780

De woonwijk Hoogeland-Oost is een ontwikkeling van de

woningcorporatie Vestia. In totaal zullen ruim zevenhonderd

energiezuinige woningen worden gebouwd en ongeveer

26.500 m² aan utiliteits- en zorggebouwen. Het ontwikkelde

energieconcept met warmte- en koudeopslag en warmte-

pompen is een rolmodel voor wijken zonder aansluiting op

het aardgasnet, die toegroeien naar passief bouwen. Dit con-

cept stimuleert – anders dan bij stadsverwarming – het maxi-

maal isoleren van de woningen. Immers, des te beter de iso-

latie, des te kleiner en goedkoper de warmtepomp en bron-

capaciteit behoeft te zijn. De woningen zijn, ook voor de toe-

komst, verzekerd van een goede energieprestatie. Naarmate

het landelijke elektriciteitsnet verder wordt verduurzaamd,

verbetert dit meteen de energieprestatie van de wijk.

SySteemopzet

Alle woningen in de wijk krijgen een eigen elektrische warm-

tepomp met tapwaterboiler. Ook de utiliteitsgebouwen krij-

gen elk een eigen wp-installatie. Deze warmtepompen leve-

ren de benodigde warmte voor ruimteverwarming en tap-

waterverwarming. Hiervoor onttrekken de warmtepompen

bronenergie aan een laagtemperatuurringnet dat in de wijk is

aangelegd. In de zomer kan uit ditzelfde ringnet koude wor-

den onttrokken voor vloerkoeling in de woning.

Centraal in de wijk zijn twee collectieve warmte- en kou-

deopslagsystemen (bronclusters) voorzien voor seizoenma-

tige opslag van de vanuit het collectieve ringnet aangevoerde

koude en warmte. Een broncluster bestaat uit drie warme en

drie koude grondwaterbronnen met elk een diepte van ruim

200 m. Via deze bronnen wordt ’s zomers warmte van zo’n

18 °C en ’s winters koude van 8 °C opgeslagen in de onder-

gronds aanwezige watervoerende zandlaag. Vanuit het oog-

punt van bedrijfszekerheid is gekozen voor het toepassen van

meerdere clusters aan grondwaterbronnen. De bronclusters

worden onderling gekoppeld aan het ringnet, zodat bij uitval

van een broncluster de levering van warmte of koude vanuit

de andere bronclusters kan worden overgenomen.

IndIvIduele warmtepompen

Gekozen is voor toepassing van individuele warmtepompen

per woning. Omdat de wijk voornamelijk uit grondgebonden

woningen zal bestaan, scoren individuele warmtepompen

energetisch gezien veel beter dan collectief opgestelde warm-

tepompen. Collectieve inzet van warmtepompen zou tot ge-

volg hebben dat op grote schaal distributie van warmte op

50 – 70 °C moet plaatsvinden. Dit geeft dusdanige warmte-

verliezen dat de energiebesparing van de collectieve warmte-

pompen weer vrijwel geheel teniet zou worden gedaan. Met

de individuele inzet van warmtepompen kunnen de tempera-

turen in het ringnet dusdanig laag zijn dat de warmteverliezen

verwaarloosbaar zijn. In Hoogeland is er zelfs voor gekozen

om het ringnet in hdpe zonder leidingisolatie uit te voeren.

Het gekozen energieconcept in Hoogeland past goed bij de

variabele bouwsnelheid in de wijk. De individuele warmte-

pompen behoeven pas te worden aangeschaft tijdens de

bouw van de woningen. Inmiddels is het eerste broncluster

met een capaciteit van 240 m³/h in bedrijf genomen. Zodra

de wijk zich verder heeft ontwikkeld, wordt het tweede bron-

cluster gerealiseerd.

mei2012 vv+

Peter Heijboer

duurzaam Seizoenmatige opslag van koude en warmte in bronclusters

Tomatenkassen verwarmen nieuwbouwwijk

De nieuwbouwwijk Hoogeland-Oost te Naaldwijk gaat ruim 41 procent minder CO2 uitstoten dankzij de toepassing van een energiesysteem ge-baseerd op individuele warmtepompen en collectieve warmte- en kou-deopslag (wko) in de bodem. Het wko-systeem wordt ’s zomers met zonnewarmte geladen, afkomstig van nabijgelegen kassen. Eind 2011 is het eerste appartementencomplex aangesloten.

Artist impression van Hoogeland-Oost (bron: Vestia Westland).

781

KaS alS energIebron

De op ongeveer 1.500 m afstand van de wijk gelegen toma-

tenkas van de telersvereniging Prominent gaat zomers warm-

te leveren aan de wijk. Het 3,4 ha grote kassencomplex werkt

volgens het ‘gesloten kas’-principe. Kenmerkend hiervoor

is dat het overschot aan zonnewarmte uit de kassen via ge-

forceerde koeling wordt afgevoerd. Deze zonnewarmte met

een temperatuur van gemiddeld 22 °C gaat via een leidingnet

naar de wko-opslagsystemen in de wijk en is dan vervolgens

’s winters weer te benutten voor de verwarming van de wo-

ningen. Het mes snijdt hier dus aan twee kanten: de kas krijgt

koude uit de wijk waardoor de temperatuur in de gesloten

kassen beter beheersbaar wordt en de woningen ontvangen

warmte.

