Jaargang 61, nummer 4, april 2013

Troost voor tranenOver rouwen en verlies

Wat kan ik voor je doen?

Rituelen helpen bij rouwen

Rouwen in de Bijbel

10 15 20

Themanummer

Hervormde Vrouwenbond

02

Inhoud

Even bijpraten 03

Wonderlijk gedragen 04

Bijbelstudie Psalm 10 05

Rouwen om een baby 09

Rouwen in de Bijbel 10

Samen rouwen 14

Wat kan ik voor je doen? 15

Verder na verlies 19

Rituelen helpen bij rouwen 20

Boeken over rouwen 24

Steun in verdrietige tijden 25

Weze(n)lijk 26

Welkom in de regio 27

Ziekenhoekje 28

Verslag Comité

Vrouwenbonden 30

Financieel overzicht 32

Vakantieweken

alleengaanden 33

Felicitatie Koninklijk Huis 33

Leden die ons ontvielen 34

Colofon 35

Gedicht 36

20

33

Reageren op dit nummer? redactiehv@hervormdevrouwenbond.nl

Omgaan met rouw

en rouwenden

03

De Hervormde Vrouw april 2013

03

Rouw

Je wereld staat stil… de dood is in je leven gekomen. Je lieve man, je

moeder, je kind is van je heengegaan, het wordt nooit meer hetzelfde

als voorheen. Ons eigen leven, en dat van hen die ons lief zijn, is

kwetsbaar. Ziekte en dood hebben door de zonde hun intrede gedaan,

we voelen de bittere gevolgen. Bij het zoeken naar een onderwerp

voor ons themanummer realiseerden we ons hoeveel mensen met

rouw te maken hebben. Het lezen van de artikelen roept misschien

opnieuw verdriet op. Gaat rouw weleens ‘over’? Kunnen we het ‘ver-

werken’? Ook bij het tere onderwerp rouwen is het goed er meer van

te weten. Om verder te kunnen komen in het rouwproces en het ver-

driet een plaats te geven. Ieder mens heeft een ‘eigen vorm’ van

rouwen, bepaalde rituelen kunnen daarbij helpen. Dat mag, tegelijk is

er de vraag of we op een goede manier rouwen. Koesteren we het

verdriet of zijn we echt verdrietig?

Wanneer man en vrouw in een huwelijk op verschillende manieren

met rouw omgaan, kan dit eenzaamheid en onbegrip geven. Met name

vrouwen verwachten herkenning, ze vinden het moeilijk als er een

verschillende rouwbeleving is. Elkaar zoeken én elkaar ruimte geven

voor een eigen beleving is een moeilijke opdracht. Juist omdat je

elkaar zo nodig hebt, is het de moeite waard. Meeleven van mensen

om ons heen doet goed. Een kaartje op die speciale dag is tot steun.

Troostvol is het om in Psalm 10 te lezen dat de Heere ons verdriet ziet.

Het raakte me dat Hij het ‘aanschouwt’, Hij kijkt er aandachtig naar. Hij

kijkt er met Zijn hart naar… In Zijn handen is ons verdriet op een

goede plaats.

Troost

Begin maart was het een jaar geleden dat de NVVE met ambulante

zorg begon. Helaas blijkt dit in een behoefte te voorzien, ruim zeshon-

derd mensen dienden een hulpvraag voor euthanasie in. Als de eigen

(huis)arts geen euthanasie of hulp bij zelfdoding wil of kan uitvoeren,

wordt op zorgvuldige wijze bekeken of iemand voldoet aan de gestelde

criteria van de euthanasiewet. Pijnlijk is het dat Nederlandse ‘verwor-

venheden’ in het Europees Parlement geproclameerd worden door ‘onze’

Europarlementariër van D66. In het overleg met christenpolitici spra-

ken we als leden van het Comité Vrouwenbonden over de hulp door

middel van palliatieve zorg (pag. 30, 31) en de grenzen aan behande-

lingen. Hoewel we niet willen voorbijgaan aan de nood van mensen, is

het heel verdrietig dat zelfbeschikking zover doorgevoerd wordt.

Zondag 1 van de Heidelbergse Catechismus spreekt over het eigendom

van Christus zijn, met ziel én lichaam. Een totaal andere zienswijze!

Troost in leven en sterven. De Opgestane heeft met Pasen de dood

overwonnen en het ééuwige leven verworven. Hém zij de glorie! ❖

M.M. Jonker-Hakkert,

voorzitter

Even bijpraten

0404

Troost voor tranen

De Heere heeft mij wonderlijk

gedragen, zegt mevr. L. Hazejager-

den Boer (83) als zij vertelt over het

verdriet dat in haar leven kwam nadat

haar man overleed. Eenenveertig

jaar waren Adrie en Lenie getrouwd

toen hun huwelijksband in 1997 werd

doorgesneden.

Dhr. Hazejager kreeg een beroerte en overleed

enkele dagen later. Praten was voor hem in die

laatste uren niet meer mogelijk maar nadat hij

met een stevige omhelzing afscheid had geno-

men van zijn vrouw, mocht hij met zijn vinger

omhoog wijzen.

De wetenschap dat haar man Thuis is, maakt de

Wonderlijk gedragen

dagen voor mevr. Hazejager lichter. Ook de erva-

ring dat de Heere kracht geeft om de last te

dragen die op haar schouders ligt. ‘We hebben

veel gepraat over het geloof, we vulden elkaar

heel goed aan. Mijn man was altijd blijmoedig,

zong altijd, ik zat meestal meer in de diepte. Door

het sterven van mijn man heeft de Heere mij

nader tot Zich getrokken. Ik werd steeds meer

afhankelijk van Hém. Het is Zijn goddelijke ge-

nade dat ik nooit opstandig ben geweest.’

Het echtpaar Hazejager ontving geen kinderen.

Door de jaren heen groeide er echter een onver-

brekelijke band met neven en nichten. In de

periode van rouw en verdriet heeft mevr. Hazeja-

ger veel troost van hen ervaren. ‘Er is veel voor

mij gebeden, en nóg.’ De zondagen brengt zij nog

altijd door in het gezin van haar jongste zus. Nu

haar gezondheid minder wordt, is mevr. Hazeja-

ger de andere dagen vaak thuis. Alleen. ‘Maar

daar kan ik goed tegen en er is er Eén aan Wie ik

mijn verhaal kwijt kan. Het klinkt misschien

vreemd maar ik heb me eigenlijk nooit alleen

gevoeld.’

Troost vindt deze weduwe vooral in het Woord

van God. ‘‘Uw Maker is uw man’, die tekst bete-

kent veel voor me. Ik zit hier vaak te neuriën en

te zingen: ‘Wie maar de goede God laat zorgen /

en op Hem hoopt in ’t bangst gevaar / is bij Hem

veilig en geborgen / die redt Hij godd’lijk wonder-

baar’. En: ‘Gij weet, o God, hoe ‘k zwerven moet

op aard’. Dan is de Heere zó dicht bij me…, dan

ben ik blij!’ ❖

P.J. Veldman-van Zonneveld, Sint Anthoniepolder

05

De Hervormde Vrouw april 2013 Bijbelstudie

In Uw handMoeite en verdriet, wie kent het niet? Je bent nog

jong maar je weet helaas maar al te goed wat de

gebrokenheid van het leven inhoudt. Bij het ouder

worden trekken rouw en pijn hun sporen in je leven.

Soms klemt de vraag: ziet God het wel? David

worstelde er ook mee. Hij kwam tot de heerlijke

ontdekking:

‘U ziet het wel, want U aanschouwt de moeite en

het verdriet, opdat men het in Uw hand geeft; op U

verlaat de arme zich, U bent geweest een Helper

van de wees’ (Ps. 10:14).

In dit lied, waarvan de woorden aansluiten bij Psalm 9, verkeert David

in een moeilijke positie. Zijn leven werd eerst bedreigd door zijn

schoonvader, koning Saul, en daarna door zijn eigen zoon Absalom.

Het sterven van zijn pasgeboren zoontje zette een onuitwisbaar stem-

pel op zijn leven. Over lijden gesproken!

De God van het verbond is voor zijn beleving zo ver weg. Hij mist de

trouwe Vaderhanden. Dit heeft gevolgen voor zijn geloofsleven. Het

lijkt wel of de HEERE Zich verborgen houdt. Wat een aanvechting

geeft het als je zo weinig gewaar wordt van Gods aanwezigheid.

David gebruikt in de verzen 9 en 10 het beeld van de leeuw die in zijn

schuilplaats op een prooi ligt te loeren en dan zijn klauwen uitstrekt

en toeslaat. De goddelozen denken dat God het niet ziet en er geen

rekenschap van zal eisen. Zij denken dat God Zich niet bekommert om

Zijn kinderen, niets van hun ellende opmerkt en voorbijgaat aan de

nood en bedreiging. Niets duidt op een ingrijpen van de levende God.

Ds. T.W. van Bennekom,

Goes

06

Een bedreigd leven

Vertoont het leven van elke dag niet de trekken

zoals David deze beschrijft in Psalm 10? Het

leven wordt bedreigd door vijandschap. Waar

komt in het publieke leven het Woord van God

nog aan bod? Haalt men hiervoor de schouders

niet op? Het leven van alledag wordt bedreigd als

het gaat over leven en laten leven, waar vaak

voor het leven van dieren meer gevoel wordt

getoond dan voor het leven van een mens. De

bedreiging waarover de dichter spreekt, is in

moslimlanden beangstigend reëel. De vraag naar

het ingrijpen van de grote Koning in het wereld-

gebeuren dringt zich zomaar op. Ook in ons

persoonlijk leven werpen ziekte, psychische

moeite en lichamelijke handicap een schaduw.

Wat wordt er een strijd geleverd bij de bestrijding

van een ongeneeslijke ziekte. Na een chemokuur

keert de spanning terug of een volgende kuur

mag doorgaan. Hoeveel spanning kan zich voor-

doen in huwelijken waar mensen leven achter een

masker. Vaak geeft u wellicht een positief ant-

woord op een belangstellende vraag hoe het met

u gaat, terwijl u bij thuiskomst denkt: ‘…je moest

eens weten!’ Wat een dubbelleven. Al deze noden

kunnen een bedreiging vormen voor ons geloofs-

leven. Als God misschien niet al onze wensen

vervult, zouden we Hem kunnen vergeten en niet

meer gericht zijn op Zijn heil.

Vragen naar de levende God

Waarom??? Is het goed dat wij onze waaromvra-

gen stellen aan de HEERE? David laat zijn vragen

niet op de bodem van zijn hart liggen. Hij adres-

seert ze en brengt ze voor Gods aangezicht. Hij

legt zijn hart met zijn prangende vragen voor de

HEERE open. Trouwens, ook de grote Zoon van

David, de Heere Jezus, stelt in Zijn bittere, ang-

stige nood de waaromvraag aan God: ‘Mijn God,

mijn God! Waarom hebt Gij Mij verlaten…!’ (Mark.

15:34). Het is een roep om leven, naar de levende

God.

Zo vraagt David, nee, zo roept hij om hulp. Hij

vraagt de HEERE om actie! Om opgeheven han-

07

De Hervormde Vrouw april 2013

den, om reddende handen. Die handen waren

eens uitgestrekt toen het volk Israël onder de

knoet van de Farao in Egypte verkeerde en Mozes

dacht dat zijn volk niet verlost kon worden uit de

wrede handen van de verharde Farao. De HEERE

beloofde hem dat Hij door een machtige hand het

volk zou bevrijden (Ex. 5:24). En het gebeurde

door een machtige hand en uitgestrekte arm. Zo

doet David een beroep op Gods kracht om ook nu

de ellendigen te helpen, degenen die geen rust

hebben en bedreigd worden.

