Thema Duurzame Leefomgeving - Duurzaam Bouwen - Smart Cities ...

fripao innovation for life

TNO-rapport

Meerjaren Speurwerkprogramma 2015-2018 Voortgangsrapportage 2015 Thema Duurzame Leefomgeving VP Duurzaam Bouwen VP Smart Cities VP Milieu en Duurzaamheid

Leefomgeving Van Mourik Broekmanweg 6 2628 XE Delft Postbus 49 2600 AA Delft

www.tn o.n I

T +31 88 866 30 00 F +31 88 866 30 10

Datum 29 januari 2016

Auteur(s)

H.M.E. Miedema J.W. Burgmeijer C.N. Bremmer E.W. Meijer

Autorisatie L.J.J. Kusters Managing Director Urbanisation

Aantal pagina's 25 (incl. bijlagen)

Regievoerende Ministerie van Infrastructuur en Milieu

departementen Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkijksrelaties

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van TNO.

Indien dit rapport in opdracht werd uitgebracht. wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en opdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voorwaarden voor opdrachten aan TNO, dan wel de betreffende terzake tussen de partijen gesloten overeenkomst. Het ter inzage geven van het TNO-rapport aan direct belanghebbenden is toegestaan.

© 2016 TNO

TNO-rapport 1 2 / 25

Inhoudsopgave

1 Inleiding 3

2 Duurzaam bouwen 4 2.1 Inleiding 4 2.2 Deelprogramma's, doelen, producten en realisatie 4 2.3 Rapporten en presentaties 8

3 Smart Cities 13 3.1 Inleiding 13 3.2 Vraagsturing 13 3.3 Deelprogramma's, doelen, producten en realisatie 13 3.4 Rapporten en presentaties 15

4 Milieu en Duurzaamheid 16 4.1 Inleiding 16 4.2 Resultaten 2015 16 4.3 Samenwerking en Interactie 19 4.4 Literatuur 21

5 Ondertekening 25


1 Inleiding

Het Meerjarenprogramma 2015-2018 van het Maatschappelijke Thema Duurzame Leefomgeving is onderdeel van het Strategisch Plan TNO 2015-2018. Het beschrijft de hoofdlijnen van de kennisontwikkeling gericht op een aantal beleidsdomeinen van het ministerie Infrastructuur en Milieu (IenM) en het ministerie Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK). Het betreft met name beleidsthema's die spelen op het gebied van milieu, duurzaamheid, ruimte, infrastructuur, gebouwen en de stad. Het Maatschappelijke Thema Duurzame Leefomgeving is onderverdeeld in drie Vraaggestuurde programma's:

• P502 Duurzaam Bouwen; • P509 Smart Cities • P510 Milieu en Duurzaamheid.

Deze rapportage geeft een verslag van de werkzaamheden in 2015 in het kader van deze drie Vraaggestuurde Programma's.

TNO-rapport 1 4/ 25

2 Duurzaam bouwen

2.1 Inleiding

De roadmap Buildings and Infrastructure 2015-2018 is tot stand gekomen in nauwe afstemming met overheden en marktpartijen in de sector. Kennisontwikkeling is een belangrijk onderdeel van de roadmap. Dit Vraaggestuurd Programma richt zich op kennisontwikkeling binnen de roadmap, met de volgende drie deelprogramma's: Infrastructuur, Bouwkwaliteit en Energie Gebouwde Omgeving. Contactpersoon is Peter Paul van 't Veen.

2.2 Deelprogramma's, doelen, producten en realisatie

2.2.1 Infrastructuur Doelstellingen van de overheid en andere belanghebbenden in de civiele infrastructuur zijn er op gericht het beheer en onderhoud van wegen en kunstwerken (asset management) zo efficiënt mogelijk te laten uitvoeren. Dat wil zeggen: minimale life cycle kosten, minimale verkeershinder (maximale beschikbaarheid), en minimale milieubelasting en omgevingshinder. Hiervoor is onderzoek verricht, gericht op kunstwerken (bruggen), wegen, en spoor. Kunstwerken: In het Europese onderzoek New European Technical Rules for the Assessment and Retrofitting of Existing Structures (JRC 94918) zijn voorstellen ontwikkeld voor het aanpassen van modellen ten behoeve van de beoordeling van de veiligheid van bestaande constructies. Het onderzoek is basis voor de verdere uitwerking van de Europese regelgeving. Op het gebied van maatregelen voor verouderend beton (reparaties) is een proefopzet ontwikkeld voor het door TNO met Norwegian University of Science and Technology ontwikkelde EAR (Electric Active Repair) en is met marktpartijen de ontwikkeling van 'Modified HydroTalciet' tot een marktrijp product verkend. Voor stalen bruggen is in relatie tot de vermoeiingsproblematiek in orthotrope rijdekken eerder gewerkt aan monitoring- en modelleertechnieken voor het vaststellen van de conditie en het voorspellen van de restlevensduur. In een Europese COST actie (TU1402) wordt met inbreng van deze ervaring de waarde van Structural Health Monitoring gekwantificeerd. De Guided Wave technologie is nu doorontwikkeld voor het gebruik bij bruggen met (asfalt)overlagingen. De monitorings- en modelleertechnieken worden ook verder ontwikkeld voor toepassing in verband met de vermoeiingsproblematiek op andere plekken in stalen bruggen. Onderzoek aan het effect van verkeersbelastingen laat zien dat het effect bijzonder constructie(detail) afhankelijk is. Dit inzicht is basis voor betere keuzes in relatie tot het onderhoud van individuele objecten.

TNO-rapport j

5 / 25

Van Brienenoordbrug met illustratie waar vermoeiing aan het rijdek kan optreden. TNO doet hier een veldtest van een systeem om met monitoring en modellen het onderhoudsregime te optimaliseren

Wegen: Bij wegverhardingen is de levensduur van de (ZOAB)deklaag bepalend voor het onderhoudsregiem. Ontwikkelingen richten zich deels op versnelde beoordelings- en beproevingsmethoden waarmee innovatieve oplossingen kunnen worden beoordeeld. Er zijn verbeterde verouderingstesten ontwikkeld met realistischere uitkomsten voor de praktijk dan huidige testen. Voor vezelversterkt asfalt is een meetmethode ontwikkeld om de levensduur te voorspellen. Er is een model opgesteld dat schade asfalt beter kan voorspellen. Temperatuurswisselingen zijn daarin belangrijker dan verkeersbelasting. Daarnaast is onderzocht of het Detectie Oppervlakte Schade (DOS) systeem uitgebreid kan worden tot ook andere schademechanismen dan rafeling. In het FP7 LCE4Roads is een LCE methodologie ontwikkeld en getest. Verbeterd (multiscale, multiphysics) inzicht mechanismes van veroudering kan de duurzaamheid verbeteren en de kosten daarmee verlagen. De volgende ontwikkeling met betrekking tot materiaal(concepten) zijn gerealiseerd. Gericht op healing van asfalt loopt een PhD-Healing traject. Er is een additief gevonden dat veroudering van asfalt aanzienlijk vertraagt. Er is meegedaan aan een RoundRobin test binnen Europa op duurzaamheid van geopolymeren. Verder is de toepasbaarheid onderzocht van flexibel beton als alternatief voor de onderlaag van wegen. Er wordt met marktpartijen een energiezuinig wegdek ontwikkeld dat 2% brandstof besparing op moet leveren.

Modellering van het gedrag van wegconstructies op materiaalniveau ligt ten grondslag aan beter begrip van de prestaties

Spoor: Het project Prolnfo onderzoekt met ProRail samen methoden en technieken om informatie uit monitordata te verkrijgen en deze informatie te evalueren op hun bruikbaarheid voor baan onderhoud. Prolnfo is gekoppeld aan de A2 corridor met hoogfrequent spoor. Voor wisselmonitoring wordt samengewerkt met de TU Delft zodat met hun meettrein gemeten kan worden.

2.2.2 Bouwkwaliteit Het deelprogramma bouwkwaliteit is gericht op veiligheid van gebouwen, kwaliteit en onderhoud, en duurzame materialen. Veiligheid: De bijdrage aan (inter-)nationale regelgeving op het gebied van constructieve veiligheid en brandveiligheid is gecontinueerd door participatie in (inter-)nationale gremia. In het project Grensverleggende Hoogbouw wordt een nieuw model ontwikkeld om het dynamisch gedrag van hoogbouw beter te

vronar anus 0 EMIL

re g ri ss =riamil


voorspellen. Dit verfijndere model heeft als voordeel dat het mogelijk maakt om lichter en daarmee economischer te bouwen. Ook is TNO in 2015 intensief betrokken bij het vraagstuk rondom aardbevingen in Groningen. In dit kader zijn testopstellingen ontwikkeld waarmee de effecten van een aardbeving op bouwproducten realistisch worden nagebootst. Verder werkt TNO aan risico gebaseerde brandveiligheidsbeoordeling die het mogelijk maakt om bouwkundige, installatie technische en organisatorische brandveiligheids-maatregelen in samenhang te optimaliseren op basis van wettelijke eisen en wensen van gebouweigenaren. Dit model zal in de vorm van een digitaal 3D gebouwmodel beschikbaar komen. Kwaliteit en onderhoud: In het FP7 project Proficient wordt een zgn. e-Marketplace ontwikkeld. Een netwerk van MKB'ers biedt daarin hun producten en diensten aan en particuliere opdrachtgevers kunnen met deze tooi onderhoud van hun woning regelen. Met de opgebouwde kennis is TNO in staat om digitale tools in te zetten bij vergelijkbare vraagstukken in de bouw. Het FP7 project STREAMER zijn technologieën uitgewerkt die het mogelijk maken om met BIM beter energie-efficiënte ziekenhuisdistricten te ontwerpen rekening houdend met ook operationele kwaliteit.

Monument Diagnosis and Conservation System (MDCS) ontsluit kennis voor behoud van monumenten

In Monument en Kennis, een programmatische samenwerking tussen TNO, TU Delft en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) (zie: http://www.monumentenkennis.nl/), is diagnostische kennis voor monumenten ontsloten via webapplicatie Monument Diagnosis and Conservation System. Aanvullend onderzoek is uitgevoerd op het gebied van natuursteen. Duurzame bouwmaterialen: Producenten van bouwmaterialen en —producten richten zich steeds vaker op het ontwikkelen van duurzame producten. TNO richt zich daarbij op steenachtige materialen op basis van reststromen en met een lager energie- en waterverbruik, en op coatings en mortels met toegevoegde functionaliteit.

