'T DUVnÉ«uörcwrE

Nr. 18 - juni 1994

Vrijdag}4juni 199418.30 uur * Rondgang door het dorp19.00 uur * Kranswijding met medewerking van

de Toneelvereniging "Ik geniet"19.30 uur * Uiwoering door Harmonie Semper

Unitas van "de 1812 Ouverture" vanTsjaikowski

* Optreden dansgroepen* Opening tentoonstelling in de

Elsenhof* Verkoop St.Jansbrood onder de toren* Toren geopend voor beklimming

Aansluitend in de ElsenhoÍ:* Optreden dansgroepen* Uiwoering ouderentoneel* Muzikale omlijsting

Zaterdag 25 juni 199410.00 uur :t€ Uitbeelding oude

ambachten/beroepen* Tentoonstelling in de Elsenhof* Toren geopend* Beth-Hachajiem geopend

10.30 uur * Sport/spellendag* Optreden - dansgroepen

- veteranen sportclub15.30 uur * Ballonnenwedstrijd op het

Pastoor de Vochtplein16.00 uur * Sluiting tentoonstelling, l«ametr,

sport en spellendag20.30 uur * Brabantse avond

Met medenaerking van de toneelvereniging "Ik geniet" en optredensvan Sarnbekenaren en anderebekende Brabantse artiesten

rogrammaP

\994

öope,t

Feestp

. caÏ

§'

t294

%

ad,ae,)

Jíoo

%�

Zondag26juni 199410.30 uur * Misviering11.30 uur * Tentoonstelling in de Elsenhof

* Uitbeelding oude ambachten* Toren geopend* Beth-Hachajiem geopend

L2.30 uur * Brabantse koffietafelMet optredens van:- Jeugdharmonie- Tangertjes van St.Jan- Toneelvereniging

Open einde

© © Sambeeks Heem

© ©

Van heilige eiktot kerk en toren

We mogen ervan uitgaan dat ook de mensen inS arrbeek vele eeu\ilen geleden de namur als leidsmanin hun dagelijks bestaan aanvaardden en hun reli-gieuze gevoelens richtten op de natuur en op natuur-verschijnselen. Een heilige eik zal de plek van sa-menkomst zijn geweesl

Hoewel we het niet echt weten, is de kans groot dat SrWillibrord nrssen de jaren 690 en 739 ook hierzendingsarbeid verrichtte. Wie weet werden zelfsmensen uit Zannebeke in Geijsteren doorhemof zijnAn gel s aksi sche metge zellen en vol gelin gen gedoop t/Dan zouden zo'n 1300jaar geleden de eerste christe-nen nabij de heilige efr, misschien op het huidigekerlrterrein, hun eerste houten kerse neergerfrtkun-nen hebben.

Het oudste gevonden dokument, waarin Sambeek isgenoeffid, dateert van 15 oktober 1294. Daaromdurven we tru, 1994, het 700 jarig bestaan van deparochie te vieren - in de wetenschap dat de parochieveel ouder moet zrjn. Wellicht vinden we ooit een

ouder dokument dat opnieuw een dorpsfeest recht-vaardigr

Johan, heer van Cuijk, "schonk" in 1294de helft vanhet novaaltiendrecht aan het Sint Catharina Gasthuiste Grave. De andere helft ging naar de parochieker-ken van Cuijk, Beugen, Boxmeeren Sambeeken hunbijkerken (voor Sambeek: Vornrm, Mullem). Deschenking van ridder Jan beoogde hetverlcrijgen vanze1n eigen zieleheil en dat van zijn voorouders. Janvoelde zijn einde naderen en wilde, rB een turbulentridderleven, schoon schip maken. De novaaltiendenwaren niet op een eerlijke manier in zijn familieterecht gekomen. Voordien \ilaren zij door de plaat-selijke heer aan de Kerk ontnomen. De schenking\ilas dus niet meer dan een teruggave van gestolengoed.

Schenking of boetedoening? V/lj bewaren er in iedergeval een oorkonde aan, die het bewijs levertvoorhetbestaan van de parochie St. Jan de Doper in L294.

In de FraÍrkische tijd (400-700) zou het gebnuik

ontstaan a;jn, dat de stichter van een kerk, en dienserfgenamen, de parochie-geestelijke mochten voor-stellen. De bisschop moest wel goedkeuring verle-nen. De stichters waren in feite eigenaars van de kerk.In de tweede helft van de trvaalfde eeuw werd herei gendomsrecht omge zetin een patronaatsrecht. EenvorÍn van privatisering zou je kunnen zeggen. Devoonnali ge ei gen aar bleef een onderhoudsplicht hou -den. Daarvoor mocht hlj tienden heffen, hetgeen depastoors zelf al sedert de tijd van Karel de Grotededen.

Demede-financiering brachteen plaatsje in de hemeldichterbij.

De heren van Boxmeer en Culjk benoemden beurte-lings de pastoors (en later ook de predikanten) vanSambeek. De kerkbou\il in Sambeek zal dus ookonder wisselende begunsti gingen van beide patronaat-sheren zijn geschied-

De parochie Sambeek behoorde vanaf de vroegstetijden tot het zeeÍ oude parronaat Cuijk (negende

2

a

a

§\

f ''0,

r§

Bewijsstukken uit die tijd zijn er niet.