Open ogen

De ogen van God doorlopen de hele aarde en

Hem ontgaat niets. In dit vertrouwen richt David

zijn ogen op de Heere en vertrouwt zich aan Hem

toe. Gods ogen zien de mens in wording, in de

schoot van de moeder (Ps. 139:16). De mens die

God niet erkent, rekent hier helemaal niet mee.

Rekenen wij er mee, dat niets bedekt is voor Zijn

gezicht? Ook onze zonden achter onze maskers,

onze verborgen zonden, ontgaan Hem niet.

David zegt: ‘Want U aanschouwt de moeite en het

verdriet’. Aanschouwen heeft een andere ge-

voelswaarde dan alleen zien. Aanschouwen is zien

met je hart. Het is niet zo dat moeite en verdriet

alleen op je netvlies vallen en dat je dit het vol-

gende moment weer vergeten bent. Nee, het raakt

het hart en het reageert op de moeite en het

verdriet. Je mag dan ook zeggen dat mensen hun

verdriet in Zijn hand mogen leggen. Want de HEERE

is met ontferming bewogen. Het raakt Hem. Zo

lezen we later van Jezus dat Hij met ontferming

bewogen is en redding schenkt naar ziel en li-

chaam. Want zonden worden vergeven en Hij

geneest het hart dat schreiend tot Hem vlucht.

In Zijn handen

Het vraagt vertrouwen en geloof om iets uit

handen te geven. In de Bijbel vinden we voorbeel-

den van mensen die hun moeite en verdriet in

Gods handen geven en zich als armen op Hem

verlaten. Als één man heeft geleden, dan was

Job het wel. Hij kende de handen van God: ‘Hij

doet smart aan en Hij verbindt; Hij doorwondt en

Zijn handen helen, maar Hij zal u verlossen…’

(Job 5:18, 19). Job leerde na de geloofsbeproe-

ving zijn getergde leven uit handen te geven. Ook

Hanna, zonder kinderen, geplaagd door Pennina,

gaf haar verdriet in Gods handen.

Op de handen van de HEERE mag je ook vandaag

de dag vertrouwen. Ondanks de welvaart kunnen

we ons in moeilijke omstandigheden bevinden. Er

zijn financiële zorgen, relationele problemen,

spanningen in het gezin en op het werk. Elke dag

08

vraag je je af hoe het verder moet. Ondanks je

gebed veranderen de omstandigheden niet. Het

leven blijft zo vol spanning en moeite. Zou dit

niet kunnen duiden op kruis dragen? Dragen we

het achter Christus aan? Geven wij het in Gods

handen? Wij tobben vaak met onszelf: kan ik dit

wel, mag ik dit wel, zondaar die ik ben, ik heb

toch geen rechten? Nee, maar waar wilt u anders

heen? Zeker, onze ogen zijn maar al te vaak

alleen gericht op de behandelend specialist of op

medicijnen. We rekenen op verbeterende omstan-

digheden of op vrienden die ons terzijde staan.

Een gezang zegt: ‘De HEERE moet gij vertrou-

wen, begeert gij de uitkomst goed, op Hem uw

hope bouwen, ‘t zal slagen wat gij doet’. Dit

vertrouwen wekt de Heilige Geest door ons te

leren te bouwen op het Woord van God. Wat is er

beter dan dat u leert af te zien van de omstandig-

heden en uw hoop en verwachting stelt op de

levende God, Die u belooft dat Hij u niet zal bege-

ven en niet zal verlaten?

Helper

En dan het laatste stukje uit de tekst: Want U

bent geweest een Helper van de wees. Waar kan

de wees hulp verwachten? Hulp in moeilijke

omstandigheden. Hulp bij het verwerken van de

rouw. Niet alleen rouw om wat er niet is: geen

liefde, aandacht en zorg. Maar ook om wat voor-

bijgegaan is en wat niet vast te houden was: een

eindeloos heimwee. De tekst geeft het antwoord:

U bent geweest een Helper. God was en is Helper.

Heel duidelijk zien we dit in Zijn Zoon, Jezus

Christus. Wat een Helper zien we als we de han-

den van Jezus volgen. Zijn handen raakten een

melaatse en hij genas. Zijn hand schreef in het

zand bij een vrouw, een zondares, en zij ging in

vrede. Met zegenende handen voer Hij ten hemel

om ook vandaag de arme, de ellendige op Zijn tijd

en wijze te helpen. Hij laat niet varen het werk van

Zijn handen! Uw gebed mag zijn en blijven: ‘Neem,

Heere, mijn beide handen en leid Uw kind’. ❖

Vragen

1. ‘Veel kunnen we niet begrijpen. Daarom is iedere vraag naar het waarom niet nodig.’ In deze

Psalm klinkt echter wel het waarom. Mag dit? Waarom kan het een zegen zijn deze vraag te

stellen?

2. Kunt u concrete voorbeelden noemen van armen en ellendigen in de Bijbel? Gaat u eens na

hoe de Heere hielp.

3. De bede ‘Neem Heere mijn beide handen…’ is van de dichteres Julie von Hausmann. Lees eens

hoe ze tot deze woorden kwam (Google).

4. De HEERE aanschouwt het verdriet, de moeite en de rouw, maar vaak verandert er voor uw

beleving niets in uw omstandigheden. Hoe gaat u hiermee om? Hoe kunt u anders naar de

omstandigheden gaan kijken?

Wat is er beter dan dat u leert af te zien van de omstandigheden en uw hoop en verwachting stelt op de levende God, Die u belooft dat Hij u niet zal begeven en niet

zal verlaten?

09

De Hervormde Vrouw april 2013

De Heere geeft ruimte voor verdriet

en Hij troost! Dat heeft Jacqueline

Lommers ervaren toen zij, samen

met haar man, het kistje sloot

waarin hun Benjamin lag. Na een

voldragen zwangerschap stierf hij

in de moederschoot.

Al in de zestiende week werd duidelijk dat dit

(eerste) kindje niet levensvatbaar was. Toch

kozen de ouders ervoor om de zwangerschap

niet af te breken. ‘We leefden in het vertrouwen

dat de Heere ons leven leidt. Dat gaf veel rust. Zo

heb ik Benjamin negen maanden bij me mogen

dragen. Ik heb veel tegen hem gepraat, psalmen

gezongen. Hij was zo levendig, altijd in beweging.

Het was een periode waarin we nooit zonder

gebed waren. Ik had de Heere gevraagd of Benja-

min in mijn buik zou mogen sterven. Dat is ook

gebeurd.

Het grootste verdriet kwam toen ik hem na de

geboorte zag. Hij was zó mooi, zó leuk om te

zien. Het deed zo’n pijn dat ik nooit voor hem zou

kunnen zorgen. Ook het moment waarop we

definitief afscheid moesten nemen was erg ver-

drietig. Maar het was alsof ik een stem hoorde:

‘Uw wil geschiede…’. De Heere troostte ons met

de wetenschap dat Benjamin bij Hem beter af is.

Heel bewust hadden we zijn naam gekozen. Die

betekent: ‘zoon van Mijn rechterhand’. De Heere

had gezegd: Dit is Míjn kind. Dat gaf ons moed.

Toen Benjamin begraven was, kon ik weer verder.

Wel zag ik overal kinderwagens… Na de geboorte

van ons tweede kind heb ik een moeilijke tijd

gehad. Ik moest steeds aan Benjamin denken.’

Ondanks alle verdriet is Jacqueline nooit opstan-

dig geweest. Ze is ervan overtuigd dat de Heere

overal Zijn bedoeling mee heeft. ‘Hij heeft dit

willen gebruiken om ons opnieuw aan Hem te

verbinden.’ Ook is waar geworden wat in de

Psalmen staat: De Allerhoogste maakt het goed,

na het zure geeft Hij ’t zoet. Na twee dochters

werd vorig jaar een zoontje geboren. Opnieuw

een Benjamin. ‘We verlangden ernaar om hem

weer zo te noemen. Zijn geboorte is voor ons een

getuigenis van Gods grote daden. Hij herinnert

ons ook steeds aan de opdracht die we hebben

om onze kinderen te vertellen van die grote God,

Die ons heeft geschapen om Hem groot te

maken. Daar gaat het om.’ ❖

P.J. Veldman-van Zonneveld, Sint Anthoniepolder

Troost voor tranen

Rouwen om een baby

10

Misschien kent u het wel. Zadkine. Het beroemde

beeld in Rotterdam. Stad zonder hart. Krachteloos

gebogen benen. Hulpeloos ten hemel geheven

armen. Open handen, die naar houvast zoeken.

Herinnering aan de verwoesting van het centrum van Rotterdam.

Donkere oorlogsjaren, lege straten vol pijn en rouw. Een indrukwek-

kend monument. Zichtbaar teken van rouw voor de honderden die

toen omkwamen. Monument vol verslagenheid, verdriet en hulpeloos-

heid.

In dit themanummer gaat het over deze woorden. Rouw, verdriet,

lijden, eenzaamheid. Aarzelend zoek je naar woorden, gebaren, daden

om anderen te troosten. Vol twijfel naar houvast, als het jezelf treft.

We gaan er met elkaar naar op zoek. Troost, bemoediging, bronnen

van kracht. De Bijbel is er vol van. Niet alleen woorden, ook beelden,

gebaren, daden. De geschiedenis van Israël is er vol van. As op je

hoofd, een scheur in je kleed, een steentje op het graf. Oude rouw-

rituelen met een soms onbekende boodschap.

Van veel lawaai naar stil verdriet

We zien het op de tv. Een rouwstoet door de straten ergens in het

Midden-Oosten. Heftige beelden, een grote stoet volgers. Niet zomaar

komt ons woord ‘lawaai’ uit het Hebreeuws.

Daar betekent het letterlijk ‘begrafenis’ (lewaja). Is bij ons het ‘lawaai’

meer van binnen en bij hen meer van buiten? Moeten wij het mis-

schien weer gaan leren: je hoeft je niet te schamen voor je tranen?

Als teken van rouw liet men in Israël ‘haar en baard groeien, en

scheurde men de kleren’ (Gen. 37:29-35). Zo kon iedereen het aan je

zien. Geen tijd of aandacht voor het verzorgen van je uiterlijk. Spie-

gels omgekeerd, zodat je niet van jezelf schrok. Een scheur in je re-

vers, als een uiterlijk teken van de scheur in je hart. Maar ook als een

Troost voor tranen

Troost, bemoediging – de Bijbel is er vol van

Ds. P. Vermaat,

Veenendaal

11

De Hervormde Vrouw april 2013

oproep ‘trek niet de haren uit je hoofd’ of ‘maak

geen kerven in je lichaam’. De Bijbel is soms heel

concreet (Deut. 14:1, Jer. 16:6b).

En toch moet je verder

Bij een volwassene scheurde men zijn revers

rechts. Bij een kind deed men dat links, over het

hart. Weduwe, weduwnaar, wees. Voor veel rouw-

dragenden zijn aparte woorden. Niet voor het

leed om het verlies van een kind. Daar zijn ook

geen woorden voor. Toch moeten mensen verder,

ook al denk je dat het nooit meer komt. Soms doe

je het met je verstand, maar nog lang niet met je

hart.

Daarom werd in Israël de scheur in je kleed na

een jaar weer genaaid (Pred. 3:7). Zoals bij ons

na een jaar het rouwkleed weer afgelegd werd.

Daarna mocht je zo’n jas nooit meer verkopen. Je

zult er je leven lang aan herinnerd worden. In de

achteruitkijkspiegel van het leven worden men-

sen wel kleiner. Maar ze gaan nooit weg.

