TW .nltechniek & wetenschap in perspectief

www.verebus.nl

Wij zoeken • Business Unit Manager Rail

• Projectmanager Rail

KOFFIE DRINKEN?AKOS hee� vele carrièremogelijkheden voorhoogopgeleide technici. Wij helpen je graag aan eenmooie carrière bij ons ingenieursbureau of bijtechnische topbedrijven waar we mee samenwerken.

www.werkenbijakos.nl | www.akos.nl

Start je carrière als Trainee Patent Attorney bij V.O.Bekijk de film op vo.eu/career

INGEZONDEN MEDEDELINGEN

9

TW blikt terug op een succesvol eerste 3i-Event

Parallelsessies Goed businessplan nodig

REDACTIE

R&D Interessante sprekers, interactieve ses-sies en goede netwerkmogelijkheden maakten van het eerste 3i-Event over Ideas, Intellectual Property & Innovation een succesvol geheel. Keynote-spreker Razik Menidjel, head of the office of the vicepresident directorate-general patent granting process bij het Europees Octrooi-bureau, liet weten dat Nederland per hoofd van de bevolking op Zwitserland na de meeste Europese patenten registreert.In de parallelsessie ‘Behoud je concurren-tievoordeel als mkb-er’ spraken IP-profes-sionals van Octrooicentrum Nederland (OCNL), Benelux Office for Intellectual Property en Arnold + Siedsma over de meerdere verdedigingslinies die je als bedrijf kunt opwerpen om je concurrenten voor te blijven op het gebied van innovatie.Tijdens de parallelsessie ‘IP Workshop voor startups’ trok de case van de Bird Control Group de meeste aandacht. Paten-ten openen vaak de deuren naar potentiële klanten zo bleek uit deze presentatie, die werd begeleid door een octrooigemach-tigde van V.O. Patents & Trademarks. In de afsluitende plenaire sessie ‘Hoe ver-koop je een goed idee aan een groot bedrijf?’ maakten sprekers van octrooi-bureau De Vries en Metman, multinational

Nutreco en uitgeverij Vakbladen.com dui-delijk dat uitvinden anno 2018 geen kwes-tie is van op een zolderkamertje iets goeds verzinnen, en hopen dat iemand het oppakt. Je moet een bedrijf starten, met een businessplan. Een groot bedrijf wil met labdata en prototypes zien dat iets werkt en dat er een markt voor is. Bovendien moet je de juiste mensen om je heen verza-melen om investeerders aan te trekken, de markt te verkennen en de media aan jouw kant te krijgen.Dankzij een zeer geïnteresseerd publiek, professioneel bemande sponsortafels en een relevant inhoudelijk programma kijkt TW terug op een succesvol octrooi- evenement. www.3i-event.com

Nieuwspagina 2-4

Specialpagina 8-11

Opiniepagina 13

4 mei 2018

ArachnorobieDat de robotica zich snel ontwikkelt, toonde dit mechanische creatuur van Festo op de Duitse Hannover Messe, die dit jaar plaatsvond van 23 tot 27 april. Festo ontwikkelt onder meer op de natuur gebaseerde robots, waaronder deze BionicWheelBot, die is gebaseerd op een jachtkrabspin, specifiek de Cebrennus rechenbergi, die ook bekendstaat als de radslagspin, omdat het dier aan roofdieren kan ontsnappen door het doen van een soort radslag. Hoewel er over het nut van een dergelijke robot getwist kan worden, neemt dat niet weg dat dit exemplaar een fraai staaltje techniek toonde op de Hannover Messe, dat dit jaar het thema geïntegreerde industrie droeg. Partnerland van de Hannover Messe dit jaar was Mexico.https://goo.gl/KNvBpb

HA

NN

OVE

R M

ESS

E

Hyperspectrale metingen vanaf nanosatelliet Miniaturisering techniek Natuurkundige insteek

BORIS VAN ZONNEVELD

ASTRONOMIE Het Nederlandse bedrijf cosine heeft wereldwijd als eerste hyperspectrale metingen verricht vanaf een nanosatelliet. Hun geminiaturiseerde ruimtecamera HyperScout deed deze metingen van de aarde vanaf een satelliet van slechts 30 cm lang, 20 cm breed en 10 cm hoog. HyperScout brengt met deze metingen de toestand van land, water, begroeiing en bebouwing op het aard-oppervlak in kaart. Op de eerste aardobserva-tiefoto staat Cuba.‘Omdat wij al hyperspectrale metingen deden vanaf grote wetenschappelijke satellieten, zijn wij op het idee gekomen om die techniek ook voor nanosatellieten beschikbaar te maken’, vertelt hoogleraar natuurkunde Marco Beijersbergen, oprichter en directeur van cosine. ‘Wij waren al instrumenten aan het miniaturiseren voor planetaire missies en met HyperScout komt dat allemaal samen.’In opdracht van ESA werkte het bedrijf mee

aan de missies Mars Express, Venus Express en BepiColombo. ‘ESA vroeg ons om de mini-aturisatie te doen voor die planetaire missies omdat wij een bedrijf zijn met veel natuur-kundigen. Voor miniaturiseren moet je terug naar de basis. Wij stellen ons daarbij de vra-gen: wat heb je nou eigenlijk écht nodig en wat zijn de échte beperkingen die de natuur ons oplegt? En dan kijken we of we het op een heel andere manier kunnen doen.’Cosine ontwikkelde HyperScout met Neder-landse partners, waaronder de TU Delft en met steun van ESA en het Netherlands Space Office. HyperScout kan weliswaar minder dan de versie voor grote satellieten, maar het instrument, de satelliet en de lancering kostten maar een honderdste van die prijs, waardoor er voor hetzelfde geld veel meer van in een baan om de aarde gebracht kunnen worden. Hierdoor ontstaat een veel grotere dekking.In de komende periode worden verschillende toepassingen voor de camera ontwikkeld. ‘Uiteindelijk wordt software voor de eerste applicaties naar HyperScout geüpload en kan het instrument verder worden verfijnd.’ https://goo.gl/zryry2

BA

RT

VAN

OVE

RB

EE

KE

Commentaar

Het tekstkader van het bericht onder de grote foto is nog één regel te klein. Je kunt zien dat er nog een witregel aan ruimte is tot aan de blauwe gestreepte lijn, maar het tekstkader stopt een regel eerder, waardoor de tekst nu uitloopt.

Beide tekstkolommen van het nieuwsbericht rechtsonder mogen één regel verder naar beneden uitvullen; ze stoppen nu een regel te hoog.

De drie blokjes die je rechts onder ziet, zijn IM’s. Als het goed is heb je er al drie ontvangen: VO Patents, Verebus en Akos. Dat zijn alle drie dubbele IM’s. Dat betekent dat elk van die IM’s twee keer zo breed is als zo’n grijs blokje. Die drie dubbele IM’s komen over de hele breedte van de pagina, dus die grijze blokjes moet je doortrekken zodat ze over de hele onderkant van de pagina lopen. Hierdoor zal de tekst van het grote nieuwsverhaal linksonder uit gaan lopen, maar dat kort ik wel in.

De plaatjes rechts boven moet je ook al in kunnen vullen.

Dit is de special Elektrotechniek. Er moet op de cover dus een stempel, net zoals bij TW 5 die ik je mee had gegeven als voorbeeld. Hij moet wel een andere kleur krijgen dan die stempel.

Onze vorige special (TW 5) had als special-kleur ook al groen. Zullen we dit keer voor iets donkerder blauw gaan? Dat is volgens mij ook wat makkelijker met het zetten van de koppen van de specialverhalen in deze special-kleur.

Het woordje ‘special’ rechtsboven mag dan ook in dezelfde kleur als de themakleur van de special.

Wat vindt je van deze kleur? een beetje turquase aan de blauwe kant, anders word het wel erg blauw. De kleur kan altijd nog aangepast worden als je het niks vindt :)

Is prima zo!