© © Sambeeks Heem

© ©

Alle feitelijke gegevens over de Sambeekseparochie en het plaatselijke geloofsleven zijnontleend aan het boek "Sambeek - ZannebekeSambeeks verleden rond Kerk en Toren - eenbijdrage tot de geschiedenis van het zuidelijkedeel van het Land van Cuijk", geschreven doorRien van den Brand (geboren in Sambeek) en in

juni 1986 uitgegeven door de StichtingSambeeks Heem ter gelegenheid van de viering

van het 500-jarig bestaan vande Sambeekse Toren.

Veel kerken in onze omgeving hebben een patnoon-heilige die verwijst nail éénvan de zeven Romeinsehoofdkerken. St. Jan Baptist of St jan de Doper werdde kerlqpatroon van Sambeek. In sommige stukkenwordt het dorp wel St. Jansbeek genoemd omdatmende oorspronkelijke betekenis van Zannebeke, hnd-beek, niet meer aanvoelde.

eeuw). Het maakte deel uitvan het bisdom Tongeren(later Maastricht-Luik). Het dekenaat Cuijk strektezrchuit over het gehele gebied ten oosten van de Peelen ten \ilesten van de Maas, van Orthen bij 's-Hertogenbosch tot de lijn Maasbree-Blerick.Omstreeks 1559 werd het dekenaat Cuijk een deelvan het nieuw opgerichte bisdomRoermond. In 1853kwam Sambeek onder het nieuwe bisdom 's-Hertogenbosch terecht, maar bleef tot 1929 wel deeluitmaken van het dekenaat Cuijk. In dat jaar werd hetdekenaat Boxmeer opgerichr

De eenheid in de religieuze wereldbeschouwing inSambeekhieldin de zestiendeeeuwop te bestaan. Deperiode van de Vrede van Mtinster in 1648, die eeneinde maakte aan de Tachtigi arige Oorlog, betekendeeen keerpunt. Al woeg kwam de nieuwe leer vanLtither, van Catvijn en van de Wederdopers over deMaas naar Sambeek. Voor de katholiekeSambekenaren braken zware tijden aan. De gerefor-meerde religie kreeg, vanuit Holland een voorkeurs-positie. De katholieke eredienst werd verboden, kerken inkoÍnsten werden gevorderd. Wie ondenrij s wildegeven moest vanaf 1650 van Gereformeerde huizeajn.Tot in het begin van de negentiende eeuw duurdedezetoestand voort, ondanks de katholieke meerder-heid van de bevolking.

Tot de woeg-middeleeuwse Sambeekse moederkerkbehoorden de filiaal- of dochterkerken van Vortumen Mullem.

De verering van St. Jan de Doper begon in de vierdeeeuw, vooral door de invloed van de Benedictijnen.Stichter Benedictus bouwde voor deze heilige eenkapel in Monte Cassino in ltalië. Als boetedoener enasceet was hij een voorbeeld voor allen die trachtenafstand te nemen van het wereldse. Ook zijnkluizenaarsleven sprak de mensen aan.

D

\a\.a

aL;I

.._!Eff

#J,

a-

)_, Jt-**-a

^-

-:

3

© © Sambeeks Heem

© ©

Grada van Os:meid onder twee pastoors

Grada van Os, nu 96 jaar, was dertien toen haarmoeder haar naar de Sambeekse pastorie bracht.Zijkreeg twee nieuwe jurken en twee paar schoenen,voor binnen en voor buiten, mee. Grada werd doorpastoor de Vocht voor dag en nacht aangenomen alshulpje van de huishoudster.

Grada maakte eerst een wandeling door de tuin. Debel grng: "Ga maar open maken", zeide huishoud-ster. Er stond een geestelijke voor de deur. Zijnwelkom \ilas: "Oh, een nieuwe hit".

PastoorDe Vocht sliep beneden, de kapelaanen Grada hadden hun slaapvertrekken bo-ven. Op een keer werd er 's-nachts gebeld.Grada dacht dat de pastoorhaar nodig had englng naarbeneden. De pastoorwistvan niets.De kapelaan riep: "khebben de ruiten inge-gooid!" Daar was de pastoor niet erg vanonder de indnrk. Hij zei "Oh, ga dan maargauw \ileer slapen.'We zien morgen \ilel water gebeurd is".

Tijdens een mis stond er eens een man, achterin de kerk, te praten. De pastoor ergerde zichen riep hem toe: "Jij, daarachtet houd jemond; anders ga je er maar uit". De man

verdween. Na de mis belde hij aan bij de pastorie, een

rozenlcrans in zijn hand."Als ik niet meer in de kerkmag komen, heb ik die rozenkrans ook niet meernodig". Pastoor De Vocht zei" "Maak dat je wegkomt; ik wil je niet meer zien".

PastoorDe Vocht stelde erprijs op om in de kamerteeten, pastoor Van Berkel, die hem opvolgde, at hetliefst in de keuken.