Gebaren en rituelen kunnen helpen

Ook Israël kende gebaren en rituelen die bedoeld

waren om rouw te ‘verwerken’. De taak van de

naaste familie was: de ogen sluiten van de overle-

dene (Gen. 46:4). Ook was het standaard dat

naaste familie de sokken aan de koude voeten

schoof. Daarbij werden de woorden gesproken:

‘ga heen tot het einde, want u zult rusten en u

zult opstaan in uw bestemming aan het einde van

de dagen’ (Dan. 12:13).

Dat er geen zakken in het doodshemd zitten

vatte men niet letterlijk op. Men gaf er mee aan,

dat je om voor God ‘aangenaam’ te zijn niets kunt

meenemen, maar dat het belangrijker is welk

‘spoor’ je achterlaat. Zoals wij dat vinden in

Openbaring 14:13 ‘zalig zijn de doden, die in de

Heere sterven (…) en hun werken volgen met

hen’.

Bij het uitdragen van de overledene werden de

Psalmen 90 en 91 gelezen en bij het graf had elke

man een taak. Drie scheppen aarde op de kist. En

de schop geef je niet aan elkaar door, alsof het

een haastklus is, maar zet je telkens weer terug.

De eerste week van ‘zware’ rouw werd afgesloten

met ‘de HEERE zal voor u tot een eeuwig licht

zijn en aan de dagen van uw rouw zal een einde

komen’ (Jes. 60:20). En dan brandde er al elke

dag bij de overledene een lichtje, want het le-

venslicht mag dan uit zijn, het Licht des Levens

blijft branden. Dat is ook het mooie van uitdruk-

kingen als ‘tot de vaderen vergaderd worden’ of

‘veilig zijn in de buidel van de levenden’ (1 Sam.

25:29).

Steentjes op het graf

Na de periode van ‘zware rouw’ volgden de dertig

dagen (sjelosjiem), die werden afgesloten met

een bezoek aan het graf. Ook later komen Joden

regelmatig bij het graf. Op de eerste ‘verjaardag’,

bij de steenzetting, met de hele familie. Dan

12

worden van Psalm 119 die strofen gelezen waar-

van de beginletters de naam van de overledene

vormen.

En wat de steentjes op een graf betreft: voor de

één is het een teken dat de overledenen nog niet

vergeten zijn. Een ander gebruikt het steentje om

er een briefje met een gebed of een wens onder

te leggen, zoals bij de Klaagmuur. Weer anderen

zien dat brokje steen als een teken van de ver-

woeste tempel en als een gebed om de komst van

de Messias.

Dat er rondom Jeruzalem zoveel graven zijn is niet

verwonderlijk. Israëliërs verwachten dat de weder-

opstanding der doden zal beginnen in Jeruzalem.

Hoe troostvol is voor ons het klassieke begin van

de catechismus. De enige troost in leven en

sterven. Met lichaam en ziel Zijn eigendom. Ook

het lichaam! Hoe vaak heeft het mij geraakt, als

mensen getuigend mochten heengaan in de

vrede van God met een ‘blij vooruitzicht’, dat niet

alleen hen zelf, maar ook omstanders streelde.

Maar wat, als zo’n getuigenis niet komt? Niet

ieder kind van God gaat bij stralend licht heen.

Soms blijft de mist van twijfel en van ongeloof

hangen. Het is goed elkaar te herinneren aan

woorden boven het rouwbericht van iemand die

totaal onverwachts was heengegaan:

De fractie van één hartslag en niet meer

de afstand van één ademtocht, o Heer’,

hoe dicht zijt Gij bij mij, o God, vergeef

dat ik zo vaak, zo ver van U verwijderd bleef.

Dankdienst of dienst van Woord en gebed

Vroeger noemden we het ‘rouwdienst’, de dienst

van Woord en gebed, die voorafging aan de

begrafenis. Tegenwoordig wordt het nogal eens

genoemd ‘de dankdienst voor zijn of haar leven’.

13

De Hervormde Vrouw april 2013

Op het eerste gezicht een beter woord. Het richt

de aandacht wat meer op de mooie bladzijden uit

een plotseling of langzaam gesloten levensboek.

Toch zijn er ook elementen in zo’n ‘dankdienst’,

die om een andere aanduiding vragen.

Om te beginnen is er de verslagenheid en het

verdriet van de naastbestaanden. Die mag ook

openlijk benoemd worden. De kinderen van Ko-

rach (Psalm 42-49 en 84-88) zijn daarvoor apart

aangesteld in de tempel. Zij leren anderen zingen

en bidden terwijl zij zelf misschien hun eigen

brokken gemis en verdriet niet klein kunnen

krijgen.

In zo’n dienst moet toch ook het ‘memento mori’

aan de orde komen. Zijn wij bereid voor de eeu-

wigheid? De ernst van het sterven – het loon van

de zonde is de dood – hoeft het niet te verliezen

van het tweede deel van deze veel aangehaalde

tekst (Rom. 6:23). We mogen deze ernst niet voor

elkaar verzwijgen.

Daarom kies ik zelf liever voor de aanduiding

‘dienst van Woord en gebed’, waarbij de Woorden

en gebeden gesproken en gezongen kunnen

worden.

Eeuwig huis

Het lijkt een onmogelijke tekst: ‘de dag van de

dood is beter dan de dag dat iemand geboren

wordt’ (Pred. 7:1). Toch lezen we in de Bijbel meer

dan eens over mensen die ‘heengegaan zijn in

goede ouderdom’ en zelfs ‘verzadigd van het

leven’. Wie echt gelooft dat ‘onze tijden in Gods

hand zijn’ mag die hand ook vertrouwen als Hij

ons wenkt voor de laatste reis. Niet voor niets

staat er op de graven van de Hernhutters in Zeist

‘heimgegangen’. Dat eeuwige Huis is ook de

plaats van liefdevolle hereniging. Het nieuwe

Jeruzalem zal voorgoed ‘stad met een hart’ zijn.

Met geheel je hart, je verstand en al je krachten

Hem loven, prijzen, dienen. Onlangs werd ik

getroffen door de volgende woorden boven een

rouwbericht:

Als je een voet op de andere oever zet

en het blijkt de hemel te zijn,

als je door een hand wordt aangeraakt

en het blijkt Gods hand te zijn,

als je dan muziek hoort

en het blijken engelen te zijn

dan ben je niet heengegaan

maar naar huis gegaan.

Voor verdere doordenking

Het huis van de levenden, Joodse gebruiken bij

de dood. Nechamah Mayer-Hirsch, ten Have, 1989

Sterk als de dood, Sterven en rouw in Joods

perspectief, Sasja Martel, Eburon, Delft 2004

Nooit meer blij? Woorden van troost voor wie

achterbleef, ds. P. Vermaat, 2e druk Kampen 1998

Liever toch bezoek, over de laatste eer, ds. P.

Vermaat, Kok Kampen 1998, geheel herzien

Boekencentrum, 2009 ❖

Gespreksvragen

1. Waarom besteden we meer tijd en aandacht aan geboortekaartjes dan aan rouwkaarten?

2. Waarom wordt het eerste deel van Romeinen 6:23 minder vaak aangehaald dan het tweede deel?

3. Hoe kunnen we binnen de gemeente elkaar tot een hand en een voet zijn op de rouwweg,

zonder elkaar voor de voeten te lopen?

Hoe troostvol is voor ons het klassieke begin van de

catechismus. De enige troost in leven en sterven.

14

Troost voor tranen

Wat kan het goed zijn om je verdriet

te delen met iemand die hetzelfde

heeft meegemaakt als jij. Je voelt

elkaar aan, hebt aan een half woord

genoeg. Lotgenotencontact is be-

langrijk. De eenheid in het geloof

geeft er een diepere dimensie aan.

Voor jonge weduwen en weduwnaars tot 60 jaar

is er de christelijke vereniging ‘Samen Alleen’;

voor ouderen ‘Herkenning’. Maar ook tijdens de

alleengaandenweken van onze vrouwenbond

wordt herkenning ervaren. Drie deelnemers van

de kerstweek 2012 vertellen erover.

Mevr. M. de Hoog-Poot (75) uit Moerkapelle gaat

sinds vijf jaar met de alleengaanden mee, mevr.

E. van Heijningen-de Snoo (67) uit Wijk en Aal-

burg sinds vier jaar. Beiden gingen meteen de

eerste kerst na het overlijden van hun man mee.

Voor mevr. M.C. Berkouwer (68) uit Bergambacht

Samen rouwenzou het dit jaar, nadat ze schuldloos gescheiden

was, de derde kerst alleen zijn. ‘De alleengaan-

denweek was voor mij meer een ‘noodsprong’. De

kinderen hebben zelf hun gezin en ik wilde graag

even helemaal weg zijn. Hier vind ik herkenning.

Ik heb, net als weduwen, ook een rouwproces

doorgemaakt. Alleen kan ik niet in positieve zin

herinneringen ophalen aan mijn man. Ik rouw om

iemand die nog leeft, dat is anders. Maar veel

dingen zijn herkenbaar.’

Mevr. Van Heijningen: ‘Tijdens het koffiedrinken

komen de verhalen los. En op de gang heb je de

mooiste gesprekken. Je krijgt hier geestelijk

voeding, door de bijbelstudie, de dagafsluiting,

het zingen met elkaar.’

Mevr. Berkouwer: ‘Hier voel je iets van het stille

verdriet, dat nooit overgaat. De meeste mensen

vinden dat je na zo’n twee jaar je draai weer

gevonden moet hebben, maar hier spreek je

mensen met andere ervaringen.’

Mevr. De Hoog: ‘Na het eten zingen we altijd een

psalm. Soms is het juist die psalm die zoveel voor

je betekend heeft, of die in de rouwdienst van je

man centraal stond. Daar kun je dan met elkaar

over praten, om huilen ook. En elkaar doorgeven:

hoe moeilijk de weg ook is, de Heere gaat mee.

Hij is er altijd!’

Ook ds. W.C. Meeuse, die deze week aanwezig is,

benadrukt het belang van lotgenotencontact. ‘In

het pastoraat werkt dat het beste. Bijvoorbeeld

ouders die een doodgeboren kindje krijgen (heel

aangrijpend!) zijn het meest gebaat bij bezoek

door mensen die dat ook hebben meegemaakt.

Zij weten de juiste snaar te raken. Ik merk dat

hier in deze week ook. Dat is bijzonder.’ ❖

Anneke Tukker-Versluijs, Kesteren

Van links naar rechts de dames Berkouwer,

Van Heijningen en De Hoog.

15

De Hervormde Vrouw april 2013

Het overlijden van een geliefde is een van de meest

ingrijpende gebeurtenissen die een mens kan mee-

maken. Verlies brengt ons in rouw. Maar, wat is

rouw? Hoe verloopt een rouwproces? En, hoe kun je

er voor mensen zijn die te maken krijgen met rouw?

Verlies en verliesverwerking horen bij het leven na de zondeval. We

krijgen vroeg of laat allemaal met verlies te maken. Maar geen verlies

is gelijk. Er is zichtbaar verlies, maar ook veel verborgen verlies. Denk

aan ongewilde kinderloosheid, armoede of eenzaamheid. Soms is

verlies tijdelijk, maar verlies kan ook definitief zijn. In dit artikel beste-

den we aandacht aan het verlies van een dierbare aan de dood.

Rouw is een vorm van verliesverwerking. Rouw wordt gedefinieerd als

‘het geheel van lichamelijke, emotionele, cognitieve en gedragsmatige

reacties, die optreden na het verlies van een persoon met wie een

betekenisvolle relatie bestond’. Verlies ervaar je dus alleen wanneer je

een band met de ander hebt. Wanneer we andere mensen om ons

heen liefhebben, hebben we ook verdriet wanneer we hen verliezen.

