Sporen vande Groote OorlogWandeling in Watersite en

Centrum

WOI 100 jaar later...We gaan op zoek naar sporen van de Groote Oorlog in Vilvoorde en her- ontdekken verhalen uit het dagelijkse leven tijdens de bezetting. We vernemen hoe Dikke Pie de Duitse troepen heeft tegengehouden, waarom er een Amerikaanse vlag wapperde aan de bloemmolens Drie Fonteinen en hoe de voedselverdeling verliep…

Deze wandeling ongegidst afleggen?Op de belangrijkste punten langs het parcours tref je een QR-code aan die je kan scannen voor meer achtergrondinformatie.

Inhoud p.3 Spionnen in Vilvoorde (n°1) p.4 De koning van Beieren bezoekt Vilvoorde (n°2) p.4 Het Hulp- en Voedingscomiteit van Vilvoorde (n°3) p.4 Bedeling van volkssoep in het slachthuis (n°4) p.5 Voedselbedeling in de gemeenteschool in de Vestenstraat (n°5) p.5 Verdwenen kazerne van de wielrijders-carabiniers, Tyndalepark (n°6) p.5 Onderwijs tijdens de bezetting (n°7) p.6-7 PLAN CENTRUM + SCHEMA WANDELING p.8 Een officierencasino in de Rooseveltlaan (n°8) p.8 Deportaties van werklozen naar Duitsland (n°9) p.8 Activisme in Vilvoorde (n°10) p.8 Kommandantur (n°11) p.9 Koekjesfabriek Delacre (n°12) p.9 Een melkerij en wasserij in de fabriek Legrand (n°13) p.9 Meense vluchtelingen (n°14) p.9 Standbeeld Koning Albert I (n°15) p.10 Ontploffing Favier (n°16) p.10 Bloemmolens Drie Fonteinen (n°17) p.10 Kasteel Orban in het park Drie Fonteinen (n°18) p.10 Het Tuchthuis (n°19) p.1 1 Patatten op het Heldenplein (n°20) p.1 1 Goedkoop restaurant in de Stadskam (n°21) p.1 1 Dikke Pie (n°22)

2

In de nacht van 2 op 3 augustus

laat burgemeester Xavier Buisset

de commandant van de burger-

wacht wekken: Duitsland heeft

België de oorlog verklaard! De

burgerwacht trekt de wacht op

aan verschillende strategische

punten. Op 20 augustus merkt de

compagnie van Pierre Lafaut

- beter gekend als Dikke Pie - de

eerste Uhlanen op, Duitse verken-

ners te paard. Enkele uren later

trekken de eerste Duitse soldaten

Tijdens de oorlog zijn heel wat spionnen actief, ook in Vilvoorde. Eén van hen, politieagent Antoon Burgos, woont in een huis in de Preckherstraat. Eind 1916 wordt zijn spionagenetwerk volledig opge-rold. De Duitsers veroordelen hem samen met zijn vrouw ter dood, maar ze krijgen gratie en worden naar Duitsland gedeporteerd. Arthur Van Poucke was een andere Vilvoordse spion van dat netwerk. Net voor de Duitsers hem naar Duitsland sturen, huwt hij nog zijn verloofde tijdens een emotionele dienst in de gevangenis van Ant-werpen.

1

“Roode weerglanzen kleuren bij scheuten den zwarten hemel, de richting

van Vilvoorden uit waar vanochtend het kanon heeft gedonderd.”

door de stad. Het centrum van

Vilvoorde blijft gespaard van

grote gevechten, maar voor de

inwoners betekende die 20ste

augustus wel de start van 4 jaren

van voedselschaarste, rantsoene-

ring, werkloosheid, deportaties

en opeisingen. Gouverneur-gene-

raal Von Bissing zou het bezette

land besturen vanuit Vilvoorde,

de stad wordt het toneel van

spionnen, activisten en Meense

vluchtelingen…

De Vilvoordse spionnen worden aan het strengste gevangenisregi-me onderworpen en krijgen amper brieven of pakketjes, maar overle-ven wel de oorlog.

