Spinoza, ik & vrijmetselarij. Pagina: 1 / 9

SPINOZA, IK & VRIJMETSELARIJ

Bouwstuk van Br. M H, opgeleverd in Loge Driehoek op dinsdag, 15 februari 2011 Den Haag.

InleidingIk heb altijd al een bouwstuk willen opleveren over Spinoza, omdat deze man mij al meer dan 30jaar intrigeert. Dit bouwstuk zal echter niet gaan over Spinoza zelf, maar wat ikzelf van Spinozageleerd heb. Dit bouwstuk gaat ook niet over de vrijmetselarij, maar wat ikzelf van mijn medevrij-metselaren geleerd heb. Dit bouwstuk gaat zeker niet over Spinoza als vrijmetselaar, want de vrij-metselarij is geboren (1717) 40 jaar na de dood van Spinoza (1677). Ook voldoe ik aan de opdrachtvan de Redenaar, namelijk om dit werkjaar een persoonlijk en maçonniek bouwstuk te houden.

De volgende onderwerpen komen aan bod:

• Monisme tegenover dualisme• De god van Spinoza• Is Spinoza maçonniek?• Het individu als kernpunt• Spinoza’s kritieken op Descartes• Spinoza in Den Haag• De omstreden Spinoza• Spinoza’s latere waardering• Vrij denken van jezelf en van anderen

Monisme tegenover dualismeVroeger heb ik wel eens bouwstukken gehouden over mijn denkbeelden, die ik verschillende etiket-ten heb gegeven, zoals atheïsme, monisme of materialisme. Deze woorden hebben een dagelijkseconnotatie, waar ik niet blij mee ben, omdat die gevoed wordt door het dualistische denken. Hetdualisme gaat er van uit dat de mens bestaat uit een lichaam en een geest. Dit basis idee bestaat almeer dan 3000 jaar en ook ons taalgebruik is op het dualisme afgestemd.In een voorgaand bouwstuk heb ik uitgelegd dat ik een monist ben en beweer dat de mens bestaatuit een lichaam (punt!). Een materieel lichaam met een bijzonder materieel orgaan, namelijk dehersenen. Door het Darwinisme hebben we een bepaald lichaam en bepaalde hersenfuncties gekre-gen. Dit betekent dan, dat als we dood gaan, zowel ons lichaam sterft als onze hersenen, dus ookonze geest. Het volledig verdwijnen van de geest bij de dood, de totale annihilatie, geeft mij eengeruststellend gevoel. Vandaag ga ik het weer over monisme hebben, middels een man die soortge-lijke gedachten had, te weten Spinoza.

De god van SpinozaHet denksysteem van Spinoza kennen wij uit zijn boeken, vooral het boek Ethica. Zijn denkbeeldkent wel een god, maar geen voorzienige god, die naar het evenbeeld van de mens wordt opgevat.Het is geen persoonlijke god, geen bovennatuurlijke kracht, geen entiteit, geen iets, etc. VolgensSpinoza is god de oorsprong van alles wat zich aan onze zintuigen voordoet, en is alles wat er is.God is gelijk aan de natuur en god manifesteert zich het duidelijkst in de levende wezens, vooral demens. Spinoza zei: “Deus sive Natura”: God oftewel de Natuur. Voor hem was het hetzelfde.

Spinoza, ik & vrijmetselarij. Pagina: 2 / 9

Zijn god heeft zich niet aan de mensen geopenbaard, zoals dat in de bijbel wordt beschreven. Zijngod heeft zich aan hem geopenbaard middels zijn eigen denkkracht, zijn rede.Tot de god van Spinoza kun je niet bidden. Maar je hoeft deze god ook niet te vrezen, want hij zalje nooit straffen. Je hoeft je ook niet druk te maken of je in de hemel komt, na je dood, want datkom je dus niet. Misschien jammer, maar je komt gelukkig ook niet in de hel.

Maar je moet wel bang zijn voor je eigen menselijk gedrag. Wanneer je nalaat vriendelijk tegen an-deren te zijn, dan straf jezelf, want je ontneemt jezelf de mogelijkheid van een moment van inner-lijke vrede en geluk. Dus verlossing (salus) komt niet eenmaal aan het eind van je leven van god alsbeloning, maar de verlossing (salus) komt telkens weer tijdens je leven van je medemensen als ge-luk. Een mens moet deugdzaam leven in een deugdzame samenleving (civitas) engehoorzaam zijn aan de democratische staat. Dus Spinoza gaat uit van de gedachte, dat het op demens zelf aankomt en wel in het “hier en nu” (hic et nunc) gericht op de medemens en niet op god.