Rouw en liefde horen bij elkaar.

Tijd heelt alle wonden?

Wanneer mensen verlies meemaken door overlijden, wordt de verbin-

ding met een geliefde doorgesneden. Er ontstaat een emotionele

wond. Het is niet waar dat verlies overgaat naarmate er tijd verstrijkt.

Het verlies blijft, maar de pijn en het gemis kunnen draaglijker wor-

den. Het gaat erom wat we door de tijd doen met het verlies. Verzwij-

gen of wegstoppen helpt niet, net zoals een wond niet geneest als je

deze zoveel mogelijk probeert te vergeten. De wond verergert dan

Troost voor tranen

Wat kan ik voor je doen?Omgaan met rouw en rouwenden

Marleen van Dommelen,

maatschappelijk werker

en contextueel hulpverle-

ner bij Stichting Schuil-

plaats

16

juist! Zo is het ook met verlies: verlies ís er en

kan niet ontkend worden.

Het omgaan met verlies noemen we rouwarbeid.

In het woord rouwarbeid klinkt iets heel actiefs

door: ‘arbeid’ is ‘aan het werk zijn’, net als in

‘verliesverwerking’. Dit werk is zwaar, want

verlies doet zeer en brengt allerlei emoties met

zich mee.

Rouwtaken

Rouwarbeid kan opgedeeld worden in rouwtaken:

opdrachten die vervuld moeten worden om het

verlies een plek te geven. We onderscheiden vier

rouwtaken, die zich in wisselende volgorde aan-

dienen. Deze taken gaan samen met verschil-

lende emotionele reacties.

Eerste rouwtaak: aanvaarden van de werkelijk-

heid van het verlies

Als iemand sterft is de werkelijkheid vaak te

moeilijk om onder ogen te zien en het verlies

dringt niet door. De werkelijkheid van het verlies

moet erkend worden; zolang er sprake is van

ontkenning, is er immers geen reden om te rou-

wen. De rouwende mag steun zoeken in de we-

tenschap dat de Heere weet van iedere situatie.

17

De Hervormde Vrouw april 2013

Tweede rouwtaak: ervaren van de pijn of door-

worstelen van moeilijke emoties

De pijn die rouwenden ervaren kan overweldigend

zijn. Een weg om de pijn heen lijkt aantrekkelijk,

maar helpt op de lange duur niet. Als men de pijn

achter zich wil kunnen laten, moet men deze pijn

ondergaan. Anders komt dit later op andere

manieren terug, bijvoorbeeld door lichamelijke

klachten. Omstanders kunnen de rouwenden bij

deze rouwtaak helpen door hun de kans te geven

bij de pijn stil te staan en ruimte te geven voor

emoties. Rouwenden mogen aangemoedigd

worden alle emoties ook bij de Heere te brengen.

Derde rouwtaak: verdriet een plaats geven en

aanpassen aan de nieuwe situatie

Zonder de overledene komt het leven er heel

anders uit te zien. Alles moet zich aanpassen aan

een nieuw leven zonder de overledene. De taken

en de functies van de overledene worden overge-

nomen of er ontstaan andere gewoonten. Het

vinden van invullingen en oplossingen hiervoor is

vaak een emotioneel proces.

In deze fase is het belangrijk te luisteren naar wat

de aanpassing voor de rouwende betekent en

welke moeilijkheden ervaren worden. Daarmee

kan achterhaald worden waar hulp gewenst is.

Hoe ga je om met iemand in rouw?Wanneer iemand in je naaste omgeving wordt geconfronteerd met het verlies van een dierbare, wil

je de ander graag tot steun zijn. Maar hoe kun je een nabestaande tot steun zijn? Een aantal tips.

• Toon oprechte belangstelling. Vraag de ander bijvoorbeeld hoe het met hem of haar gaat. Je

laat hiermee zien dat je er voor de ander wilt zijn. Wanneer je niet weet wat je moet zeggen,

benoem dit dan.

• Sta naast de ander. Er zijn voor de ander is het belangrijkste wat je kunt doen. Besef dat een

rouwende vaak weinig energie heeft en dus minder snel initiatief neemt en contact maakt.

Wanneer jij contact maakt, kan dit waardevol zijn. Hierdoor kan de ander zich gezien weten.

• Besef dat je de pijn en het verdriet van de rouwende niet kunt oplossen.

• Toon medeleven. Stuur bijvoorbeeld een kaartje. Probeer ook aan de bijzondere dagen te

denken, zoals de sterfdag, verjaardag en de trouwdag.

• Vermijd goedbedoelde opmerkingen die het verdriet afzwakken, zoals ‘over een tijdje gaat het

beter’ of ‘het leven gaat verder’.

• Probeer de rouwende te volgen, en niet verder te gaan dan deze zelf aan kan. Het heeft geen

zin om je hulp of steun op te dringen. Het is al goed als je laat merken dat de rouwende bij jou

terecht kan met al zijn of haar verhalen en emoties.

• Accepteer dat ieder op zijn of haar eigen wijze rouwt en word niet teleurgesteld of geïrriteerd

als de rouwende niet doet wat jij denkt dat goed is. Bedenk dat er geen juiste manier van rou-

wen bestaat.

• Geef geen ongevraagde adviezen. Vraag liever waar de rouwende behoefte aan heeft.

• Probeer geduld te hebben met de tijdsduur van het verdriet. Een rouwproces kan wel een

aantal jaren duren. Besef dat op bijzondere momenten in het leven het gemis weer heel heftig

aanwezig kan zijn.

• Breng de rouwende in gebed bij de Heere God. ❖

18

Gemeenteleden van een kerk kunnen hier vaak

een steunende rol vervullen.

Vierde rouwtaak: een nieuwe plaats geven aan de

overledene en opnieuw leren houden van het leven

De overledene krijgt nu een nieuwe emotionele

plaats. De nabestaande vergeet de overledene

niet, maar de intensiteit verandert. Dit is een

lastige taak, omdat de angst bestaat dat de

overledene geen recht wordt gedaan wanneer de

nabestaande weer gaat genieten van het leven of

van andere mensen gaat houden. Ook kan er

angst bestaan om de overledene te vergeten. Het

niet voltooien van deze rouwtaak betekent echter

dat men zich niet meer kan verbinden aan het

leven en aan anderen, waardoor isolatie dreigt.

De rouwende mag aangemoedigd worden om

zich op het leven te richten dat de Heere geeft,

en niet op het leven dat verloren is.

In wisselende volgorde en intensiteit komen de

rouwtaken op ons af. De rouw is voltooid als alle

vier de taken zijn doorleefd.

Wanneer is er professionele hulp nodig?

Rouw is een normale en gezonde reactie op

verlies. Normaal gesproken is er dan ook geen

professionele hulpverlening nodig. Ieder mens

rouwt anders. Het is dus lastig te zeggen wan-

neer een rouwproces afwijkend of zorgwekkend

verloopt. Een belangrijk kenmerk van een gezon-

de rouwverwerking is dat er beweging – ontwik-

keling – zit in het proces.

Soms kunnen mensen niet rouwen, terwijl ze dat

wel zouden willen. Dat kan bijvoorbeeld komen

doordat zij bang zijn voor de pijn die het rouwen

veroorzaakt. Zij denken deze niet te kunnen

verdragen.

Het komt ook voor dat de hevigheid van de emo-

tionele reacties, ook na lange tijd, allesoverheer-

send blijft. Hierdoor kunnen rouwenden er niet

toe komen om de draad van het leven langzaam

weer op te pakken.

Wanneer er dus te weinig of geen emoties worden

getoond of wanneer de rouwende alleen maar

bezig is met het verlies, kan het proces stagneren.

Een gevolg kan zijn dat er (opnieuw) psychische

stoornissen ontwikkeld worden, zoals depressie,

gedachten aan zelfdoding of oud zeer dat naar

boven komt. In deze gevallen is het raadzaam om

professionele hulp te zoeken. ❖

Stichting Schuilplaats biedt rouwenden in het

voorjaar van 2013 een gespreksgroep ‘rouw-

verwerking’ aan voor mensen die hun part-

ner hebben verloren. Op de website www.

stichtingschuilplaats.nl staat meer informatie

over de gespreksgroep en is er de mogelijk-

heid tot aanmelding. ❖

19

De Hervormde Vrouw april 2013 Troost voor tranen

Verder na verlies Uit de nood geboren: zo ontstond de

kring ‘Verder na verlies’ in de her-

vormde gemeente van Putten. Een

jonge weduwe gaf aan behoefte te

hebben aan een gespreksgroep.

Inmiddels draait de kring al jaren, op dit moment

onder leiding van Méry van Huffelen en Grietje

Posthouwer. Beiden zijn vertrouwenspersonen in

de gemeente, volgden de cursus Psycho Pastorale

Toerusting en een korte cursus gericht op rouw.

Méry en Grietje: ‘Het doel van deze kring is men-

sen die een dierbare hebben verloren, ondersteu-

nen in het rouwproces. Dit gebeurt in een kring

van zes tot acht personen. Wij houden (om de

week) vijf bijeenkomsten, die zo’n twee uur duren.

De centrale activiteit is het uitwisselen/delen van

ervaringen en gevoelens omtrent het geleden

verlies. Als kringleiders ‘stap je ertussenuit’.

Om een huiselijke en vertrouwelijke sfeer te

creëren, houden we de kring bij een van ons

thuis.

Onderwerpen die aan de orde komen:

• kennismaking

• het afscheid

• (doorleefde) emoties

• hoe ga je om met gedenkdagen?

• hoe ga je (alleen) verder?

Bijna elke bijeenkomst wordt afgesloten met de

vraag voor de volgende keer iets mee te nemen:

een foto, de rouwkaart of een kaart die tijdens de

eerste dagen bijzonder aansprak. Het deelnemen

aan de kring haalt veel naar boven, zorgt voor

een onrustige nacht – voor ons reden om de

kring overdag te houden. We hebben een herin-

neringsboekje ontwikkeld, waar ieder van alles

kan invullen rondom het overlijden van zijn/haar

geliefde.

Het hoeft in een groep niet alleen te gaan om

verlies van man of vrouw. Ook ouders die een

kind verloren hebben, vonden het fijn deel te

nemen. Het verlies zorgt voor herkenning, bindt

samen.

We horen dat de kringleden contact houden met

elkaar als de bijeenkomsten voorbij zijn, dat is

mooi!’ ❖

‘Fijn dat deze kring er is! Het is goed om met

‘lotgenoten’ samen te zijn. Zij hebben het-

zelfde meegemaakt en weten hoe het voelt. Al

zijn er verschillen, één ding is hetzelfde: we

kunnen met ons gemis altijd bij de Heere God

terecht, Hij weet ervan. Dat mochten we delen

als we bij elkaar waren, als de Bijbel openging

en bij het zingen en bidden. Het waren goede

en gezellige middagen. Heel bijzonder.’ ❖

Een deelnemer

Méry van Huffelen (links) en Grietje Posthouwer

leiden een gespreksgroep voor mensen die een

geliefde verloren hebben.

20

Troost voor tranen

Rituelen helpen bij rouwen

In tijden van verdriet en verslagenheid (en hoop, dat

kan ook!) na het overlijden van een geliefde kunnen

rouwrituelen een stukje houvast bieden en helpen

bij het verwerken van een verlies. Het samen uitvoe-

ren van dezelfde rituelen kan een gevoel van steun

en saamhorigheid geven. Door de tijd heen verande-

ren de rituelen, maar zolang de dood er is, zullen ze

blijven bestaan. Over gesloten vensters, rouwbanden

en bermmonumenten.