In het Europese project SusCon heeft TNO een model ontwikkeld waarmee constructieve prestaties van een nieuw te ontwikkelen beton vooraf bepaald kunnen worden

Het Europese FP7 project SusCon is afgerond waarin TNO een model heeft ontwikkeld waarmee constructieve prestaties van een nieuw te ontwikkelen beton op voorhand kan worden gesimuleerd. Dit model is verder verfijnd in een


aanvullend project dat gebaseerd is op 3D interacties in het beton. Het is mogelijk om dit model uit te breiden voor o.a. thermische isolatie. Daarnaast is onderzoek verricht aan het bepalen van het aluminium en zink gehalte in reststromen die ingezet worden voor het maken van beton. Dit, omdat deze metalen een negatieve invloed hebben op gewenste eigenschappen van beton. Het onderzoek zal leiden tot een praktische methode voor het bepalen van lage gehaltes aluminium en zink in reststromen. In het Europese FP7 project Adaptiwall worden gevelelementen ontwikkeld voor renovatie, die kosteneffectief, snel te plaatsen en energetisch efficiënt zijn. Op dit moment is een prototype gebouwd van lichtbeton met een verbeterde thermische buffer en draagkracht. Verder zijn demo's ontwikkeld om marktpartijen te informeren over de mogelijkheden van de kennis van TNO: een tegellijm waarbij de tegel na jaren weer losgemaakt kan worden, een zuurbestendige coating voor betonproducten en een cement die niet krimpt bij uitharding.

2.2.3 Energie gebouwde omgeving In 2015 is in samenspraak met het ministerie van BZK een kennisagenda Energie voor de Gebouwde Omgeving opgesteld, gericht op een energieleverende gebouwde omgeving in 2050. Dit deelprogramma richt zich op elementen daaruit en hangt nauw samen met het vraaggestuurde programma EnerGO. De nadruk van EnerGO ligt op technologieontwikkeling voor installaties en gebouwen en toolontwikkeling op gebiedsniveau. Dit vraaggestuurde programma richt zich juist meer op de ontwikkeling van modellen, methodieken en databases die een goede, effectieve implementatie in gebouwen en wijken mogelijk moeten maken. Modellen: De nieuwe generatie woningen is vergaand geïsoleerd en luchtdicht. Vanuit beheersing en borging van een goede luchtkwaliteit vereisen dergelijke woningen nieuwe ventilatiesystemen. De afgelopen jaren is gekeken naar mogelijkheden om TNO's computermodellen voor het modelleren en simuleren van luchtstromingen, energie, installaties en comfort in gebouwen inzetbaar te houden in de toekomst en verder te ontwikkelen (zowel als instrument ten behoeve van beleidsondersteuning als toepasbaar gereedschap om woningen, kantoren, publieke gebouwen qua energieprestatie en comfort te verbeteren). Het afgelopen jaar is gewerkt aan de ontwikkeling Modelica gebaseerde modellen voor de modellering en control van de warmte- en koelbehoefte van woningen. Monitoring: Niet alleen de verwachte, gemodelleerde omstandigheden, maar met name de waargenomen resultaten en de (positieve) bewoners ervaringen na de realisatie van een nieuwbouw of renovatie traject zullen bepalend zijn voor de praktijk van verduurzaming. Om hier beter inzicht in te krijgen participeert TNO in monitoring trajecten in het kader van de stroomversnelling en tevens in Europese projecten die zich hier op richten (bv Europese projecten Retrokit, Bresear, Widespread data, Odyseus). Om de inzet van nieuwe technologieën te versnellen worden ervaringen uit deze projecten actief gedeeld met belanghebbenden. Voor de komende EPC-verlagingen en de ontwikkeling van NoM nieuwbouw- en renovatiewoningen is een sleutelrol toebedacht aan nog energiezuinigere ventilatiesystemen en actieve, holistische sturing. Enerzijds wordt hierbij gewerkt aan nieuwe control strategieën, anderzijds wordt binnen nationale en Europese projecten als HERB, DCCS en Widespread data ervaring opgedaan over de inzet van deze middelen in renovatie en nieuwbouw trajecten. Door actieve en model gebaseerde control, een gezoneerde aanpak en een goede terugkoppeling naar de gebruiker kunnen hier aantoonbaar extra energiewinsten worden behaald. Naast de kwaliteit van de installaties en het gebouw beheerssysteem vervult het

• al.

Ptit • VOO

11 Mw.*

1111

Gateorry

Srnarlphonor lenr.17 •

éclwrr bemot

'lil

WeW arm. tno

g krik, wiet.

1kr«astor ▪ corKwIle,


gebruikers/bewoners gedrag een belangrijke rol in de effectiviteit van de ingezette middelen.

Ontwikkeling Smart control in KIC project DCCS

2.3 Rapporten en presentaties

• Attema, T., Kosgodagan, A., Maljaars, J., Morales Napoles, 0. Maintenance decision model for steel bridges: a case in the Netherlands. Journal Structure and Infrastructure Engineering (submitted)

• Dieteren, G. New European Technical rules for the assessment and retrofitting of Existing Structures. Eds Silva dimova, et al, JRC Science and policy report, p. 125

• Hellebrandt, L., Blom, C. and Steenbergen, R. Probabilistic traffic load model for short-span city bridges. HERON, 2016 (accepted)

• Hondel, A.J., Klamer, E.L., Gulikers, J., Polder, R.B., 2015, Anwendung von kathodischen Korrosions-schutzmassnahmen bei 30 Spannbetonbruecken in den Niederlanden, Beton- und Stahlbetonbau Spezial 2015, 32-38

• Keijzer, E.E., Leegwater, G.A., Vos-Effting, S.E. de & Wit. M.S. de (2015). Carbon footprint comparison of innovative techniques in the construction and maintenance of road infrastructure in The Netherlands. Environmental Science & Policy, 54, 218-225.

• Liu, G., Nielsen, E., Komacka, J., Leegwater, G. & Ven, M. van de (2015). Influence of soft bitumens on the chemical and rheological properties of reclaimed polymer-modified binders from the "old" surface-layer asphalt. construction and Building Materials, 79, 129-135.

• Maljaars, J., Pijpers, R. & Slot, H. (2015). Load sequence effects in fatigue crack growth of thick-walled welded C-Mn steel members. International Journal of Fatigue, 79, 10-24.

• Meerveld, H. van, Nauta, N.J. & Wyles, G. (2015). Forward commitment procurement and its effect on perceived risks in PPI projects. In Edquist, C., Vonortas, N.S., Zabala-Iturriagagoitia, J.M. & Edler, J. (Eds.), Public procurement for innovation(First, (pp. 110-143). Cheltenham Edward Elgar Publishing Ltd..

• Morales-Nápoles, 0., Steenbergen, R.D.J.M, "Large-scale hybrid Bayesian network for traffic load modeling from weigh-in-motion system data", Journal of Bridge Engineering. 20(1), 04014059.

• Polder, R.B. (2015). Ruim 25 jaar KB van beton en een recent doorbraak. KB in Nederland. OTAR, (2), 16-17.

• Polder, R.B., Pan, Y., Courage, W., Peelen, W.H.A., 2015, Preliminary study of life cycle cost of preventive measures and repair options for corrosion in concrete infrastructure, HERON, in press Souza, L.M.S., Copuroglu, 0. & Polder, R.B. (2015). Lithium migration on mortar specimens with embedded cathode. In Dehn, F., Beushausen, H.D., Alexander, M. & Moyo, P. (Eds.), Concrete Repair, Rehabilitation and Retrofitting IV: 4th International Conference on Concrete Repair, Rehabilitation and Retrofitting (ICCRRR-4), 5-7 October 2015, Leipzig, Germany (pp. 39-43).

• Steenbergen. R.D.J.M., Sykora, M., Diamantidis, D.. Holicky, M., Vrouwenvelder, A.C.W.M., "Economic and human safety reliability levels for existing structures", Structural Concrete, Volume 16, Issue 3, 2015.

• Vrouwenvelder, A.C.W.M. (2015). Het gelijk van probabilistiek. Cement. 69(2), 64-69. • Waarts, P., Hordijk, D., Fennis, S. & Steenbergen, R.D.J.M. (2015). Proefbelasten van

viaducten. Pilot toont mogelijk alternatief voor aantonen constructieve veiligheid. Cement, 69(5). 58-64.


• Walraven, J. & Vrouwenvelder, A.C.W.M. (2015). Aardbevingen: een nieuwe uitdaging voor de bouw. Cement, 69(1), 4-11.

• Yang, Z., Fischer, H., Polder, R. 2015, The Effect of Modified Hydrotalcites on Mechanical Properties and Chloride Penetration Resistance in Cement Mortar, Key Engineering Materials, (629-630) 156-16

• Yang. Z., Fischer, H., Polder, R., 2015, Laboratory Investigation of the Influence of Two Types of Modified Hydrotalcites on Chloride Ingress into Cement Mortar. Cement and Concrete Composites, 58, 105-113

• Attema. T., Courage, W.M.G., Maljaars, J., Meerveld, H. van, Paulissen, J.H., Pijpers, R.J.M. & Slobbe, A.T. (2015). Structural health monitoring in end-of-life prediction for steel bridges subjected to fatigue cracking. In Contribution to the Workshop on Quantifying the Value of Structural Health Monitoring, 04.-05.05.2015, DTU. Denmark (pp. 1-10).

• Faber, M., Sr rensen. J. and Vrouwenvelder, A. On the Regulation of Life Safety Risk. 12th International Conference on Applications of Statistics and Probability in Civil Engineering, ICASP12. Vancouver (paper 620), Canada, July 12-15, 2015

• Hellebrandt, L., Steenbergen, R., Vrouwenvelder, T. and Blom, C.. Structural reliability of existing city bridges. IABSE Conference — Structural Engineering: Providing Solutions to Global Challenges. September 23-25 2015, Geneva, Switzerland

• Hondel, A.J., Klamer, E.L., Gulikers, J.. Polder. R.B., 2015, Application of cathodic protection on 30 concrete bridges with pre-stressing steel: Remaining service life extension with more than 20 years, Proc. 4th Int. Conf. Concrete Repair, Rehabilitation and Retrofitting (ICCRRR). Eds, F. Dehn, H.-D Beushausen. M.G. Alexander, P. Moyo

• Lotfollah Pahlavan, P., Pijpers, R.J.M., Hakkesteegt, H.C., Jansen, T.H. & Peelen, W.H.A. (2015). Fatigue crack identification and lifetime prediction for steel bridge deck structures. In System Reliability for Verification and Implementation, Proceedings of the 10th Int. Workshop on Structural Health Monitoring. IWSHM 2015, 9-10 September 2015, Stanford, CA, USA (pp. 343-350).

