en Nederland op het niveau van “koploper” in Europa te brengen’, aldus Martens.

Rollende steenHet project ‘Waterstofregio 2.0’ gaat dan ook nog een stap verder in de structurele samenwerking tussen Vlaamse en Nederlandse spelers, door de ontwikkeling van een aantal voor Europa unieke demonstratieprojecten. ‘De uitdaging is om continu logische stappen te zetten in deze projecten’, duidt Martens. ‘Ik beschouw het als een steen die aan het rollen is. Enkel door het goede tempo en de juiste keuzes blijft de steen in de juiste richting rollen. Wij denken daarom mee in de roadmap van bedrijven en zetten geza-menlijk stappen voorwaarts. Neem bijvoorbeeld Colruyt. De start van de samenwerking tussen WaterstofNet en Colruyt was in 2009. 3 jaar later realiseerden we een gezamen-lijk tankstation en vandaag de dag rijden er binnen het bedrijf 75 heftrucks op waterstof rond. Dit aantal moet de komende jaren groeien naar 200 heftrucks. Je ziet dat dit soort bedrijven behoefte heeft aan het stap voor stap uitbouwen van de samenwerking. Succes creëer je daarbij door geloofwaardigheid. Nieuwe voertuigen aankondigen is leuk, maar uitvoeren is belangrijker. Je moet het wel waar kunnen maken. Een van de instrumenten die wij daarbij in de komende jaren zullen inzetten is het mobiele waterstoftankstation. Dit zal ontwikkeld worden binnen het project Waterstofregio 2.0. Zodra dit klaar is kunnen eindgebruikers hands on gaan ervaren hoe het is om bijvoorbeeld te werken met heftrucks op waterstof.’

En, er zullen volgens Martens meer middelen uit Europa aangetrokken (moeten) worden. De Europese Commissie schreef de afgelopen jaren in het kader van het Fuel Cells and Hydrogen 2 Joint Undertaking (FCH 2 JU) diverse calls uit. De oogst voor de Lage Landen is vooralsnog beperkt. ‘Er kan zeker nog een tandje bijgeschakeld worden. Waterstof-Net is betrokken bij waterstofprojecten met een investering van 67 miljoen euro in Nederland-Vlaanderen (red. verdeeld over 40 procent industrie, 40 procent Europese Unie en 20 procent Vlaamse/Nederlandse overheid)maar nu we meer en meer industriële spelers over de streep weten te trekken, ligt er meer in het verschiet.’

Adwin Martens (WaterstofNet):

33

Facts & Figures Ecomobiel 2016• 56% heeft een beslissende rol, waarvanheeft een beslissende rol, waarvan 32% eindbeslisser• 46% heeft investeringsplanning, waarvan heeft investeringsplanning, waarvan 69% binnen 12 maanden• 82% van de bezoekers heeft sterkte intentie of overweegt van de bezoekers heeft sterkte intentie of overweegt

herbezoek aan Ecomobiel 2017.herbezoek aan Ecomobiel 2017.

Top 5 interesse bezoekers:• Elektrische en (plug-in) hybride bedrijfsvoertuigen (64%)

en personenvoertuigen (52%)• 53% Mobiliteits services • Bedrijfsvoertuigen (46%) en personenvoertuigen (32%)

op groengas en (CNG) en waterstof • 35% Oplaad en tankinfrastructuur • 28% Light Electric Vehicles

VroegboekkortingU neemt al deel aan Ecomobiel met een volledig verzorgde standvanaf € 2.935,-. De vroegboekkorting geldt tot 17 maart 2017.

Interesse in deelname? Neem contact op met Wendy van de Geijn via 06 - 42 43 69 49 of via de mail naar wendy@54events.nl.

