21‐8‐2014

1

Tijd van jagers en boeren

tot 3000 v. Chr.

De prehistorie

Tijd van jagers en boeren

Prehistorie – 3000 v. Chr.• Evolutietheorie: Eerste mensen ong. 3 miljoen jaar geleden in

Afrika ontstaan. Hij is geëvolueerd (Theorie Charles Darwin) enheeft zich vandaar uit over de wereld verspreid.

• of God schepping (creationisten)

Tijd van jagers en boeren

Prehistorie – 3000 v. Chr.• We bezitten alleen ongeschreven bronnen, bijv:1. Grottekeningen2. Lichaam (Ötzi) (Youtube 4 min)

Tijd van jagers en boeren

21‐8‐2014

2

Er zijn weinig bronnen (vaak klein van omvang) gevonden omdat:1. men geen vaste woonplaats had maar rondtrok2. en men natuurlijk weinig kon meenemenTwee voorbeelden:• Scalpel van vuursteen (5.000 v.Chr.)• Venus van Willendorf (21.000 v. Chr.)

Prehistorie– 3000 v. Chr.

Tijd van jagers en boeren

• Schrift verandert samenleving aanzienlijk• Geschreven bronnen vanaf ong. 3300 v. Chr.

Ontwikkeling schrift van pictografische schrift naar bijvoorbeeld spijkerschrift in het zuiden van Mesopotamië, in het land van Sumer, in het huidige Irak

Na 3300‐3000 v. Chr. Historie

Tijd van jagers en boeren

Kenmerkende aspecten1. Levenswijze van jagers –verzamelaarsVerschijnsel: nomadisme, rondtrekken -> tijdelijke woonplaats -> leven van verzamelen van voedsel en de jacht (of toch verzamelaars en aaseters?).

Tijd van jagers en boeren

21‐8‐2014

3

Kenmerkende aspecten1. Levenswijze van jagers –verzamelaars, vergelijkbaar met bijvoorbeeld sommige Afrikaanse stammen anno 2013?

Tijd van jagers en boeren

Kenmerkende aspecten1. Levenswijze van jagers –verzamelaarsVerschijnsel: nomadisme, tijdelijke woonplaats

Tijd van jagers en boeren

Kenmerkende aspecten1. Levenswijze van jagers –verzamelaars• Ontwikkeling: Maken van werktuigen

Paleolithicum = Oude steentijd Genoemd naar werktuigen die men gebruikte.

• Gebeurtenis: b.v. het maken van een stenen bijl.

Tijd van jagers en boeren

21‐8‐2014

4

Kenmerkende aspecten1. Levenswijze van jagers –verzamelaars• Gedachte: Moeilijk te achterhalen,

blijven interpretaties. Grafgiften, geloof in leven na de dood? Venusbeeldjes, ideeën over vruchtbaarheid/rituelen?

Tijd van jagers en boeren

Kenmerkende aspecten1. Levenswijze van jagers –verzamelaars.

Vraag: zijn dit de grafgiften van een jager-verzamelaar?

Tijd van jagers en boeren

Kenmerkende aspecten1. Levenswijze van jagers –verzamelaars• Personen: Lucy (australopiticus, ± 3.400.000 v. Chr.) , Ötzi (3300 v. Chr.)

Tijd van jagers en boeren

21‐8‐2014

5

Kenmerkende aspecten1. Levenswijze van jagers –verzamelaars verandert door• Ontwikkeling: Klimaatsverandering

Rond 20.000 v. Chr. was het klimaat in Midden-Oosten zodanig gunstig dat men genoeg voedsel vond op een plek en niet meer hoefde rond te trekken (voorbeeld; Ohalo-cultuur)

Tijd van jagers en boeren

Kenmerkende aspecten2. Ontstaan van landbouw, landbouwsamenlevingVerschijnsel: revolutie; Een verandering die grote gevolgen had voor de samenleving

Tijd van jagers en boeren

Kenmerkende aspecten2. Ontstaan van landbouw, landbouwsamenlevingOntwikkeling: De neolithische revolutie was de eerste landbouwrevolutie envormde de overgang van een samenleving van jagers-verzamelaars met eenrondtrekkend bestaan naar een samenleving van mensen die in nederzettingenwoonden (sedentaire samenleving) en aan landbouw en veeteelt deden.Neolithicum = nieuwe steentijd

Tijd van jagers en boeren

21‐8‐2014

6

Kenmerkende aspecten2. Ontstaan van landbouw en een landbouwsamenlevingEen aantal veranderingen:A. Gedachte: Meer bezittingen verhogen je status, er ontstaat sociale ongelijkheid en een sociale hiërarchie.B. Gedachte: het willen bijhouden van bezittingen/oogst leidt langzaamtot het ontstaan van het schrift.C. Gedachte: het willen opslaan van de oogst leidt tot de uitvinding vanbijvoorbeeld het pottenbakken (-> ontstaan nieuwe beroepen en specialisaties).