Is Spinoza maçonniek?Zou Spinoza een vrijmetselaar kunnen zijn? Het antwoord hierop luidt “nee” want:

1. Spinoza stierf lang voordat de vrijmetselarij werd geboren (in Engeland of in Nederland).2. De vroege vrijmetselarij in Nederland was voor rijke mensen en Spinoza was een redelijk

arme sloeber. Hij zei echter van zichzelf, dat hij niets tekort kwam.3. Spinoza was een introvert, die liever schreef dan converseerde of debatteerde.4. Veel mensen vonden Spinoza een atheïst en dat kon toen volgens de maçonnieke grondwet

helemaal niet.5. Ten laatste gebruikte Spinoza zijn denkkracht en de exactheid van zijn uitdrukkingen (in het

Latijn). Het omgaan met fantasievolle ritualen en onbestemde symbolen zou hem geërgerdhebben. Spinoza was op zoek naar absolute waarheden en niet naar individuele opinies.

Wel broeders, als ik mijzelf nu een spinozist noem, zou een spinozist of ik een vrijmetselaar kun-nen zijn? Het antwoord hierop luidt “ja” want (en dan in dezelfde volgorde als voor Spinoza):

1. Mijn binnenste en mijn medebroeders erkennen mij als vrijmetselaar voordat de vrijmetse-larij is overleden. Gelukkig leeft de vrijmetselarij nog steeds en zij bloeit.

2. De huidige vrijmetselarij is nu voor onbekende niet-rijke mensen.3. Ik ben ook een introvert, maar ik converseer graag met mijn medebroeders.4. Ik noem mijzelf geen atheïst maar liever monist.5. En ten laatste ben ik niet op zoek naar absolute waarheden, maar wil ik mij alleen spiegelen

aan de individuele opinies van mijn medebroeders. Bovendien het niet- exacte aspect van ri-tualen en symbolen spreekt mij zeer aan.

Maar er is ook een grote overeenkomst tussen Spinoza, de vrijmetselarij en ik. Spinoza achtte zijnfilosofie niet geschikt voor mensen, die het vrije denken niet aankonden. Zeg maar, niet geschiktvoor het gewone volk. Voor deze mensen vond hij de gewone godsdiensten wel degelijk belangrijk,omdat zij uitgaan van beelden en verhalen, een belonende en straffende god, een uitzicht op hethiernamaals en een leidende figuur zoals dominee, priester of rabbijn. Trouwens Spinoza ging zelfregelmatig naar de kerk om mensen te ontmoeten. Ook de vrijmetselarij laat een zeer groot scalavan denkbeelden toe binnen haar beginselen en binnen haar loges. Het belangrijkste principe blijftdat niemand zijn denkbeelden mag opdringen aan een andere broeder. De etiquette binnen de logeszorgt hiervoor.

Spinoza, ik & vrijmetselarij. Pagina: 3 / 9

Dit geldt ook voor mijzelf. Ik heb liever een mooie inspirerende gedachte verkregen door een me-debroeder dan bewijzen voor mijn eigen gelijk. Het is de open dialoog die binnen de vrijmetselarijbelangrijk is. Dit geldt vooral in Nederland met haar comparities en minder in Engeland of Ameri-ka, waar alleen open loges zijn. Ik ben niet op zoek naar absolute waarheden, sluitende filosofischesystemen of naar dogma’s. Wel ben ik op zoek naar mooie gedachten en fijne gesprekken. Hetmooie van de vrijmetselarij is dat je nooit hoort, dat je “verder kan komen”. Voor profanen klinktdit als een paradox, want er zijn binnen de vrijmetselarij vele titels, zelfs hele pompeuze titels. De-ze titels geven echter geen echte hiërarchie aan maar zijn slechts symbolisch en dienen alleen bin-nen de uitvoering van het rituaal. Wij vrijmetselaren zeggen dan dat we altijd leerling blijven.Het individu als kernpunt

Spinoza had veel aandacht voor het individu. Het individu begaafd met de rede en lid van de sa-menleving. Het begrip individu is uit de late middeleeuwen. Daarvoor had men meer oog voor degoddelijke hiërarchie hier op aarde, waartoe ook het gewone volk behoorde, maar dat gewonewerkvolk bestond eigenlijk niet uit individuele mensen. Ook kende men eeuwenlang slavernij enhorigheid. Je was iemands anders bezit, geen zelfstandig individu. Natuurlijk zijn hier uitzonderin-gen op, maar de gedachte dat ieder mens telt, is in de late middeleeuwen ontstaan. Nog later kwamde gedachte dat ieder mens in wezen gelijk is en gelijke kansen moet hebben. De gedachte, dat ie-der mens even waardevol is voor de samenleving, is vroeger in het communisme met de mond be-leden. Tegenwoordig gaan we daar gelukkig ook steeds meer van uit in onze samenleving, medegezien de kritiek op bankiersbonussen, exorbitante salarissen van directeuren van voormalige over-heidsinstellingen of voetbal-miljonairtjes. Een nieuw soort nivelleringsgolf is dus gaande.