Rondom sterfbed, begrafenis en rouwen ervaar je als christen hoe

waardevol het is om het Woord van God te openen en de toevlucht te

nemen tot Hem in het gebed. Meer dan wat ook, geeft dat troost en

steun. Daarnaast kunnen ook rouwgebruiken zinvol zijn. In de Bijbel

lezen we daar al over: het scheuren van de kleding, as op het hoofd,

het dragen van een rouwgewaad, de aanwezigheid van klaagvrouwen.

Als kind vond ik het altijd vreemd: je scheurt je kleren toch niet kapot?

Maar toen ik van nabij meemaakte dat iemand van wie ik intens veel

hield, overleed, begreep ik het. Als een dierbare van je losgescheurd

wordt door de dood, is dat zó hartverscheurend. Wij scheuren onze

kleding niet, maar met het aantrekken van donkere kleding kun je

uitdrukking geven aan je diepe verdriet.

Vroeger kon je duidelijk aan de kleding zien dat mensen in de rouw

waren. Men was de hele rouwperiode (die varieerde van zes weken tot

soms tien jaar) in het zwart gekleed, droeg een rouwband om de arm

of een zwarte dropfiguur op de mouw van de jas. Er bestonden zelfs

rouwzakdoeken met een brede zwarte rand. Vanaf 1960 raakte het

dragen van rouwkleding min of meer in onbruik.

‘Het dragen van zwarte kleding in dagen van rouw is een zinvol en

Anneke Tukker-Versluijs,

Kesteren

21

De Hervormde Vrouw april 2013

veelzeggend gebruik. Maar’, zo schreef dr. J.

Hoek ooit in De Waarheidsvriend, ‘laten we ons

dan heel goed realiseren dat men zelfs van ‘een

begrafenis in het zwart’ nog een demonstratie

van deftigheid én van degelijke rechtzinnigheid

kan maken’.

Luiken sluiten

Ook andere gebruiken dan kleding vertelden dat

er iemand overleden was. Denk aan het sluiten

van de luiken of gordijnen, het luiden van de

kerkklokken, het omkeren van spiegels en schil-

derijen en het stilzetten van de klok. Hoewel

sommige gebruiken een heidense oorsprong

hebben (bijvoorbeeld het buitenshuis houden van

boze geesten of de dood), zijn ze gekerstend en

lang onder christenen in gebruik gebleven.

Tot de helft van de vorige eeuw was het heel

normaal dat je als bruid een doodshemd meenam

in je uitzet. Ook nu zijn er mensen die, al zijn ze

kerngezond, hun doodskleding klaar hebben

liggen. Ook wat dat betreft veranderen de ge-

bruiken. De gewoonte om in nachtkleding begra-

ven te worden (om daarmee de slaap des doods

uit te beelden, tot de jongste dag), is zeldzaam

geworden.

Tot zo’n vijftig jaar geleden was het gebruikelijk

dat de overledene thuis opgebaard werd, dat er

doorlopend condoleancebezoek was en dat voor-

afgaand aan de begrafenis thuis een rouwdienst

gehouden werd. Daarna ging men lopend naar de

begraafplaats, terwijl het verkeer tijdens het

passeren van de rouwstoet stilstond.

De zondag erna werd er rouw gebracht in de

kerk. Omdat er tegenwoordig rouwdiensten in de

kerk of aula gehouden worden, en wellicht ook

om praktische redenen (meer dan vroeger woont

de familie verspreid door het land), is in de mees-

te gemeenten het rouw in de kerk brengen afge-

schaft. Toch is het waardevol, als je in het midden

van de gemeente je verdriet voor Gods aange-

BemoedigingZwaar zijn soms de moeilijkheden,

groot de zorgen en verdriet.

Rouw en smart wordt er geleden,

en door al de tegenheden

zien we vaak het goede niet,

dat de Heere ons nog ziet!

Hij Die wondde, wil genezen.

Zijn wij duister en verward?

Hij geeft moed in angst en vrezen,

let op weduwen en wezen,

ziet de weduwnaars in ’t hart.

Troost geeft Hij in diepe smart!

En ook zijn de vele zorgen,

die ons kwellen dag en nacht

voor vandaag, maar ook voor morgen,

niet voor ’t oog van God verborgen.

Hij geeft dikwijls onverwacht

nieuwe moed en nieuwe kracht. ❖

Anoniem

22

zicht kunt brengen. Als er letterlijk een gemeente

om je heen staat. Hoe versterkend en bemoedi-

gend is het ook als er in de eredienst voorbede

gedaan wordt voor de rouwdragende familie.

Tegen bijbetaling

Vanaf de tijd dat gemeenten rouwcentra lieten

bouwen, verdween langzamerhand de uitvaart

vanuit huis. Sinds deze eeuw zien we wel een

kentering, in die zin dat de overledenen steeds

vaker thuis opgebaard worden in plaats van in

een mortuarium.

Er veranderde meer. Cappers (zie kader) schrijft:

‘Uitvaartondernemers streefden al vanaf midden

jaren tachtig diversifiëring (verscheidenheid

aanbrengen, AT) van hun aanbod na. Desondanks

was het een groep goed opgeleide, mondige

nieuwelingen onder wie veel vrouwen en kunste-

naars die rond 1995 een nieuwe funeraire revolu-

tie in uitvaartland teweegbracht. Met de persoon-

lijke uitvaart en het persoonlijk gedenkteken

verwoordden ze de behoefte in de samenleving

om een individueel accent aan het laatste af-

scheid te geven. (…) De gevestigde uitvaartbran-

che voegde het persoonlijk accent tegen bijbeta-

ling toe aan het standaardpakket. (…) Sinds

asdeling wettelijk mogelijk was, konden nabe-

staanden wat as van de overledene in een me-

daillon bij zich dragen of, versmolten in een

sieraad, thuis neerzetten. Daar richtten mensen

ook huisaltaartjes in met kaarsjes en foto’s die

hen herinneren aan de overledene.’

Dat cremeren en door middel van huisaltaren

verafgoden (of zelfs aanbidden) van de overle-

dene een christen niet past, zal duidelijk zijn.

Toch zie je ook onder protestanten steeds meer

dat men een hoekje in huis heeft ingericht als

‘gedenkplaats’ voor de overledene. Een foto met

daarnaast een brandende kaars, bloemen en

voorwerpen van de geliefde, fungeren als plaats

om de overledene te ‘koesteren’. Dit zie je ook

steeds meer in het openbaar, denk bij voorbeeld

aan de bermmonumenten: op de plaats waar

iemand verongelukte, wordt door middel van een

foto, knuffels, bloemen, een kruis de herinnering

aan die persoon levend gehouden. En op internet

zijn veel gedenksites te vinden.

Natuurlijk is er niets op tegen de overledene in

liefde te gedenken. Als christen mogen we echter

ook verder zien. Voor wie het leven in Christus

gevonden heeft, is de dood het einde niet. Dan

mag door genade over het gedolven graf de

gouden glans van Christus’ opstanding vallen.

Zouden we dan nog behoefte hebben aan bij-

23

De Hervormde Vrouw april 2013

voorbeeld stille tochten en huisaltaren? Wat is

onze intentie: willen we de (overleden) mens

centraal stellen, of Christus?

Definitief voorbij

Andere nieuwe rituelen zijn inmiddels al behoor-

lijk ingeburgerd: het vertellen van het levensver-

haal door nabestaanden en het ophalen van

persoonlijke herinneringen, het schrijven van een

wens op de kist, het loslaten van duiven of opla-

ten van ballonnen met teksten op de begraaf-

plaats, een borrel na afloop van de begrafenis,

het vertonen van een dvd over het leven van de

overledene. ‘Vroeger had je de dominee die alles

regelde, dat gaf rust. Tegenwoordig moet je het

zelf doen. Doe het dan zo persoonlijk mogelijk’, is

de algemene tendens.

De laatste tijd wordt het uitvoeren van allerlei

zaken steeds vaker door de naaste familie

gedaan: het wassen en aankleden van de over-

ledene, het sluiten van de kist, het dragen van de

kist naar het graf. Hoe moeilijk het ook kan zijn,

voor de rouwverwerking is het zeker waardevol.

Uiteraard moet een en ander wel praktisch moge-

lijk zijn. Niet altijd zijn de omstandigheden ernaar,

maar het is goed om zoveel mogelijk handelingen

zelf uit te voeren. Je wordt er dan (keihard) mee

geconfronteerd: het leven hier op aarde is defini-

tief voorbij.

Feestritueel

Het zijn tere zaken die in dit artikel aan de orde

komen. Niemand mag een ander veroordelen om zijn

manier van rouwen. Wel mogen we elkaar bij staan

en wijzen op de enige troost. Er is er Eén Die in ons

verdriet ons te hulp kan komen. Eén Die werkelijk

met ons mee kan lijden. De Man van smarten.

Pas als de Heere Jezus teruggekomen is, als de

nieuwe hemel en de nieuwe aarde er zullen zijn, als

de dood er niet meer is… pas dán zijn rouw rituelen

overbodig. Geen zakdoek met rouwrand, geen

doodskleed, geen begrafenis, geen klaagzang meer.

Als de dood gestorven is, klinkt eeuwig lofgejuich.

Wat een heerlijk feestritueel zal dat zijn! ❖

Funerair (= met betrekking tot de dood of

begrafenis) historicus Wim Cappers pro-

moveerde in november 2012 op ‘Aan deze

zijde van de dood’, een proefschrift over

tradities rond de dood. De grote verandering

die Cappers beschrijft, is de verwereldlijking

van de cultuur rond de dood, tussen 1576 en

2010. De aandacht voor het leven na de dood

verschoof naar het leven hier en nu. In plaats

van priesters en predikanten bepaalden

artsen en burgers hoe de samenleving met

de dood moest omgaan. Sinds de Reformatie,

toen allerlei religieuze rituelen bij een be-

grafenis verboden werden, ontstond een

rituele leegte. Het burgerlijk fatsoen vertaal-

de zich in seculiere gedragscodes en profes-

sionele organisaties die zorg droegen voor

een nette begrafenis. Intussen probeerde

men via de medische wetenschap het leven

op aarde aangenamer te maken. Tegelijk

werd het taboe rond de dood groter. Sterven

in het ziekenhuis en begraven, cremeren en

rouwen in stilte waren in de twintigste eeuw

lange tijd karakteristiek voor de maatschap-

pelijke ontkenning van de dood. Pas na 1970

werd dat taboe doorbroken. Zo kwamen er

hospices, en werd euthanasie wettelijk gere-

geld. Er ontstond ruimte voor persoonlijke

keuzes rond het levenseinde en eigen in-

vulling voor rituelen bij de dood. ❖

Aan deze zijde van de

dood. Funeraire com-

ponenten van seculari-

serende cultuur land-

schappen in Nederland

1576-2010, door Wim

Cappers; Arnhem, 2012;

926 blz. (twee delen); te

bestellen voor € 40,00

excl. verzendkosten via

w.cappers@planet.nl.