Spionnen in Vilvoorde

3

De koning van Beieren bezoekt VilvoordeOp 19 januari 1916 krijgt de stad hoog bezoek: Ludwig III, koning van Beieren komt het Bayerisches Landsturm - Infanterie - Bataillon Amberg schouwen, dat in Vilvoorde gelegerd is. Om Duitsland te over-tuigen van de goede behandeling van de Belgen worden kosten noch moeite gespaard: de bezetter ver-plicht Vilvoordenaars vlaggen uit te hangen en betaalt zelfs mensen om de koning te komen toejuichen. De Duitsers kleden de Grote Markt aan met kerstbomen en een triomf-boog.

Het Hulp- en Voedingscomiteit van VilvoordeBij de inval van de Duitsers worden heel wat arbeiders plotsklaps werk- loos. Bijna de volledige bevolking zal gedurende de bezetting aan- gewezen zijn op voedselverdelin-gen. Een lokaal Hulp- en Voedings-comiteit organiseert de verdeling van voedselrantsoenen en bedeelt soep. Dit comité had zijn zetel in de huidige Portaelsschool voor Beeldende Kunsten.

2 3

Bedeling van volkssoep in hetslachthuis In het vroegere slachthuis (afge-

broken in 1966) wordt aan de be- hoeftige bevolking de zgn. volks-soep verdeeld. Dagelijks schuiven Vilvoordenaars massaal aan met potten en ketels voor een portie soep. Een halve liter kost 5 centimes. In juni 1918 worden er niet minder dan 223 000 porties uitgedeeld. Het Volkshuis, de coöperatieve van de socialisten, staat in voor de bereiding ervan.

4

4

De (afgebroken) kazerne Poliet was vóór de oorlog de thuisbasis van de wielrijders-carabiniers. Dit regiment maakt zich in het begin van de oor-log onsterfelijk o.a. bij de Slag van Halen. De Duitsers noemen hen “De Zwarte Duivels”, niet enkel om-wille van het zwarte uniform, maar vooral door hun felle tegenstand. Tijdens de bezetting verblijven hier de Duitse soldaten.

In de gemeenteschool nr. 1, het huidige BuSO De Vest, zijn het ge-meentemagazijn en een zgn. “Ame-rikaanse winkel” ondergebracht, waar kosteloze voedselverdelingen aan de armste gezinnen gebeuren en bijkomende rantsoenen kunnen worden aangekocht. Op de school-koer organiseert hoofdonderwijzer Allecourt tijdens deze bedelingen patriotistische activiteiten, pal on-der de neus van de Duitsers.

Voedselbedeling inde gemeenteschool in de Vestenstraat

Verdwenen kazerne van dewielrijders-carabiniers

Onderwijs tijdensde bezetting

5

6 7

Bij de start van het schooljaar ’14-’15 geldt voor het eerst leerplicht. Maar de oorlog gooit roet in het eten. De Duitsers hadden de meeste schoolgebouwen opgeëist en in het instituut van de Ursulinen en de Staatsmiddelbare school in de Van Helmontstraat waren geïmprovi-seerde lazaretten ingericht voor gewonde Belgische en Duitse sol- daten. Schoolmeubilair en didac- tisch materiaal is na de doortocht van de soldaten verdwenen. Het schooljaar start pas goed eind september, begin oktober, wanneer de gewonde soldaten zijn wegge-voerd.

5

VU

UR

KR

UISEN

LAA

N

HENDRIK I LEI

J.B. NOWELEI

SCHAARBEEKLEI

SCHAARBEEKLEI

MECHELSESTEENWEG

STA

TIO

NLE

I

HAV

ENST

RAAT

SLU

ISST

R.

LEU

VE

NSE

STR

AA

T

D’A

UB

RE

MST

R.

LE

UV

EN

SE

ST

RA

AT

F. CAMPIONLEI

FR

AN

KLI

N R

OO

SEV

ELT

LAA

N

FR

AN

KLI

N R

OO

SEV

ELT

LAA

N

TUCHTHUISSTRAAT

STEENKAAI

KANAAL VAN WILLEBROEK

STEENKAAI

LEU

VE

NSE

STR

AA

T

DE ZENNE

DE ZENNE

LEOPOLDSTRAAT

VLAANDERENSTRAAT

TR

AW

OO

LST

RA

AT

HELMONTSTR.

WITHERENSTRAAT

B. HANSSENSLAAN

TU

CH

TH

UIS

STA

DS

-D

IEN

ST

EN

AR

SENA

ALSTR

.