In de vrijmetselarij is ieder individu ook gelijkwaardig, ondanks dat er soms hoogdravende titelsgevoerd worden. In het rituaal zijn er slechts weinig individuen, eigenlijk alleen de achtbare mees-ter en zijn beide opzieners, want drie vormen de loge. De rest wordt aangeduid als leerling, gezel ofmeester. Een uitzondering hierop zijn enkele andere officieren. Uit de middeleeuwen kennen wesoms de namen van de bouwheer of de bouwmeester, maar nauwelijks de namen van de individuelesteenhouwers of metselaars. Deze gedachte staat dus haaks op de individuele rechten van de mensen de moderne democratische maatschappij. Deze tegenstelling brengt een interessante spanning.Want in het rituaal zijn we geen individu, maar we zijn wel broeders. Broeders die samenwerkenaan de bouw van de tempel van Salomo. De blik is dus gericht op de tempel en niet op onszelf. De-ze gedachte zijn we vaak in de samenleving helemaal kwijt, want lobbyende groepen binnen desamenleving bestrijden elkaar en de blik is gericht op de leider of onszelf. Kijk vooral naar de Bal-kenende norm. Dit is geen morele norm, maar een statistische norm. Het gaat er niet om wat er ver-diend zou mogen worden, maar wat er feitelijk gegraaid wordt. Niet iedereen hoeft natuurlijk het-zelfde te verdienen, want zoals billijk is krijgen de gezellen meer dan de leerlingen, en de meestersmeer dan de gezellen, ieder naar zijn bekwaamheid.

We zien hier dus een spanning tussen het individu en de groep. Het individu moet zich niet degene-reren tot egoïst, maar de groep moet ook niet degenereren tot een dictatuur. Dit geldt ook voor in-dividuele groepen binnen de samenleving. Als monist kijk ik tegen deze tweedeling “individu engroep” aan als een Zenboeddhist. Wanneer het hard waait kan je genieten van de golven, die op hetstrand aanrollen. Je ziet de afzonderlijke golven, die uiteindelijk verdwijnen op het zand van hetstrand. Dus de individuele golven verdwijnen, maar het water waaruit ze bestaan verdwijnt hele-maal niet. Bovendien zijn er telkens weer nieuwe golven en zo gaat dit al miljarden jaren. Het isdus niet erg als er golven verdwijnen, want uiteindelijk blijven ze toch bestaan.Toch zijn individuele golven belangrijk, want als die individuele golven er niet zijn, dan valt erweinig te zien. Trouwens een vlakke zee is ook leuk om naar te kijken, vooral als de zon ondergaat.Zo kijk ik als monist ook tegen het individu aan. Het individu is belangrijk zolang hij of zij leeft of

Spinoza, ik & vrijmetselarij. Pagina: 4 / 9

nog in onze herinnering leeft. Maar uiteindelijk is elk individu onbelangrijk, want er komen al weernieuwe aan. Zo ook in het rituaal, want als een broeder niet op het werk verschijnt, dan gedenkenwij hem, maar de bouw zal voortgang hebben.

Weer even terug naar Spinoza. Spinoza geloofde ook niet in het voorbestaan van de ziel in een he-mels hiernamaals of in een hel. Spinoza geloofde niet in het bestaan van een afzonderlijke ziel; hijgeloofde alleen in het materiële of de natuur. Hemel en hel waren voor hem een steen des aan-stoots. En daar ben ik het helemaal mee eens.

Trouwens, iemand anders, die het ook met Spinoza eens is, is de filosofisch ingestelde hersenneu-roloog Antonio Damasio, wiens boek wij in de filosofieclub gelezen hebben. Die broeders, diedenken dat ik iets over Damasio ga vertellen, zijn nu teleurgesteld of opgelucht.