Grada van Os was er bij pastoor De Vocht voor dagen nacht, bij pastoor Van Berkel alleen overdag. Zijherinne*zich dat er tijdens de zomervakantie altijdneefjes en nichtjes van pastoor De Vocht op bezoekkwamen. Dan gaf een hele dnrkte.

De grote schoonmaak was ieder jaar weer een heelevenement, maar de wekelijkse wasdag niet minder.Bij het schrobben van de zolder moest Grada oplettenom niet met water te gooien. Anders was de kans opkortsluiting gloot en moest Herman Logtens weeropdraven.Grada dweilde de gangen eerst samen met DrikaBrouwers en later met Anna van Dinter."Het lvas een hele kaast, w&, die pastorie", zeiGradaonlangs. "Om die schon te houwe......"

Was er ergens feest in het dorp, dan wist men Gradagau\r te vinden. "Ga maar naar Grada van de pas-toof'.

De verzorgsters in het bejaardenhuis vragen weleensaan Grada: "Heb je woeger veel gehandwerkt?" Haarantwoord is telkens weer: "Ja, met de bezem".

:

:

I

4

In de oudc kerk fueÍt Grada menig uurtje "gehandwerkt".

© © Sambeeks Heem

© ©

Kerkpoetsen en tuinonderhoudDe Kerk kon en kan nog altijd beschilken over een legertje vrijwillig(st)ers. Hieronder de groep dames die sinds 1980elke week de bloemen verzoÍgen en om de drie weken alles poetsen en dweilen. Daaronder links een kiekje van ruim 50jaar geleden van de poesploeg van toen. De heren zorgen vmr tuin en plantsoen, aÍïrankelijk van de seizoenen.

5

© © Sambeeks Heem

© ©

D e T or e nfe e s te n worde n g e op e nd me t de wij din g v ande StJarukransen. Deze traditie is al eeuwen oud.Dit jaar is er een reden extra om een m.ooie tros ofkrara te moken. I-aten we met z'n allen deze mooietraditie lev e nd hou.dc n.Onderstaand een met toestemming overgenomenverhaal over dc geschiedenis van de StJanskrans.(Uit: "Lin"d dè is de sgowte plets" Ivenlvan Gerwen)Hoewel Sambeek niet met rurme wordt genoemd, Ísalles ook hier van toepassing.

'Inne pestoor, honderd kiendjes en duujzendbloemet'

Het ophangen op sintjansdag (24juni) van gewijdebloemennrikers of sintjanstrossen aan de huisgevelswas woeger een algemeen verbreid gebruik. In deKempen, in Peelland en in Vlaanderen is dit gebruikhet langst gebleven. In onze streken wordt de trosalleen nog gehangen in plaatsen waar sint Jan deDoper patroonheilige is van een kerk of kapel: Dui-zel,Oerle, Zandoerle, S oerendonk en S trijp blj Leende,maarook wel in de andere dorpen van de betreffendegemeenten: Eersel, Steensel, Veldhoven, Meerveld-hoven, Maarh eeze, Leende. Tegenwoordig wordenzelfs niet alle gemaakte trossen meer gewijd; menhangt ze T.onder meer op.De schoolmeesterP.N. Panken, diein devorige eeuwveel gehuiken, sagen, oudheidkundige bijzonderhe-den en dergelijke heeft genoteerd, schrijft daarover:"Daags voor St. ran plegen hier en daar te Bergeikdc j o n g e doc lters v an de s te ngels v an lut S t . I ars lauid,de lcorenbloem en de bladerenvan den rwtenboom oflinde een kraru te molcen en dien boven de voordeurlarer woninge n te langen. D e SintJ anstros, zoals diekrans heet, laat men daar lwngen totdat die ve r gaat" .

Enelders: " op Sintlarudag zijnte Bergeik de jongemeisjes, die nog geenen vrijer hebben gsvyoon devoorspra,ak een te krtjgen en krijgen zij er een dannoemen zij dien hunnen St. Jan" .

Dominee Hanewinkel vond op zijn "Reize door deMajorije" in l799het volgende: " Men is op sommigedorpen g€noon , om op trct Feest van roannes denD o op er, de n 24 v an Zomerrruxtnd, B lo eme n b ov e n dedcuren en vengsters der Hutzen te lwngen. Dit ge-schied zegt mcn, om dat St. Jan een liefhebber vanBloemen was. Andere gea,en dceze reden voor dit

gebruikop: Joannes lwameens ineene Stad,waar deInwooners hem wilden dooden; hij ging, wijl hetavond was, in een Huis; de Stedelingen versierdendat Huis met Bloem€n, om toch niet te vergeeten,w(Mr hij gekeerd was, €ït toen zij den volgenden dago ntwaakt e n, € fl lwn b o o s v o o rne eme n wil de n uin o e -

ren, waren alle Huizen door een Wonderwerk, opa)en de zelfde wijze met Bloemen versierd, zoo datmcn niet meer wist, in welk Huis Joannes zich be-vond, en hij ontlo,vam dw het lrcm dreigend,ga)aar.Om dit Wonder, het geen men voelen en tasten lcan, tevereeuwigen, blffi deeze gewoonte nog in zwang" .