10, 11 & 12 oktober 2017Brabanthallen Den Bosch

Platform voor duurzame mobiliteit en mobiliteitsmanagement

In co-locatie met:

“Wij vinden dat wij ons hier moeten laten zien, omdat wij aan de basis staan Wij vinden dat wij ons hier moeten laten zien, omdat wij aan de basis staan Wij vinden dat wij ons hier moeten laten zien, omdat wij aan de basis staan Wij vinden dat wij ons hier moeten laten zien, omdat wij aan de basis staan van innovatie op het gebied van Smart Grid en Smart Mobility. Ecomobiel is van innovatie op het gebied van Smart Grid en Smart Mobility. Ecomobiel is van innovatie op het gebied van Smart Grid en Smart Mobility. Ecomobiel is van innovatie op het gebied van Smart Grid en Smart Mobility. Ecomobiel is

natuurlijk de plek om dat te laten zien.”natuurlijk de plek om dat te laten zien.”natuurlijk de plek om dat te laten zien.” - Dhr. D (Daniël) de Klein, Automotive Campus- Dhr. D (Daniël) de Klein, Automotive Campus

www.ecomobiel.nl

Onderdeel van:

Laden: vindbaarheid, toegankelijkheid en weten wat het kost

In Nederland zijn we er al jaren aan gewend dat je bij alle laadpalen je auto kan opladen. Of je nu je auto aansluit in een parkeergarage, bij een bedrijf of gewoon langs de straat, het werkt bijna altijd. Maar ja, we willen de laadpalen ook kunnen vinden en voordat we er zijn weten of ze beschikbaar zijn. En we willen eigenlijk ook vooraf weten wat het kost en als we naar het buitenland gaan willen we daar ook kunnen laden….

Geïnitieerd door het Formule E-Team en met de hulp van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl), het ministerie van Economische Zaken en Stichting E-laad zijn we in 2010 begonnen met te zorgen voor roaming. Eén van de voorwaarden om elektrisch rijden tot een succes te maken is dat je je auto in ieder geval overal kan opladen. Daarvoor moet je overal dezelfde stekker kunnen gebruiken en zorgen dat je met een uniforme authenticatie toegang krijgt tot alle laadpalen, ongeacht van welke operator ze zijn en ongeacht welke service provider je hebt. Alle partijen zijn hiervoor lid geworden van vereniging eViolin, die roaming in Nederland bewaakt en ondersteunt. Wereldwijd is dit nog steeds een unieke situatie – wij hebben 100 procent roaming in Nederland met in totaal ongeveer 22 providers en operators, waaronder een aantal uit België die aangesloten zijn.

Maar tevreden zijn we niet. Het moet beter. We kunnen overal laden, maar kunnen nog niet op een goede manier prijzen uitwisselen. Door de vele verschillende interfaces waarmee informatie over palen wordt ontsloten zijn ze slecht te vinden, het is niet duidelijk of ze beschikbaar zijn, en we missen de internationale aansluiting. Kortom: zowel ev-rijders als eigenaren van laadpalen bieden we nog te weinig.

Een paar jaar geleden is daarom het Open Charge Point Information (OCPI) protocol opgezet. Dit is een universeel protocol dat serviceproviders met laadpaalbeheerders moet verbinden, met daarbij uitwisseling van alle informatie die we nu missen. Ook (navigatie)serviceproviders kunnen het gebruiken. Je kan één-op-één (peer to peer) met elkaar verbinden, maar ook via een centrale roaming hub. Het is een onafhankelijk protocol, dat niet van iemand is en ook niet bij één hub hoort. Begonnen in 2014 tussen een paar operators en serviceproviders die ontevreden waren met wat we op dat moment hadden. Dit is ook de kracht – het komt bottom-up.

Omdat één universeel protocol kostenverlagend werkt en gemakkelijker toegang geeft tot (publieke) laadinfrastructuur kwam het in aanmerking voor steun van het Nationaal Kennisplatform Laadinfrastructuur (NKL), dat het vanaf 2015 actief is gaan ondersteunen. Daarmee heeft het een enorme boost gekregen en daarom konden we in april OCPI versie 2.1 lanceren.

Inmiddels heeft OCPI versie 2.1 ook internationaal de aandacht gekregen en zien steeds meer partijen het nut ervan in. Naast alle Nederlandse partijen wordt het ondersteund door alle belangrijke roaming hubs in Europa zoals Hubject, e-Clearing.net en Gireve, maar is er ook steun uit België, Engeland, Frankrijk en Italië. Net als het protocol tussen laadpalen en beheeromgevingen (het Open Charge Point Protocol, OCPP), wordt OCPI een visitekaartje van Nederland: open, onafhankelijk, maar wel goed beheerd.