SPUY

MO

LENSTR

AA

T

XAVIER BUISSETSTRAAT

RIVIERSTR.

DR

EN

KP

LAA

TSST

R.

MA

RIU

S D

UCH

ESTR

AAT

PO

RTA

EL

ST

R.

BERGSTR.

SPIEGELS

TRAATKOLVENIERSSTR.

HANSSENSPARK

MA

RIE

-JO

SEW

IJK

TYNDALEPARK

HE

LD

EN

-P

LE

IN

GR

OTE

MA

RK

T

O.L

.VR

OU

WP

OR

TAE

LS

-P

LE

IN

LA

UR

EN

T-B

EN

OIT

DE

WE

ZP

LE

INBR

ABA

NT-

PLEI

N

KL. M

OLE

NS

ST

R.

M ECHELSESTRAAT

VESTENSTR

FR. GELDERSSTR.

LANGE M

OLE

NST

RA

AT

RO

NDEWEG

KOEPOORTSTRAAT

B

OLW

ERKS

TR

AAT

HARENSE STEENWEG

SCHAARBEEKLEI

TROOSTSTR.

0

12

34

5

6

7

78

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

VILVOORDE

Wandelingin Watersite enCentrum

6

VU

UR

KR

UISEN

LAA

N

HENDRIK I LEI

J.B. NOWELEI

SCHAARBEEKLEI

SCHAARBEEKLEI

MECHELSESTEENWEG

STA

TIO

NLE

I

HAV

ENST

RAAT

SLU

ISST

R.

LEU

VE

NSE

STR

AA

T

D’A

UB

RE

MST

R.

LE

UV

EN

SE

ST

RA

AT

F. CAMPIONLEI

FR

AN

KLI

N R

OO

SEV

ELT

LAA

N

FR

AN

KLI

N R

OO

SEV

ELT

LAA

N

TUCHTHUISSTRAAT

STEENKAAI

KANAAL VAN WILLEBROEK

STEENKAAI

LEU

VE

NSE

STR

AA

T

DE ZENNE

DE ZENNE

LEOPOLDSTRAAT

VLAANDERENSTRAAT

TR

AW

OO

LST

RA

AT

HELMONTSTR.

WITHERENSTRAAT

B. HANSSENSLAAN

TU

CH

TH

UIS

STA

DS

-D

IEN

ST

EN

AR

SENA

ALSTR

.

SPUY

MO

LENSTR

AA

T

XAVIER BUISSETSTRAAT

RIVIERSTR.

DR

EN

KP

LAA

TSST

R.

MA

RIU

S D

UCH

ESTR

AAT

PO

RTA

EL

ST

R.

BERGSTR.

SPIEGELS

TRAATKOLVENIERSSTR.

HANSSENSPARK

MA

RIE

-JO

SEW

IJK

TYNDALEPARK

HE

LD

EN

-P

LE

IN

GR

OTE

MA

RK

T

O.L

.VR

OU

WP

OR

TAE

LS

-P

LE

IN

LA

UR

EN

T-B

EN

OIT

DE

WE

ZP

LE

INBR

ABA

NT-

PLEI

N

KL. M

OLE

NS

ST

R.

M ECHELSESTRAAT

VESTENSTR

FR. GELDERSSTR.

LANGE M

OLE

NST

RA

AT

RO

NDEWEG

KOEPOORTSTRAAT

B

OLW

ERKS

TR

AAT

HARENSE STEENWEG

SCHAARBEEKLEI

TROOSTSTR.

0

12

34

5

6

7

78

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

VILVOORDE

0 Toeristisch infopunt (Lange Molensstraat 44)1 Woning spion Burgos (Preckherstraat 5)2 Grote Markt met stadhuis en Overdekte Markt3 Hulp- en Voedingscomiteit (Spiegelstraat 62)4 Slachthuis (Slachthuisplein)5 “Amerikaanse winkel” (Vestenstraat 14)6 Kazerne Poliet (Tyndalepark)7 Lazaretten in scholen (Rooseveltlaan (Franklin) 98 en Van Helmontstraat 6)8 Officierencasino (Rooseveltlaan (Franklin) 12)9 Middelbare Meisjesschool (Leuvensestraat 117)10 “Volksopbeuring” activisten (Rivierstraat 22)11 Kommandantur (d’Aubreméstraat 16)12 Directeurswoning Delacre (Van Helmontstraat 2)13 Wasserij en melkerij (Leopoldstraat 27)14 Woningen “Menenaars” (Koepoortstraat)15 Standbeeld koning Albert I (Hanssenspark)16 Buskruitfabriek Favier (Sluisstraat-Steenkaai)17 Bloemmolens Drie Fonteinen (Steenkaai)18 Kasteel Orban (domein Drie Fonteinen)19 Tuchthuis (Rondeweg 1)20 Heldenplein21 “Goedkoop Restaurant” (Lange Molensstraat 66)22 Standbeeld Dikke Pie (Leuvensestraat 20)