In andere versies zijn de bloemen vervangen doornotetakken. In bepaalde streken worden op sint jannog wel notetakken aan de huizen gehangeD, vooralals een der huisgenoten Jan, Hans, Sjang, of Tiestheet. Het gebruik gaat terug op een heel oude niet-christelijke, maar wel godsdienstige rituelen, \ilaar-mee men een grotere vnrchtbaarheid van mens endier en een rijkere oogst wilde verkrijgen en waar-door boze geesten, duivels en heksen en de kwadewerkingdaarvan (ziekten en dood, brand, bliksemin-slag en andere natuuïampen) werden bezworen. Dekerkelijke viering van sint Jan de Doper, de rebel, delefhebber, de martelaar, is eigenlijk een natuurfeest,een boze-geesten-verdrijvend feest ook. Geen kerke-lrjk feest zitzovol symboliek en folklore als juist StJan, en Kersunis trouwens ook Twee katholiekefeesten, op merkwaardige dagen: midzomer en mid-winter.Deze feesten zijn restanten van een heel oud"heidens" geloof, écht geloof en enorrne verbeel-dingskracht.

Predikers en zendelingen treffen in dekersteningsperiode bij de inboorlingen allerlei "bU-geloof' aan, dat het bereiken van hun doel enorm inde weg staat. Ook hier, want totvandaa gzrjnveel vandie "heidense" gebruiken nog in zwffig, welis\ilaarvervormd door vele eeu\ilen kerkpraktijk. HetConcilium gerÍnanicum van 21 april 742, een soortsynode, door Bonifatius en Karloman, een Frankischhofmeier, speciaal bijeengeroepen om maatregelente nemen tegen grove resten van bijgeloof, bepaalde,"dat de geestelijkheid ervoor heeft te zorgen, dat hetkristenvolk geen heidense gebruiken in ere houdt, enzich daarom stipt onthoudt van dodenoffers, waar-zeggenj, toverij, amuletten, het voorspetlen van detoekomst uit de vlucht der vogels, bezweringen, vanalle godslasterlijke \nrren die noodvuren genoemdworden, het hangen van bloemen en kruiden en van

6

Over de sintjanstros© © Sambeeks Heem

© ©

alle andere heidense gebruiken van welke aard danook". Hetvervolg daarop, het Concilium listinense inEstinne s - au - mont in B el gisch Henegouwetr, verboodin 745 nadrukkelijk "het gebruik van dit kruid"(bedoeld is de sintjanstros) als zijnde een "indiculussupertitionem paganarum", een duidelijke aanwij-zing van heidense bijgelovige praktijk. In 572 hadbisschop Martinus van Braga in NW-Ponugal albepaald, dat het kristenen niet betaamt heidensegebruiken in ere te houden, zoals "het sieren van dehuizen met bloemetr, groen en boomtakken".

Na enkele eeuwen gepoogd te hebben de kwalijkegebruiken uit te roeien zagde officiële kerk in, datzedit onmogelijk voor elkaar kon krijgen. De kerkaccepteerde daarom de resterende oude gebruiken,wijdde ze toe aan een of andere geliefde heilige enging er plechtig met kwast over. Tot op de dag vanvandaag; bij de Strijper Kapel werd in L973 vóór dewijding van de tnossen dit gebed gesproken:"Heer God, almachtige vader, wíj mensen leventemidden van uw schepping.....dflarom vertrouwenwij ons toe aan U . Op voorspraak van St. Jan vragenwij u: bescherrn ons en zegen ons. Zegen ook detros sen, welke zij hebben geplukt en verzameld, wantdaarin geven wij uiting van ons geloof, dat Gij onsaller Vader zijt, die zorgt en bescherrnt tegen alleonheil vandaag en alle dagen, tot in de eeuwen dereeuwen. Amen" .

De sintjanstros bevat bijna overal een aantal magl-sche planten. Het groen van noteblad, varens en

takjes van de op palrnzondag gewijde palm worden erin verwerkt om de heksen te ergeren, die dan verdwij-nen; groen is namelijk de kleurvan de hekserij. Maarde varens in de tros, oude toverplanten hebben ookduidelijk met St. Jan te maken: dekoningsvaren(eerbewijs) slaat op de doper, deadelaarsvaren eert de Evangelist, van\ilege de be-schreven visioenen in de Apocallps. Alleen desintj an snacht i s ge schikt om toverkrachti ge varen s envaren"z.aad" te vetzamelen. Varens zouden ontstaanuit het bloed van Joannes en ze"bloeien" alleen in desintjansnachr Het geheimzinnige fijne "rÀad" moetworden opgevangen door een schone doek, liefst eenkelkdoek, te leggen onder de varenplanq rond dedoek nroesten zevenkruisjes van vliertakjes wordengestoken. Varen s komen nog voor in de sintj anstnossenondanks de decreten van verschillende bisschoppen.Varenzaad,van de sintjansnacht in de schoenen zouonzichtbaar maken.

K rans maken bij Kos en Minn H erdrilcs van de Weemin de Schildcrstraat.23 Juni 1953.