Maar wat heeft de rijder van een elektrische auto er nu aan? Hij of zij kan via elke app die OCPI ondersteunt zien waar de laadpalen staan, wat ze kosten, ze activeren en eventueel direct betalen en daarbij wordt slim laden door heel Europa mogelijk. Laadpaalbeheerders en (navigatie)serviceproviders hoeven nog maar één protocol te implementeren om met elkaar te verbinden. Concurrentie hoort er niet te zijn op een eigen verbinding maar op het platform en de service die aangeboden wordt.

Vanaf april 2017 zullen alle serviceproviders en laadpaalbeheerders, verenigd in eViolin, overgegaan zijn op OCPI en direct met elkaar of via een hub de rijder van een elektrische auto internationaal faciliteren – laadpalen zijn weer vindbaar en toegankelijk, prijzen zullen direct zichtbaar zijn. We zijn nog steeds afhankelijk van de implementatie door de partijen en hoe ze het gaan gebruiken. OCPI is dan ook geen oplossing, maar wel een verdomd mooi middel waar we vanuit Nederland trots op kunnen zijn!

Michel Bayingse-mobility consulting

3534

1. Voorkom een bevroren laadkabelHet is misschien wel een van de meest gehoorde winterse valkuilen voor bezitters van een elektrische auto: een bevro-ren laadkabel. De preventieve maatregel? Smeer de laadkabel net zoals rubbers van autodeuren in met een anti-vriesstick of met vaseline. En als de kabel toch vastgevroren zit? Bel de wegenwacht. Zij hebben speciale methodes met hoogspan-ning om de stekker veilig los te krijgen.

2. Voorverwarmen aan de laadpaalVerwarm de elektrische auto voor vóór het tijdstip van ver-trek. Door de auto voor te verwarmen als deze nog aan de laadpaal gekoppeld is, stapt men in een voorverwarmde auto met een volle accu.

3. Stoelverwarming voor grotere actieradiusWie veel kilometers wil rijden met zijn elektrische auto probeert natuurlijk zoveel mogelijk energie te besparen door zo min mogelijk gebruik te maken van de verwar-ming in de winter en de airconditioning in de zomer. Door alleen de stoelverwarming te gebruiken in plaats van de volledige autoverwarming bespaart de automobilist tot 25 procent van de accu.

4. Ook een elektrische auto moet winterklaar gemaaktNet als een brandstofauto moet een elektrische auto winterklaar gemaakt worden: maak de rubbers van de deuren goed schoon en smeer ze in met een anti-vriesstick of vaseline, vul de ruitensproeiervloeistof bij met een anti-vriesvariant en wissel de zomerbanden voor winterbanden voor meer grip bij winterse omstandigheden.

5. Als het dan toch misgaat…Als het dan toch misgaat, gebruik dan de volgende oplos-singen om het probleem te verhelpen!• Bevroren sloten: gebruik slotontdooier, een zakje warm

water of föhn om de sloten of laadkabel te verwarmen.• Deuren dichtgevroren: druk de deuren bij de raamspon-

ningen goed aan zodat het ijs breekt. Werkt dit niet, gebruik dan een zakje warm water of een föhn (niet op de ramen gebruiken).

• Handrem bevroren: trek hem extra aan zodat het ijs in de kabel breekt. Werkt dit niet, laat de motor dan 15 minuten draaien. Zo ontdooit de handremkabel vanzelf.

• Ruiten bevroren: gebruik een plastic ijskrabber of een fl acon ruitontdooier. Gebruik geen emmer warm water, daardoor kunnen ruiten barsten. Ruitontdooier komt ook van pas bij het loshalen van vastgevroren ruitenwissers.

In de rubriek EVFocus test de redactie van Smart E-Mobility ieder kwartaal elektrische voertuigen die op de Nederlandse wegen geïntroduceerd worden. Deze maand test de redactie van Smart E-Mobility niet een specifi eke elektrische auto, maar voorziet automobilisten van 5 tips om de winter door te komen met een elektrische auto...