24

Troost voor tranen

Verder na verlies. Jongeren werken aan hun

rouw, door dr. Joke Korteweg (red.); uitg. Kok,

Utrecht, 2012; ISBN 978 90 435 0053 1; 144 blz.;

€ 14,90

Dr. Joke Korteweg, docente en vertrouwens-

persoon, vormde met jongeren die een verlies

hebben meegemaakt een praatgroep. In dit boek

vertellen ze, aan de hand van opdrachten, hoe ze

hun verdriet een plaats (proberen te) geven in

hun leven. Die ‘rouwtaken’ kun je ook als (oudere)

lezer in praktijk brengen. Waardevol zijn de pas-

torale bijdragen van ds. H.G. de Graaff en de

ontroerende gedichten. Geschikt voor jongeren

en allen die om hen heen staan. ❖

M.M. Jonker-Hakkert, Putten

Ik zal wel tot hem gaan…, door ds. M.A. Kem-

peneers; uitg. De Groot Goudriaan, Kampen, 2012;

ISBN 978 90 8865 191 5; 120 blz.; € 14,90

Een jong kind verliezen… Een diep verdriet dat de

gereformeerde theologen die in dit boekje aan

het woord komen met elkaar verbindt. Echter, zij

mogen ook uitdelers zijn van een boodschap van

hoop en troost voor ouders van gedoopte kinde-

ren. Ds. Kempeneers – hij weet waarover hij

schrijft – heeft de ervaringen en gedachten van

oude schrijvers over jonggestorven verbondskin-

deren op een fijngevoelige manier beschreven.

Een waardevol boekje voor ouders die met dit

thema worstelen. ❖

P.J. Veldman-van Zonneveld, Sint Anthoniepolder

Ontworteld, rouwverwerking bij ongehuwden,

door Anja de Jong; uitg. Boekscout.nl, Soest,

2012; ISBN 978 94 6176 934 3; 83 blz.; € 14,95

Dit boekje is een mengvorm van ervaringsverhaal

en uitwerking van een scriptie over rouwverwer-

king bij ongehuwden. Bijbelgedeelten komen

helaas alleen aan de orde in het kader van hoe

ongehuwden die beleven/ervaren. Waardevoller

zou zijn als ze in hun verband uitgelegd werden.

Wat heeft de Heere ons hier te zeggen? In het

Woord laat God Zich kennen zoals Hij ís, dát

biedt troost en houvast. De kennis vanuit de

psychologie wordt op dezelfde wijze verweven

als die van het Woord: in het persoonlijke verhaal.

Het boekje bevat wetenswaardigheden die

ongehuwden en gehuwden ter harte kunnen

nemen. ❖

Jacolien Cazant, Kamerik

Stil verdriet, door Geesje Vogelaar-van Mourik;

uitg. De Banier, Apeldoorn, 2012; ISBN 978 90

336 30798; 220 blz.; € 14,95

In deze eenvoudige Veluwse familieroman ont-

moeten we Geertje die in de oorlogsjaren verliefd

wordt op fietsenmaker Jacob. Naast de vreugde

van het krijgen van kinderen, leert Geertje ook

het bittere verdriet kennen wanneer een kind

(kinderen) teruggegeven moet(en) worden aan de

Heere. ❖

Erika ten Hove-van den Brink, Katwijk aan Zee

De juiste trein vanaf het verkeerde perron,

door Jolande Heijboer; uitg. De Banier, Apel-

doorn, 2012; ISBN 978 90 336 33102; 269 blz.;

€ 14,90

‘We hebben je zevenentwintig jaar geleden van

God gekregen. En nu geven we je weer aan Hem

terug.’ Aangrijpend is het verhaal van moeder

Jolande over haar zoon die kanker krijgt. Heel

open en kwetsbaar schrijft ze over het ziekte-

proces van Chris. ❖

Erika ten Hove-van den Brink, Katwijk aan Zee

Boeken over rouwen

25

De Hervormde Vrouw april 2013 Troost voor tranen

‘Je komt binnen bij mensen die in verdrietige

omstandigheden veel beslissingen moeten

nemen. Vaak weten ze niet waar ze beginnen

moeten. Dan mogen wij orde scheppen en rust

aanbrengen. Te midden van het verdriet mogen

wij er voor hen zijn.’

‘De eerste dag van het overlijden van een ge-

liefde is vaak een hectische dag’, vertelt Theo.

‘Omdat we persoonlijke betrokkenheid heel

belangrijk vinden, vragen we eerst wat er ge-

beurd is.’ ‘Daar nemen we de tijd voor’, vult

Bouwe aan. ‘Pas kwam ik bij een 90-jarige man.

Zijn vrouw was gestorven. Hij was zo verdrietig

dat hij niet goed kon nadenken. Toen hebben we

een afspraak voor de andere dag gemaakt. Het

boek met de voorbeeldrouwkaarten liet ik bij hem

achter. De andere dag had hij het echter nog niet

opengedaan.’

De beide uitvaartverzorgers merken dat weinig

mensen over de praktische zaken hebben nage-

dacht. ‘Om te voorkomen dat mensen op basis

van emoties beslissingen nemen, hebben we het

boekje ‘Mijn laatste wensen’, waarin alle te rege-

len zaken aan de orde komen. Mensen kunnen

het boekje aanvragen en invullen. Desgevraagd

helpen wij hen daarmee.’

Als er een aanleiding is, proberen Bouwe en Theo

ook op geloofsgebied iets te betekenen voor de

mensen. ‘We hebben soms heel mooie gesprek-

ken. Bijvoorbeeld als het gaat over een tekst

boven de rouwkaart. Tegen (onkerkelijke) kinde-

ren zeggen we meestal: Probeer het in de geest

van je (gelovige) ouders te doen. Daar krijg je

nooit spijt van. Als je het anders doet wel.’

Concreet uit de betrokkenheid van de begrafenis-

ondernemers zich ook in de nazorg. ‘Enige tijd na

de begrafenis gaan we persoonlijk bij de familie

langs. We informeren dan hoe het met hen gaat

en kijken terug op de gebeurtenissen rond de

begrafenis. En een jaar na het overlijden sturen

we de nabestaanden een kaart met een gedicht

erop. We zouden best meer willen betekenen op

het gebied van rouwverwerking. Maar hoe pre-

cies, daar zijn we nog niet uit.’ ❖

Erika ten Hove-van den Brink, Katwijk aan Zee

Steun in verdrietige tijdenAls begrafenisondernemer heb je

een dankbaar beroep. Daar zijn

Theo van der Plas (36) en Bouwe

Hoek (37) van de Katwijkse Begrafe-

nisverzorging Theo van der Plas het

over eens.

26

Het is doodstil in de vertrouwde kerk als de namen worden opgelezen.

Tweeënzestig namen. Ouderen. Vijfentachtig jaar... Mensen in de

kracht van hun leven. Vijfendertig jaar… Kinderen. Twaalf jaar… zes

jaar… negen maanden… De ramp van 1953 heeft mijn geboortedorp

Stellendam zwaar getroffen. En al kwam ik pas later ter wereld, de

verhalen van mijn ouders en grootvaders reisden met me mee, vanaf

dat ik kind was. Stil hoorde ik aan hoe mijn grootvader het besluit had

genomen om midden in de nacht anderen te gaan wekken. En hoe hij

vervolgens met vrouw en twee kinderen door de woedende storm op

de fiets naar een buiten het dorp op een hoger punt gelegen boerderij

was gegaan. Net op tijd. Toen ze later terugkeerden in het dorp was

van hun huisje niets meer te vinden.

In die boerderij hebben ze het gehoord. Op een langsdrijvend vlot, dat

de veilige muren niet kon bereiken en weer verdween in het duister.

Psalm 42, gezongen door mensen met de dood voor ogen. Nu, als ik

dit schrijf, voel ik opnieuw hoe een klem zich rond mijn hart schroeft,

hoe ik het schrijf met grote voorzichtigheid, me bewust van het on-

voorstelbare leed dat zoveel jaren geleden zoveel mensen trof. Twee-

enzestig mensen. Talloze families waar zo een ontzettend groot ver-

driet in één nacht over hen werd uitgestort. Soms bleef één gezinslid

over. Ook daarvan hoorde ik. Van een jongen, die de boerderij bereik-

te. Alleen.

Al Uw baren en Uw golven zijn over mij heen gegaan, zingt Psalm 42.

Hoe konden mensen die werkelijk te midden van dat geweld van het

water de dood in de ogen zagen die Psalm zingen? En hoe kunnen

mensen die nu geconfronteerd worden met verdriet, ziekte en dood

dat nog zingen?

Dat geheim ligt niet in die mensen, maar in hun God. Die ervoor zorg-

de en zorgt dat ze tegen zichzelf, ondanks de omstandigheden, kon-

den en kunnen zeggen: Kijk niet om je heen. Wat buig je je neer, mijn

ziel? Kijk omhoog, kijk naar je God! Hij is de Verlossing van je aange-

zicht. De God Die het bevestigde in hun binnenste: Ik ben jouw God!

En daarom kunnen we het zingen. Dankzij Jezus Christus. Hebt u daar

weleens over nagedacht, dat we Zijn dood víeren? Vieren! Hij is de

enige mens wiens dood gevierd mag worden, omdat daarin het leven

ligt voor ons allen. Hij liet als enige geen lege plaats achter, maar een

leeg graf. En daarom, alleen daarom, mag er hoop zijn. Zelfs in het

diepste verdriet. ❖

Lege plaats

Leendert van Wezel

is werkzaam in de

bankwereld en is schrijver.

Wez

e(n)

lijkColumn

27

De Hervormde Vrouw april 2013 Agenda

Welkom in de regioVoor alle data geldt: zo de Heere wil en wij leven zullen. Insturen gegevens naar: redactiehv@hervormdevrouwenbond.nl

Bondsdag: 26 september 2013, De Veluwehal, Barneveld

Familieontmoetingsdag

Datum: D.V. zaterdag 25 mei 2013

Plaats: Wekerom (’s Heeren Loo, locatie De Hartenberg, Apeldoornseweg 60)

Thema: Een plek voor jou

Programma: bijbelvertelling (ds. Schipaanboord; doventolk aanwezig), huifkartocht. Incl. lunch.

’s Middags keuze uit: gespreksgroep, knutselgroep, sportgroep, oppas-/snoezelgroep.

Voor ouders en belangstellenden informatie over ‘Leven met een zeldzame ziekte’

(door Gerrie Ver hoek-Heij, over ATR-x Syndroom).

Tijd: 10.30 uur - 15.30 uur

Aanmelden: vóór D.V. 22 april via het aanmeldingsformulier op www.opwegmetdeander.nl

Organisatie: ‘Op weg met de ander’ ❖

Regio Gouda

Datum: 8 april 2013

Gebouw: Driestar College, zaal Gamma

Plaats: Gouda, Ronsseplein 1

Onderwerp: De Persoon en het werk van de

Heilige Geest

Spreker: ds. P. Nobel

Aanvang: 19.45 uur

Regio Hoogeveen e.o.

Datum: 10 april 2013

Gebouw: ‘De Open Poort’, Kerkweg 3

Plaats: Tiendeveen

Onderwerp: Barmhartigheid in zevenvoud

Spreker: ds. H. Markus

Aanvang: 19.45 uur

Regio Vianen

Datum: 11 april 2013

Gebouw: Pauluskerk, Europaplein 1, Leerdam

Onderwerp: Ouder worden in bijbels licht

Spreker: ds. J.A.W. Verhoeven

Aanvang: 19.45 uur

Regio Zoetermeer

Datum: 16 april 2013

Gebouw: Het Anker, Voorstraat 74

Plaats: Katwijk aan Zee

Onderwerp: De hemel dichterbij

Spreker: dr. P.J. Visser

Aanvang: 20.00 uur ❖

28

Ziekenhoekje

Door niet te spreken, zie je duidelijker…

Een warm hart, een luisterend oor, een beetje

aandacht voor de ander. Lopen we er niet snel aan

voorbij? Ergens las ik: Ons eigen wereldje mag geen

ivoren toren zijn, maar een uitkijkpost! Een uitkijk-

post, van waaruit een ruim gebied is te overzien.