Legende

7

Een officieren-casino in de RooseveltlaanDe Duitse soldaten worden gelegerd in de kazernes, maar de officieren verblijven in statige burgerwoning- en verspreid over de stad, zoals in de Rooseveltlaan (Franklin) nrs. 10 tot 14. In de middelste woning, Villa Sunnyside, richten officieren in 1917 een casino in ter ontspanning.Deze residentie was gebouwd door de familie Blieck, eigenaar van de fabriek Duché. Omdat dit een Frans -Engelse maatschappij was, nemen de Duitsers het beheer ervan over.

Activisme inVilvoorde

De activisten, flaminganten die met de Duitsers samenwerken om hun Vlaamse eisen te realiseren, waren in Vilvoorde zeer bedrijvig. Ze stichten hier een Groeninger-wacht om propaganda voor de Vlaamse zaak te voeren en richten in een hotel op de hoek van de d’Aubreméstraat en de Rivierstraat een afdeling van Volksopbeuring op, dat o.a. voedsel verdeelt en hulp-pakketjes naar krijgsgevangenen verstuurt.

Deportaties van werklozen naar Duitsland

De bezetter eist in 1917 de gebouwen van de middelbare meisjesschool op: de lessen zullen voortaan door-gaan op het stadhuis. Vanuit deze school worden op 10 februari ’17 heel wat werklozen uit Vilvoorde en de omliggende gemeenten gedepor-teerd naar Duitsland om te werken in de oorlogseconomie. Drie Vil-voordenaars overleven dit niet.

KommandanturDe gemeentebesturen vallen tijdens de bezetting onder het directe toe- zicht van een Ortskommandantur, geleid door een Ortskommandant.Deze militair is verantwoordelijk voor o.a. opeisingen, het uitreiken van passen en de zorg voor de stip- te naleving van verordeningen. De Ortskommandantur van Vilvoorde was (waarschijnlijk) vanaf 1917 ingericht in de d’Aubreméstraat nr. 16.

8

9

11

10

Koekjesfabriek DelacreOok de directeurswoning van De-lacre wordt door Duitse officieren bewoond. De koekjesfabriek zelf, gelegen achter het station, blijft tijdens de oorlog draaien. Delacre maakt hier niet alleen de schoolkoeken die dagelijks worden verdeeld onder de schoolkinderen, maar ook andere voedingswaren bestemd voor de voedselbedelin- gen.

MeensevluchtelingenVanaf de zomer van 1917 worden in Vilvoorde meer dan 1 000 vluch-telingen uit Menen en omstreken opgevangen. De “Menenaars”, zo-als ze door de Vilvoordenaars wor-den genoemd, krijgen onderdak in tijdelijke, houten barakken of in leegstaande woningen zoals in de Koepoortstraat.

Een melkerij en wasserij in defabriek LegrandIn de kantfabriek Legrand wordt tijdens de bezetting niet enkel een melkerij, maar ook een gemeentelijke wasserij opgericht – omwille van de openbare hygiëne. Vilvoordenaars kunnen hier elke week 6 stuks komen afgeven om te laten wassen tegen een beperkte prijs.

StandbeeldKoning Albert Idoor Rik PootIn 1952 laat het Comité der Vader-landse Verenigingen in het Hans-senspark een standbeeld oprichten ter ere van koning Albert I. Het monument wordt ontworpen door beeldhouwer en Vilvoordenaar Rik Poot en stelt de Koning-Soldaat voor.