• Nelisse, M. Probability of a large fire in a road tunnel - A Bayesian approach. ISTSS 2016, Montréal, Canada, 16-18th March, 2016 (accepted)

• Schipperen, J.H.A. (2015). Experimental assessment and model development of FRP sandwich panels subjected to out-of-plane impact loading. In 20th International Conference on Composite Materials, Copenhagen, 19-24th July, 2015 (pp. 1-12).

• Polder, R.B. & Geiker, M.R. (2015). Electro active repair of concrete for improved durability of conventional repair. In Dehn, F., Beushausen, H.D., Alexander, M. & Moyo, P. (Eds.), Concrete Repair, Rehabilitation and Retrofitting IV: 4th International Conference on Concrete Repair, Rehabilitation and Retrofitting (ICCRRR-4), 5-7 October 2015, Leipzig, Germany (pp. 703-709)..

• Valcke, S.L.A., Pipilikaki, P. & Fischer, H.R. (2015). Potential of secondary resources as aluminium-silicate precursors for geopolymer synthesis. In Engineering Conference International,New York.

• Weerheijm, J. Van Der Voort, M. and Verreault, J.. Tunnel safety and Quantitative Risk Analysis of gas explosions. ISTSS 2016, Montréal, Canada, 16-18th March, 2016 (accepted) Vervuurt, A. Wanneer heb je beet als je aan bruggen meet? Toepassingen van monitoring aan bruggen en viaducten. InnoRail Amersfoort, 29 oktober 2015 Vervuurt, A. en Schaafsma. D. Exeptionele Transporten. InfraQuest kennismarktdag. 17 september 2015 Wessels. J. Introducing LCC in SLA's. Maintenance decision making on network level Jos Wessels. InfraQuest kennismarktdag. 17 september 2015

• IJ.J. van Straalen, R. Gallis, H. Vermande, Bouwbesluit in logica voor brandveiligheid — versie 14 oktober 2015, TNO-rapport TNO 2015 R11527, 18 november 2015

• Straalen, IJ.J. van, Richemont. S.A.J. de. Verkenning ontwikkeling van virtuele brandproef. TNO-raport 2016 R10041. januari 2016.

• M. Vasic, A.J. Bronkhorst, On-site forced vibration test of a typical Dutch terraced house, TNO-rapport TNO 2015 R11671.

• A.J. Bronkhorst, K. Green , Modular shaking table: Preliminary design, TNO-rapport TNO 2015 R11672.

• Mulder, G.G.C., Inventarisatie mogelijkheden risicobeheersing bouw. TNO-notitie 0100293093, januari 2016.

• Leeuwen, S. van, Veer, E. van der, TNO en Aardbevingsschade, TNO-rapport TNO 2015 R11717, 10 december 2015.

• Rijksdient voor het Cultureel Erfgoed, TNO. TU Delft, Programmatische samenwerking monument en kennis, Januari 2015.

• Valcke S.L.A., Pipilikaki, P., Fischer H.R., Verkuijlen, M.H.W., Eck, van, E.R.H.. (2015) FTIR and 29Si NMR for Screening Reactivity of Aluminium-Silicate Precursors for Geopolymers, Materials and Structures, 03/2015; 48(3) Visser, J.H.M., Bigaj-van Vliet, A.J., Largo, A., (2015). Editorial to the Special Issue on Sustainable concrete, accepted for publication in HERON Special issue "Sustainable Concrete"

• Vinai, R., Panagiotopoulou, Ch., Soutsos, M., Taxiarchou, M., Zervaki, M.. Valcke, S.L.A., Chozas Ligero. V., Couto, S., Gupta, A., Pipilikaki, P., Larraza Alvarez, I.. Coelho. D., Branquinho. J., (2015), Sustainable binders for concrete: a structured approach from waste


screening to binder composition development, accepted for publication in HERON Special issue "Sustainable Concrete" Couto, S., Assembleia, A., Visser, J.H.M., Sotto Mayor, T., (2015), Modelling mechanica/ and thermal performance of concrete products: A multi-level approach. accepted for publication in HERON Special issue "Sustainable Concrete"

• Visser, J.H.M., Couto, S., Gupta, A., Larraza Alvarez, I., Chozas Ligero, V., Sotto Mayor, T., Vinai, R., Pipilikaki, P., Largo, A., Attanasio, A., Chao-Lung Huang, M., Soutsos, M., (2015). Sustainable concrete: design and testing, accepted for publication in HERON Special issue "Sustainable Concrete" Gijlswijk, van, R.N., Pascale, S., Vos, de, S.E., Urbano, G., (2015), Carbon footprint of concrete based on secondary materials, accepted for publication in HERON Special issue "Sustainable Concrete"

• Visser, J.H.M., Tang, L., Dillingh, E.C.. Pacheco Farias, J., Rooij, M.R. de, Prestatiegericht betonontwerp: uitbreiding naar 3D en validatie, TNO-rapport TNO 2015 R11108, 27 augustus 2015. Visser, J.H.M., (2015), Experience with concrete with supplementary cementitious materials, 69th RILEM Week 2015, Melbourne, Australia, 30 August — 2 September 2015

• P. Pipilikaki, T.J.A. Dijkmans, Testmethode voor zeer lage Al Zn gehaltes, TNO-rapport TNO 2015 R11339, 6 oktober 2015.

• Zundert, K., Erich, B., Put, M. van, Switchable Glue: combining Diels Alder with inductive heating, TNO-report TNO 2015 R11698, 10 December 2015. Leeuwen, S.L. van, Valcke, S.L.A., Zuurbestendige Geopolymeer Coating, TNO-rapport TNO 2016 R10047, januari 2016.

• Geurts, C.P.W., De windbelasting van zonne-energiesystemen op platte daken - deel 2, Roofs, 24(4), 16-19, 2015.

• Geurts, C.P.W., Bentum, C.A. van, Sanchez Gomez, S. & Dijk, S. van, Demping hoogbouw voorspeld. Promotieonderzoek naar ontwikkeling van model voor demping hoogbouwconstructies, Cement, 69(3), 60-65, 2015.

• Bentum, C.A. van & Geurts, C.P.W., Full scale measurements of pressure equalization on air permeable facade elements, 14th International Conference on Wind Engineering — Porto Alegre, Brazil — June 21-26, 2015 (pp. 1-12), 2015.

• Geurts, C.P.W., Bentum, C.A. van, Bronkhorst, A.J. & Hulsbosch-Dam, C.E.C., Pressure distributions over permeable skins; a sensitive study, 14th International Conference on Wind Engineering, Porto Alegre, Brazil, June 21-26, 2015 (pp. 1-13), 2015.

• Geurts. C.P.W., Sanchez Gomez, S., Bentum, C.A. van & Dijk, S.A. van, Trilling voorspellen en dempen, Bouwen met staal, 48(243), 52-57, 2015.

• Geurts, C.P.W. & Meijden, C.W. van der (2015), De windbelasting van zonne-energiesystemen op platte daken - deel 3, Roofs, 24(5), 16-19, 2015.

• Lubelli, B.A., Hees, R.P.J. van, Nijland, T.G. & Bolhuis, J., A new method for making artificially weathered stone specimens for testing of conservation treatments, Journal of Cultural Heritage, 16, 698-704, 2015.

• Walraven, J. & Vrouwenvelder, A.C.W.M., Aardbevingen: een nieuwe uitdaging voor de bouw, Cement, 69(1), 4-11, 2015.

• Hees, P.P.J. van, Nijland, T.G. & Hof, J. van 't, Achtergronden en doel van de programmatische samenwerking MonumentenKennis, In Nijland, T.G. (Ed.), Symposium MonumentenKennis Kennis van Natuursteen. Amersfoort, 9 december, 2015 (pp. 3-7), 2015. Nijland, T.G. & Kussendrager, C., Anrochte grunstein, In Natuursteenplatform Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort, October 2, 2015 (pp. 1-39), 2015.

• Berlo, L.A.H.M. van & Natrop, M.G., BIM on the construction site: Generating on demand, task specific drawings in the site office, In 10th European Conference on Product and Process Modelling, ECPPM 2014, 17 September 2014 through 19 September 2014. Vienna "eWork and eBusiness in Architecture, Engineering and Construction" (pp. 63-68). ... : CRC Press, 2015.

• Berlo. L.A.H.M. van & Natrop, M., BIM on the construction site: Providing hidden information on task specific drawings, Journal of Information Technology in Construction, 20, 97-106, 2015.

• Nijland, T.G. (2015), Bremer steen, Geo brief, 40(7), 7, 2015. • Hees, R.P.J. van, Conservering van historische gebouwen en het gevaar van Zouten, In

Voordracht voor Bureau Monumenten en Archeologie - Gemeente Amsterdam in het kader van Cursus Restauratietechniek (pp. 1-44), 2015.

• Borsoi, G., Lubelli, B.A. & Hees, R.P.J. van. Deposition of modified nanolimes within calcareous substrates, In Workshop Green Conservation of Cultural Heritage, Rome 27-28 October 2015 (pp. 1-2), 2015.

• Hees, R.P.J. van, Duurzaamheid van monumenten. Eeuwige jeugd of natuurlijke veroudering. In Presentatie bij de opening van het nieuwe kantoor / distributiecentrum van Remmers Bouwchemie in Duiven. (pp. 1-20), 2015.

• Dubelaar. C.W. & Nijland, T.G., Early cretaceous Obernirchen and Bentheim sandstones from Germany used as dimension stone in the Netherlands: geology physical propertjes, architectural use and comparative weathering, In Prikryl, R., Torok, A., Gomez-Heras, M., Misovsy, K. & Theodoridou, M. (Eds.), Sustainable use of traditional geomaterials, in construction practice (pp. 1-19). London : Geological Society, 2015.


• Granneman, S.J.C., Hees, R.P.J. & Lubelli, B.A., Enhancing self healing of mortars by built-in crystallization inhibitors, In Zwaag, S. van der & Brinkman, E. (Eds.). Self healing materials - Pioneering research in the Netherlands (pp. 131-136), 2015.

• Valcke, S.L.A., Er bestaat niet een geopolymeer, Innovatieve Materialen, (4), 16-18, 2015. • Nijland, T.G. & Kussendrager, C., Groen in historisch perspectief, Anrochter Grunstein.