Zo richten we vandaag onze blik op hen die we op ons pad ontmoeten

en meer nodig hebben dan een vluchtige groet. Vandaag nemen we

eens de tijd om naar de ander te luisteren. Uit bewogenheid en mede-

menselijkheid, voortkomend uit een hartelijke christenplicht.

Lukt je dat? Je eigen verhaal moet dan even op een zijspoor. Dat is

moeilijk, we zijn zo graag zelf aan het woord. En van stiltes houden we

niet. Echt luisteren is een kunst apart. Het is zo waardevol je eens te

verdiepen in de ander. Te luisteren naar de zorgen en problemen van

je zieke buurvrouw, die bezorgde moeder of eenzame weduwe. Er echt

zijn voor de ander. Oprecht en welgemeend.

Een goede luisterhouding vraagt inleving. Maar al luisterend mag je

iets ontdekken. Door stil te zijn, merk je dat de ander tot zijn recht

komt. Er is ruimte voor het uiten van verdriet, ruimte om onder woor-

den te brengen wat er in je hart leeft. Je hoeft geen oplossingen of

adviezen te geven.

Echt luisteren naar de ander is een gave. Samen luisteren naar dé

Ander is een zegen. Niet ík hoef te spreken, maar het Woord mag

spreken! Heere, naar wie zullen wij heengaan? U hebt woorden van

eeuwig leven (Joh. 6:68). ❖

Post voor het ziekenhoekje

kunt u sturen naar

M. Molendijk-van Bemmel,

Oranjestraat 72, 3373 AL

Hardinxveld-Giessendam.

29

De Hervormde Vrouw april 2013

LuisterenAls ik je vraag naar mij te luisteren

en jij begint mij adviezen te geven,

dan doe je niet wat ik je vraag.

Als ik je vraag naar mij te luisteren

en jij begint mij te vertellen

waarom ik iets niet zo moet voelen

als ik voel,

dan neem jij mijn gevoelens niet serieus.

Als ik je vraag naar mij te luisteren

en jij denkt dat jij iets moet doen

om mijn problemen op te lossen,

dan laat je mij in de steek,

hoe vreemd dat ook mag lijken.

Dus, alsjeblieft, luister alleen maar naar me

en probeer me te begrijpen.

En als je wilt praten,

wacht dan even en ik beloof je

dat ik op mijn beurt naar jou zal luisteren. ❖

(Dit gedicht werd voorgedragen door mevr. R. de

Fijter tijdens een themabijeenkomst)

BedanktDe dames Van Dam, Heukelom en Ooster-

beek van zendingsvereniging ‘Febe’ uit

Woudenberg willen iedereen hartelijk be-

danken die hun een kaart gestuurd heeft!

Het heeft hen bijzonder verrast en bemoedigd

in hun moeilijke omstandigheden. Nogmaals

hartelijk dank voor alle kaarten die zij

ontvangen hebben en het medeleven dat

daaruit blijkt! ❖

Post voor de zieken

Vrouwenvereniging ‘Sola Gratia’ uit Bleskens-

graaf vraagt post aan voor een trouw en betrok-

ken lid, mevr. C. Karsdorp-Aanen, Windhalm-

straat 10, 2971 BG Bleskensgraaf. Ze heeft door

een val twee beschadigde rugwervels en moet nu

veel op bed liggen. Op dit moment gaat het al wel

iets beter en wordt de pijn wat minder. Het gaat

echter nog wel een poosje duren want het moet

met rust genezen. Ze wordt trouw bijgestaan

door man en kinderen maar het valt niet mee om

het werk dat ze altijd met liefde doet aan ande-

ren over te laten. Een bemoedigend kaartje zal

haar zeker goed doen! ❖

30

Vrouw & Actualiteit

Lange adem

De leden van het Comité Vrouwenbonden dien-

den onderwerpen in waarover we met de politici

van gedachten wisselen. Met interesse en vaak

met zorg volgen we de ontwikkelingen in onze

maatschappij, in Europa en in de wereld. Via de

media blijven we op de hoogte van de acties en

reacties van de christelijke partijen. Tijdens de

toelichting van de politieke vertegenwoordigers

blijkt dat er veel wijsheid nodig is. ‘Bij recht op je

doel afgaan, maak je meer stuk dan dat je be-

reikt.’ Het kan goed zijn verbreding te zoeken bij

andere partijen op basis van argumenten. Vaak is

een ‘lange adem’ nodig. Tot hun verwondering

blijken onderwerpen die jaren geleden aange-

kaart zijn door een christenpoliticus ongedacht

‘overgenomen’ te worden door andere partijen.

Een recent voorbeeld hiervan is het werkbezoek

aan Zweden door vertegenwoordigers van CU en

PvdA. In de komende maanden wordt onderzocht

of de strengere aanpak van bordeelbezoek in

Zweden voor Nederland een model kan zijn om

gedwongen prostitutie via mensenhandel terug

te dringen.

Medisch-ethische zaken

Aandacht werd gevraagd voor de grote gevolgen

van echtscheidingen op diverse terreinen. Naast

het persoonlijke leed zijn er ook maatschappelijke

gevolgen, bijv. een groter beroep op jeugdhulp-

verlening en extra beroep van eenoudergezinnen

op sociale uitkeringen. Moet er niet veel meer

gedaan worden om echtscheidingen te voorkomen?

De overheid is erg terughoudend op het gebied

van privékeuzes. Er zijn Kamervragen gesteld om

ver goeding voor hulpverlening m.b.t. relatiepro-

blemen in het GGZ-pakket te laten. Helaas komt

preventie onder druk van bezuinigingen in de knel.

Op het terrein van palliatieve zorg en euthanasie

is vanuit de Kamer niet veel te melden. In het

Lenteakkoord is door inbreng van de Christen-

Unie tien miljoen begroot voor 2013 voor uitbrei-

ding van mogelijkheden tot palliatieve zorg, er is

dus nog veel te doen. De ‘Levenseindekliniek’

heeft een wachtlijst. Er is een breed draagvlak

om de leeftijd voor gelegitimeerd alcoholgebruik

te verhogen naar 18 jaar. Door wetenschappelijk

onderzoek is aangetoond dat alcohol op jonge

leeftijd gezondheidsschade toebrengt.

Beiden hebben een drukke agenda. De heer C.G. van der Staaij heeft zijn dage-

lijks werk in Den Haag als Tweede Kamerlid voor de SGP. De heer M. van Hulst

is directeur van het partijbureau van de ChristenUnie. Tijdens het jaarlijkse

overleg met het Comité Vrouwenbonden op Gereformeerde Grondslag treffen

ze een volle agenda aan…

31

De Hervormde Vrouw april 2013

Midden-Oosten en christenvervolging

Het huidige kabinet staat gereserveerd t.o.v.

Israël. De Tweede Kamerfracties van SGP en CU

gaan zich verenigen in een informele parlemen-

taire vriendengroep voor Israël en zich met die

groep aansluiten bij de International Israel Allies

Caucus Foundation (IIACF). Ook de zorgen over

Syrië en christenen daar kwamen ter sprake.

Christenen durven zich niet te registreren in

vluchtelingenkampen en vallen daardoor niet

onder een hulpverleningsorganisatie.

Er is geen recente informatie over Asia Bibi.

Teveel aandacht van het ‘goddeloze Westen’

werkt negatief. De staatssecretaris van Justitie

heeft in beraad het asielbeleid m.b.t. vervolgde

christenen in Pakistan te versoepelen. Dit i.v.m.

de toegenomen agressie.

Onderwijs en overheidsbemoeienis

Op allerlei terreinen wordt gelijkheid tot in het

extreme doorgevoerd. We spraken over het toela-

tingsbeleid van docenten en leerlingen. Het

initiatiefwetsvoorstel acceptatieplicht is nog niet

plenair behandeld, maar zou wel een beperking

van de vrijheid van onderwijs betekenen. Met

allerlei vormen van ouderschap wordt geëxperi-

menteerd. Er ligt een wetsvoorstel voor meemoe-

derschap om gelijke rechten aan een lesbisch

koppel toe te wijzen.

Tijdens de zgn. Rondetafelgesprekken is aan-

dacht voor de gevolgen van pestgedrag. Uitgeno-

digde (ervarings)experts informeren de Kamerle-

den. We vroegen ook aandacht voor gepest

worden en nare ervaringen via internet (bena-

derd worden door een wildvreemde met bijv.

seksueel getinte verzoeken).

Voor pesten en kinderporno zijn digitale meld-

punten. Bezuinigingen in de zorg leiden soms tot

onverantwoorde situaties. Tegelijk is het goed om

te kijken of behandelingen zinvol zijn en of er

sprake is van inefficiëntie. De verhoging van

ziektekosten en eigen bijdrage voor ouderen kan

soms tot moeilijke situaties leiden. Wat het effect

is van de verhoging van kosten voor kinder-

opvang is nog niet te meten.

Van Hulst en Van der Staaij gaven beiden aan het

overleg als zinvol te ervaren. ‘We luisteren hoe

bepaalde dingen overkomen, waar we meer op

kunnen letten in de toekomst.’ Ook als Comitéle-

den zien we terug op een waardevolle bespre-

king. Na het dankgebed wensten we de politici

Gods zegen toe bij de werkzaamheden die ze

ieder op hun eigen plek mogen doen. ❖

zie ook: www.sgp.nl en www.christenunie.nl

M.M. Jonker-Hakkert, Putten

32

Financieel overzicht

In de maand februari werden de volgende giften/

collecten ontvangen:

Diaconieën/kerkenraden:

Bleiswijk € 882,23

Kinderdijk-Middelweg

verkoop kaarten € 125,00

Kinderdijk-Middelweg

verkoop artikelen € 275,00

Lopik € 280,00

Nijkerk € 500,00

Woudenberg € 250,00

Zetten-Andelst € 295,70

Zwartebroek/Terschuur HHK € 150,00

Vrouwenverenigingen/kerkkransen:

Ameide 'Dabar' € 500,00

Apeldoorn 'Dorcas' € 60,00

Bilthoven jaarvergadering € 150,00

De Bilt 'Tryfosa' € 50,00

's Gravenmoer € 140,00

Sint-Maartensdijk 'Sola Gratia' € 150,00

Streefkerk € 220,00

Veen 'Persis' € 210,00

Waarder 'Tryfena' € 20,00

Diversen:

N.N. € 1 15,00

M. B. via G. S. te K. (kaarten maken) € 150,00

Genemuiden (stamppotbuffet

stafleden) € 1 .098,60

Themabijeenkomst Barneveld € 272,40

Themabijeenkomst Bodegraven € 182,00

Themabijeenkomst Elspeet

(verkoop kaarten) € 150,00

Themabijeenkomst Houten € 136,45

Themabijeenkomst Rijssen € 88,45

Themabijeenkomst Sebaldeburen € 134,41

Via mevr. De Jong

– diaklankbeeld Strijen 'Rondom

het Woord' € 100,00

– verkoop diversen € 100,00

– diaklankbeeld HHK Ridderkerk

'Damaris' € 150,00

Via mevr. Nap

– diaklankbeeld Amersfoort

'Bid en Werk' € 54,30

– diaklankbeeld Veenendaal

'Bidt en werkt' € 105,70

– kaartverkoop Veenendaal € 37,20

– diaklankbeeld Wekerom

ouderenmiddag € 108,50

– kaartverkoop Wekerom € 55,00

Totaal € 7.295,94

Hartelijk dank aan iedereen van wie een bijdrage

mag worden verantwoord. ❖

H.A. Cysouw, penningmeester

Giften voor de vakantieweken gehandicapten zijn welkom op ING 3388772 t.n.v. VOOR ELKAAR vakantieweken.