Koeien, die peterselie te eten krijgeo, die opsintjansdag of een dag laterwerd geplukt, zouden nietbetoverd kunnen worden. Met venkel, geplukt engezege nd op sintjansd r5,kunnen tovernaa$ wordengeweeÍd, als daarmee de sleutelgaten zijnbewerkt ofhet Íurn de deuris gehangen. Venkeltakken werden inFrankrijk negen maal door het sintjansvuur gezwaaid

en hadden dan een heksenverdrijvende laacht. Ho-rens en uiers van geiten en koeien werden metsintjansvenkel gewreven tegen betovering van demc I k. Heksen werden onzichtbaar met boerenlvonn-kruid dat in de sindansnacht was geplukt.Op sindansdag moet men vooral niet onder een boomin slaap vallen. Het langdurige en lcrachtige licht vandie dag verdrijft de duivel uit de bomen, die wel eensin een slapend mens zou kunnen kruipen.Sintjanskruid, een hertshooi, zonderpraten en zonderomkijken geplukt precies om twaalf uur 's middagsop sintjansd?E,helpt tegen bliksem, bnand en toverij,als het aan de zoldering of voor de ramen wordtgehangen. Elders helpen vlier- of notebladeren tegenhetzelfde. Wortel van salomonszegel geeft voor-spoed, mits uitgegraven op sintjansdag.En met klavertjesvier, geplukt op de vooravond vanSt. Jan, kon men heksen en tovernaÍfs opsporen,maar ook verborgen schatten. Hzzelaarstokken, die

7

© © Sambeeks Heem

© ©

als wichelroede moesten dienen, werden in desintjansnacht gesneden; met deze stokken kon menbronnen en schatten ontdekken. S intj an sgordel s, laan-sen van bijvoet om het middel gedragen, hielpentegen ziekten en ander kwaad. De planten moestenwel op sintjansdag worden geplukt en de gordelsmoesten na toepassing in het sintjansvuur wordengegooid.Als men op St. Jan voor zonsopkomst marjolein,ijzerhard, mirte, drie venkelwortels en drie venkel-bladeren vetzÍLmeld had, kon men met dit mengsel,gedroogd en tot poeder gewreven, een meisje in dekortste keren in haarhemd ziendansen als het in haarrichting werd geblazen. Een aardig liefdesmiddelvinden \ile in Die Evangelien vanden Spinrocken, eenboekje datin 1480 in Brugge verscheen en in l662ineen nederlandse vertaling uitkwam: "\ryil een wou,dat haer man haer hartelijck minne, die legge in sijnenslincken schoen een blad van een noteboom, gheraeptop St. Jansavont totdat men noen luijdt, etr hij sal sewonderhjck lief hebben". De walnoot gold als sym-bool van vnrchtbaarheid. Men hing wel veruilverdeof vergulde walnoten in de kerstbomen. In een goednotenjaar zouden er ook veel kinderen geboren \ilor-den.

Er zijn met St. Jan meer vnrchtbaarheids- en boze-geesten- \ilerende gebruiken. Het sintj ansklokluidenin Limburg heeft iets te maken met verjagen vanduivels. In Vlaanderen werd op sintjansavond eenkrans van graan gevlochten, die werd bewaard om erop voorspraak van sL ran ziek vee mee genezen telaijgen. In West-Vlaanderen, o.a. in Kachtem, wordtSt. Jan aangeroepen tegen seskens of stuipen vanmens en vee, die daar sintjansziekte heet. Regen opSt. Jan voorspelt een natte oogst. Tot voor kort werdin Leende en Strijp in alle woegre op sintjansdag nogdauwwater verzameld door met schone doeken doorhet bedauwde gras te slaan en die uit te uningen in eenfles; dit sintjanswater werd bewaard tegen oog-aandoeningen en hoofdpijn.In Beugen werd op Z3juni de sindanstak - meestaleen notetak - boven de deur gehangen. Als de hooi-oogst binnen was werd deze offenak versierd metlinten en bloemen en russen het hooi gelegd tegenhooibroei en brand.De sintjansvuren zijn eigenlijk levensvuren,vruchtbaarheidsvuren; vgl paasvuur, meivuur,sinmaartensvuur, kerstlicht, kerstvuur. Hier en daarwerden katten in het sintjansvuur gegooid. Elderswerd het vee een aantal malen rond het vuur geleid.

De kermis van Domburg (Walcheren) begon opsindansavond met het stoken van grote vuren in deduinen. Er werd daarbij rond en over het vuur ge-danst; het vlas zou zo hoog groeien als de hoogstespringer boven de vlammen uit sprong. Verkooldestokken uit het vuur werden tegen blikseminslag opde daken gegooid. 'Waar de rook van het vuur bteefhangen, zou de oogst hetrijkst zijn.Het buiten dansenin de sindansnacht, al of niet rond het vuur, gold alszuiverend en geneeslcrachtig, vooral bij huiduitslag.Het naakt rollen door gras met sintjansdauw helpttrouwens nog beter tegen huidziekten. Bij Poitou inde Auvergne worden met St. Jan zonneraderen, metstro omwonden wielen van een boerenwagen, meteen gewjde kaars aangestoker, waarna de brandendewagen door de velden werd geredeÍI. In Duitslandwerd op veel plaatsen een brandend rad van een hogeheuvel gerold.