Elektrotechniek SPECIAL

OPMERKELIJK

2TW 9Nieuws

De Nederlandse veiligheidsdiensten en telecombedrijven begeren dezelfde frequenties

5G-discussie bereikt impasse 3,5 GHz Lijn Amsterdam-Zwolle

GERALD SCHUT

ICT De uitrol van een landelijk dek-kend 5G-netwerk dreigt in Nederland ernstig vertraagd te worden doordat de belangrijkste 5G-band (3,5 GHz) tot 2026 is gereserveerd voor geheime diensten. De AIVD en MIVD luisteren op die frequentie wereldwijd ether-verkeer af met hun satellieten vanuit het Friese Burum.Telecomproviders en andere indus-

triepartijen hebben hierover op 29 maart in de Tweede Kamer de noodklok geluid. Kamerlid William Moorlag (PvdA) pleitte er eerder zelfs voor om MIVD-antennes dan maar op boorplatforms op zee te zetten.Tot 2026 mogen volgens het Natio-naal Frequentieplan alleen de geheime diensten gebruikmaken van de 3,5 GHz-band boven de lijn Amsterdam-Zwolle. Daaronder mogen wel licenties afgegeven wor-den, maar met zulke beperkingen dat het nog maar de vraag is of telecom-partijen geïnteresseerd zullen zijn,

zegt 5G-expert Toon Norp van TNO. Norp: ‘De discussie over het gebruik van de 3,5 GHz-band is in een impasse beland. Zowel defensie als de telecomproviders hebben legitieme wensen.’

5G voor de auto5G is de volgende generatie mobiele data. De dataoverdrachtssnelheid gaat drie tot tien keer sneller worden dan 4G, verbindingen moeten twintig keer sneller gelegd worden (lagere ‘latency’) en er moeten een miljoen apparaten per km2 op kunnen worden aangeslo-

Nederlandse satelliet naar de maan Ruimte-antenne Uniek ontwerp Ruis ontwijken

CHRISTIAN JONGENEEL

ASTRONOMIE ‘We willen kijken naar de vorming van de eerste sterren die na de oerknal zijn ontstaan’, legt project-leider Albert-Jan Boonstra van ASTRON, het Nederlands instituut voor radioastronomie, het doel uit van de Netherlands Chinese Low-Fre-quency Explorer (NCLE). ‘Die kun je terugzien in de achtergrondstraling van het heelal, in de frequenties tus-sen de 1 en 30 MHz. Deze kun je op aarde niet zien, omdat de ionosfeer die straling van buiten blokkeert en op aarde gegeneerde straling weer-kaatst.’

Om ruis van de aarde te ontwijken is de achterkant van de maan een goede plek om deze oerstraling toch te meten. Vandaar dat de kleine Neder-landse satelliet aanhaakt bij een grote broer van Chinese makelij, die tot doel heeft de maan verder te verken-nen. De moedersatelliet zorgt voor de voeding en downlink naar de aarde, maar veroorzaakt ook verstoringen in het spectrum.Het softwarematig wegfilteren van die verstoringen is een van de diverse innovaties in het antenne-ontwerp dat ASTRON voor de NCLE maakte. Boonstra: ‘Normaal gesproken meten dergelijke antennes een smalle band, om te zorgen dat het systeem lineair blijft. Wij zijn er samen met onze partners in geslaagd een antenne te ontwerpen die van frequenties van

circa 80 kHz tot 80 MHz reikt.’De NCLE bevindt zich momenteel in China voor integratie met de moe-dersatelliet. Lancering is voorzien voor 21 mei. Pas tegen het eind van het jaar verwacht Boonstra de eerste signalen te ontvangen, want de Chine-zen zullen eerst hun eigen systemen willen uitproberen voor er band-breedte vrijkomt om oerknalsignalen door te sturen.De verbinding heeft een capaciteit van 10 Mb/s, waarvan de NCLE soms enkele blokken mag gebruiken. Het is daardoor niet mogelijk een grote stroom ruwe data naar de aarde te sturen. Veel data zullen in de satelliet worden gecomprimeerd. De software-matige correcties vinden merendeels op aarde plaats. https://goo.gl/Dbiir5

3d-print op de huidR&D Onderzoekers zijn erin geslaagd om met een sim-pele 3d-printer patronen te printen op de blote huid. De grote uitdaging die daarbij overwonnen moest worden, is dat de huid niet vlak is en altijd licht beweegt. Door de huid te voorzien van enkele markeringen en de printer van een speciaal detectiesys-teem, kan de printkop zijn positie ten opzichte van de huid voortdurend bij sturen. Door het gebruik van een inkt die bij kamer temperatuur

uithardt, worden brandwon-den voorkomen.Als mogelijke toepassingen wordt gedacht aan militairen die zichzelf zo kunnen voor-zien van gifgassensoren op momenten dat ze die nodig denken te hebben, of medi-sche behandelingen. Michael McAlpine en colle-ga’s van de University of Minnesota hebben al een hydrogel met celmateriaal geprint op een gewonde lab-muis. (AD)https://goo.gl/MZpfVi

Laser verjaagt vogels in VSWERKTUIGBOUW De Agrilaser Autonomic van het Neder-landse Bird Control Group, is met succes ingezet op een wijngaard in Californië.Het autonome systeem ver-jaagt vogels met laserlicht, wat de dieren geen schade toebrengt, maar wel effectief is: het aantal vogels op de wijngaard in Californië is sinds de installatie van de vier lasers met 99,8 % afgenomen. Het gebruik van het lasersysteem maakt het jaarlijks ophangen

van netten boven de 8,5 ha grote wijngaard overbodig en spaart daarmee per jaar ruim € 20.000 uit, aldus wijngaard-houder Jim Griffin. De Agri-laser Autonomic werd eerder al aangeschaft door wijnboe-ren in onder meer Canada, Australië en Argentinië.In Nederland is het lasersys-teem populair bij onder meer agrariërs in de perenteelt, waar het een alternatief biedt voor gaskanonnen en knal-apparaten. (MB)

Zonne-energie China stijgt hardENERGIE Vorig jaar werd in China 53.000 MW aan vermo-gen in zonne-energie geïnstal-leerd, een stijging van 54 % ten opzichte van 2016. In het eerste kwartaal van 2018 ging het om nog eens 10.000 MW, waarmee het doel voor 2020 volgens het vijfjarenplan al is gehaald. Naar verwachting komt er jaarlijks 50.000 MW bij, zowel voor huishoudens als in grote centrales. China bezit een derde van het wereldwijd opgesteld vermo-

gen aan zonne-energie. Daar-naast heeft China in 2017 bijna 38.000 MW aan vermo-gen in zonnepanelen ge ëxporteerd. Zonne-energie levert in China 7,2 % van het totaal geïnstal-leerd elektrisch vermogen. De zon wordt er echter regelma-tig gehinderd door smog. Daardoor levert zonne-energie er nu 2 % van het totale elek-triciteitsgebruik; dat moet tot 2040 verviervoudigen. (HD)https://goo.gl/a5g64T

Kraanschip Gulliver kan op reisOFFSHORE Royal IHC heeft het zelf aangedreven kraan-schip Gulliver opgeleverd aan Scaldis, een joint venture van de Belgische maritieme aan-nemers DEME, Jan De Nul en Herbosch-Kiere.Het in China gebouwde kraanschip is afgebouwd op de werf van Rotterdam Off-shore Group. Na succesvol verlopen testvaarten en een laadtest van 4.000 ton is de Gulliver bedrijfsklaar. Het kraanschip is ontworpen

door het eigen ontwerpbu-reau van IHC: Vuyk Enginee-ring. De Gulliver is een zus-terschip van kraanschip Rambiz (eveneens in de vloot van Scaldis), al zijn er wel verschillende modificaties aangebracht.De Gulliver wordt ingezet bij de installatie van offshore infrastructuur, de decommis-sie en sloop van olie- en gas-platforms en de bouw van offshore windparken. (LK)https://goo.gl/kbKj5b

Tot 2026 is de voor 5G cruciale 3,5 GHz-band gereserveerd voor de antennes van de MIVD in Burum, in de Fries volksmond ‘it grutte ear’