Spinoza’s kritieken op DescartesDe nalatenschap van Spinoza is tot op heden bewaard gebleven. Spinoza had enkele boeken van deiets oudere Descartes. Descartes heeft lange tijd in Nederland gewoond, maar de beide mannenhebben elkaar nooit ontmoet. Descartes was een dualistisch denker. Descartes dacht dat het lichaameen soort machine of klok was, die was opgewonden, en nu afliep tot zijn dood. Descartes geloofdeook in een immateriële geest, die ook een soort machine of klok was, ook opgewonden en ook af-liep tot de dood van het lichaam. Eerst zei Descartes dat er geen verbinding was tussen het lichaamen de geest. Later zei hij dat ze verbonden waren via de pijnappelklier in de onderste hersenen. De-ze verklaring heb ik persoonlijk altijd volslagen absurd gevonden, omdat:

1. Als wij een aflopende machine of klok zouden zijn, hoe zit het dan met de vrije wil?2. Als ik toevallig mijn vinger prik, dan voel ik dat meteen met pijn. Dit zou volgens Descartes

betekenen dat de twee klokken volkomen synchroon zijn en blijven, je hele leven lang. Dusdit prikken en gelijktijdig pijn voelen zou dan door god volkomen synchroon gepredesti-neerd zijn. Descartes vond dit ook een wonder, maar zijn almachtige god kon dit wel aan.

3. Hoe kan het materiële en immateriële überhaupt contact hebben? Waarom kon dit alleen viade pijnappelklier van enkele millimeters doorsnede? Hoe kwam Descartes eigenlijk op hetidee van die rare pijnappelklier?

Descartes geloofde ook in de onsterflijkheid van de ziel. De monistische Spinoza was het ook nietmet de dualistische Descartes eens. Persoonlijk vind ik, als mens van deze tijd, dat de verklaringvan Descartes ook absurd is. Zijn tijdgenoten vonden het echter een uitstekende verklaring, diegoed binnen het christendom paste, zowel voor de katholieken als voor alle soorten protestanten.Later zijn er vele andere dualistische filosofen geweest, die een verklaring voor lichaam en geest ende verbinding daartussen, hebben gegeven of een verklaring hebben verfijnd, bijvoorbeeld zonderdie predestinatie. Door de millennia heen hadden en hebben een overgrote meerderheid van demensen uit alle culturen een dualistische opvatting. Deze meerderheid heeft ook de taalkundigewoorden verzonnen om hun dualistische opvatting te omschrijven. Het resultaat hiervan is dat dekleine minderheid van monisten het moeilijk hadden en hebben om de juiste woorden te vindenvoor hun opvattingen. Uiteindelijk werden monisten altijd een beetje gek gevonden. Door het mo-derne neurobiologische en neurofysiologische onderzoek vinden monistische theorieën meer in-gang, inclusief het bijbehorende woordgebruik. Niet alleen bij deze neurowetenschappers, maarook bij medici en filosofen.

Spinoza, ik & vrijmetselarij. Pagina: 5 / 9

Spinoza in Den HaagSpinoza heeft in zijn laatste jaren in Den Haag gewoond (op de Stille Veerkade en later aan de Pa-viljoensgracht). In deze rustige tijd werd de republiek Holland (d.w.z. de provincies Noord- enZuid-Holland) bestuurd door de belangrijke politicus en raadpensionaris Johan de Witt (1625 –1672). Spinoza is enorm geschokt geraakt door de moord op de gebroeders Johan en Cornelis (1623– 1672) de Witt vlak bij de Hofvijver, hier in Den Haag, in 1672 (20 augustus). Persoonlijk vondSpinoza de gebroeders De Witt goede bestuurders, want ze hingen moderne verlichte denkbeeldenaan. In de nalatenschap van Johan de Witt is zelfs het verboden boek van Spinoza “Tractatus theo-logico-politicus” gevonden. Naar aanleiding van hun dood schreef Spinoza het pamflet “Ultimibarbarorum” (De ergsten der barbaren). In onze vaderlandse geschiedenis staat dit jaar 1672 bekendals het rampjaar en het einde van de Gouden Eeuw, vooral omdat de economie instortte. Deze revo-lutie ging eigenlijk aan Spinoza voorbij omdat hij zich niet gedroeg als een bekende Nederlander.Sterker nog, een van zijn uitspraken is ”caute” (wees voorzichtig). Dit woord is ook gebeiteld in desokkel van zijn borstbeeld in Den Haag. Ook moderne spinozisten zijn vaak maatschappelijk be-houdende mensen, ondanks het feit dat de spinozistische filosofie door velen als radicaal gezienwordt.

De omstreden SpinozaWaarom is Spinoza nu eigenlijk vele eeuwen lang omstreden geweest. Zijn bestrijders kwamen vanvier kanten:

1. Religieuze leiders, zowel katholiek, protestants als joods, waren tegen hem. Spinoza hadevident geen christelijke of bijbelse denkbeelden. Het was wel moeilijk om met hem te dis-cussiëren, want hij kende wel de gehele bijbel uit zijn hoofd. Dat wil zeggen in het He-breeuws, Aramees, Grieks, Latijn, Frans en Nederlands (Statenvertaling uit 1637).