De sintjansvuren gaan terug op de Baldervereringvan de germanen. Op 24 jwri vierden de gennanen hetfeest van de zonnekeer. Balder is de god van de wittedag (midzomer), van licht en zomer, van mannelijkeschoonheid, van rechtschapenheid en rvelsprekend-heid. Het lag voor de hand dat het St. Jan werd, die deplaats van Balder moest innemen en niet een andereheilige. op tempelwijdingsda g, 24 september, werdaan de oude Zacharias de geboone van een zoonaangekondigd, dieJoannes zou moeten heten;Z4 junimoet dus de geboortedag van die zoon zrjngeweest.Sintjanneke was bovendien precies een halfjaar oudtoen Christus op midwinterdag geboren werd, otr ookwerd hij gezien als een nog wel door de hemelgegeven teken van vnrchtbaarheid.

Om stneek s zomeÍzon newen de ajner du i del d ke keer-punten in de natuur te bespeuren. De voorjaars-planten zijn uitgebloeid en de uitbundige bloei van devolle-zomer-planten is op het hoogtepunl De meestegrassen dragen zadeu het hooi is binnen. Bij dehoutige planten is het eerste lot, het voorjaarslot,uitgegroeid; maar er zijn tevoren nieuwe knopengevormd, waaruit na midzomer nog eens loten uit-botten: het zomerlot of sintjanslot, dat veel korterblijft en bij veel houtsoorten vóór de winter niet eensmeer volledig verhout. Omstreeks St. Jan is hetdaarom de gunstigste tijd voor het knippen van dehaag en het snoeien van bomen. Met het steken vanasperges wordt opgehouden met st. Jan en deaspergebedden worden geslecht; de uitlopendesintjansknoppen kunnen dan nog zorgen voor het

8

© © Sambeeks Heem

© ©

aansterken van de aspergeplanten. De linden en devlieren bloeien omstreeks Sr Jan. Dan bloeit ook hetvlas, al is het maar een handbreed hoog. Noten,appels, peren, druiven,en mispels begrnnen aan de

diktegroei. En ook de zaden van het graan wordendikker en voller.

De sintjanstros is een kruidenruiker van planten, dieniet gesneden, maar met de hand geplukt moetenworden. Vroeger gebeurde dat plukken onder plech-tig stilzwrjgen in de avond van 23 juni na de eerste

sintjansmis. De tnos moet eigenlijk worden gemaaktdoor de oudste nog thuis wonende dochter. De rui-kers worden meestal samengebonden. In Duizel,Oerle en ook wel in Strijp zietmen prachtige boeket-ten, die op karton worden genaaid. Soms worden debloemen en bladeren in een aardappel gestoken; ze

bhjven langer fris. Door de sintjanstros is een huisvolgens oud geloof gewijwaard van blikseminsl&g,brand ,veeziekten, misoogst en andere onheilen. Maarde tros heeft ook een algemene geluk-brrengendelcracht.

Meestal was er een of andere vonn van processie opSt. Jan. In laren is er nog altijd een versoberde vonnvan de woegere zeer grote processie naar hetsintjanskerkhof. In Duizel tnelc op de zondag na Sr

De longe Wacht mct hun St.Janskransen23 ïuni 1937

Jan de sintjansvaart, tevens sacramentsprocessie inStrijp trekt de schut, het gilde van Sint Jan Baptisto,op de avond van sintjansdag naar de Sintjanskapel,gevolgd door mensen van Irende en Strijp. Het is de

enigedag waarop dezekapel \ileereenH. Mis gelezenwordt. Op verzoek van de schutterij gebeurt dat \ileersinds St. Jan l962.In'tjaar voor het torenjaar \ras daterg schoon. St. Jan viel op zondag en de mis was toenin de voormiddag. Een groter aantal mensen dangewoonlijk trok achter de schut aan naar de Kapel-berg. Het ruime land met veldvnrchten en koeien,omzoomd door bossen, de Blaos in de verte en de

bomen rond de stille kapel vormden een prachtigeomlijsting van dit gebeuren.ker storend waren welde automobieltjes. De kinderen droegen kleurigetrossen. En staken die bij de wijding hoog op om maarzeker enkele druppels van de zwaaiende kwast tevangen. Vroeger werden er drie trossen gehangen,

symboliek van de Drievuldigheid. De drie trossenwerden soms bijeengebonden, Bescheiden doorvergeetmijnietjes. Er waren tnouwens woeger op SrJan, het "zomerkersÉeest" ook drie H. Missen. Devigiliemis op de vooravond van St, fan \ilaarna dekruiden voor de tros werden geplukt. De nachmis

9

© © Sambeeks Heem

© ©

van St. Jan begon om twaalf uur 's nachts. De derdemis was in de dageraad. De troswijding had plaats inde nachtmis.De gewijde tros wordt aan de buitengevel gehangetr,meestal naast de meest gebruikte deur, de achterdeur,maar ook wel aan de voorderlr. In Oerle links en inDuizel gewoontijk rechts van de deur, hierveelal aande bovenstijl van het bovenlicht boven de deur.

In Gelderland werden vooral sintjanskronen gehan-

BeD, waaronderwerd gegetetr, gedronken en gedanslDit oude vnrchtbaarheidsgebruik leidde tot seksueleuitspattingen, wÍLarom de sind an slcronen werden ver-boden: in 1548 in Nijmegen, in 1603 in Grave.