RO

YAL

IHC

COMMENTAAR

NOZZMAN

3TW 9

Werkenvoornederland.nl

Meld je nu aan voor de webinar van 6 juni op werkenbij.rws.nl/webinar-6-juni

Nieuws

De Nederlandse veiligheidsdiensten en telecombedrijven begeren dezelfde frequenties

5G-discussie bereikt impasseten. 5G moet zo het veelbezongen internet of things mogelijk maken. Die lage latency is bijvoorbeeld belangrijk om zelfrijdende auto’s onderling te laten communiceren. Voor smartpho-negebruik is 5G qua snelheid niet direct nodig, al biedt de hoge aanslui-tingsdichtheid wel een voordeel. KPN stelt: ‘4G verbindt mensen, 5G ver-bindt de samenleving.’Of 5G er werkelijk snel op grote schaal zal komen is echter nog maar de vraag. De telecomkoepel GSMA ziet het aandeel van 5G in wereld-wijde dataverbindingen langzaam

groeien van 2 % in 2020 naar 12 % in 2025. Meer dan helft van de 750 door GSMA ondervraagde telecombazen noemde vorig jaar ‘het ontbreken van een heldere business case’ als grootste bedreiging van 5G. De vereiste inves-teringen worden wereldwijd op jaar-lijks € 150 miljard geraamd. Dat is voor een belangrijk deel te wijten aan het fijnmazige antennenetwerk dat vereist is om hoge datasnelheden en lage latency te halen.Volgens de vastgelegde standaarden gaat 5G gebruikmaken van drie ban-den: 700 MHz, 3,5 GHz en 26 GHz. De band met de langste golven (700 MHz) biedt geen hoge snelheid en is vooral geschikt voor ondersteu-ning van een landelijk netwerk. De millimeterband (26 GHz) is super-snel, maar is door zijn korte reik-wijdte alleen geschikt voor de laatste paar honderd meter aan draadloze communicatie. De middenband (3,5 GHz) combineert het beste van beide: hoge snelheden en een goed bereik. De band is de beoogde rug-gengraat van 5G, maar is dus gereser-veerd voor de MIVD.

ActieplanVolgend jaar wordt een deel van de 700 MHz-band voor 5G geveild, maar dat biedt volgens Norp weinig soelaas. ‘Het gaat om een heel klein stukje van 30 MHz in de breedte. Daar is maxi-maal ruimte voor drie operators, ter-wijl er op de 3,5 GHz-band honderden megahertz aan ruimte is.’Een 5G-netwerk voor de 3,5 GHz-band kan grotendeels op de opstel-punten voor 3G en 4G worden uitge-rold, verwacht Norp. Maar simpelweg de 3G- en 4G-banden gebruiken voor 5G is in de nabije toekomst geen mogelijkheid, omdat de fabrikanten hun 5G-apparatuur eerst geschikt zul-len maken voor de internationaal vastgelegde banden. Vooral voor de 3,5 GHz-band dus.Staatssecretaris Mona Keijzer (EZK) heeft aangekondigd voor de zomer oplossingsrichtingen voor de impasse te presenteren en die uit te werken in haar Actieplan Digitale Connectivi-teit. Norp hoopt dat er een creatieve oplossing gevonden wordt om tele-com en defensie de 3,5 GHz-band te laten delen. Op de langere termijn lijkt de 3,5 GHz-band echter onhoud-baar voor de MIVD. ‘Want Duitsland gaat wel gewoon de 3,5 GHz-band inzetten voor 5G’, aldus Norp. Onge-acht het Nederlandse beleid, zal de MIVD dus concurrentie gaan krijgen op de 3,5 GHz-band. https://goo.gl/mM6rzN

NL-nominaties voor Inventor Award

EUVL 13,5 nm

MISCHA BRENDEL

R&D Opnieuw hebben Nederlandse namen een plaats weten te bemachtigen op de nominatielijst van de European Inventor Award van het Europees Octrooibureau (EPO). Ingenieur Erik Loopstra en de Nederlands-Russische natuurkundige Vadim Banine zijn geno-mineerd in de categorie ‘Industrie’ voor hun rol in de ontwikkeling van microchip-fabricage en specifiek EUVL: extreme ultraviolet lithography. EUVL ‘schetst’ met lasers op nanoschaal structuren in siliciumwafers voor de productie van de volgende generatie microchips. Banine en Loopstra werken al tientallen jaren bij ASML aan de ontwikkeling van deze tech-nologie, die vorig jaar op de markt kwam. EUVL belooft nog kleinere microchips. De ASML-onderzoekers en hun teams cre-eerden dit EUVL door met een krachtige laser op minuscule druppels tin te schie-ten. Hierdoor ontstond een plasma met een temperatuur rond de 500.000 °C dat EUVL uitstraalt met een golflengte van 13,5 nm. Met licht van deze golflengte kunnen in een vacuümomgeving kleinere chips worden geëtst dan de huidige tech-nologieën, die werken met UV-licht op een golflengte van 193 nm, al is dit met wat handigheden terug te brengen tot een golflengte van circa 45 nm.Loopstra studeerde werktuigbouwkunde aan de TU Delft en is nu ruim 25 jaar systeemengineer bij ASML. Banine deed twee jaar postdoctoraal onderzoek aan de TU/e en promoveerde hier ook. In 1996 ging hij aan de slag bij ASML. De European Inventor Award telt vijf categorieën met in totaal vijftien finalis-ten. Op 7 juni worden de winnaars in Parijs bekendgemaakt. https://goo.gl/AsgmCV

GERALD SCHUT,VAK-/WEBREDACTEUR

Email: g.schut@vakbladen.comTwitter: @GeraldSchut

Tot 2026 is de voor 5G cruciale 3,5 GHz-band gereserveerd voor de antennes van de MIVD in Burum, in de Fries volksmond ‘it grutte ear’

Europa als digitaal wingewest Data zijn de nieuwe olie, zeggen grotere denkers dan ik. Facebook, Google, Amazon en Apple zijn de nieuwe Rocke-fellers. In tegenstelling tot de slimme totalitairen in China (Baidu, WeChat, Tencent, Alibaba) heeft Europa de moderne digitale roofridders jarenlang geen strobreed in de weg gelegd. We geven al decennia collectief onze meest waarde-volle grondstof gratis weg aan de concurrent. Het kan niet anders of we kijken in de nabije toekomst met onbegrip en verbijstering terug op deze naïeve kortzichtigheid. Eindelijk komt de EU nu een beetje in beweging met de AVG (Algemene Verordening Gegevensbescherming) die deze maand definitief van kracht gaat. Vanaf 25 mei moe-ten dankzij deze Europese superwet alle bedrijven en orga-nisaties die werken met persoonsgegevens aan strengere zorgvuldigheidseisen voldoen. Daarmee stelt de EU gren-zen aan het gebruik van onze data. Het is een stap in de goede richting, maar het is ‘too little, too late’. De wortel van het probleem blijft ongewijzigd. We geven onze rijk-dommen gratis weg en onderwerpen ons zo op de lange termijn vrijwillig aan onze nieuwe meesters. Vijf jaar geleden klaagde Stephane Grumbach, destijds onderzoeksdirecteur van het Franse it-instituut INRIA over het gebrek aan visie van politieke leiders terwijl Europa digitaal gekoloniseerd wordt door de VS: ‘Amerika en China spreken een andere taal dan Europa. Voor ons gaat dit nog over privacy. Voor hen is dat compleet passé. Zij kijken naar ons zoals wij naar Griekenland kijken.’Grumbachs punt was dat Europa juist om haar privacy en autonomie te beschermen in termen van machtskwesties moest gaan denken en eigen zoekmachines en sociale media moest optuigen. Dat is geen luxe maar noodzaak. Het is nu vijf jaar later en we zijn geen steek verder. Ster-ker, onze achterstand is gegroeid. ‘Facebook is een symptoom, niet de oorzaak van onze pro-blemen’, schrijft ook tech-denker Evgeny Morozov. Volgens hem is het nu nog niet te laat, maar over vijf jaar wel. Data krijgen pas waarde door ze in samenhang te beschouwen. De rijkdom die huist in onze gezamenlijke gegevens is van ons samen. Zo zouden we er althans naar moeten gaan kij-ken, en toegang tot dat gemeenschappelijk bezit moeten we gaan reguleren. We kunnen toegang tot delen verkopen en andere delen voor specifieke groepen gratis toeganke-lijk maken. Data zijn macht. En data zijn voortaan onvermij-delijk geopolitiek. Die moeten we niet hersenloos overdra-gen aan buitenlandse bedrijven, die bij ongewijzigd beleid steeds meer van de functies van onze overheden gaan overnemen.Voor enkele tientallen miljarden kunnen we onze eigen tech-reuzen bouwen. Die zullen in het begin minder goed doen dan de vertrouwde Big Five. Dat moeten we maar op de koop toenemen, want anders zijn we op de lange termijn het haasje. Wanneer gaan we politici eindelijk eens horen debatteren over deze kwestie van werkelijk existentieel en strategisch belang?