2. Politieke leiders, zowel de prinsgezinden als de patriotten, waren tegen hem. Spinoza hieldhelemaal niet van machtspolitiek en was zeer kritisch aangaande hun intenties en doelstel-lingen. Spinoza was bijvoorbeeld in zijn tijd al tegen partijvorming, tegen simpele leuzen entegen zelfverrijking.

3. Wetenschappelijke leiders waren tegen hem. De wetenschappelijke leiders van zijn tijd wa-ren vooral natuurkundigen, chemici en astronomen. Spinoza had geen geld voor laboratori-um experimenten, die toen heel populair waren. Het grootste deel van de boeken uit de nala-tenschap van Spinoza zijn echter wel natuurwetenschappelijke boeken. Spinoza was heelgoed op de hoogte van de vorderingen van de natuurwetenschappen in zijn tijd. Aan velenatuurwetenschappers schreef hij dan ook kritische of corrigerende brieven. Trouwens, Spi-noza was zeer goed onderlegt in de wetenschap van de optica, want daarom kon hij zeergoede lenzen slijpen.

4. Andere mensen, zeg maar intellectuelen, vonden zijn boeken veel te moeilijk. Daarom werdhij vaak totaal verkeerd geïnterpreteerd.

Ja, broeders, met zoveel vijanden heb je weinig vrienden. Zijn meeste vrienden waren kooplieden.Ik denk dat hier twee verklaringen voor zijn. Ten eerste, was Spinoza in zijn jonge jaren zelfkoopman. Ten tweede, kooplieden, die in contact geweest zijn met buitenlandse en oosterse cultu-ren, hadden toen een ruimer denkraam. Zijn kooplui vrienden ondersteunden hem financieel en zijhebben na zijn dood de meeste van zijn geschriften uitgegeven. Ik denk dat als zijn vrienden zijndocumenten na zijn dood niet hadden uitgegeven, dan zou Spinoza nu volkomen onbekend zijn.

Waarom publiceerde Spinoza niet veel meer tijdens zijn leven? Spinoza wilde voor kleine groepenvrienden schrijven, niet voor iedereen in de samenleving. Als vrijmetselaar herkennen we dit wel,want bouwstukken worden in de loge opgeleverd voor onze directe medebroeders. Heel weinig

Spinoza, ik & vrijmetselarij. Pagina: 6 / 9

broeders hebben de behoefte om in het groot te publiceren. Net als bouwstukken beschouwde Spi-noza zijn geschriften als persoonlijk, niet geschikt voor de grote massa en eigenlijk ook niet ge-schikt voor publicatie.

Spinoza’s latere waarderingDe belangrijkste geleerden, die Spinoza later weer boven water hebben gehaald, zijn vooral deDuitse filosofen zoals Hegel, Goethe en Kant. Goethe heeft gezegd: “Ik heb verschrikkelijk veelvan Linnaeus geleerd en niet alleen over de botanie! Buiten Shakespeare en Spinoza weet ik nietwie er zo’n invloed op mij gehad hebben.” Een mooie uitspraak van Goethe is: “Spinoza beweistnicht das Dasein Gottes, das Dasein ist Gott”. In mijn vertaling: Spinoza bewijst niet het bestaanvan god, god is al het bestaande”. Aldus Goethe. Ook Nederland had enkele Spinoza aanhangers,zoals Johannes Kinker (1764 – 1845), Paulus van Hemert (1756 – 1825) en Willem Meijer (1842 –1926). De eerste twee waren vrijmetselaar. De laatste was Rozenkruiser. Deze vrijmetselaren vanzo’n 150 jaar geleden misbruikten Spinoza om de occulte stromingen binnen de vrijmetselarij teveranderen in moderne verlichtingsgedachten. Tegenwoordig zeggen we dat de vrijmetselarij eenkind is van de verlichting en dat zij totaal niet occult is, maar wel werkt met ritualen en symbolen.Kort geleden heeft de neuroloog Antonio Damasio het boek geschreven: “Het gelijk van Spinoza”,dat we hebben gelezen in de filosofie club. Damasio ziet Spinoza als een enorme visionair. De be-langrijkste reden is dat Damasio vindt dat het moderne neurofysiologische onderzoek de filosofievan Spinoza bevestigd.