EVFOCUSEVFOCUS

5 tips om de winter door te komen met een elektrische auto

x37

Smart E-Mobility Activiteitenkalender

Nordic EV Summit 2017 – 7-8 februari 2017 – Oslo, NoorwegenDeze summit zoomt in op de ontwikkeling van de elektrisch vervoermarkt in de ‘Nordic Countries’ waar Noorwegen de kar trekt.

Onder meer Joeri van Mierlo (Vrije Universiteit Brussel) en Frank Geerts (Elaad) zijn sprekers vanuit de Benelux.event.tu.no

European Electric Vehicle Congress – 14-16 maart 2017 – Genève, ZwitserlandDe Europese Elektrische Voertuig Conferentie (EEVC) is een wereldwijd platform waar

industrie, overheden en kennisinstellingen samenkomen.www.eevc.eu

Geneva International Motorshow – 9-19 maart 2017 – Genève, ZwitserlandOp de Autoshow van Genève presenteren traditiegetrouw de grote internationale autofabrikanten hun nieuwe modellen.

Dit jaar zullen onder meer Mitsubishi, Kia en Audi nieuwe elektrische voertuigen tonen.www.salon-auto.ch

EVER Monaco – 11-13 april 2017– Monte Carlo, MonacoDe EVER Monaco is een vakbeurs voor producenten van ecologische voertuigen en duurzame energiesystemen.

conference.evermonaco.com

EV Taiwan – 20-23 april 2017 – Taipei, TaiwanDe 2017-editie van EV Taiwan kent volgens de organisatie opnieuw een forse groei en vindt dit jaar wederom tegelijkertijd

plaats met MotorCycle Taiwan. De Taiwanese overheid zet sterk in op de ontwikkeling van een industriële sector rond elektrisch vervoer en EV Taiwan is daar een van de vele uitingen van. De organisatie verwacht enkele honderden exposanten.

www.evtaiwan.com.tw

Holland Energy House Hannover Messe – 24-28 april 2017 – Hannover, DuitslandOp het gebied van techniek is er één beurs wereldwijd die met kop en schouders boven alle andere uitsteekt: de Hannover Messe. De beurs trekt meer dan 6.000 exposanten en 200.000 bezoekers. Voor de 2017-editie van de Hannover Messe kunnen bedrijven,

organisaties en kennisinstellingen in de energiesector zich opnieuw door middel van het Holland Energy House presenteren.www.cleantechholland.nl

100.000 elektrische auto’s in NederlandDe mijlpaal van 100.000 (semi)elektri-sche auto’s is inmiddels bereikt. Met name vanuit een internationaal perspec-tief is dat een topprestatie. Wij felicite-ren dan ook iedereen die in de afgelo-pen jaren heeft bijgedragen aan deze ontwikkeling. Zonder de toewijding van u als ondernemer, kennisinstelling, over-heid en e-rijder was dit nooit gelukt. Wij wensen van harte dat we met u snel de volgende stap kunnen maken om nóg een nul achter dat cijfer te mogen zet-ten. Daarmee behouden we ook in de toekomst onze koploperspositie in elek-trisch rijden, laadinfrastructuur en smart grids, waarmee we de energietransitie naar duurzame energie en groene groei gezamenlijk kunnen bewerkstelligen.

Dat gezegd hebbende…Ondanks de behaalde mijlpaal zijn we ons bewust van de toenemende concur-rentie vanuit landen om ons heen. Waar de groei van het aantal elektrische voer-tuigen in Nederland gestaag daalt, zetten andere landen in op aanschafsubsidies en andere maatregelen om hun markt te vergroten. Het algemeen overleg ‘elek-trisch rijden’ van 29 november dat in de Tweede Kamer plaats zal vinden (red. op het moment van schrijven is dit overleg nog niet geweest) kan beslissend zijn in hoe het aantal elektrische voertuigen zich de komende jaren ontwikkelt. Een van de onderwerpen in dit overleg is het rapport ‘Maak elektrisch rijden groot’ waarin aandacht gevraagd wordt voor de ontwikkeling van de particulierenmarkt. Verdere steun voor dit marktsegment lijkt door Henk Kamp nog te worden afgehouden, waardoor de particulier voorlopig lijkt te zijn aangewezen op de tweedehandsmarkt.