EP

O

WU

TSJE

INGEZONDEN MEDEDELING

4

ADVERTENTIE

TW 9

BETABANEN.nl is de vacaturesite

voor hoogopgeleide technici en

andere bèta’s

DE BESTE BANEN VOOR BÈTA’S.Op BETABANEN.nl vind je banen in techniek, (bio)chemie en procestechnologie en de maritieme sector. Van researchers tot commercieel medewerkers, van chemici tot bètadocenten, van labmedewerkers tot ingenieurs, en van starter tot leidinggevende functies.

Op de grote jobboards raak je vaak de weg kwijt in een oerwoud van aanbod.Bij BETABANEN.nl vind je alleen actuele vacatures die binnen jouw domein vallen, een snel en helder zoek� lter en de e-mailservice op maat.

Maak voor meer gemak een zoekpro� el aan en ontvang wekelijks een vacaturemail met de banen die aan jouw persoonlijke zoekpro� el voldoen.Ga naar www.betabanen.nl/accountaanmaken.

Betabanen_stopper_265x196_022018.indd 1 02-02-18 14:33

TU D

ELF

T

In beeld

Het brute beestStampen, slaan en slingeren met een kracht van maar liefst 100 ton: in vier weken tijd kan dit oranje monster schade aan stukken schip toe-brengen alsof deze twintig jaar op zee hebben ge-varen. Prof.dr.ir. Mirek Kaminski, hoogleraar

scheeps- en offshore constructies aan de afdeling 3ME van de TU Delft, is de vader van dit ‘beest’. Vier jaar lang werkte hij aan deze eerste hexapod, een machine die krachten uit alle mogelijke rich-tingen tegelijkertijd kan uitoefenen. Het 60 ton

wegende apparaat kan alle mogelijke construc-ties tot een omvang van maximaal 1 m3 testen en zal zo het ontwerpproces van schepen, auto’s en bruggen verbeteren.https://goo.gl/QNqh1j

Commentaar

Op de onderste helft komt de banenladder. Archer heeft die.

Is het trouwens voor jullie wellicht handiger om daar een aparte sjabloon van te maken? Een sjabloon met op de bovenste helft een foto met tekst (zoals nu) en op de onderste helft de layout voor de banenladder?

Kun je de kop in de foto weer een mooie donkere kleur uit de foto meegeven?

Houd deze maar bij je totdat je de banenladder erin hebt gezet.

Ik kreeg bericht van Linda dat het toch een stopper is geworden.

Ook deze foto moet erboven een zwarte lijn hebben (heb ik wellicht de vorige keer vergeten te zeggen).

Ik zie het, die stond er de vorige keer automatisch in denk ik.

TECHNOSTARTER

VRAGEN

VRAGEN

EXPORTTECHNIEK

5TW 9

Anodes gemaakt van puur siliciumLeydenJar Technologies maakt pure silicium ano-des voor gebruik in lithium-ion (Li-ion) batterijcel-len, die de huidige grafieten anodes vervangen. Ze hebben een veel hogere capaciteit, waardoor de energiedichtheid van de batterij tot 50 % toeneemt.ARMAND VAN WIJCK

In oktober vorig jaar heeft LeydenJar de nieuwe anode bewe-zen door een Li-ion batterijcel meer dan honderd keer te laden en ontladen tegen een hoge capaciteit. Dit leverde volgens medeoprichter Christian Rood veel belangstelling op bij fabri-kanten van dergelijke batterijen, zoals de automobiel industrie. Daarnaast heeft LeydenJar een eigen productiemachine waar-mee de anodes in een eenstapsproces gemaakt kunnen wor-den. Begin dit jaar haalde het bedrijf € 1,5 miljoen aan finan-ciering binnen, wat het zal gebruiken om de energiedichtheid van de batterij nog groter te maken en om de productiviteit van de huidige machine te verhogen.

Simulatoren te land, ter zee en in de luchtVSTEP Simulation in Rotterdam telt zestig werkne-mers. Dezemensen ontwikkelen professionele trai-ningssimulatoren geschikt om te functioneren in een internationale werkomgeving. Het bedrijf ont-wikkelt en verkoopt twee producten: NAUTIS en RescueSim.BART STAM

Het eerste product, NAUTIS, is een gecertificeerde mari-tieme simulator voor zeevaarders en zeevaarders in oplei-ding via de realistische grafische en hydrodynamische simulatie van schepen. Het tweede product, RescueSim, wordt gebruikt door diverse hulpdiensten en door infra-structurele veiligheidsdiensten. Henk van den Berg, medeo-prichter en ceo van VSTEP, vertelt er meer over over de beide simulatiesystemen van het bedrijf.

LEYD

EN

JAR

VSTE

P

Het productieproces van de silicium anodes die LeydenJar maakt, is per ongeluk ontdekt door TNO

NAUTIS is een van de twee simulatorsystemen die VSTEP bouwt

Bedrijf: LeydenJar Technologies BVOpgericht: 2016Product: pure silicium anodes en productiemachi-nes op basis van PECVDAantal medewerkers: 6, maar veel meer mensen ingehuurd via kennis-instituten en als adviseurBelangrijkste klanten: batterijproducenten en Original Equipment Manufacturers (OEMs) in consumentenelektronica, elektrische auto’s en opslag van duurzame energieVestigingslocaties: Leiden en Eindhoven (High Tech Campus)www: leyden-jar.com

Bedrijf: VSTEP SimulationProduct: professionele trainingssimulatoren voor de maritieme en infra-structurele sectorenLocatie: RotterdamOp de markt sinds: 2002Aantal verkochte exem-plaren: ruim 250 wereld-wijdAantal werknemers: 60Belangrijkste export-markten: Europa, Midden-Oosten, Midden Amerika en Aziëwww: vstepsimulation.com

WAT MAAKT JOUW BEDRIJF UNIEK? ‘LeydenJar is wereld-wijd het enige bedrijf dat ano-des kan maken van pure sili-cium. Het unieke aan deze silicium anodes is dat deze exemplaren poreus zijn, waar-door het materiaal mechanisch stabiel blijft, ondanks dat het silicium zwelt door de vorming van andere lithiumverbindingen wanneer de batterij zijn werk doet. Dat proces heet lithiatie.’HOE KWAM JE OP HET IDEE