Tijd van jagers en boeren

Kenmerkende aspecten2. Ontstaan van landbouw en een landbouwsamenlevingRevolutie of evolutie?De aanvang van de neolithische revolutie en de snelheid waarmee die zichontwikkelde, verschilt van regio tot regio. In sommige regio's zijn deze belangrijkeveranderingen relatief snel gegaan en sommige auteurs menen dan ook tekunnen spreken van een Neolithische revolutie. Tegenwoordig spreekt men in degeschiedwetenschap eerder van een neolithische evolutie.In vruchtbare sikkel begon de landbouwsamenleving ongeveer rond 11.000 v. Chr.

Tijd van jagers en boeren

vóór en na neolithische revolutie

Religie Economie+

wetenschap

Politiekbestuur

Sociaal+

cultureel

Jagers en verzamelaars Begrafenisrituelengeven aan dat men in leven na de dood geloofde.

Verering van dieren?

Jagen, verzamelen

Ontwikkeling stenen werktuigen

Geen georganiseerdbestuur

Geen grote sociale verschillen, kleine 

leefgemeenschappen

GrottekeningenVenusbeeldjes

Rituelen

Landbouwsamenleving Vooral voorouderverering Vruchtbaarheids‐

cultus

Akkerbouw, veeteelt, ruilhandel

Ontwikkeling landbouwwerktuigen,pottenbakken, bouwen 

huizen

Begin van een systeem waarbij 

bepaalde boeren de leiding over groep 

krijgen

Er ontstaat een hiërarchische samenleving

Bijvoorbeeld (nl):Klokbeker‐

bandkeramiek‐trechterbekercultuur

Tijd van jagers en boeren

21‐8‐2014

7

Bij de datering van een cultuur kijkt men vaak naar potscherven, omdat:

• lang bewaard blijven / niet snel vergaan.• kenmerken van een specifieke cultuur bevatten.• in grote aantallen aanwezig / wijdverspreid 

VoorbeeldenBandkeramiek, trechterbeker en klokbekercultuur .

Wat hoort bij wat?

Tijd van jagers en boeren

Cultuur in het neolithicum

KlokbekerKlokbeker TrechterbekerTrechterbeker BandkeramiekBandkeramiek

Waarom horen potscherven bij een landbouwsamenleving?

Tijd van jagers en boeren

Cultuur in het neolithicum

Voor jagers en verzamelaars zijn potten niet handig omdat: 1. zij breekbaar zijn en moeilijk mee te nemen 2. omdat ze geen voedseloverschot hebben om te 

bewaren, men is immers elke dag bezig om voedsel te verzamelen

Voor landbouwers zijn potten wel handig omdat:1. ze voedseloverschotten hadden die ze in potten konden

bewaren 2. ze in hun nederzetting potten in vaste ovens konden  bakken

Kenmerkende aspecten2. Ontstaan van landbouw, landbouwsamenlevingPersoon: Trijntje is de naam die gegeven werd aan het oudste menselijke skelet dat in Nederland (Z-Holland) is aangetroffen (7000-7500 jaar oud).

Foto’s, vondst en reconstructie, skelet en woonruimte

Tijd van jagers en boeren

21‐8‐2014

8

Bronnen en geschiedenis

Tijd van jagers en boeren

• Paradox van de geschiedeniso Enerzijds proberen de geschiedenis tastbaar te maken, te laten voelen, beleven.o Anderzijds is de geschiedenis ongrijpbaar, zij is weg

• Gebeurtenis• Laat bronnen na….

o schriftelijke bronnen of o ongeschreven bronnen o Primair = uit de tijd zelf / uit eerste hando Secundair = bouwt voort op informatie die eerder is opgeslagen (bv. Boek over..)

• Historicus interpreteert de bronnen schrijft een verhaal• Lezer leest en interpreteert het verhaal, maar……..

Voorbeeld vragen

Tijd van jagers en boeren

Waarom ondersteundende andere vondsten deconclusies van deonderzoekers?

Voorbeeld vragen CSE

Tijd van jagers en boeren

2014 2e tijdvak

2013 1e tijdvak

21‐8‐2014

9

Voorbeeld vragen CSE

Tijd van jagers en boeren

2006 1e tijdvak

2009 1e tijdvak

Voorbeeld vragen CSE

Tijd van jagers en boeren

2006 1e tijdvak

Een erg goede manier om je SE en CSE voor te bereiden is oefenen met oude examens!