Natuursteen, 11, 6-9, 2015. • Nijland, T.G. & Dubelaar, C.W., Gusta, GeoBrief, 40(3), 9, 2015. • Nijland, T.G. & Dubelaar, C.W., Handleiding voor de herkenning van natuursteensoorten in

Nederlands gebouwd erfgoed voor ca. 1840, In Nijland, T.G. (Ed.), Symposium MonumentenKennis Kennis van Natuursteen, Amersfoort, 9 december, 2015 (pp. 24-55), 2015.

• Nijland, T.G., Herkennen van steen en afwerking. Wat zit er zoal in de collecties, en wat is waar?, In Nijland, T.G. (Ed.), Symposium MonumentenKennis Kennis van Natuursteen, Amersfoort, 9 december, 2015 (pp. 8-9), 2015.

• Hees, R.P.J. van, Naldini, S. & Nijland, T.G., Het belang van monumentenwacht. De situatie in Noord-Brabant, Delft: TNO, 2015. Vrouwenvelder, A.C.W.M., Het gelijk van probabilistiek, Cement, 69(2), 64-69, 2015.

• Lubelli, B.A. & Nijland, T.G., Het grafmonument van Maarten Tromp in de Oude Kerk in Delft: Onderzoek naar het aantastingsmechanisme van Doornikse kalksteen, In Les Portails Romans de la Cathedrale Notre-Dame De Tournai. Contextualisation et Restauration (pp. 161-168), 2015.

• Faiyas, A.P.A., Erich, S.J.F., Soestbergen, M. van, Huinink, H.P., Adan, O.C.G. & Nijland, T.G., How methylhydroxyethylcellulose (MHEC) influences drying in porous media, Chemical Engineering Science. 123, 620-628, 2015.

• Luiten, G.T., Koppelen van informatiesystemen die elk een eigen taal spreken: hoe doe je dat?, In Kennismarktdag InfraQuest, 17 september 2015 (pp. 1-21), 2015.

• Faiyas, A.P.A., Erich, S.J.F., Nijland, T.G., Hunnink, H.P. & Adan, O.C.G., Microstructure development of a drying tile mortar containing methylhydroxy-ethylcellulose (MHEC), In Copuroglu, 0. (Ed.), Proceedings of the 15th Euroseminar on Microscopy Applied to Building Materials (15th EMABM) Delft, The Netherlands, June 17-19, 2015 (pp. 1-10), 2015.

• Nijland, T.G., MonumentenKennis: Onderzoek naar tufsteen; aanleiding en enkele resultaten, In Lezing Colloquium Design & Heritage, TU Delft, Delft, 19 november 2015 (pp. 1-49), 2015.

• Borsoi, G., Hees, R.P.J. van, Lubelli, B.A., Veiga, R. & Santos Silva, A., Nanolime deposition in Maastricht limestone: back-migration or accumulation at the absorption surface, In Copuroglu, 0. (Ed.). Proceedings of the 15th Euroseminar on Microscopy Applied to Building Materials (15th EMABM) Delft, The Netherlands, June 17-19, 2015 (pp. 1-11), 2015.

• Dubelaar, C.W., Hof, J. van 't & Nijland, T.G., Der Nero Portoro ('Portor') im Laufe der Zeit, In Steine in der Stadt. 10 Arbeitstagung - Potsdam, 09.04-12.04.2015 (pp. 1), 2015.

• Bonsma, P., Bonsma, I., Zayakova, T., Van Delft, A., Sebastian, R. & Bqhms, M., Open standard CMO for parametric modelling based on semantic web, In 10th European Conference on Product and Process Modelling. ECPPM 2014, 17 September 2014 through 19 September 2014, Vienna "eWork and eBusiness in Architecture, Engineering and Construction" (pp. 923-928). ... : CRC Press/Balkema, 2015.

• Nijland, T.G. & Dubelaar, C.W., Ophef door cipollini, Geobrief, 40(1), 15, 2015. Valcke, S.L.A., Pipilikaki, P. & Fischer, H.R., Potential of secondary resources as aluminium-silicate precursors for geopolymer synthesis. In Engineering Conference International, New York (pp. 1), 2015.

• Valcke, S.L.A., Pipilikaki, P. & Fischer, H.R.. Potential of secondary resources as aluminium-silicate precursors for geopolymer synthesis, In Leonelli, C. & Romagnoli, M. (Eds.), Engineering Conference International, New YorkGeopolymers: The route to eliminate waste and emissions in ceramic and cement manufacturing (pp. 44-48), 2015.

• Nijland, T.G. & Hof, J. van 't, Samen op onderzoek uit. Natuursteen en moderne bouwmaterialen, Tijdschrift van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 25(3), 23, 2015.

• Nijland, T.G. & Dubelaar, C.W., Stukje steen, Beucha. Geo Brief, 7, 2015. Hees, R.P.J. van, Sustainable use of materials in past and future: the example of Curacao, In Presentatie in het kader van Research week Design and History op 13 Januari 2015 (pp. 1-30), 2015.

• Anonymous, The use of Tithonian oolitic limestones from the Lorraine especially Morley, in construction and restoration in the Netherlands, 1840-1960, Munchner Geowissenschaftliche Abhandlungen, (22), 403-415, 2015.

• Steenbergen, R.D.J.M. & Vrouwenvelder, A.C.W.M., Veiligheidsfilosofie bij aardbevingsbelasting. Veiligheid en rekenwaarden belastingen en sterkte bij aardbevingen, Cement, 69(1), 20-25, 2015. Nijland, T.G. & Dubelaar, C.W., Vloeilineatie. Stukje steen. Geobrief, 40(5), 11, 2015.

• Lubelli, B.A. & Nijland, T.G. (2015). Waarom gaat tufsteen kapot?. In Nijland, T.G. (Ed.), Symposium MonumentenKennis Kennis van Natuursteen, Amersfoort, 9 december, 2015 (pp. 10-18).

• Nijland, T.G. & Dubelaar, C.W., Wasserstein, Stukje steen. Geo brief, 14, 2015. Dondervoort, D.R., Veel mogelijk met koud produceren. Cobouw, 160(5), 2015. Mulder et al, Kennisagenda Energie in de Gebouwde Omgeving, TNO2016R10069 Jacobs, P.Borsboom, W.A., Effect of building and installation design on PM2.5. 2015.

TNO-rapport 1 12/25

• Kluizenaar, de. Y. Jong. de, P.. Cornelissen, H.J.M., Vliet, M.R.A. van, Evaluating the consequences of retrofitting residential multi-family buildings on indoor environmental quality, comfort, health and user satisfaction, Healthy Buildings conference 2015.

• Borsboom et al, Technote Residential Ventilation and Health, 2015. • Spiekman, M., et al., L.F.M., Personal environmental control: Effects of pre-set conditions for

heating and lighting on personal settings, task performance and comfort experience, Building and Environment 86 (2015).

• Jacobs, P., Voogt, M., PM2 5 Measurement protocol for offices. Healthy Buildings conference

2015. • Bakker, L.G.,et.al., Efficient local personal cooling with fluctuating airflows, Healthy Buildings

conference 2015. • Jacobs. P., Liedelmeijer, K., Borsboom, W.A., Vliet, M.R.A., vanJong, P. de, Concepten nul

op de meter en 80% besparing, Energiesprong 1 Platform31, 2015 • Cozijnsen, Liedelmeijer, K., Borsboom, W.A., Vliet, M.R.A. van, Resultaten uit monitoring over:

Tevreden bewoners, Energiesprong 1 Platform3l, 2015. • Posselt, G., Booij, P.S., Thiede, S., Fransman, J.E., Driessen, B.J.F., Herrmann, C., 3D

thermal climate monitoring in factory buildings, Procedia CIRP 29 ( 2015). Bqhms, M. Open Standard CMO for Parametric Modelling based on Semantic Web. 2015. Bluyssen, P.M.Roda, C.Mandin, C.Fossati, S.Carrer, P.Kluizenaar, Y. deMihucz. V.G.Oliveira Fernandes, E. deBartzis, J., Self-reported health and comfort in 'modern' office buildings: first results from the European OFFICAIR study, Indoor Air 2015.

• Hoogh, S., et al, .Hospital campus design related with EeB challenges, ISBN978-1-138-0270-7, 2015.

TNO-rapport I 13 / 25

3 Smart Cities

3.1 Inleiding

De roadmap Smart Cities stelt de gezonde en vitale stad in al haar facetten centraal en richt zich op het vinden van innovatieve oplossingen voor de uitdagingen die verstedelijking met zich meebrengt. Het Vraaggestuurde Programma (VP) Smart Cities richt zich op het ontwikkelen van integrale oplossingen voor de uitdagingen die verstedelijking met zich meebrengt. Integraal door het verbinden van technologische, sociale en systeeminnovaties binnen en tussen verschillende domeinen. Hierbij staan de volgende vier vraagstukken die op systeemniveau spelen centraal: 1. De energietransitie in het stedelijk gebied (Smart Urban Energy) 2. Doorslaggevende rol van ICT (Smart Urban Systems). 3. Duurzame bereikbaarheid (Sustainable Urban Accessibility & Mobility) 4. Gezonde verstedelijking (Healthy Urban Living)

Over duurzame bereikbaarheid wordt gerapporteerd in het thema Logistiek en Mobiliteit. Gezonde verstedelijking wordt zoveel mogelijk geïntegreerd met de andere programmalijnen. Binnen TNO is de roadmapdirecteur Smart Cities: Kees d'Huy. VP-managers zijn Geiske Bouma en Jan Burgmeijer.

3.2 Vraagsturing

De vraagsturing vanuit het Ministerie van Infrastructuur en Milieu is gebaseerd op de SKIA en op beleidsopgaven en lopende programma's, primair vanuit DG Ruimte en Water (DGRW). Op strategisch niveau vindt afstemming plaats met Hans Teijl, Nathalie Harrems, Kees de Jong en Willemieke Hornis. Met een 10-tal contactpersonen op verschillende onderwerpen wordt gesproken omtrent nadere vraagsturing per programmalijn. De vraagsturing vanuit het ministerie Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties wordt momenteel verder vormgegeven. Inhoudelijk wordt aansluiting gezocht bij Agenda Stad, Slimme en Gezonde Stad, SER Energie Akkoord, Digitale Stelsel, Omgevingswet en Nationale OmgevingsVisie (NOVI)

3.3 Deelprogramma's, doelen, producten en realisatie

3.3.1 Smart Urban Energy Doelstelling: Steden zijn verantwoordelijk voor ongeveer de helft van de energieconsumptie en ongewenste emissies. Hoe kunnen steden het beste invulling geven aan de klimaatdoelstellingen, middels energiemaatregelen in de stedelijke processen en infrastructuur? Op welke wijze worden steden reeds beïnvloed door klimaatveranderingen en hoe kunnen ze daar weerbaar tegen zijn? Hoe kan energie integraal onderdeel zijn van ruimtelijke planning??