VOOR DIT PRODUCT? ‘Deze uitvinding is per ongeluk door TNO - toen nog ECN - gedaan in een project met betrekking tot dunne-film fotovoltaïsche cellen. De siliciumlaag van die cellen bleek poreus te zijn, het-geen niet werkt voor zonnecel-len. De uitvinder ervan, dr. Wim Soppe, realiseerde zich dat een geheel andere toepassing, bat-terijanodes, baat konden heb-ben bij deze onbedoelde porosi-teit. Dit omdat er een

mechanisme nodig is in die toepassing om het zwellen van het silicium op te vangen. Is dat mechanisme er niet, dan breekt de siliciumanode name-lijk al na twee keer opladen. Op basis van dit alles is dit spin-ofbedrijf uiteindelijk ontstaan.’ZELF BLIJVEN ONDERNEMEN OF JE BEDRIJF GOED VERKO-PEN? ‘De concurrentie is gigantisch. We hebben ons daarom specifiek gericht op anodeproductie voor batterij-

producenten. Onze belangrijk-ste stap is het maken van een demonstratiefabriek. Als we met zo’n demonstratiefabriek kunnen aantonen dat we betere anodes kunnen maken op een semi-commerciële schaal, gaan we deze vraag opnieuw stellen en beantwoorden. Tot die tijd is dit niet aan de orde.’GA JE VOOR PUUR ZAKELIJK SUCCES OF PROBEER JE OOK EEN MAATSCHAPPELIJK PROBLEEM AAN TE PAK-

KEN? ‘We proberen absoluut ook een maatschappelijk pro-bleem aan te pakken. Iedereen in het team is gemotiveerd een impact te hebben met onze technologie op tal van toepas-singen die leiden tot een meer duurzame samenleving. De verdere ontwikkeling van elek-trische auto’s en de opslag van duurzame energie is alleen maar mogelijk met behulp van een Li-ion batterijcel met een hogere energiedichtheid.’

WAT MAAKT JOUW BEDRIJF UNIEK? ‘De concurrenten van NAUTIS zijn gigantische mari-tieme organisaties die de ont-wikkeling van simulatoren slechts zien als een toevoeging aan hun portefeuille. Wij richten ons echter volledig op de ont-wikkeling van simulatoren en hierin is VSTEP uniek. Deze aanpak resulteert in hoogwaar-dige kennis en producten.’WAT ZIJN DE BELANGRIJK-STE INNOVATIES VOOR DIT

SUCCES? ‘VSTEP was en is gefocust op innovatie. Hierdoor waren wij er vroeg bij met het onderzoeken en adopteren van technologieën als kunstmatige intelligentie. Echter, we verge-ten bestaande technologieën niet. Als klein bedrijf zijn we ons bewust van onze positie en het feit dat de kennis buiten ons bedrijf vele malen groter is. Hierdoor focussen we ons op gebruiksvriendelijke interfaces met andere technologieën,

zoals de hardware op de brug-gen van schepen. Hetzelfde geldt voor de interfaces met de diverse andere systemen; hier-mee kunnen wij ons onder-scheiden. Voor NAUTIS heeft VSTEP goed gebruik gemaakt van de wet van de remmende voorsprong.’PUUR ZAKELIJK OF DE WERELD VERBETEREN? ‘Het primaire doel van VSTEP is uiteraard het behalen van com-mercieel succes in de sectoren

waarin we actief zijn. Maar het mooie is dat dit direct een posi-tieve invloed heeft op de veilig-heid in de markten waarin we opereren. Onze simulatoren verminderen scheepsongeluk-ken en verbeteren de vaardig-heden van wereldwijde hulp en -veiligheidsdiensten. Zonder commercieel succes kunnen we ook niet voorzien in een vei-ligere wereld.’WAT WIL JE OVER VIJF JAAR BEREIKT HEBBEN? ‘Over vijf

jaar zullen simulatoren een steeds belangrijkere rol in de maritieme wereld spelen, onder meer in de verdere ont-wikkeling van het autonoom varen, maar ook in het opleiden van toekomstig e zeevaarders en bij het onderhouden van de vaardigheden van de huidige zeelieden. Door de oplossingen van VSTEP zullen simulatoren toegankelijker worden voor alle reders, trainingsinstituten en maritieme scholen.’

Techniek en bedrijf

6

IN SAMENWERKING MET

TW 9

BIR

D C

ON

TRO

L G

RO

UP

Bird Control Group groeide uit tot succesvolle internationale speler, dankzij het slim inzetten van octrooien

‘Octrooistrategie hielp bij onze groei’Een succesvolle startup groeit sneller uit tot een markleider door de inzet van octrooien. Bird Control Group, een bedrijf dat vogels met laserlicht verjaagt van onder meer akkers en vliegvelden, is daar het levende bewijs van.MISCHA BRENDEL

Steinar Henskes, CEO van Bird Control Group, richtte zijn bedrijf samen met enkele anderen op in 2011. Hij bedacht de basis van het sys-teem waarmee de lasers van Bird Control Group werken. ‘Vogels zien lasers als een fysiek gevaar’, aldus Henskes. Het systeem brengt de vogels echter geen fysieke schade aan. ‘Daar-mee is ons systeem diervriendelijk en ook heel mooi: vogels wennen er nooit aan, dus het blijft effectief.’ De speciale software van de lasers brengt eerst de omgeving waarin het systeem moet opereren in kaart om zo een effectief patroon aan laserstralen rond te kunnen strooien. Het systeem is voorzien van een spe-ciale klep, die op hoofdhoogte van mensen voor de laserstraal schuift en op die manier voorkomt dat de laser in iemands ogen schijnt. Bovendien schakelt een laser zichzelf uit als de omgeving plotseling verandert (bijvoorbeeld wanneer er een vliegtuig de landing inzet), of als deze omvalt.Al met al een mooi staaltje techniek en vin-

dingrijkheid, maar dat alleen was niet vol-doende om van Bird Control Group een suc-cesvol bedrijf te maken. Henskes: ‘Zonder octrooien waren we nooit zover gekomen.’ Het octrooibureau V.O. Patents & Trademarks hielp het jonge bedrijf bij de diverse octrooi-aanvragen en ook bij het patentenbeheer. ‘Als startup ontwikkelden we ons via de incubator YES!Delft’, vertelt Henskes. ‘Dat was een logi-sche locatie, omdat je daar alle benodigde faci-liteiten bij de hand hebt. Maar toen we verder wilden groeien en dus ook klanten nodig had-den, merkten we hoe belangrijk octrooien zijn. Het bleek cruciaal dat we aan een potentiële klant konden zeggen dat we met een geoctrooi-eerd systeem werken. Het octrooi heeft een grote commerciële waarde en heeft ons echt enorm geholpen.’Inmiddels is Bird Control Group in meerdere landen actief, zowel binnen als buiten Europa. Dat maakt het beschermen en beheren van de octrooien van het bedrijf nog belangrijker. Henskes: ‘We hebben octrooien in Europa, de VS, Canada en China. Hoewel we momenteel nog niet actief zijn in China, raadde V.O. Patents & Trademarks ons aan ook daar toch een octrooi aan te vragen, om te voorkomen dat ze het zelf gaan maken.’Wie de naam van Henskes intypt op Espace-net, de database met wereldwijde octrooipubli-caties van Octrooicentrum Nederland, vindt zijn naam inderdaad terug bij het gepaten-teerde systeem waar Bird Control Group mee werkt. Johannes van Melle, octrooigemach-

tigde bij V.O. Patents & Trademarks, licht de rol van zijn octrooibureau toe: ‘Het beheren van patenten is zonder een specialist eigenlijk niet goed mogelijk. Er zijn te veel valkuilen en je moet de aanvraag in één keer goed doen, anders kun je alles kwijtraken.’ De octrooige-machtigden bij V.O. Patents & Trademarks hebben een technische achtergrond en weten

dus niet alleen hun weg door het juridische landschap, maar weten inhoudelijk ook nog eens wat ze beschermen. En voor Bird Control Group heeft dat zijn vruchten afgeworpen. Het bedrijf dat als startup bij YES!Delft begon, is inmiddels een internationale speler die nog altijd groeit. www.vo.eu/nl

De lasers van Bird Control Group jagen vogels weg, maar brengen de dieren geen fysieke schade toe

V.O. PATENTS & TRADEMARKS

Achtergrond

TalentMatchTinder voor je carrière.

Ga naar Jobnet.nl/TalentMatchen ontdek jouw carrièrematch!