Was Spinoza nu een atheïst of niet? Spinoza was een zeer religieuze denker, maar zijn godsbegripis zeer ijl, zeer ongrijpbaar, zodat het niet de grondslag kan zijn van een godsdienst of een kerk.Spinoza zegt dat god tegelijk ook de wereld is. Zijn godsbegrip vervluchtigt zich tot iets onwerke-lijks, ook de heiligheid is eruit genomen. Spinoza strekt zijn hand naar god uit, maar als hij hemnadert, dan trekt hij zijn hand weer terug. God is de substantie, het ijle, het onbeschrijfbare.

Sommige filosofen gingen en gaan uit van een tweedeling van de geest: het irrationele beleven voorde religieuze ervaring en het rationele denken (of het logisch bewustzijn) voor de wetenschap. Spi-noza probeerde zijn gedachten over god ook een rationeel aspect te geven, dus hij probeerde hetirrationele met het rationele te overbruggen. Dit leidde bij Spinoza tot het symbool van de godsideeals een voorstelling, waarop betrokken wordt wat redelijk niet gekend kan worden, maar wel inverband staat tot redelijke kennis. Dit lijkt wel vrijmetselarij, waar het godsidee ook als symboolwordt gepresenteerd als opperbouwmeester van het heelal.

Aan de andere kant zag Spinoza god niet als een immaterieel “hoog beginsel”, zoals in onze ma-çonnieke grondwet. Spinoza zag immers geen verschil tussen god en de natuur, dus god heeft weleen soort materieel aspect.

Vrij denken van jezelf en van anderenUit zijn geschriften blijkt, dat Spinoza uitging van het vrije denken en van de vrije meningsuitingen beschouwde deze vrijheden zelfs als een natuurrecht. Het grote probleem is dat het vrije denkenkan vervallen in, wat vroeger werd genoemd relativisme, en wat men tegenwoordig vaak noemt:negatieve tolerantie. Je zegt dan: wat kan mij het schelen wat een ander denkt, ik heb mijn eigengedachten, mijneigen wereldbeschouwing. Waarom zou ik in discussie treden. Ik leef zoals ik wil en laat me nietterughouden door de visie en normen van anderen. Het is duidelijk dat dit soort vrijheid niet goed isvoor de samenleving is zijn geheel. Uiteraard kan je Spinoza dit soort denken niet kwalijk nemen.

Spinoza, ik & vrijmetselarij. Pagina: 7 / 9

Spinoza zei dat het vrije denken wel moet passen binnen de logica, binnen de wetenschap, binnende feiten of binnen de werkelijkheid. Je kunt heel vrij denken over god, maar slechts beperkt vrijdenken over het begrip zwaartekracht, en helemaal niet vrij denken over wiskunde of logica. Hetvrije denken bevordert de wetenschap, maar de wetenschap met haar feiten kan het vrije denkenbeperken, hoewel dit niet altijd actief wordt nagestreefd. Spinoza zei ook dat het vrije handelenuiteraard andere mensen niet mag hinderen in hun vrije handelen. In mijn visie zijn er maatschap-pelijk grote problemen met vrijheid. Ik geef ga u drie voorbeelden geven.

1. Het zogenaamde “positief denken”. De stroming van het positieve denken gaat er van uitdat alles in het leven maakbaar is. Als je iets wilt, kan het en uiteindelijk gebeurt het. Dit iseen soort ongebreideld optimisme mede door onervarenheid. Politici hebben hier ook lastvan. Mijn kritiek is dat bepaalde dingen niet maakbaar zijn maar contingent kunnen zijn,zoals ziekte, ongelukken, laaghartige streken van anderen, etc. Dingen kunnen gewoon ge-beuren buiten je wil om. Een uitspraak van een bekende goeroe aan zijn volgelingen luidde,dat als je kanker krijgt, je niet genoeg positief denkt, dus niet goed geprobeerd hebt en dusgeestelijk zwak bent. Toen deze goeroe zelf kanker kreeg veranderde zijn filosofie aanmer-kelijk. Voor de financiële crisis waren cursussen “positief denken” voor jonge ambitieuzemanagers populair. Tegenwoordig zien we daarvan de gevolgen: een mens kan niet allescreëren. Werkeloosheid is niet alleen maar je eigen schuld. Kortom werkelijkheid en fanta-sie zijn niet hetzelfde.

2. Modern hedonisme. De stroming van het moderne hedonisme gaat er van uit dat je zoveelmogelijk moet genieten. Dit genieten zou dan moeten leiden tot geluk. De commercie envooral de reclame willen dit zo veel mogelijk stimuleren. Een bekend biermerk had de slag-zin: er is maar een (1) stijl, je eigen stijl. Een moment voor jezelf, kan je verkrijgen doorkoffie te drinken. Soms hanteert men wel het woord “lifestyle”. Mijn kritiek is dat bepaaldeuitingen van consumptief genot niet alleen maar schone schijn zijn, maar soms veel te vergaan. Excessen en perversie op het gebied van eten, drinken en seks lijken tegenwoordigheel gewoon. Ook zinloos geweld en geld graaiende managers vallen hieronder. Kortom deeigen vrijheid van leuke dingen doen kan de vrijheid van anderen hinderen.