In zijn eenvoudigste vorm bestaat de sintjanstros uitmaar éénplant. Dikwijts is heteenvoudig een tÍlk, vanvlier of walnoot. Hier is dat meestal sintjanskruid.Maarnu zijn ertwee soorten, die sintjanskruid heten:een hertsh@i, Hypericum perforatuffi, en een vet-kruid, Sedum telephium, dat ook hemelsleutel heerBeide planten komen in het wild voor, maarde wildehemelsleutel en een enkele tuinvonn daarvan wordtook in nrintjes gekweekt, vooral in sintjansdorpeÍI.

De Hlpericum heet ook wel wonderkruid, wond-kruid, duvelsjacht, jaag-den-duvel of godewaar, eD

dat zegt al genoeg. van de bloemen maakt mensintj an solie tegen brandwonden, kneu zin gen, gezwel-len en verstuikingen. De plant bloeit omstreeks mid-zomer.Het andere sintjanskruid of hemelsleutel heeft dikkevette bladeren. Het bladsap helpt tegen eczeem enwratten en heet daarom ook wondkruid ensmeerwortel. De plant is net als huislook een donder-kruid tegen onweer. Het is zeker een sterk magischkruid, dat lang nadat het geplukt is nog leefr.

Afgeplukte blaadjes vormen worteltjes en kunnen toteen nieuwe plant uitgroeien. Hemelsleutel bloeit nogniet met St. Jan, maar de stengels in de aan de huizenhangende trossen richtten zich op, en daarom heet deplant in de Kempen wel zolderklimmer. De hangendestengels kunnen zelfs in bloei komen. Die bloei valtdan omstreeks 29 aa,gustus, St. Jan Onthoofding ende bloemen zijn nog wel roodachtig ook. "ZieÀenouwel!?" zegt men dan tegen hen, die niet "in de trosgeloveÍI".De sindanstrossen hebben in elke plaats of streek eenandere samenstelling, maar sintjanskruid moet eraltijd in zinen. De sintjanstros van lrende en Strijp

Het Srr4 ntlnniwgilde tijdens de Torenfeesten van1986, uiteraard met een StJanskrans.

bevat veel wilde pl an ten : één of beide sintj an skruiden(Hwericum perforatum en Sedum telephium), een ofandere varen (lie fs t kon i n g svaren, Osmunda re galis ),een zeggesoort (meestal cyperzegge, Carexpseudocyperus), korenbloem (Centaureacyanus),koekoeksbloem (Lychnis flos-cuculi), gelelis (kis pseudacorus),madeliefjes (Bellis perennis).Uit de tuin worden nog aan de tros toegevoegd witteen roderozen, viooldes en spaans gras, (een witbont-gestreept siergras, Íreestal Holcus ianatus' albovariegatus'); noteblaren vonnen de ondergrondvan de ruiker. Dit geheel mag worden aangevuld metgraanhalmen, witte snoffels (Dianthus plum) rode ofroodbonte li evermenneke s (Dian th u s barbatu s), wittehemd skn eupke s ( Chry s anthemum p arthen ium ), witte,gele of oranje lelies (Lilium spec.) en andere ouder-wetse tuinbloemen. De varens mogen veryangenworden door zilverschoon (Potentillla anserina) ofduizendblad (Achillea millefolium). De witte enblauwe bloemen in de tros eren de onschuld en demaagdelijkheid van Sint Jan, de rode bloemen zijnmartelaarschap. De gele bloemen houden nog ver-band met de woegere zonnesymbliek.

t0

© © Sambeeks Heem

© ©

*8{€ 18LZ Ouverture 8*{€

Peter IIj itsj Tsj aikovvski

Eén van de hoogtepunten van de parochiefeesten wordtongetwijfeld de uiwoering van de 1812 Ouverture vanPeter njitsj Tsjaikowksi door Harmonie Semper Unitasonder leiding van Geert Mooren.

Tsjaikowski schreef dit werk voor de inwijding van de

Verlosserskerk in Moskou. Deze kerk werd gebouwd terherinnering aan de Russische veldtocht van Napoleolt.

Op het toppunt van zijnmacht ondernam Napoleon Bon-aparte op22 juni lSlzmet de Grande Armée van 650.000man zijn veldtocht naar Moskou, met de bedoeling hetRussische r[k te onderwerpen. Hij heerste al van Kiel totVenetië envanFlorence tot Den Helder. Op 14 september1812 rukte het leger Moskou binnen. Tevergeefs wachtteNapoleon in het Kremlin, temidden van de door Íeusach-

ti ge branden geteisterde stad, op v redesonderhandelaars.De Russen bleven echter doorvechten. Op 19 decemberl8l2 gaf Napoleon de opdracht voor de terugtocht; metnog circa 100.000 man die de strijd hadden overleefd. De

meesten van hen kwamen om doorhonger en ellende in de

barre winte rse kou. Achterblij vers werden doo r partis anen

gedood. Totovennaatvan nmp brak, nade oversteekvande Berezinavlektyfus uit; daaöij kwamen weer duizen-den soldaten om.