Branchegroep E-shareVereniging DOET heeft dit jaar een branchegroep opgericht voor onder-nemers die actief zijn op het gebied van deelconcepten voor elektrische voertuigen. Bent u een ondernemer met plannen voor een deelconcept of bent u reeds actief binnen dit gebied, laat het ons weten en schuif vrijblijvend aan bij een van onze overleggen. De huidige deelnemende partijen zijn onder andere actief op het gebied van deelconcepten voor elektrische � etsen, scooters en auto’s, voor zowel de zakelijke als parti-culiere markt. Neem voor meer informa-tie contact op via info@doetdoet.nl.

Word lid van DOET! DOET is de branchevereniging op het gebied van elektrisch vervoer in Nederland. DOET vertegenwoordigt de gehele waardeketen. De leden zijn ondernemers en partijen die een centraal deel van de bedrijfsvoering richten op elektrisch vervoer. Voor hen ontwikkelt DOET activiteiten op het gebied van netwerken, lobby, kennisdeling en subsidies en internationale (samenwerkings)mogelijkheden.

Vul op www.doetdoet.nl een aanvraagformulier in en u ontvangt meer informatie over het lidmaatschap!

Dutch Organisation for Electric Transport

Nieuwe leden DOET

DOET heeft sinds de vorige editie van Smart E-Mobility de volgende leden verwelkomd:

E-one | Ontwikkelaar van het 100 pro-cent elektrisch aangedreven 1-per-soonsvoertuig de ‘E-One’.

E-Milers Group | Distributeur van Nine-bot, Segway, Genny Mobility en de nieuwe e-scooter ‘Silence’.

EZ2 | De EZ2 (easy to) is een per-soonlijk vervoermiddel en trolley in één en kan meegenomen worden in het openbaar vervoer. Dé deur-tot-deuroplossing.

Laadpunt.nl | Voor de aanschaf, instal-latie, service óf exploitatie van laadpunten.

Noorenz B.V. | De ontwikkelaar van de Stint, een volledig elektrische bolder-wagen met diverse toepassingen.

Vai Vai Vespa | Distributeur van elektrische scooters.

We All Wheel | Een community die informatie uitwisselt over vormen van Iwheels, oftewel persoonlijk transport.

Subsidiekans voor E-mobility oplossingen!

Begin november is de Electric Mo-bility Europe (EMEurope) Call 2016 gepubliceerd. 14 Europese landen en regio’s hebben deze call opgezet in samenwerking met de Europese Commissie en de European Green Vehicles Initiative Association. Samen brengen zij 23 miljoen euro bij elkaar om innovatieprojecten te � nancieren die de uitrol van elektri-sche mobiliteit in stedelijke gebieden bevorderen.

Met de EMEurope Call 2016 willen de deelnemende landen de doorbraak van elektrische mobiliteit in Europa ondersteunen. De call richt zich dan ook niet op de ontwikkeling van nieu-we technologieën, maar zoekt vooral ‘close-to-market’ projecten die zich richten op het testen en valideren van bestaande marktrijpe technologieën en concepten.

Projecten moeten passen binnen één of meer van de volgende 5 thema’s:

• System integration (transport, urban and sub-urban areas)

• Integration of urban freight and city logistics in e-mobility

• Smart Mobility concepts and ICT applications

• Public Transport• Consumer behaviour and

societal trends

Voor meer informatie over subsidie-mogelijkheden en ondersteuning bij de aanvraag kijk op de website van Stichting Zero Emissie Mobiliteit: www.stichtingzem.nl.

x x38

COLOFON

Jaargang 7 – Nr. 4 December 2016Smart E-Mobility is een onafhankelijk vakblad over elektrisch rijden en smart grids en verschijnt vier keer per jaar in een oplage van 5.000 exemplaren in Nederland en Vlaanderen.