Werkgever

Werkgever

Werkgever

ADVERTENTIE

7TW 9

VRAGENDEZE MAAND KOMT SAMSUNG MET DE KOEL­KAST VAN DE TOEKOMST. HOE GAAT DIT APPARAAT ONZE WERELD VERANDE­REN? ‘Het is een koelkast met een scherm, maar het is veel meer dan dat. De smartphone brak door in 2008, dat was een kantel-punt voor de markt. Dat heeft de functie van de mobiele telefoon compleet veranderd. De koelkast is al vijftig jaar hetzelfde. Met onze nieuwe Family Hub-koelkast gaat in mijn ogen hetzelfde gebeuren als met de mobiele telefoon in 2008. Deze koelkast houdt met camera’s bij wat erin staat. Iedere keer als je de deur dichtdoet maakt hij een foto, die wordt geüpload naar de Samsung Cloud, en die je kunt benaderen via je tele-foon of televisie. Als je door de supermarkt loopt kun je de foto bekijken en weet je wat je nog nodig hebt. Daarnaast gaat de koelkast leren wat je in erin zet. Met Bixby kun je tegen de koel-kast praten. Hij herkent je stem en weet wie van het huishouden hij voor zich heeft. Als hij mij herkent, geeft hij mij ’s ochtends de weers- en file-informatie, omdat hij weet dat ik de deur uitga.’

OP HOEVEEL HUBS IN EN

OM HET HUIS MIKT SAMSUNG?‘Vier. Naast de keuken (koel-kast), woonkamer (smart-tv) en de mobiele hub (smart-phone), is de volgende hub de auto. Bij de auto kan het allemaal nog zoveel mooier en makkelijker, los van het feit of je wel of niet zelf moet rijden. Als je nu in de auto stapt, moet je zelf instellen waar je naartoe wil qua navi-gatie, maar dat adres staat wellicht al in je telefoon. Dus als je met je telefoon de auto instapt, moet die zelf verbin-den met de navigatie in de auto. Straks kun je door te praten met je auto de domo-tica in je huis bedienen: de lichten, de verwarming of de wasmachine. Natuurlijk heb je met verkeersveiligheid te maken, maar dat dit naad-loos in elkaar over zal lopen, is de reden dat wij in de automobielindustrie stap-pen. De auto heeft straks een groot scherm waar alles op gebeurt.’

IN HOEVERRE IS SAMSUNG BETROKKEN BIJ DE ONT­WIKKELING VAN AUTO­NOOM RIJDEN?‘Naast het nieuwe digitale cockpitplatform lanceren wij

en HARMAN, dat we hebben overgenomen, dit jaar Advanced Driver Assisted Systems (ADAS), dat de bestuurder gaat helpen. We bouwen een 5G-antenne voor data overdracht naar de auto. 5G heb je immers nodig om te kunnen opscha-len naar de zelfrijdende auto. Ook lanceren we DRVLINE, een open, modu-lair en schaalbaar platform voor zelfrijdende auto’s. Autofabrikanten en andere partners kunnen hier zelf

hun meest geavanceerde technologie in integreren en blijven opschalen. Daarbij ligt de focus op engineering, computing, sensortechnolo-gie, algoritmes en ki,

gecombineerd met cloud- en connectiviteitsoplossingen.’

HOE KIJK JE NAAR DE TELEVISIEMARKT? 3D TELEVISIE KWAM NIET ECHT VAN DE GROND, NU IS HET CURVED, DENK JE DAT DIT WEL TOEKOMST HEEFT?‘Ik denk dat er toekomst is voor zowel plat als curved. Curved is technologie die inspeelt op de bolling van je ogen, daarom zien wij daar zeker nog een markt voor. Met 3d is het probleem de content geweest. In 3d uit-zenden bleek lastig, dat gebeurde nauwelijks. Ik denk dat 3d wel een toe-komst heeft, maar in welke vorm is de vraag. In de bio-scoop slaat het in ieder geval wel aan. Onlangs hebben wij de nieuwste technologie gepresenteerd voor in de

bioscoop, een 3d Cinema led-scherm. Het meet 10,3 bij 5,4 m en telt bijna 9 miljoen pixels. Het is modulair opgebouwd, waar-door je theoretisch ongelimi-teerd bent in de scherm-grootte. Het eerste scherm is in gebruik in een bioscoop in het Zwitserse Zürich.’

EN HIERMEE KOMT ER DAN EEN EINDE AAN DE STAN­DAARD PROJECTIE­TECHNOLOGIEËN IN BIOS­COPEN? ‘Inderdaad. De grote biosco-pen werken nu met laser-projectoren. Led is natuurlijk een heel andere technologie, met licht vanuit het scherm. Als we dat koppelen aan onze HARMAN-geluidstechnologie kunnen we een bioscoop volledig inrichten. Natuurlijk is 3d Cinema Led nu nog aan de

dure kant, maar die investe-ring is eruit te halen voor bioscopen. De huidige pro-jectoren hebben een beperkte levensduur en zijn ook duur: ze kosten € 80.000 tot € 100.000. De vraag is: doe je dat als bioscoop nog een keer voor acht jaar, of ga je voor nieuwe technologie?’

MET WELKE INNOVATIES GAAT SAMSUNG ONS IN DE TOEKOMST NOG VERBA­ZEN? ‘Een kwart van ons perso-neelsbestand wereldwijd werkt aan r&d. Vorig jaar staken we daar $ 40 miljoen per dag in. Af en toe zie ik wat er voorbijkomt en wat er nog doorontwikkeld moet worden. Bijzonder worden de opvouwbare telefoons met buigbare schermen waar we aan werken. Daar zijn we dichtbij.’

‘Vanaf 2020 is alles connected’Menno van den Berg, president Samsung Benelux

SAM

SUN

G

Van den Berg: ‘De wasmachine hadden we al verbonden, nu komt de connec-ted koelkast eraan, net als de oven en de stof-zuiger’

CV2017 – HEDEN: President Samsung Benelux2011– 2013: Harvard Business School2004 – 2017: Diverse managementfuncties Samsung Benelux2001 – 2004: Account Director Motorola1995 – 2000: Product Sales Manager Telecom Sony Nederland1991 – 1993: Hogeschool Inholland Marketing

‘Voor ons is het heel simpel. Vanaf 2020 is alles verbonden’

Samsung heeft zich tot doel gesteld om vanaf 2020 alleen nog apparaten te produceren die verbonden zijn met het internet. De technologiegigant uit Zuid-Korea zet in op vier hubs in en om het huis, waar alle connec-ties samenkomen. ‘Deze maand presenteren wij de koel-kast van de toekomst.’ BORIS VAN ZONNEVELD

Samsung Electronics boekte in de eerste drie maanden van dit jaar een fors hogere winst dan het jaar ervoor. Dat is met name te danken aan de aanhoudend sterke vraag naar chips voor onder meer smart-phones en computerservers. ‘We verkopen geheugenchips onder onze eigen merknaam, maar ook als OEM, voor in de producten van fabrikanten waar we mee concurre-ren’, zegt Menno van den Berg, pre-sident van Samsung Benelux. Voor de korte termijn zet het Zuid-Koreaanse technologieconcern vol in op het Internet of Things (IoT), door hen omgedoopt tot ‘intelligence of things’. ‘Omdat we de producten ook nog eens slim maken. 90 % van de apparaten die wij verkopen kunnen al verbonden worden met het inter-net en bij witgoed begint dat nu ook van de grond te komen. De wasma-chine hadden we al verbonden, nu komt de connected koelkast eraan, net als de oven en de stofzuiger.’

Al die apparaten gaan voor zover mogelijk draaien op Tizen, Samsungs eigen besturingssysteem. ‘Dat gebruiken we al sinds 2015 voor onze smart-tv’s. Het is in eigen huis ontwikkeld, maar ook beschik-baar gesteld als open source- software.’Van den Berg, die begon in de mobiele telefonie bij Sony en Motorola en in 2004 overstapte naar Samsung, denkt dat het met het IoT heel snel gaat. ‘Voor ons is het heel simpel. Vanaf 2020 is alles verbonden. Dan verlaat geen pro-duct de fabriek meer dat niet met internet verbonden kan worden. In maart presenteerden we onze SmartThings-app waarmee je alle Samsungapparaten op afstand kunt bedienen. Alles wordt geüpload naar de SmartThings-cloud. Ook is onze spraakgestuurde technologie Bixby ervoor te gebruiken, die we voor de smartphone en koelkast al beschikbaar hebben.’