VOOR ELKAARvakantieweken Nieuwe-Tonge € 770,50

Lekkerkerk € 864,15Houten € 272,85Barneveld € 544,85Rijssen € 176,85Bodegraven € 364,00Sebaldeburen € 248,82Veen € 260,75

Opbrengst collecten is bestemd voor vakantie-weken en toerustingswerk van de vrouwenbond.Gift vr. ver. ‘Liefde vindt werk’, Sommels-dijk (VOOR ELKAAR vakantieweken) € 100,00 Gift van verkoop kettingen Nieuwe-Tonge € 187,50Gift van verkoop sjaals Lekkerkerk € 107,00

Hartelijk dank voor de bijdrage aan de collec-ten en de giften! ❖

Themabijeenkomsten

33

De Hervormde Vrouw april 2013 VOOR ELKAAR vakantieweken

Fijn dat er enthousiast gereageerd wordt op ons

aanbod VOOR ELKAAR vakantieweken voor

alleen gaanden. Velen van u hebben al een keus

gemaakt uit:

– Hotel ‘Landgoed Ehzerwold’ in Almen,

22 - 29 juni 2013

– ‘Mennorode’ in Elspeet, 15 - 19 juli 2013 (midweek)

– Parkhotel ‘Hugo de Vries’ in Lunteren,

3 - 10 augustus 2013

De week in Lunteren is intussen vol en de week in

Almen bijna vol. Kent u onze weken niet en aar-

zelt u? Probeer dan eens de midweek in Elspeet.

Mevr. J. Dijs- Oudshoorn kan u informatie geven

(tel. 079-3413487).

De commissie ‘VE vakantieweken alleengaanden’

groet u allen hartelijk. ❖

Felicitatie Koninklijk Huis

Op 10 april hoopt prinses Ariane 6 jaar te worden.

Vanaf deze plaats willen wij de jongste dochter

van prins Willem-Alexander en prinses Maxima

van harte feliciteren en een fijne dag toewensen

met haar ouders en zussen. Voor de toekomst

wensen we haar Gods zegen.

Op 27 april hoopt Zijne Koninklijke Hoogheid de

Prins van Oranje zijn 46e verjaardag te vieren.

Gefeliciteerd!Aan de vooravond van een grote wending in zijn

leven, willen we hem in het bijzonder gedenken.

Er zal voor prins Willem-Alexander, alsook voor

zijn gezin, veel gaan veranderen. Als Koning der

Nederlanden zal hij over enkele weken de rege-

ringstaken van zijn moeder overnemen.

De Hervormde Vrouwenbond wil hem daarbij

Salomo’s wijsheid toebidden, om als bekwaam

bestuurder ons land en volk voor te mogen gaan.

Met liefde en respect willen we het koningshuis

van harte kracht en sterkte toewensen. We willen

hen de belijdenis en bemoediging van Psalm 93:1

toezingen.

De HEER’ regeert, de hoogste Majesteit,

bekleed met sterkt’, omgord met heerlijkheid,

bevestigt d’ aard en houdt door Zijne hand

dat schoon gebouw onwankelbaar in stand. ❖

Giften voor de vakantieweken alleengaanden zijn

welkom op rekening ING 6131670, t.n.v. VOOR

ELKAAR vakantieweken

34

De Heere heeft op 22 januari uit ons middenweggenomen ons lid

mevr. H.N. de Lange-van der Ree

in de leeftijd van 86 jaar.

Bestuur en leden van vrouwenvereniging ‘Wees een Zegen I’

Oud-Beijerland, februari 2013

‘Want God de Heere is een zon en een schild’ (Psalm 84:12a)

De Heere heeft op 29 januari, toch nog heel onverwachts, uit dit leven weggenomen

ons trouw en meelevend lid

mevr. Geertje Hoeve-Konterman

in de leeftijd van 86 jaar.

Bestuur en leden van vrouwenvereniging ‘Dorcas A’Rouveen, februari 2013

Op 5 februari is door de Heere uit het midden van onze vereniging weggenomen ons trouw en meelevend lid

mevr. P. Paans-Paans

in de leeftijd van 92 jaar.

Mevr. Paans was 55 jaar lid van onze vereniging, die ook 55 jaar bestaat.

Met dankbaarheid denken wij aan wat zij ook als bestuurslid voor onze vereniging heeft gedaan.

Vrouwenvereniging ‘Lydia’Waspik, februari 2013Op 30 januari 2013 heeft de HEERE tot Zich genomen

ons trouw en meelevend lid

mevr. M. Blom-van der Gugten

in de leeftijd van 93 jaar.

Vanaf de oprichting in 1991 was ze een betrokken en trouw lid van onze vereniging.

Bestuur en leden van vrouwenvereniging ‘Lydia’Kockengen, februari 2013

Leden die ons ontvielen

Dhr. B. Rozendaal werkt al vele jaren als admini-

strateur samen met mevr. Kas op het bondsbureau

in Nijkerk.

Per 1 maart heeft hij het bondsbureau verlaten in

verband met een nieuwe functie.

Wij willen hem met deze promotie van harte

feliciteren en hartelijk danken voor het werk dat

hij voor onze vrouwenbond heeft gedaan.

Gods zegen wensen wij hem toe in zijn persoon-

lijk leven en in zijn nieuwe werkkring.

Totdat de vacature is vervuld, werkt de heer

Vertrek B. RozendaalRozendaal nog enkele uren per week op het

bondsbureau. Het bonds bureau is geopend op de

aangegeven tijden.

Voor vacature enthousiaste financieel

admini strateur/ledenadministrateur (12-16 uur

per week) Hervormd Bondsbureau, zie

www.hervormdevrouwenbond.nl ❖

Namens Stichtingsbestuur Hervormd Bonds bureau,

G.F. Bouma, voorzitter

N.A. Hulsman-van den Brink, secretaris

35

De Hervormde Vrouw april 2013 Colofon

Bond van Hervormde Vrouwenverenigingen op gereformeerde grondslag

Hervormde Vrouwenbond

Landelijk bestuurVoorzitter

M.M. Jonker-Hakkert, Havikstraat 40, 3882 JH Putten,

0341-357766, mmjonker@hervormdevrouwenbond.nl

1e secretaris

A. Bouma-Groothuis, Groenendael 141, 8271 EH IJsselmuiden,

038-3325993, secretariaat@hervormdevrouwenbond.nl

2e secretaris

M. de With-Damsteegt, Margrietstraat 6, 2964 CE Groot-

Ammers, 0184-663283, secretariaat@hervormdevrouwenbond.nl

Penningmeester

N.A. Hulsman-v.d. Brink, Langestraat 6, 8281 AL Genemuiden,

038-3855270, penningmeester@hervormdevrouwenbond.nl

Vakantieweken verstandelijk gehandicapten

G.A.B. Berkhoff-Prins, 0548-517858

gabberkhoff@hervormdevrouwenbond.nl

Vakantieweken alleengaanden

W. Mijnheer-Brink, 0578-641279

wmijnheer@hervormdevrouwenbond.nl

Vakantieweken lichamelijk gehandicapten

T. Kuyt-Verolme, 0416-691115

tkuyt@hervormdevrouwenbond.nl

Aanvragen klankbeeld vakantieweken

J. Doorneweerd-Snel, Irenestraat 4, 3291 BK Strijen,

078-6454670

jdoorneweerd@hervormdevrouwenbond.nl

klankbeeldvakantieweken@hervormdevrouwenbond.nl

Contactadres ziekenhoekje en pr-commissie

M. Molendijk-van Bemmel, Oranjestraat 72,

3373 AL Hardinxveld-Giessendam, 0184-615116

mmolendijk@hervormdevrouwenbond.nl

J. Cazant, 0348-401104 jcazant@hervormdevrouwenbond.nl

H. de Jong-Akster, 038-3323237

hdejong@hervormdevrouwenbond.nl

Website

www.hervormdevrouwenbond.nl

Beeldverantwoording

Foto’s/afbeeldingen: Hervormde Vrouwenbond, tenzij anders

vermeld. De redactie probeert in alle gevallen de eigenaar van

de foto toestemming voor plaatsing te vragen en de bron te

vermelden. Mocht u menen rechthebbende te zijn, neem dan

contact op met de eindredactie.

Foto’s pag. 2, 12 en bij de artikelen op pag. 5, 15 en 20: Anja

Beekman-Wijngaards

Achtergrondfoto cover: Anja Fluit-Lenselink

Legateren

De Hervormde Vrouwenbond in uw testament of

wilsbeschikking? Info: penningmeester of website.

De Hervormde VrouwHoofdredactie

M.M. Jonker-Hakkert (adres: zie bij het landelijk bestuur)

Eindredactie

A. Tukker-Versluijs, Groenendaal 39, 4041 XX Kesteren,

E.W. ten Hove-van den Brink

redactiehv@hervormdevrouwenbond.nl

Leden redactiecommissie

J. Cazant, J. Lagendijk-van Werkhoven, M. Molendijk-van

Bemmel, P.J. Veldman-van Zonneveld,

beeldredactie: H. Wijnbergen-de Wit, C. Beijeman-Beijleveld

Uitgave

verschijnt 11 x per jaar; € 16,00 per jaar; losse nummers: € 2,00

Abonnement

wordt aangegaan voor 1 jaar; opzeggen voor 1 december

bij het Hervormd Bondsbureau

Abonnement cadeau geven

www.hervormdevrouwenbond.nl > De Hervormde Vrouw >

abonnementen

Visuele beperking

informatie en opgave voor gesproken editie,

grootletteruitgave en braille bij het CBB, Postbus 131,

3850 AC Ermelo, 0341-565499

Inzenden kopij

tot de 1e van de voorafgaande maand naar de eindredacteur

Opgave overlijdensadvertenties

Eindredactie De Hervormde Vrouw

redactiehv@hervormdevrouwenbond.nl

Groenendaal 39, 4041 XX Kesteren

Hervormd BondsbureauBeatrixstraat 20a, 3862 DB Nijkerk, tel. 033-2456699,

bondsbureau@filternet.nl

Opgave nieuwe leden, adreswijzigingen en wijzigingen in het

bestuur (schriftelijk); bestelling zilverwerk

Openingstijden

maandag t/m vrijdag: 8.30 - 11.30 uur

BankrekeningnummersGiften t.b.v. de Hervormde Vrouwenbond

Bankrek. 37 78 71 621 t.n.v. Herv. Geref. Vrouwenbond

ANBI geregistreerd onder nr. 815135105

Giften t.b.v. vakantieweken gehandicapten

ING 3388772 t.n.v. VOOR ELKAAR vakantieweken

36

Gedicht

Slechts éénAdres

Waar zoeken wij de troost in onze zorgen?

Waar vinden w’ onze troost in het verdriet?

Waar voelen we ons veilig en geborgen?

We speuren overal, maar vinden ’t niet.

Niet in de wereld, niet in aardse dingen.

We vinden daar geen moed, geen veiligheid.

Wil ook een vriend soms onze smart bedwingen,

zelfs dan zijn wij van zorgen niet bevrijd.

Slechts één Adres is ’t waar we kunnen schuilen.

Bij Hem Die deze nodiging ons gaf.

Aan Jezus’ hart is plaats om uit te huilen.

Zelf droogt Hij dan ook onze tranen af.

Waarom dan niet metéén met onze klachten,

tot Hem gevlucht in alle zorg en leed,

eer dat we van een ander hulp verwachten?

Hij is ’t Die immers alles van ons weet.

Hoe liefdevol heeft Hij ons aangeboden:

‘Kom toch tot Mij, dan vindt u moed en kracht.’

Slechts één Adres is daar voor onze noden.

Gelukkig die de troost van Hem verwacht. ❖

M.A. Groeneweg-de Reuver