Realisatie in 2015: Ecodistrictplanner,

energiebalans in een

stedelijk gebied, inclusief

Het KIC-project Smart Sustainable Districts levert een bijdrage

aan de beslissingsondersteuning voor strategische investeringen in

het planningsproces gericht op:

Product:

1) Verwarmen en koelen voor een energieneutraal gebied 2) Lokaal opwekken en gebruiken van duurzame elektriciteit 3) Een aantrekkelijk, groen en klimaatrobuust gebied 4) Bevordering van duurzame persoonlijke mobiliteit

Het EU-project RESIN levert :

(1) een kwetsbaarheidsanalyse als één van de informatielagen in

de Ecodistrictplanner

(2) maatregelen en effecten op de kwetsbaarheid van stad-infra

(3) toetsing implementatieaanpak van adaptatiestrategie in steden.

PICO is een instrument om potentie voor energiebesparing en —

opwekking gebiedsgericht in kaart te brengen. WIM-PICO is hierop

een aanvulling, gericht op vraag en aanbod van warmte.

kosten-baten

2

Smart Urban Energy

Dashboard

TNO-rapport 1

14 / 25

3.3.2 Smart Urban Systems Doel: Een toolbox voor big data analysemethoden en een prototype voor een Open City Operating System. Het bestaande integraal platform voor stedelijke planning Urban Strategy toepassen als platform voor modellen.

Producten

Realisatie in 2015 1

Open City Operating System Het EU-project ACCUS ontwikkelt een referentie architectuur voor

de integratie en coordinatie van stedelijke systemen met

applicaties zoals: monitoring, management en control over de

grenzen van de subsystemen. Dit vormt de basis voor het

prototype Open City OS.

Met het EU-project MACH worden bestaande rekenmodellen voor:

Traffic Flow, Sound (SRM 2), Air Pollution (SRM 1,2,3) en

Interactive CFD (Lattice Boltzmann) geporteerd naar een parallel

rekenplatform. Hiervan worden eind 2016 Proof of Concepts

gerealiseerd op Urban Strategy. Dit moet een aanzienlijke

verkorting van de rekentijden gaan opleveren.

Met verschillende steden is TNO in gesprek voor samenwerking.

Het verst daarbij is Amsterdam Arena, waarvoor specificaties zijn

opgesteld en proof of concepts zijn opgeleverd. Een use case

"schone fietstroute" is opgeleverd.

Het KIC-project Future Urban Lighting heeft als doel om

oplossingen te leveren voor slimme stadsverlichting, waarmee het

mogelijk wordt om stadsverlichting aan te passen aan de actuele

situatie in de stad door middel van sensor-waarnemingen.

2

Urban Strategy In Urban Strategy Smart City Tooling zijn de volgende resultaten

behaald: • Verbetering verkeersmodel, toevoeging fietsen • Koppeling met een groot aantal databronnen • Smart City Dashboard prototype gerealiseerd (LL Utrecht) • Urban Strategy ingebracht als instrument en voorbeeld

architectuur voor Laan van de Leefomgeving

Het project Smart City Data Valorisation heeft een proof-of-

concept op Urban Strategy platform ontwikkeld: ontsluiting van

persoonlijke mobiliteitsdata gekoppeld aan gezonde

verstedelijking.

Product: Realisatie in 2015 Binnen de KIP Value Cases Smart Cities zijn een aantal value

cases uitgewerkt, waarmee ook de methodologie is ontwikkeld; • Value case Kennis Centrum Healthy Urban Living • Value case Amsterdam Arena; Open City Operating System • Value case Utrecht; smart city data valorization • Voorbeeldenboek van nieuwe value cases voor het European

Innovation Partnership on Smart Cities and Communities.

Voorbeeldenboek Smart urban ideas and projects; Overview of

international practices',

Plan van Aanpak Living Lab in: Metropoolregio Rotterdam-Den

Haag en Regio Utrecht

2

1 Analyses van cross domain

en multi-stakeholder smart

city value cases

Smart City living labs

TNO-rapport 1

15 / 25

3.3.3 Smart Cities overig Doel: Ontwikkelen van breed toepasbare methoden en tools

3.4 Rapporten en presentaties

• Smart Sustainable Districts, Utrecht Centre-West, Year-end report 2015 and Work plan 2016, dec 2015

• Smart Sustainable Districts, overview best practices for sustainable solutions, Oktober 2015 • Bosch, Peter; Sophie Jongeneel, Vera Rovers, Hans-Martin Neumann, Miimu Airaksinen, Aapo

Huovila, 2015, Smart City (project) KPIs and related methodology. Citykeys report. • WIM-PICO: instrument waarmee op gebiedsniveau (wijk, stad, region) de potenties voor

energiebesparing en energieopwekking in beeld gebracht kan worden (www.geodan,nl/pico-gm) • Schenk, T„ R.A.L. Vogel, N. Maas, L.A.Tavasszy (2016), Joint Fact-Finding in Practice: Review of a

Collaborative Approach to Climate-Ready Infrastructure in Rotterdam. EJTIR, Issue 16(1), 2016, pp. 273-293

• Albers, R.A.W, et al (2015) Overview of challenges and achievements in the climate adaptation of cities and in the Climate Proof Cities program, Building and environment : the international journal of building science and its applications, 83 (2015)

• ACCUS system platform design, 2015. Deliverable D4.15. http://www.projectaccus.eu • Erkamp, N., Boiten, 0., Kavelaars. W., Mulder, H., Ambrosiussen, P., Rieter-Barrell, Y., Feasibility

study FutUrLight, FutUrLight report, 4th June 2015 Frank Pierik, Project Schoolzones (project van ZonMW). Presentaties bij. CROW Bijeenkomst Mobiliteit en de Gezonde Stad (12-11-15). Nationale Verkeerskunde Congres 2015 (5-11-15). Symposium Gezonde School, Nationaal Congres Volksgezondheid (8&9-4-15)


4 Milieu en Duurzaamheid

4.1 Inleiding

Het vraaggestuurde programma P510 Milieu en Duurzaamheid is georganiseerd langs twee programmalijnen: circulaire economie en sense4environment. Circulaire economie richt zich op de ontwikkeling van instrumenten die bedrijfsleven, overheid en burgers ondersteunen in hun strategische afwegingen wat betreft circulaire benaderingen van de productie/consumptieketens. Sense4Environment heeft de focus op sensoren en gekoppelde informatievoorziening voor toepassingen op het gebied van gezondheid en milieubelasting, waarbij zowel onderzoek en ontwikkeling van sensoren wordt gedaan als het ontwikkelen van diensten en oplossingen waarbij de integratie van sensorinformatie met modellen en ICT een grote rol spelen. Binnen TNO is de roadmap directeur Milieu en Duurzaamheid Paul van Ruiten. VP-manager is Ernst Meijer.

4.2 Resultaten 2015

Sense4Environment In 2015 is een start gemaakt met het lab voor milieusensoren: de inrichting van een testopstelling voor sensoren voor luchtkwaliteit en waterkwaliteit. De testopstelling voor luchtkwaliteit kan zich meten met de Europese state-of-the-art (JRC-standaard). De testopstelling is inmiddels toegepast om verschillende kleine en goedkope NO2 sensoren te testen die de potentie hebben voor real-time bepaling van de persoonlijke blootstelling. Er bestaat veel interesse voor kleine goedkope sensoren voor benzeen, relevant voor luchtkwaliteit en arbeidsveiligheid op en rond industrieterreinen. Daarom is dit jaar ook gewerkt aan een eerste prototype dat verder ontwikkeld wordt om de vereiste detectielimiet omlaag te krijgen. Naast de experimentele faciliteiten is gewerkt aan de ICT en het modelinstrumentarium om milieusensordata te kunnen benutten in concrete toepassingen voor industrie, waarbij de nadruk op veiligheid en hinder ligt en voor het stedelijk gebied, waar de nadruk ligt op persoonlijke blootstelling en gezondheid. Voor industrie wordt er gewerkt in verschillende case studies voor TATA, DCMR en het industrieterrein van Moerdijk. Voor het stedelijk gebied wordt samengewerkt in het programma AirEAS van Eindhoven, waarin o.a. Philips, Universiteit Utrecht (IRAS) en ECN participeren. Bestaande luchtkwaliteitsmodellen zijn gekoppeld aan real-time data, zoals verkeersdata en geïntegreerd met luchtkwaliteitsmetingen. Afgelopen zomer is dit instrumentarium ingezet in een pilot waarbij modellen gekoppeld zijn aan metingen van persoonlijke blootstelling aan ultrafijnstof Deze pilot heeft geleid tot veel aandacht vanuit de pers en is enthousiast ontvangen door het Longfonds en de gemeente Eindhoven. Deze pilot legt de basis voor luchtkwaliteitsservices voor gevoelige groepen en informatieservices voor beleidsmakers en is een eerste belangrijke stap in een de ontwikkeling van een informatie-infrastructuur waarin waarin crowdsourcing en big data gekoppeld kan worden aan persoonlijke blootstelling en milieugebruiksruimte.

TNO-rapport

17 / 25

Multiple Tracks

Figuur 1 Figuur 1. Testopstelling voor gassensoren (links op de foto)

Different air pollution models 1 dispersion in open terrain (e.g. around most highways) and dispersion in between building blocks (e.g. inner city areas)

Figuur 2 Concentratie van ultra-fijne deeltjes langs door personen gelopen 'tracks' in Eindhoven met in detail inzicht in de hoge resolutie van de gegevens waarbij er verschil in blootstelling is tussen de posities in een straat.

Andere activiteiten betreffen de inrichting van flexibele meetstations voor gezondheidsrelevante componenten (ultrafijn, EC/OC) waarmee in combinatie met modellen vervolgens gedetailleerde kaarten van de effecten van wegverkeer zijn gemaakt voor deze componenten. Aan de gezondheidseffect kant is gekeken naar de biologische effecten van biodiesel en katalysatoren in gecontroleerde laboratorium condities in samenwerking met Longfonds project DEAP. Voor wat betreft industriële en externe veiligheid is gewerkt aan kosten-baten analyses van maatregelen om de zelfredzaamheid verhogen en modellen om de effectiviteit van dergelijke maatregelen te bepalen voor enkele scenario's (gaswolkbrand/explosies). Andere activiteiten betroffen modelleren van nieuwe stoffen (o.a. LNG) en transport van gevaarlijke stoffen.