Interview

8TW 9

‘Wij zorgen ervoor dat kabels, camera’s, en overige technische installaties

buiten het zicht vallen’

Elektrotechniek

Nieuwe elektro-installaties voor musea en kantorenDe belangstelling voor

Nederlandse musea en indus­triële monumenten is groter dan ooit. Omdat het soms gebouwen zijn uit de zeventiende eeuw, bij­voorbeeld Paleis Het Loo en het

Mauritshuis, zijn vaak ingrij­pende renovaties nodig om te

voldoen aan de moderne eisen op het gebied van veiligheid en com­fort. De elektrotechnische instal­laties spelen daarin een cruciale rol. Dat geldt ook voor de trans­formatie van kantoorgebouwen naar woningen, zoals het voor­

malige hoofdkantoor van De Amersfoortse.

BART STAM

In januari van dit jaar startte de ruim drie jaar durende en ingrijpende verbouwing en ver-nieuwing van museum Paleis Het Loo in Apeldoorn, voor € 123 miljoen (zie kader). Wel blijven de paleistuinen en de stallen een groot deel van het jaar open voor bezoekers.Van dat totale bedrag is een substantieel deel bestemd voor de bouw en inrichting van een nieuwe ondergrondse verdieping van 4.500 m2. Hier kan het Apeldoornse museum niet alleen zijn 160.000 expositiestukken laten zien, zij vormt ook een natuurlijke ver-binding tussen het hoofdgebouw (Corps de Logis) en de zijvertrekken.Paleis Het Loo dateert uit 1686. Gebouwd als buitenverblijf van koning-stadhouder Willem III is het eeuwenlang gebruikt als zowel tijde-lijke als permanente residentie voor leden van de koninklijke familie. In 1975 vertrokken prof.mr. Pieter van Vollenhoven en prinses Mar-griet als laatste bewoners naar het nabijgelegen Huis Het Loo. Sinds 1984 is het een museum. De bezoekersaantallen zijn sindsdien gestegen van 150.000 naar 350.000 per jaar. Deze forse toename, maar ook de moderne eisen aan comfort, veiligheid en museumbeleving, maken uitbreiding en renovatie noodzakelijk.

De renovatie en uitbreiding van Paleis Het Loo telt zes deelbestekken. Volker Staal en Funde-ringen zorgt voor de bouw van de 4.500 m2 grote en 10 m diepe bouwkuip. Maar ook Heijmans speelt een belangrijke rol door alle werktuigbouwkundige en elektrotechnische installaties voor zijn rekening te nemen. Bij dat laatste gaat het onder andere om de beveili-gingsinstallaties, de verlichting, het glasvezel-netwerk, de voedingskabels, verdeelkasten, eindgroepen en laagspanningsruimten.René van Zoelen, technisch specialist van Heijmans, is nauw betrokken bij het project. Hij werkt inmiddels al zo’n veertien jaar in het museum en de omliggende gebouwen, zoals stallen en koetshuizen. ‘Heijmans doet hier al jarenlang het onderhoud van de toe-gangscontrole, beveiligingssystemen en het glasvezelnetwerk.’

Speciale werkomgevingHeijmans is momenteel met tien medewer-kers aan het werk op Paleis Het Loo. Niet alleen in het hoofdgebouw, maar ook in tun-nels en kruipruimten. Daarbij gaat het om het weg halen van oude voedingskabels en om het verplaatsen en opnieuw aansluiten van de

René van Zoelen werkt al zo’n veertien jaar bij Paleis Het Loo. ‘Onze werkzaamheden moeten in oktober 2020 zijn afgerond. Een deel kunnen wij natuurlijk pas uitvoeren als de betonconstructie van de nieuwe, ondergrondse ruimte klaar is’

PALEIS HET LOOVoor € 123 miljoen wordt museum Paleis Het Loo in Apeldoorn tot medio 2021 ingrij-pend gerenoveerd en uitgebreid. De reno-vatie bestaat uit het verwijderen van asbest en de vervanging van de technische instal-laties en klimaatsystemen.Een belangrijk onderdeel is de bouw van een nieuwe ondergrondse verdieping van

4500 m2. Hiervan is 850 m2 bestemd voor tijdelijke tentoonstellingen. Verder komen er een grand foyer (530 m2) en een muse-umwinkel (225 m2). Acht nieuwe liften en diverse trappen verbinden het souterrain met de zijvleugels van het bestaande museumgebouw.www.paleishetloo.nl/vernieuwing

9TW 9 Elektrotechniek

Nieuwe elektro-installaties voor musea en kantorenverdeelkasten en de eindgroepen. Ook moet de laagspanningsruimte van het hoofdgebouw worden verplaatst. Van Zoelen: ‘Onze werk-zaamheden moeten in oktober 2020 zijn afge-rond. Een deel kunnen wij natuurlijk pas uit-voeren als de betonconstructie van de nieuwe, ondergrondse ruimte klaar is.’Over zijn huidige werkterrein zegt hij: ‘Een museum is een speciale werkomgeving. In tegenstelling tot een doorsnee kantoorgebouw staan de collectie en de bezoekers centraal. Daarom moeten wij ervoor zorgen dat alle kabels, leidingen, camera’s, verdeelkasten en overige technische installaties zoveel mogelijk buiten het zicht vallen. In de loop der jaren hebben wij wel enige handigheid gekregen om deze systemen weg te werken in vloeren, pila-ren, muren en plafonds. Zo schilderen wij behuizingen van camera’s zoveel mogelijk in de kleur van de expositieruimte.’Soortgelijke ervaringen heeft Ruud van Vught, accountmanager van Siemens Building Technologies. Hij was tussen 2012 en 2014 intensief betrokken bij de verbouwing en uit-breiding van het Mauritshuis in Den Haag. Dit museum is bekend om topstukken als ‘Meisje met de parel’ van Vermeer en ‘De ana-tomische les van Dr. Nicolaes Tulp’ van Rem-brandt. Net als Paleis Het Loo dateert het Mauritshuis uit de zeventiende eeuw: het is tussen 1633 en 1644 gebouwd als stadspaleis voor Johan Maurits, graaf van Nassau-Siegen. Sinds 1822 is het een nationaal museum.Ook voor het Mauritshuis gold dat het niet meer voldeed aan de moderne eisen qua vei-ligheid en comfort. Reden om het museum naast Het Binnenhof ingrijpend te moderni-seren en uit te breiden met 900 m2. De foyer

vormt de verbinding met de nieuwe vleugel van het Mauritshuis, het voormalige socië-teitsgebouw De Witte. De foyer is onder-gronds, terwijl de expositieruimte zich bevindt op de eerste etage van de nieuwe vleugel, de Royal Dutch Shell Wing.Siemens Building Technologies leverde het geïntegreerde beveiligingssysteem voor het vernieuwde Mauritshuis. Dit bestaat onder andere uit de brand- en inbraakbeveiliging en de toegangscontrole. Van Vught: ‘Bij een der-gelijk omvangrijk project zijn er vaak uiteen-lopende wensen van de architect, in dit geval Hans van Heeswijk, en de leverancier van het beveiligingssysteem, Siemens dus. De archi-tect wil graag een mooi en strak ontwerp zon-der rookmelders, camera’s en verdeelkasten, terwijl wij het hoogste veiligheidsniveau moe-ten en willen halen.’Volgens Van Vught was de oplossing dat Sie-mens en Van Heeswijk zo vroeg mogelijk om de tafel gingen zitten. ‘Hierdoor hebben wij elkaar gevonden in een gezamenlijk ontwerp. Een ontwerp waarin de architect zich goed kon vinden en dat tevens voldeed aan de hoogste veiligheidseisen.’ De accountmanager van Sie-mens geeft enkele voorbeelden: ‘Van Heeswijk vond een bepaalde camera ontsierend. Daarom wilde hij graag een ander, minder opvallend systeem. Maar met die tweede camera hadden wij onze ontwerpeisen niet gehaald. Daarom hebben we net zolang doorgezocht totdat we een camerasysteem hadden gevonden dat niet alleen rechtdeed aan het ontwerp, maar ook voldeed aan de hoogste veiligheidseisen.’Datzelfde gold voor de rookmelders van de nieuwe brandbeveiligingsinstallatie. Van Vught: ‘Rookmelders worden uiteraard uit het