Tsjaikowski werd op 7 mei 1840 geboren en stierf op 6november 1893 aan de cholera na het drinken van besmetwater, misschien \ilel met opznt.Zjn leraren vonden zijn muzikale aanleg aanvankelijkniet bijzonder. Na een studie aan de Rechtenschool te

Petersburg gtng hij als beambte werken bij het Ministerievan Financiën. Van die ervaring bleef weinig hangen,

want hij kon absoluut niet met geld omgaan. Een rijkebewonderaÍuster, mevrouw Von Meck, betaalde zijn schul-den en ondersteunde hem jarenlang. Daarna kreeg hij eenjaarlijkse toelage van de Tsaar.

In 1863 ging Tsjaikowski studeren aan het pÍls opgerichteconservatorium in Petersburg. BU het verlaten van ditinstituut onwing hij een prijs voor compositie. Een jaarlater benoemde het conservatorium in Moskou hem tottheorieleraar; hij hield dit elf jaar vol.Tijdens deze pe-

riode componeerde hij ondenneer Romeo en Julia.Zijnhuweluk in 1877 duurde slechts erkele weken; "nogenkele dagen langer en ik was gek geworden".

De uiterst verlegen Tsjaikowski dirigeerde pas in 1887

eigen werk, eerst in Moskou, daarna in bijna alle grotesteden van Eutopa

De 1812 Ouverture werd de eerste keeruitgevoerd op hetplein voorde Verlosserskerk, compleet met klokgelui en

kanonschoten. Op vrijda gZa juni herhaalt Semper Unitas

dit spectakelstuk op dezelfde wijtn, als afsluiting van de

Sr Janskransenwijding.

11Frarue troeryn bij Smolerck, 1812.

© © Sambeeks Heem

© ©

Tijderx de feesten worden een aantal nieuwe"Sambeekse" artikelen en souveniers te l<.oop

umgeboden, utteraard tegen gunstige prijzen.Hieronder volgt een overzicht:

* Mosel-wijn (0.75 l) van Droog tot Kwaliteit4 prijsklassen: Fl. 7,50 I 8,-- I 9,-- I 10,--Bij afname per doos van 6 stuks: kortingTarcru loten van Fl. I,-- per stuk met als prijseen weekendarangement naar Valwig ald Mosel

* Kaarc met vignet van de Parochie; 19 cm hoogen 5 cm doorsnede: Fl. 5,50

* Luchtfoto dorpskern Sambeek (15 x 20) Fl. 4,--* Delftsblauwe bord met de huidige kerk en

toren, doorsnede 23 cm: F[. 25,--* Verjaardagskalender met 12 afb,eldingen in

kleur van Sambeekse amateurschilders: Fl. 15,--* ttMaria van Brabanttt verhaaldes en gedichten

in Sambeeks dialect door Frans Wijers: Fl. 15,--

En verder natuurlijk:* St.Jansbrood (prijs ter plaatse)* Sambeekse vlag Fl. 7,50* Ansichten van oud-Sambeek, sede van 8: Fl. 6,--* Torenboek van Rien vd Brand: Fl. 29,50* diversen, zoals oude nuÍnmers Duvelsklökskes,

en andere uitgaven van het Sambeeks Heem* Sambeekse sticker: Fl. l,--* Replica Sambeekse toren (schaal 1:100) Fl. 75,--* Tentoonstelling Elsenhof: Henk Daanen expo-seert met 250 oude Sambeekse foto's en tientallenboeken vol kranteknipsels uir vervlogen tijdenl

Consumptiebonnen à fï. 2r-- per stuk,alleen geldig tijdens de feesten en te

gebruiken op het feestterrein bij en inde Elsenhof en de Gouden Leeuw.

Aanbieding: tijdens de Parochiefeesten kostende kalender &"Maria van Brabant" SAMEN:

Fl.25r-

5r. Jan BaprísrsarnbeeÍr

o

1. Ireer on§ eenvouög levenIn sprjs en drank en kleed,V9ant weelde voert tnt zotrde,Tot booshei4 laag en wreed.

KeerYersSt. Jan, hera.ut des fleren,Ilflaak recht ook onze baan,Opdat wij na d.it levenNaar Jesus Christus ga,a&

Z.I'eer ons vr[imoedig sprekenÏ.*aar Gods gebod en leer,TYant wie r;an Hem gettrigetrrZien Ifem in glorie weer.

Keervers:3. Leer ons bLijmoedis lijden

Voor Christus, onzen God,T9ant slechts door Eem tfr volgenWordt hemelreugd ons lot.

KeerYers:4. Leer ons het, L.am Gods tn vinden

Fn volgen Eroom en vroed,T9ant ook Toor on-e zondenYergoot Eet eers Zijn Bloed.

Keersers:

Welwillend afgestaan door Mew. L. Haerkerc

Stit*rtinsSambeels"Fleem

Duvelsklökske 18 is een uitgavevan de Stichting SambeeksHeem, juni L994Met medewerking van:Cor Borsje, Mien Denen, MienHutten, Tonnie & .ïos KuijpersGratis huis (Mn huis, dar*zij deRabobar*.

© © Sambeeks Heem

© ©