Uitgever & HoofdredacteurEdwin van Gastel (EG Media)(E). edwin@ smartemobility.nl

VormgevingBette van Loenen (EG Media)(E). bette@egmedia.nl

Eindredactie Els Stultiens

Fotografi eLiving Lab Smart Charging

ColumnistenMarc de Haas (Brabantse Ontwikkelings Maatschappij)Michel Bayings (E-mobility consulting)

DrukVeldhuis Media

Abonnementen & Advertentieswww.smartemobility.nl of info@smartemobility.nl

RedactieadviesraadledenJan Wouters (AutomotiveNL), Michel van Lindert (DOET), Anton Wolthuis (AW Projects), Marc de Haas (BOM), Suzan Reitsma (RVO.nl) en Eric Beers (NWBA)

Partners

Ambassadeurs

© EG Media 2016 - Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder toestemming

van de uitgever. Redactie en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een zo

betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen enkele

aansprakelijkheid aanvaarden voor eventueel in deze uitgave voorkomende onjuistheden.

Smart E-Mobility Industry Register

AutomotiveNLBranchevereniging automotive industrieSteenovenweg 1, 5708 HN HelmondT. 0492-562500 / E. info@automotivenl.com

APPM management consultantsSpicalaan 8, 2132 JG HoofddorpT. 023-5621630 I. www.APPM.nl

Bender BeneluxTakkebijsters 54, 4817 BL BredaT. +31-(0)76-5878713www.benderbenelux.com

Brabantse Ontwikkelings MaatschappijOntwikkelingsmaatschappij van de provincie Noord-BrabantGoirleseweg 15, 5026 PB TilburgT. 088-8311120 / I. www.bom.nl

Vereniging DOETBranchevereniging voor elektrisch rijden E. info@doetdoet.nlI. www.doetdoet.nl

Advies- en ingenieursbureau MovaresActief op het raakvlak van energie, mobiliteit, ruimte en infrastructuur / I. www.movares.nl/elektrischrijden T. 030-265 5500 / E. e-rijden@movares.nl

Door uw bedrijf en bedrijfsactiviteiten op te laten nemen in het Smart E-Mobility Industry Register wordt u voor slechts 500 euro per jaar ieder kwartaal onder de aandacht gebracht bij duizenden elektrisch rijden professionals, van autofabrikanten, tot it-bedrijven, materi-alenleveranciers, fi nanciële instellingen, onderzoekers en investeerders. Vul het ‘E-Mobility Register’ formulier digitaal in via www.smartemobilitye.nl/industrieregister

Dutch Organisation for Electric Transport

Dutch Organisation for Electric Transport

Nederlandse Waterstof en Brandstofcel Associatie Vereniging ter bevordering van toepassing van waterstof- en brandstofceltechnologieT. 06-5145 2034 / E. secretariaat@nwba.nl

Rexel NederlandElektrotechnische materialenT. 088-5007180E. bs@rexel.nl / I. www.rexel.nl

Nederland mooier maken

ELEKTRISCH RIJDEN

hoofddorp breda zoetermeer appm.nl

Autorijden geeft ons vrijheid. Elektrisch rijden houdt onze steden leefbaar en schoon.

Daarom zijn we er al jaren mee bezig. We weten ondertussen alles over (nieuwe)

standaarden, slimme contracten, effectieve technieken en belangrijke partnerships.

We helpen u bij het ontdekken van de kansen en mogelijkheden, ontwikkelen

actieplannen en zorgen voor succesvolle implementatie. Natuurlijk in samenwerking

met alle relevante partijen. Kortom, volop kennis en ervaring waar u uw voordeel

mee kunt doen. En de rest van de wereld trouwens ook.

Meer weten? Bel Mark van Kerkhof 06-5582 5874 of mail kerkhof@appm.nl

JA. JA. JA.

www.rexel.nl

VOLG DIE AUTO! OVERHEIDSDOELSTELLING 2025: 1 MILJOEN ELEKTRISCHE AUTO’S De snelgroeiende markt van E-mobiliteit: elektrisch autorijden, vraagt alerte aandacht! Zowel aan de technische kant als waar het gaat om het benutten van de talrijke verkoopkansen. Bij Rexel komt alle kennis over technische mogelijkheden en innovaties samen. Onze relaties worden permanent geïnformeerd en ondersteund bij hun nieuwe projecten en kansen.

Cecil Nieuwenhuis, Product Group Manager: “Wij praten liever over nul-emissie dan over mooie velgen!”

Samen de toekomst bouwen

REX 160109 Adv laadstations.indd 1 26-01-16 15:21