Een ander voorbeeld waarbij op een nieuwe wijze milieufactoren gemeten kunnen worden is toegepast in relatie tot geluidoverlast. We hebben een methode ontwikkeld waarmee voor gedetailleerde blootstellingskaarten gebruik gemaakt kan worden van geluidsmetingen met mobiele telefoons. Dit kan in potentie snelle en goedkope inventarisaties en snelle interventie op basis van geluidcontouren mogelijk maken.

Naast sensing en informatie voor leefomgevingskwaliteit hebben we nieuwe toepassingen ontwikkeld op het gebied van emissiemonitoring in relatie tot klimaatverandering en grootschalige luchtverontreiniging. We hebben een emissiemodule ontwikkeld waarmee emissies van houtstook nauwkeurig bepaald kunnen worden door rekening te houden met actuele weersomstandigheden in plaats van klimatologische omstandigheden. Hiermee kunnen grote verschillen tussen luchtkwaliteitsmetingen en op emissie gebaseerde schattingen ondervangen worden. Het naadloos over laten gaan van grootschalige modellen naar gedetailleerde modellen is van belang om te komen tot consistente

a •t•arbonvy network

•41•("01~ petee ~kt I

iSimer*** ~co 4inwvag p onsonsary

hebits

HAM

A dry...e 1.44,1•19

f 'nov.« •dr,ni bithipMsfr - -

Marke1 bemand

M•flomt pnc• •

Mark«

Marius< barcard

lok t •

•

; • wichneiopy

L. ~0.1_1 cost

EE-I0

L Calculate circulanty Indcators


effectschattingen van maatregelen. We hebben in samenwerking met het RIVM een koppeling aangebracht tussen het RIVM-model OPS voor lokale luchtkwaliteit met LOTOS-EUROS voor continentale luchtkwaliteitsmodel. Het is nu mogelijk om effecten van atmosfeerchemie en achtergrondconcentraties mee te nemen in effectschattingen van luchtkwaliteit. Daarnaast is deze koppeling van belang voor Europese standaardisatie van modelberekeningen in post/ante-evaluaties.

Circulaire Economie In 2015 is een start gemaakt met de ontwikkeling van een model voor het beter kunnen ontsluiten, analyseren en interpreteren van data over het stedelijk metabolisme. Hiermee kunnen stakeholders (overheden, bedrijven, burgers) beter inzicht krijgen in hoe de ontwikkeling van een circulaire economie gestimuleerd wordt en kan worden. Daarbij zijn van belang het ontwikkelen en/of integreren van een infrastructuur die dit voor meerdere stakeholders mogelijk maak, het integreren van relevante circulariteitsdata in een datawarehouse, het betrekken van stakeholders, zowel in de rol van eindgebruiker van de data en tooling als in de rol van partner in structurele samenwerkingen in o.a. de MRA, het ontwikkelen van een concrete propositie en toepassing voor de data in de vorm van prototypes of pilots van tooling, het bepalen van de prioritering van problemen rondom afvalmanagement en mogelijke oplossingsrichtingen. In 2015 is een tooi gemaakt waarmee de koppeling tussen verschillende databases gelegd kan worden. Verdere detaillering van dergelijke modellen is in 2015 gestart in samenwerking met het TNO ERP Complexity en de Universiteit van Amsterdam. Dit leidt tot eerste heterogene agent based modellen (HAM) die worden ingezet als beslistool met in acht name van menselijk gedrag.

tangarm *Jay star mark« dynamo tonder «gerent behadavat iris meeons &instiet stralniss

(9.) Circutar product dominant

CIrcutar product fa4s

(!) (jit

Path dependency and threshod

Time t t+1 • • •

Figuur 3 ACACIES (Analysis of Complex Adaptive Circular Economy Systems) model circulaire economie

Deze methode is uitgewerkt in twee concrete voorbeelden, nl voor de end-of-life van banden en voor batterijen voor elektrische auto's. Dit is gebeurd in nauw overleg met stakeholders als Tamoil Nederland BV. Auto Recycling Nederland, Kargro Groep en VDL.

ghttng

• Sela , panels

• P.ad,atcrs

• InstaElabons (beat ong/venta) on)

• Cabe:s (e ectricity/ ICTI

• Poes/ Tubes

10a.

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%


Omdat de kwaliteit van de analyses met name ook afhangt van detailinzicht in specifieke materiaalstromen is in 2015 ook aandacht besteed aan het in kaart van materiaalstromen in gebouwen in gebruik en vooral ook in de renovatie of eind fase. Meer specifiek is de aandacht gericht op technische installaties (verlichting, ventilatiesystemen, bedieningsautomatisering, zonnecellen, energieopslag) dat circa 1-2 % van het totaal aan bouwafval vertegenwoordigt. Onderzocht is met name welke ontwikkelingen moeten leiden tot bevordering van circulair gebruik. Hierin is nauw samengewerkt met HCSS en is gesproken met partijen als Itho Daalderop, van Dorp en Wecycle.

Reseiental buddngs Non-Resdentel buddings

Figuur 5 Indicatieve massa verdeling technische installaties in woongebouwen en niet-woongebouwen

De voornaamste conclusie is dat de huidige focus bij de ontwikkeling van gebouwen ligt op aspecten als energie reductie, flexibiliteit, comfort, kosten reductie. Dit leidt niet noodzakelijkerwijs tot betere circulair gebruik van materialen omdat functie integratie en gebruik van modules leidt tot moeilijker scheiden en hergebruik. Nieuwe design concepten en betere scheiding strategieën zijn een oplossing. Vervolg gesprekken met o.a. Wecycle zijn gaande om te zien of op dit terrein verdere gezamenlijke ontwikkelingen mogelijk zijn.

In 2015 hebben we in de Europese consortia RECREATE, Green-EU, POLFREE en DESI RE hebben met het, door TNO ontwikkelde milieu-economische model EXIOPOL, voor regio's en sectoren analyses gemaakt van milieu-impact en externe gevolgen van economische ontwikkeling. We hebben op basis hiervan met onze partners een set niet-GDP-indicatoren, beleidsscenario's en onderzoeksagenda's ontwikkeld voor resource efficiency en circulaire economie die mede ingebracht worden bij het in gang zetten en monitoren van ontwikkelingen ten aanzien van circulaire economie (o.a. bijv. Circular Economy-package van de EU). Resultaten zijn gedeeld in workshops en tijdens meetings met externe stakeholders ten behoeve van voorbereidende beleidsanalyses.

4.3 Samenwerking en Interactie

Het aantal samenwerkingen in dit programma is talrijk. Traditionele partners zijn RIVM, KNMI en lokale milieudiensten zoals DCMR en GGD Amsterdam. Op het gebied van modellen wordt met RIVM, KNMI, PBL, RWS, Deltares, en Alterra samengewerkt in het Nationaal Modellen en Data Centrum. Hierin hebben we met de partners voorgesteld de gezamenlijke activiteiten meer te richten op het digitale loket dat ontwikkeld wordt voor de Omgevingswet. Internationale samenwerking vindt plaats via de consortia van projecten in de Europese programma's H2020,


Artemis ECSEL en ITEA3 en in internationale gremia als EMEP, TFEIP en FAIRMODE. Zo is met het ICCT (International Council on Clean Transportation) en met bijdrage van het Ministerie van IenM op 16 — 17 september 2015 de International workshop on marine black carbon (BC) emissions georganiseerd. Op 22 september heeft TNO in samenwerking met het KNMI en NMDC en met een bijdrage van het Ministerie van IenM de workshop Toekomstverkenning Luchtkwaliteit georganiseerd om met regionale, lokale overheden, bedrijven en burgers de toekomstige informatiebehoefte en informatiebeschikbaarheid in kaart te brengen.

Op het gebied van circulaire economie heeft TNO een omvangrijk netwerk met bedrijven, overheden en kennisinstellingen. Op 7 juli 2015 hebben wij met het Circularity Center, M2i, BMC en ISPT een workshop georganiseerd op het gebied van recycling van plastics. Rond het TNO initiatief Kringbouw 2.0 zijn verschillende workshops en sessies gehouden met stakeholders om te komen tot een adequate invulling van het programma dat zich richt op efficiënter gebruik van materialen in de bouw. Met HCSS is nauw samengewerkt rond materiaalstromen voor gebouwen. TNO heeft geparticipeerd in de formulering van het NWO programma Gesloten Kringlopen en zal dat de komende jaren doen als lid van de programmavoorbereidingscommissie namens T02. In 2016 zijn diverse gesprekken gevoerd met potentiele stakeholders als Philips, AKZO, van Gansewinkel, SITA etc. om vast te stellen waar onderzoekbehoeften bestaan en hoe TNO daarin een rol kan vervullen. TNO is actief in verscheidene Europese netwerken (RECREATE, Green-EU) en actief betrokken bij het formuleren van Europese onderzoeksvoorstellen.

Utrecht CASTEL Met onze partners Deltares en de Universiteit Utrecht hebben we de krachten gebundeld in 'Utrecht Castel'. In Utrecht Castel bundelen Deltares, TNO en de Universiteit Utrecht hun krachten in onderzoek naar bodem, diepe ondergrond, water en lucht. TNO zet aan de ene kant in op innovaties op het gebied van meten, monitoren en modelleren van stoffen in de lucht en water en de risicobeoordeling van blootstelling aan stoffen en aan de andere kant op circulaire economie waarbij ook ECN discussiepartner is. De officiële opening vond plaats op 28 december. http://www.utrechtcastel.n1/.

TNO-rapport 1 21 I 25

4.4 Literatuur

Publicaties (rapporten, boeken, artikelen, voordrachten, websites e.d. ) genoteerd volgens standaard. • TNO Report TN02015 R11637: Personal exposure to UFP • TNO Report TN)2015 R11609: Informatie over luchtkwaliteit: Resultaten van twee onderzoeken

onder gebruikers en aanbevelingen voor het verder ontwikkelen van een app • Draft paper Testfaciliteit voor gassensoren en resultaten voor NO2, Keuken et al. • Hendriks, C., Kuenen, J.J.P., Kranenburg, R., Scholz, Y., Schaap, M. A shift in emission time profiles

of fossil fuel combustion due to energy transitions impacts source receptor matrices for air quality. Environmental Science: Processes & Impacts, 17,510-524 doi:10.1039/C4EM00444B, 2015a

• Denier van der Gon, H. A. C., Bergstritim, R., Fountoukis, C., Johansson, C., Pandis, S. N., Simpson, D., and Visschedijk, A. J. H.: Particulate emissions from residential wood combustion in Europe — revised estimates and an evaluation, Atmos. Chem. Phys., 15, 6503-6519, doi:10.5194/acp-15-6503-2015, 2015.