12

13

14

15

9

OntploffingFavierOp het einde van de oorlog laten de Duitsers overal grote hoeveelheden explosief materiaal onbewaakt ach-ter, buskruitfabrieken doen gouden zaken. De Vilvoordse kruitfabriek Favier, in Vilvoorde beter gekend als ’t Poeierke, bewaart een grote stock buskruit wanneer er op 31 mei 1919 brand ontstaat. De giganti-sche ontploffing die volgt, kost het leven aan 13 mensen, meer dan 100 gezinnen hebben geen dak meer boven het hoofd.

Kasteel Orban in het parkDrie FonteinenIn juni 1915 verhuist gouverneur- generaal Moritz Von Bissing van Brussel naar het kasteel Orban in het park Drie Fonteinen. In de belangrijkste straten van Brussel worden borden opgehangen met aanduiding “Zum Schloss Trois- Fontaines”. Vanuit Vilvoorde zal hij bezet België leiden tot aan zijn dood in 1917. De fiere Pruis houdt er audiëntie in vol ornaat: met helm en zwaard.

Het TuchthuisHet Tuchthuis kent tijdens de oorlog verschillende functies. De bezetter gebruikt het als kazerne en richt er in 1916 een sigarenfabriek op. Vanaf eind 1917 krijgt “de correctie” op-nieuw haar originele bestemming: een gevangenis voor politieke ge- vangenen. Vanaf oktober 1918 wordt het gebruikt voor de opvang van bevrijde gevangenen, voornamelijk Italianen en Portugezen.

16

17

18

19Bloemmolens Drie FonteinenIn het begin van de oorlog dreigt hongersnood, maar in het buiten-land en vooral in Amerika ontstaat er een grote solidariteit met “Poor Little Belgium”. Vanaf januari 1915 wordt massaal Amerikaans graan naar België verscheept en gemalen in de Bloemmolens Drie Fonteinen. Tot 1917 - wanneer ook de Verenig-de Staten in oorlog is - wappert de Amerikaanse vlag aan de fabriek.

10

Tijdens de oorlog is voedsel schaars. Werklozen vormen ongebruikte gronden om tot moestuintjes. Ook op de “Square” worden de twee mooie rotondes, in Franse stijl aan-gelegd met bloemen en planten, omgespit en beplant met aard- appelen en kolen. De naam Helden-plein verwijst naar het monument voor de gesneuvelden dat hier vroeger stond.

Dikke PiePierre Lafaut - bij Vilvoordenaars beter gekend als Dikke Pie - is bij het uitbreken van de oorlog korpo- raal bij de burgerwacht en moet de brug aan de spoorweg bewaken. Hij zal als allereerste Vilvoorde- naar een Duitse Uhlaan zien. Om- dat de overmacht te groot is, legt de burgerwacht haar wapens neer zonder een schot te lossen. Jaren na de inval pocht Dikke Pie nog met zijn heldendaden: “Zoolang de garde-civiek van Vilvoorde aan de brug is gebleven, is er toch niet een enkele Duitscher de stad kunnen binnendringen.”

In maart 1917 wordt in de balzaal van de Stadskam een goedkoop restaurant ingericht. Behoeftigen kunnen hier voor (aanvankelijk) 20

20

21

22

Patatten op het Heldenplein

Goedkoop restaurant in de Stadskamcentimes soep en hoofdgerecht ko- men eten. Het wordt een groot suc-ces: na een maand hebben al 1 200 Vilvoordenaars zich ingeschreven.

11

vu: Hans Bonte, burgemeester, Grote Markt, 1800 Vilvoorde

WOI 100 jaar later...

Er valt niet aan te ontsnappen: vanaf 2014 wordt overal in Vlaanderen

100 jaar Groote Oorlog herdacht. Ook in Vilvoorde staan in de periode

2014-2018 heel wat activiteiten rond de eerste wereldoorlog op het

programma.

Het stadsbestuur organiseert uiteraard jaarlijks op 11 november een her-

denking op de verschillende begraafplaatsen. Maar daarnaast wordt de

Groote Oorlog ook door tentoonstellingen, muziek- en theatervoorstellin-

gen, vertelmomenten, voordrachten, wandelingen, … onder de aandacht

gebracht, voor verschillende doelgroepen bovendien. Neem gerust een

kijkje op de website www.vilvoorde.be/grooteoorlog voor het volledige

aanbod en meer informatie.

Foto’s © Stad Vilvoorde - KIK-IRPA, Brussel - Georges Detournay - Adelijn Calderon& Marcel StappersBrochure © Bluegum - Tamara Stroobant