Voor het leidingnet tussen de kas en de wijk is een gestuurde

boring met gps-boorkop gemaakt onder kassen, wegen en

sportvelden door. De boring gaat op ruim 15 m diepte onder

bestaande kassen, wegen en sportvelden door.

energIebeSparIng en woonlaSten

Het verduurzamen van woningen begint met de reductie van

de energievraag. De woningen krijgen daarom een goed iso-

latiepakket, hr++-glas en vraaggestuurde ventilatie op basis van

CO2. Verder is er veel aandacht voor kierdicht bouwen. Tij-

dens de oplevering vinden luchtdichtheidsmetingen plaats via

een blowerdoorproef. De epc van de woningen ligt hierdoor

rond de 0,45 à 0,50, een stuk lager dus dan de huidige wet-

telijke norm. Van de keuze voor een goed isolatiepakket en

luchtdicht bouwen, kan gedurende de gehele levensduur van

de woning worden geprofiteerd.

Dankzij de inzet van individuele warmtepompen per woning

en de benutting van zonnewarmte uit de kassen van Promi-

nent wordt een reductie in CO2-uitstoot van 41 procent ge-

realiseerd (1.120 ton/a in de wijk en 400 ton/a in de kas).

Naast het gunstige milieueffect betekent dit ook dat de

woonlasten minder afhankelijk zijn van de toekomstige prijs-

stijgingen van energie, die met fossiele brandstoffen wordt

opgewekt.

De ontwikkeling van de duurzame energievoorziening in

Hoogeland is begin 2008 gestart met het overeenkomen van

een intentieverklaring tussen Vestia, Prominent, gemeente

Westland en Zorginstellingen Pieter van Foreest. Dankzij de

toekenning van de subsidies is het project te exploiteren. Er

is 0,8 miljoen euro subsidie verleend vanuit de ukp-regeling

en 1,6 miljoen euro subsidie vanuit de Europese subsidie-

regeling Efro.

mei2012 vv+

Schematische weergave van de energievoorziening (bron: dwa).

783mei2012 vv+

proceSIntegratIe

Vanuit de ambitie om dergelijke energiesystemen vaker toe te

passen in nieuwbouwprojecten heeft Vestia een eigen energie-

bedrijf opgericht, Vestia Energie. Het sleutelwoord bij de imple-

mentatie van duurzame systemen is namelijk procesintegratie.

Door energiesystemen vanuit een eigen energiebedrijf te ont-

wikkelen, kan deze integratie optimaal worden gewaarborgd.

Vestia Energie slaat de brug tussen de bouwkundige ontwikke-

ling van de woningen en de uitrol van collectieve energiesys-

temen, zowel tijdens de bouw- als de exploitatiefase. Juist een

woningcorporatie heeft de mogelijkheid om wonen en energie

in elkaar te schuiven. Energie kan worden geïntegreerd in de

toch al aanwezige processen, zoals klantenservice, facturatie et

cetera. Het project Hoogeland vormt de pilot van waaruit nieu-

we ontwikkelingen van Vestia Energie afgeleid worden. Door

zelf de exploitatie ter hand te nemen, is Vestia beter in staat

greep te houden op de energie-lasten. Het bedrijfsonderdeel

Dream van adviesbureau dwa heeft Vestia Energie geadviseerd

bij het opzetten van Vestia Energie, het ontwerp en aanbeste-

ding van de energievoorziening in Hoogeland en het aanvragen

van subsidies. Momenteel begeleidt dwa de realisatiefase.

preStatIeborgIng

Om het project succesvol te laten verlopen, is tijdens de ont-

werp- en bouwfase veel aandacht besteed aan procesintegra-

tie en prestatieborging. Partijen en disciplines komen in een

vroegtijdig stadium bij elkaar om tot een optimaal ontwerp-

en realisatieproces te komen en faalkosten tegen te gaan. In-

novatief in project Hoogeland is ook de nadruk op prestatie-

borging. Zowel de aannemer van het wko-systeem Eteck als

de warmtepompleverancier Itho geven tijdens de exploitatie-

fase garanties voor het behalen van de beoogde energierende-

menten en storingsvrije werking van het energieconcept. Een

projectschaal zoals project Hoogeland met ruim zevenhonderd

woningen biedt de kans met de warmtepompleverancier een

slag te maken in productontwikkeling. Alle individuele warmte-

pompen krijgen een monitoringsprint. Hiermee kunnen eventu-

ele storingen proactief gesignaleerd en verholpen worden. Ook

maakt de monitoring het mogelijk om situationeel onderhoud

te plegen, dus op maat gesneden onderhoud afhankelijk van de

prestaties van de warmtepomp. Dit geeft een interessante kos-

tenreductie in de onderhoudsfase.

Uit de bedrijfsdata van de warmtepomp wordt tevens de

energieprestatie continu berekend. Dit geeft een duidelijk

inzicht in de herkomst van het elektriciteitsverbruik van de

warmtepomp. Komt een hoog verbruik bijvoorbeeld door

bewonersgedrag of door het minder goed functioneren van

de warmtepomp of het wko-systeem? Voor de toekomst

biedt deze vorm van monitoring allerlei mogelijkheden voor

het geven van inzicht aan bewoners in de relatie tussen

stookgedrag en energiekosten. De eerste stappen richting de

implementatie van smart grids dus.

Auteur

Peter Heijboer, dwa installatie- en energieadvies.

Fotografie

[1, 2] Welvreugd Drilling, [3] Prominent.

Booropstelling [1].

Het aanbrengen van de leiding naar de kassen van Prominent via de gestuurde boring [2].

Via de leiding kan de zonnewarmte uit de tomatenkas uitgewisseld worden met de koude van

de woningen [3].