• Hendriks, C., Kranenburg, R., Kuenen, J.J.P., van den Bril, B., Verguts, V., Schaap, M., 2015b. Modelling ammonia distributions across north western Europe using emission time profiles based on manure transport data, submitted to atmospheric environment Submitted:

• Wood, Richard, Konstantin Stadler, Tatyana Bulavskaya, Stephan Lutter, Stefan Giljum, Arjan de Koning, Jeroen Kuenen, Helmut Schiltz , José Acosta-Fernández, Arkaitz Usubiaga, Moana Simas, Olga Ivanova, Jan Weinzettel , Jannick H. Schmidt, Stefano Merciai and Arnold Tukker, Global Sustainability Accounting—Developing EXIOBASE for Multi-Regional Footprint Analysis, Sustainability 2015, 7, 138-163; doi:10.3390/su7010138

• Banzhaf, S., Schaap, M., Kranenburg, R., Manders, A. M. M., Segers, A. J., Visschedijk, A. J. H., Denier van der Gon, H. A. C., Kuenen, J. J. P., van Meijgaard, E., van Ulft, L. H., Cofala, J., and Builtjes, P. J. H.: Dynamic model evaluation for secondary inorganic aerosol and its precursors over Europe between 1990 and 2009, Geosci. Model Dev., 8, 1047-1070, doi:10.5194/gmd-8-1047-2015, 2015.

• Popa, M.E., A.J. Segers, H.A.C. Denier van der Gon, M.C. Krol, A.J.H. Visschedijk, M. Schaap, T. Rotickmann , Impact of a future H2 transportation on atmospheric pollution in Europe, In Press, Atmospheric Environment (2015), doi: 10.1016/j.atmosenv.2015.03.022

• Erisman, J.W., Dammers, E., Van Damme, M., Soudzilovskaia, N., Schaap, M., 2015. Trends in EU nitrogen deposition and impacts on ecosystems, Air and Waste Management Association's Magazine for Environmental Managers 65:31-35

• Fuzzi, S., Baltensperger, U., Carslaw, K., Decesari, S., Denier van der Gon, H., Facchini, M. C., Fowler, D., Koren, I., Langford, B., Lohmann, U., Nemitz, E., Pandis, S., Riipinen, I., Rudich, Y., Schaap, M., Slowik, J. G., Spracklen, D. V., Vignati, E., Wild, M., Williams, M., and Gilardoni, S.: Particulate matter, air quality and climate: lessons learned and future needs, Atmos. Chem. Phys., 15, 8217-8299, doi:10.5194/acp-15-8217-2015, 2015.

• Brunner, D., Jorba, 0., Savage, N., Eder, B., Makar, P., Giordano, L., Badia, A., Balzarini, A., Baro, R., Bianconi, R., Chemel, C., Forkel, R., Jimenez-Guerrero, P., Hirtl, M., Hodzic, A., Honzak, L., Im, U., Knote, C., Kuenen, J. P. P., Makar, P. A., Manders- Groot, A., et al.,: Evaluation of the meteorological performance of coupled chemistry-meteorology models in phase 2 of the air quality model evaluation international initiative (AQMEII), Atmos. Environ., 115, 470-498, doi:10.1016/j.atmosenv.2014.12.032, 2015.

• Ingrid Super, Hugo A.C. Denier van der Gon; Antoon J.H. Visschedijk; Marcel M. Moerman; Huilin Chen; Michiel K. van der Molen; Wouter Peters, Interpreting continuous in-situ observations of carbon dioxide and carbon monoxide in the urban port area of Rotterdam (submitted) 2015.

• E.W. de Bekker-Grob, A.D. Bergstra, M.C.J. Bliemer, I.J.M. Trijssenaar-Buhre, A. Burdorf, 'Protective Behaviour of Citizens to Transport Accidents Involving Hazardous Materials: A Discrete Choice Experiment Applied to Populated Areas nearby Waterways', PLOS ONE, D01:10.1371/journal.pone.0142507, 2015

• Inge Trijssenaar, 'betrek inwoners bij het treffen van maatregelen', Gezond West-Brabant 2014-2018, digitaal magazine van GGD editie 'veilig én gezond', http://ggdgezondwestbrabant5.gezondwestbrabant.n1/#!5-Betrek-inwoners-bij-maatregelen, 2015

• Presentatie, Inge Trijssenaar, 'Hoe effectief zijn de verschillende handelingsperspectieven? Ingrediënten voor zelfredzaamheid bij grootschalige incidenten met gevaarlijke stoffen', presentatie voor Contactgroep Gezondheid en Chemie (CGC) en de Nederlandse Vereniging voor Medische Milieukunde (NVMM), 10 september 2015, http://www.arbeidshygiene.nlivereniging/contact-groepen/gezondheid-en-chemie-cgc/

• Dimitra Tasoula, (2015) Safety assessment of Trans-boundary and Multi-modal Hazardous Materials Transportation: Concept development: The LPG and LNG cases, TUDELFT.

• H. Boot en N. Rosmuller, 2014, Risico's op de kaart, inzicht in veiligheid van multimodaal transport, in gevaarlijke lading, pp 27-31, februari 2014

• Dammers, E., Vigouroux, C., Palm, M., Mahieu, E., Warneke, T., Smale, D., Langerock, B., Franco, B., Van Damme, M., Schaap, M., Notholt, J., Erisman, J.W. (2015), Retrieval of ammonia from ground-based FTIR solar spectra, Atmospheric Chemistry and Physics, 15 (22), pp. 12789-12803. D01: 10.5194/acp-15-12789-2015

• Janssens-Maenhout, G., Crippa, M., Guizzardi, D., Dentener, F., Muntean, M., Pouliot, G., Keating, T., Zhang, Q., Kurokawa, J., WankmIIer, R., Denier van der Gon, H., Klimont, Z., Frost, G., Darras, S., and Koffi, B.: HTAP_v2: a mosaic of regional and global emission gridmaps for 2008 and 2010 to


study hemispheric transport of air pollution, Atmos. Chem. Phys. Discuss., 15, 12867-12909, doi:10.5194/acpd-15-12867-2015, 2015.

• Beekmann, M., Prévót, A. S. H., Drewnick, F., Sciare, J., Pandis, S. N., Denier van der Gon, H. A. C., Crippa, M., Freutel, F., Poulain, L., Ghersi, V., Rodriguez, E., Beirle, S., Zotter, P., von der Weiden-Reinmller, S.-L., Bressi, M., Fountoukis, C., Petetin, H., Szidat, S., Schneider, J., Rosso, A., El Haddad, I., Megaritis, A., Zhang, Q. J., Michoud, V., Slowik, J. G., Moukhtar, S., Kolmonen, P., Stohl, A., Eckhardt, S., Borbon, A., Gros, V., Marchand, N., Jaffrezo, J. L., Schwarzenboeck, A., Colomb, A., Wiedensohler, A., Borrmann, S., Lawrence, M., Baklanov, A., and Baltensperger, U.: In situ, satellite measurement and model evidence on the dominant regional contribution to fine particulate matter levels in the Paris megacity, Atmos. Chem. Phys., 15, 9577-9591, doi:10.5194/acp-15-9577-2015, 2015.

• Petetin, H., Beekmann, M., Colomb, A., Denier van der Gon, H. A. C., Dupont, J.-C., Honoré, C., Michoud, V., Morille, Y., Perrussel, 0., Schwarzenboeck, A., Sciare, J., Wiedensohler, A., and Zhang, Q. J.: Evaluating BC and NOx emission inventories for the Paris region from MEGAPOLI aircraft measurements, Atmos. Chem. Phys., 15, 9799-9818, doi:10.5194/acp-15-9799-2015, 2015.

• Kulkarni, S., Sobhani, N., Miller-Schulze, J. P., Shafer, M. M., Schauer, J. J., Solomon, P. A., Saide, P. E., Spak, S. N., Cheng, Y. F., Denier van der Gon, H. A. C., Lu, Z., Streets, D. G., Janssens-Maenhout, G., Wiedinmyer, C., Lantz, J., Artamonova, M., Chen, B., lmashev, S., Sverdlik, L., Deminter, J. T., Adhikary, B., D'Allura, A., Wei, C., and Carmichael, G. R.: Source sector and region contributions to BC and PM2.5 in Central Asia, Atmos. Chem. Phys., 15, 1683-1705, doi:10.5194/acp-15-1683-2015, 2015.

• Curci, G., Ferrero, L., Tuccella, P., Barnaba, F., Angelini, F., Bolzacchini, E., Carbone, C., Denier van der Gon, H. A. C., Facchini, M. C., Gobbi, G. P., Kuenen, J. P. P., Landi, T. C., Perrino, C., Perrone, M. G., Sangiorgi, G., and Stocchi, P.: How much is particulate matter near the ground influenced by upper-level processes within and above the PBL? A summertime case study in Milan (Italy) evidences the distinctive role of nitrate, Atmos. Chem. Phys., 15, 2629-2649, doi:10.5194/acp-15-2629-2015, 2015.

• Pouliot G., H. A.C. Denier van der Gon; J. Kuenen; J. Zhang; M. Moran; P. Makar, Analysis of the Emission Inventories and Model-Ready Emission Datasets of Europe and North America for Phase 2 of the AQMEII Project, Atmospheric Environment 115, 345-360, 2015.

• Jonson, J. E., Jalkanen, J. P., Johansson, L., Gauss, M., and Denier van der Gon, H. A. C.: Model calculations of the effects of present and future emissions of air pollutants from shipping in the Baltic Sea and the North Sea, Atmos. Chem. Phys., 15, 783-798, doi:10.5194/acp-15-783-2015, 2015.

• Hamm, N.A.S., Finley, A.O., Schaap, M., Stein, A., 2015. A spatially varying coefficient model for mapping PM10 air quality at the European scale. Atmospheric Environment 102, 393-405.