3. Moderne esoterie. De moderne esoterische stromingen bieden allerlei dingen aan voor jepersoonlijke groei en wijzen vaak naar megalomane resultaten. Ja, broeders, er is niets mismet meditatie, maar verwijzingen naar volledige verlichting, onthechting of fysieke levitatiezijn natuurlijk onzin. Ik denk nu ook even aan het boek “De Celestijnse belofte” (van JamesRedfield), dat zeer populair was en in mijn visie volstrekt waanzinnig. In de “new age”stroming is er veel geneuzel over quasi-quantumfysica. Vooral het uitleggen van onbegrij-pelijke zaken middels andere onbegrijpelijke metaforen is zeer irritant maar ook heel lach-wekkend. Om termen als “geheime kennis” moet ik altijd lachen. Het mooie van het leer-ling-rituaal is dat de kandidaat wordt medegedeeld dat zaken als “geheime kennis” niet bijde vrijmetselarij verkregen kunnen worden. Kortom fantaseren is interessant maar het moetwel een beetje reëel blijven.

Broeders, ik gaf u drie voorbeeld van zogenaamd positief denken, modern hedonisme en moderneesoterie. Spinoza zelf zei al dat het vrije denken en vrije handelen beperkt is door logica, feiten,realiteit en vooral door het vrije denken en vrije handelen van onze medemensen. De voorbeeldendie Spinoza geeft in zijn geschriften zijn niet van onze tijd, vandaar deze hedentijdse voorbeelden.

Spinoza, ik & vrijmetselarij. Pagina: 8 / 9

Geen pretentiesHet aangename van Spinoza en de vrijmetselarij is dat beiden geen enkele pretentie hebben in hetverkondigen van de waarheid of van waarheden. Het zoeken van waarheid is een moeizame arbeid:Spinoza deed het vrijwel alleen, gelukkig heb ik mijn medebroeders. De vrijmetselarij is een mid-del om het denken van de individuele broeder te stimuleren. Spinoza had geen extra middel of me-demensen nodig om te denken. Dat denken deed hij in zijn kleine kamertje, ook hier op zijn zolder-kamer in Den Haag, ’s avonds terwijl hij schreef en overdag terwijl hij lenzen sleep bij hetraam. Ook lenzen slijpen voor microscopen, telescopen, verrekijkers en brillen kon hij heel goed.

Broeders, ik eindig met een citaat van Spinoza uit een brief (brief 76) aan zijn vriend Albert Burghuit 1675 (2 jaar voor zijn dood): Ik veronderstel niet dat ik de beste wijsbegeerte heb bedacht, maarik weet dat ik de ware wijsbegeerte begrijp. En vraagt ge mij hoe ik dat weet, dan antwoord ik:evenals gij weet dat de drie hoeken van een driehoek (180 graden) gelijk zijn aan twee rechte hoe-ken (180 graden) … Het ware is immers het kenmerk van zichzelf en tegelijk van het onware.

Noten: Spinoza is geboren in 1632 (24 november) in Amsterdam (als 2de generatie allochtoon) en

gestorven in 1677 (21 februari) in Den Haag (Paviljoensgracht). Hij is dus maar 44 jaar ge-worden. Descartes (1596-1650) was 36 jaar ouder en woonde tijdens de geboorte van Spi-noza ook in Amsterdam aan de Prinsengracht.

Tractatus Theologico-politicus (1670) is het eerste boek dat gaat over de logische analysevan de bijbel en geeft argumenten voor godsdienstvrijheid, vrijheid van meningsuiting, tole-rantie en een democratische staat.

Zijn belangrijkste boek is de Ethica – Ordine geometrico demonstrata (Ethiek uitgelegdvolgens de geometrische methode) uit 1677. Het boek gaat eerst over zijn metafysische op-vattingen dan over zijn opvattingen van de ethiek. Het boek bestaat uit 5 delen: god, aard enoorsprong van de geest, oorsprong en aard van de hartstochten, menselijke slavernij ofkracht van de hartstochten, macht van het verstand of de menselijke kracht.

Het spinozisme als wereldbeschouwing (inleiding tot de leer van Benedictus de Spinoza),J.H. Carp, 1931, de Nederlandse filosoof Carp (1893 – 1979).