• Schaap, M., C. Cuvelier, C. Hendriks, B. Bessagnet, J.M. Baldasano, A. Colette, P. Thunis, D. Karam, H. Fagerli, A. Graff, R. Kranenburg, A. Nyiri, M.T. Pay, L. Rouïl, M. Schulz, D. Simpson, R. Stem, E. Terrenoire, P. Wind (2015), Performance of European chemistry transport models as function of horizontal resolution, Atmospheric Environment, 112, 90-105

• Thunis, P., Pisoni, E., Degraeuwe, B., Kranenburg, R., Schaap, M., Clappier, A., 2015. Dynamic evaluation of air quality models over European regions, Atmospheric Environment, 111,185-194, D01: 10.1016/j.atmosenv.2015.04.016

• Nickel, S., Schrtider, W., Schaap, M., 2015. Estimating atmospheric deposition of heavy metals in Germany using LOTOS-EUROS model calculations and data from biomonitoring programmes, Pollution atmosphérique [En ligne], N°226, mis á jour le : 03/09/2015, URL : http://lodelirevues.inist.fdpollution-atmospherique/index.php?id=4894.

• Amato, F., Zandveld, P., Keuken, M., Jonkers, S., Querol, X., Reche, C., Denier van der Gon, H.A.C., Schaap, M. (2016), Improving the modeling of road dust levels for Barcelona at urban scale and street level, Atmospheric Environment, 125, pp. 231-242.

• Marécal, V., Peuch, V.-H., Andersson, C., Andersson, S., Arteta, J., Beekmann, M., Benedictow, A., Bergstriim, R., Bessagnet, B., Cansado, A., Chéroux, F., Colette, A., Coman, A., Curier, R.L., Denier van der Gon, H.A.C., Drouin, A., Elbern, H., Emili, E., Engelen, R.J., Eskes, H.J., Foret, G., Friese, E., Gauss, M., Giannaros, C., Guth, J., Joly, M., Jaumouillé, E., Josse, B., Kadygrov, N., Kaiser, J.W., Krajsek, K., Kuenen, J., Kumar, U., Liora, N., Lopez, E., Malherbe, L., Martinez, I., Melas, D., Meleux, F., Menut, L., Moinat, P., Morales, T., Parmentier, J., Piacentini, A., Plu, M., Poupkou, A., Queguiner, S., Robertson, L., Rouïl, L., Schaap, M., Segers, A., Sofiev, M., Tarasson, L., Thomas, M., Timmermans, R., Valdebenito, A., Van Velthoven, P., Van Versendaal, R., Vira, J., Ung, A. (2015), A regional air quality forecasting system over Europe: The MACC-Il daily ensemble production, Geoscientific Model Development, 8 (9), pp. 2777-2813.

• Basner M., Brink M., Bristow A., de Kluizenaar Y., Finegold L., Hong J., Janssen S.A., Klaeboe R., Leroux T., Liebl A., Matsui T., Schwela D., Sliwinska-Kowalska M., Srmqvist P. (2015). ICBEN review of research on the biological effects of noise 2011-2014. Noise &Health 17: 57-82.

• Janssen S.A., Zuada Coelho B., Koopman A., Peris E. (2015). Annoyance due to vibration from freight railway lines in the Netherlands and Poland. Proceedings Euronoise 2015, Maastricht, the Netherlands.

• Basner M., Clark C., Hansell A., Hileman J., Janssen S., Shepherd K., Sparrow V. (2015). Aviation noise impacts — state of the science. ICAO (International Civil Aviation Organization) White Paper on Noise commissioned by CAEP (Committee on Aviation Environmental Protection).

• Michaud D., Keith S., Feder K., Voicescu S., Marro L., Than J., Guay M., Bower T., Denning A., Lavigne E., Whelan C., Janssen S., Leroux T., v.d. Berg F.(accepted for publication). Personal and situational variables associated with wind turbine noise annoyance. J Acoust Soc Am. 2015.

• Waddington D., Woodcock J., Smith M.G., Janssen S., Persson Waye K. (2015). CargoVibes:


human response to vibration due to freight rail traffic. International Journal of Rail Transportation 3: 233-248.

• Basten, T. Inzicht in complexe geluidssituaties door monitoring, presentatie tijdens lezingendag met het thema Geluid en Monitoring van de Nederlandse Stichting Geluidshinder (NSG), 23 juni 2015. Utrecht

• Van der Eerden, F. ,Combinaties van meten en rekenen in de aanpak van industrie- en verkeersgeluid, presententatie tijdens lezingendag met het thema Rekenen en Meten van het Nederlands Akoestisch Genootschap (NAG), 7 oktober 2015, Utrecht.

• Van der Eerden, F, Binnerts, B. Graafland, F. Model Based monitoring for industrial and traffic noise control, Proceedings Internoise 2015, 9-12 August 2015, San Francisco. USA

• Dittrich, M. Graafland, F. Eisses, A. Nijhof, M. Measured and calculated noise reduction of rail dampers and absorption plates on a high speed slab track, Proceedings Internoise 2015, 9-12 August 2015, San Francisco, USA

• Wessels, P.W., Basten, T.G.H., Design aspects of acoustic sensor networks for environmental noise monitoring, voorwaardelijk geaccepteerd voor publicatie in Applied Acoustics.

• Simpson, David and Hugo Denier van der Gon, "Problematic emissions - particles or gases?" Chapter 5 in: European Monitoring and Evaluation Programme (EMEP) annual status report, 2015 .

• ICCT (International Council on Clean Transportation), Workshop report, International workshop on marine black carbon (BC) emissions, TNO, Utrecht, September 16-17, 2015 : http:/Iwww.theicct org/events/2nd-workshop-marine-black-carbon-emissions

• Literature overview: cost-benefit analyses of safety measures reducing high-impact low probability (HILP) incidents (TNO-rapportage)

• Keuken M.P., Moerman M., Zandveld P., Henzing, J.S., 2015. "Total and size-resolved particle number and black carbon concentrations near an industrial area." Atmospheric Environment 122, 196-205.

• Keuken M.P., Moerman M., Voogt M., Zandveld P., Verhagen H., Steiwagen U., de Jonge D.,"Dispersion of particle numbers near road traffic in Amsterdam (the Netherlands) — comparison of standard and realworld emission factors." Submitted to Atmospheric Environment

B 2015 Congrespresentaties / invited lectures / workshops • Conference presentation at ISEEYoung 2015 (Utrecht): Exploration of sensor based personal PM10

and PNC exposure assessment methods: a measurement and a modelling approach. Eelco Kuijpers et al.

• Jan Duyzer: lezing over TNO Dashboard in Eindhoven. TU Eindhoven 20 mei 2015 • Ernst Meijer, Goedkope luchtwkaliteitssensoren, DCMR, 12 november 2015 • Ernst Meijer, Environmental Sensing Lab, Opening CASTEL, • Ernst Meijer, Validating Air Quality Sensors, Google/EDF/NPL workshop, 16 december 2015 • Aireas Kalibratie & Validatieworkshop, georganiseerd door TNO, oktober 2015. • Manders, Astrid, Bas Henzing, Arjo Segers, Antoon Visschedijk, Erik van Meijgaard. Martijn Schaap

Modelling the radiative impact of aerosols: off-line versus on-line approach, COST symposium Coupled chemistry —meteorology/climate modelling, Geneve, 23-25 February, 2015.

• Kuenen J.J.P., Denier van der Gon H.A.C., Henzing J.S., Visschedijk A.J.H., BC, EC and OC: Metrics, emissions and trends. Presentation at the TFEIP/US Department of Energy workshop on Black Carbon emissions. Milan (Italy). 13-14 May 2015.

• Denier van der Gon, HAC et al., Particulate emissions from residential wood combustion in Europe invited speaker. 20th EIONET Workshop on Air Quality Assessment and Management in Ljubljana (Slovenia), 5-6 October 2015.

• Henzing, Bas, Sampling and Measurement Protocols, Presented at Marine Black Carbon Emissions: Testing Protocols and Reporting, Instrumentation, and Emission Factors A technical workshop hosted by: The International Council on Clean Transportation, September 16-17, 2015. TNO, Utrecht, Netherlands.

• Curier, Lyana, Richard Kranenburg, Magdalena Jozwicka, Renske Timmermans, Hugo Denier van der Gon, Estimation of anthropogenic CO2 emission from urbanized regions in North Western Europe using OMI satellite NO2 observations and chemistry transport modelling, 17th GEIA Conference, Influence of Urbanization on Emissions Worldwide, 18-20 November 2015,Tsinghua University, Beijing, China

C Events en Media exposure 2015 • Persbericht 10 juni 2015: Persoonlijke meting werkelijke blootstelling aan (ultra)fijnstof in Eindhoven • Eindhovens Dagblad 12 juni 2015: 'Barbecue, vuurwerk en haard grote boosdoeners' • Interview Omroep Brabant over persoonlijke metingen fijnstof in Eindhoven. 12 juni 2015. • TNO stand bemand op Healthy Lungs for Life Event 26-27 September 2015 • Haarlems Dagblad, 26 September: Gezond sporten dankzij longarts • Het Parool. 26 September 2015: Een route via het Vondelpark. dat scheelt toch een beetje • Bijdrage aan LONGFONDS voorlichtingsfilm ikv Healthy Lungs for Life Event, September 2015

TNO-rapport j 24 / 25

• Heslinga D., Verstraeten J., Bolech M., de Vos S., TNO project 060.14372, Circular Economy for Technical Installations in Buildings, 2015

• Chivot, E. et al. The Circular Economy: Trends for Technology, Research, Innovation and Business: A Metaforesight Study with a Focus on the Construction Industry of Germany, Brazil and China, HCSS & TNO, 2015

• Moghayer, S.M., Husby, H. , and Boonman, H. J., Dynamic Behavioral Market Interactions in the Transition Towards a Circular Economy: a Heterogeneous Agent Approach, conference paper at the Conference for Complex Systems (CCS'15), Arizona (US), August 2015

• Moghayer, S.M., Husby, H. , and Boonman, H. J., Dynamic interaction of market and behavioural barriers in the transition towards a circular economy: a case of recycled tires, World Resources Forum (WRF 2015), Davos, Switzerland, September 2015

• Moghayer, S.M., Conference for Complex Systems (CCS'15), Arizona State University, Tempe, Arizona 28 Sept-2 Oct, 2015 — oral presentation in session 'Complex social ecological system' — The paper was selected as "Especially Worthwhile" paper selected among the the papers with the highest evaluation results by the reviewers.

TNO Ir. L.J.J. Kuster Managing Direoto nisation

25 / 25 TNO-rapport

5 Ondertekening

Delft, 1 februari 20

Thema Duurzame Leefomgeving - Duurzaam Bouwen - Smart Cities ...

Documents

Transcript of Thema Duurzame Leefomgeving - Duurzaam Bouwen - Smart Cities ...