Spinoza (beeldenstormer en wereldbouwer), Theun de Vries, 1972. Spinoza, H.G. Hubbeling, 1989. Ethica, Spinoza (uit het Latijn vertaald door Nico van Suchtelen), 1979. In 1656 is Spinoza in de ban gedaan en verstoten door de Portugees joodse gemeente in

Amsterdam. Spinoza was toen 23 jaar oud. Er zijn vragen gesteld om deze ban op te heffen.Het opperrabbinaat heeft gezegd dat de ban niet opgeheven zal worden.

Een huidig debat is of de vrijheid van meningsuiting belangrijker is dan de vrijheid vangodsdienst, vooral in het geval van een gevoelde belediging. Het huidige praktische ant-woord luidt “ja”, want anders kan je nooit meer wat zeggen, want er is altijd wel iemand diezegt dat hij beledigd is. Het antwoord van Spinoza luidt ook “ja”, omdat het zoeken van dewaarheid belangrijker is dan een individueel gevoel, zoals “zich beledigd voelen”. Let wel,dat Spinoza ook gezegd heeft dat jouw vrijheid de vrijheid van een ander niet mag beknot-ten. Dus moslims hebben wel het recht van repliek. Zie de cartoons affaire van de Deensekrant Jyllands Posten: de krant heeft altijd aangeboden om kritische artikelen op te nemen.Dit is tot nu toe niet gebeurd, wel veel bedreigingen zijn geuit en zijn terreuraanslagen ver-ijdeld.

Met telescooplenzen van Spinoza ontdekte Christiaan Huygens o.a. de ringen van de planeetSaturnus in 1659. Met microscooplenzen van Spinoza ontdekte Antonie van Leeuwen-hoe(c)k o.a. de rode bloedlichaampjes in 1668.

Spinoza, ik & vrijmetselarij. Pagina: 9 / 9

Van het rampjaar 1672 (het dramatisch einde van de Gouden Eeuw, moord op de gebroe-ders De Witt, oorlogen met vele buurlanden, etc.) wordt gezegd: “het volk was redeloos, deregering radeloos en het land was reddeloos”.

Enkele tijdgenoten van Spinoza waren: Rene Descartes, Blaise Pascal, Hugo de Groot, JanSteen, Robert Boyle, Admiraal Piet Hein, Christiaan Huygens, Antonie van Leeuwen-hoe(c)k, Jan Vermeer, John Locke, Galileo Galilei, Admiraal Cornelis Tromp, ThomasHobbes, Isaac Newton, Antonio Stradivari, Gottfried Wilhelm von Leibniz, stadhouder Wil-lem II, Oliver Cromwell, koning Henry VIII, gebroeders De Witt, Lodewijk XIV, JoanBlaeu (atlassen), Frans Hals, Admiraal Michiel de Ruyter, Rembrandt van Rijn, stadhouderWillem III, Antonio Vivaldi, etc.

Persoonlijk nawoordBij natuurkundig onderzoek zijn het subject (de onderzoeker) en het object (het onderzochte) ge-heel gescheiden. Het object wordt analytisch bekeken en getest, de meningen of gevoelens van hetsubject zijn irrelevant. Bij metafysisch onderzoek, wanneer men synthetisch en speculatief met derede denkt dan zijn het subject en het object hetzelfde, want men onderzoekt eigenlijk de eigengeest. Meningen en gevoelens zijn dan belangrijk en vormen een substraat voor het rationele on-derzoek. Spinoza was zich hiervan zeer bewust en probeerde zijn eigen meningen engevoelens uit te sluiten door zo veel mogelijk strikt rationeel en logisch te denken. Dit geldt ookvoor bijvoorbeeld Kant, want ook Kant probeerde zijn persoonlijke meningen en gevoelens zo veelmogelijk uit te sluiten. Dit is geheel in tegenstelling tot de vrijmetselarij waar bij metafysische dis-cussies iedere broeder zijn eigen meningen en gevoelens mag aanspreken. Vooral de gevoelens bijhet rituaal en de meningen bij de comparitie. De vrijmetselarij gelooft niet alleen niet in dogma’s,maar ook niet in zuiver rationalistisch denken. Daarom werken wij met ritualen en symbolen. Debroeders moeten de symbolen zelf aanvoelen en overdenken. De symbolen kunnen niet zuiver rati-onalistisch doordacht worden. Spinoza en Kant hebben de grenzen opgezocht van het denken endeze uitstekend beschreven (gedemarceerd). Aan de andere zijde van het denken daar zijn de me-ningen en gevoelens, daar is de vrijmetselarij. Spinoza en Kant willen niet over deze grensheen gaan. Ik wil wel over deze grens heenstappen en daarom wil ik vrijmetselaar zijn.