zicht gemonteerd. In een aantal ruimten bestond toch de wens om deze melders te kun-nen wegwerken in verlaagde plafonds. Dat ging overigens niet zomaar: via uitgebreide proeven moesten we eerst bewijzen dat deze oplossing voldeed aan alle veiligheidseisen.’Voor de brandbeveiligingsinstallatie koos Sie-mens voor de ASA-techniek, de Advanced Sig-nal Analysis. Van Vught: ‘Dit systeem is geba-seerd op intelligente sensoren. Deze zijn geprogrammeerd voor de ruimte waarin ze moeten werken. Het zal duidelijk zijn dat voor een museum andere eisen gelden dan voor een operatiekamer of een keuken. Met ASA-senso-ren is het mogelijk om het aantal valse brand-meldingen tot een minimum te beperken. Want niets is zo vervelend voor een museum als het ten onrechte evacueren van bezoekers!’

Van hoofdkantoor naar appartementenVan een geheel andere orde is het project dat ABB samen met technisch installateur Hin-felaar uit Den Haag uitvoert in het voormalige hoofdkantoor van De Amersfoortse aan de Stadsring in Amersfoort. Dit karakteristieke gebouw met zijn zandkleurige, ellipsvormige gevel uit 1996 staat leeg sinds eind 2015, nadat

de gelijknamige verzekeringsmaatschappij introk bij moederbedrijf ASR in Utrecht.Sinds juni 2017 is Hinfelaar bezig om in het voormalige kantoorpand 267 huurwoningen te bouwen (zie kader). ‘Wij leveren alle elek-trotechnische producten’, zegt Evert Thomas, accountmanager van ABB Regio Zuidwest Nederland. ‘Daarbij moet je denken aan dozen, groepenkasten en verdelers, kabelbun-delbanden en noodverlichting.’ Maar ABB doet meer dan alleen het leveren van deze installaties: ‘Wij denken actief mee met Hin-felaar hoe de woningen comfortabel kunnen worden ingericht. Bijvoorbeeld door ons domoticasysteem Busch-free@home.‘Hoewel hij geen harde cijfers heeft, denkt hij dat ABB in heel Nederland jaarlijks bijdraagt aan tientallen transformatieprojecten. ‘De vraag is enorm groot, zeker nu de economie weer aantrekt. Niet alleen in de grote steden, maar ook in kleinere gemeenten. Zo ben ik momenteel ook betrokken bij de ombouw van een oud kantoorpand van de gemeente Gouda naar woningen. Transformatie is zon-der enige twijfel een groeimarkt voor de komende jaren!’ https://goo.gl/7me23p

René van Zoelen werkt al zo’n veertien jaar bij Paleis Het Loo. ‘Onze werkzaamheden moeten in oktober 2020 zijn afgerond. Een deel kunnen wij natuurlijk pas uitvoeren als de betonconstructie van de nieuwe, ondergrondse ruimte klaar is’

HE

IJM

AN

S

Commentaar

De tekst ‘Elektrotechniek’ bovenaan moet de kleur van de stempel meekrijgen (de special-kleur). Zie TW 5 voor een voor-beeld.

Ook moet er in de foto een kleine stempel komen met ‘Special’ (zie wederom TW 5 als voorbeeld).

De kaderteksten moeten standaard een zwarte kleur krijgen, geen witte. De kleur van het kader zelf moet net als de kop en tussenkoppen een mooie donkere kleur uit de foto krijgen. Eventueel moet het kader die dan in een iets lichtere tint krij-gen, als de tekst niet goed leesbaar is. Ook lijnt de tekst in het kader niet goed uit.

Het quotekader mag uit de broodtekst. In plaats daarvan mag er een tweede kader in de tekst komen. Dit kader mag onderaan de twee tekstkolommen op pagina 8.

De uitlijning van het tweede kader gaat niet goed.

De lijn boven de foto loopt weer niet door: tussen pagina 8 en 9 is deze onderbroken.

Sorry, verkeerd geplaatst.

Alle opmerkingen die je hebt geplaatst waar iets aan veranderd kan worden in het stramien (zoals nu de lijn) schrijf ik op en ga ik met yvonne weer aanpassen na deze editie.

Super!

Hier moet dan de themakleur (kleur van de special) ook donkerblauw worden. En ook de stempel in de foto, de kop, tus-senkoppen, quotes en kaderachtergronden (die moeten misschien weer een tint lichter) mogen die kleur mee krijgen.

DE AMERSFOORTSE: VAN VERZEKERINGEN NAAR WONINGENDe ombouw van het voormalige kantoorge-bouw De Amersfoortse begon in 2017. Doel is om op de zes verdiepingen van in totaal 16.000 m2 267 nieuwe huurwoningen te creëren. Deze maand moeten de eerste 160 woningen van ‘De Amersfoortse Poort’ worden opgeleverd.De woningen hebben geen gasaansluiting.

Een derde van de elektriciteitsvraag komt van 500 zonnepanelen op het dak. Daarnaast levert de speciale luchtbehande-lingsinstallatie warmte en koude. ABB levert alle elektrotechnische installaties, zoals dozen, noodverlichting en verdelers. De woningen krijgen ook domotica-syste-men.

10TW 9

De elektrische revolutie

Door de onvermijdelijke uitfasering van de verbrandingsmotor zijn alle ogen in de industrie gericht op de elektromotor. Gelukkig wordt die steeds beter, onder meer door het standaardontwerp ervan volle-dig om te draaien.GERALD SCHUT

Batterijen worden steeds beter en goedko-per. Zo verwacht DNV-GL dat 1 kWh opslag in 2020 met € 160 nog slechts 10 % kost van wat je er in 2008 voor neertelde. Geluk-kig worden niet alleen batterijen steeds beter, maar ook elektrische motoren. Dat is niet alleen van groot belang omdat naar schatting van de International Energy Agency elektromotoren nu al 40 % van de wereldwijde stroomproductie voor hun rekening nemen; het is van nog groter belang omdat de elektromotor op grote schaal de verbrandingsmotor zal moeten gaan vervangen om aan de klimaatdoelstel-lingen van Parijs te voldoen. Daardoor zal

het wereldwijde stroomverbruik volgens prognoses vervijfvoudigen in de komende decennia.Elektromotoren zijn nu al overal om ons

heen verwerkt in apparaten met draaiende elementen, van computers tot koelkasten, van wasmachines tot cv-pompen. Zelfs in een reguliere benzineauto zitten vijftien kleine elektromotoren verstopt voor zaken als voorruitenwissers, spiegels, raampjes en cd-speler.

Moderne elektromotoren zijn (voor het-zelfde vermogen) vijf keer zo klein als elek-tromotoren van een eeuw geleden. Inmid-dels halen elektromotoren een rendement

van 97 à 98 %, terwijl zelfs de beste ver-brandingsmotor blijft steken op 45 %. Het hoge rendement van de elektromotor is onder meer te danken aan een coperni-caanse omkering van het ontwerp van de motoren. Iedere elektromotor bestaat uit twee mag-

netische onderdelen: een draaiende rotor (of anker) en een vaste stator. De universele uitdaging in elektromotoren ligt in de vraag hoe je erin slaagt om de polariteit van een van de twee magneten voortdurend te laten wisselen. Gangbare elektrische borstelmo-toren bestaan uit een permanente cilindri-sche magneet (de stator) waarin een elek-tromagneet (de rotor) ronddraait. De elektromagneet bestaat uit koperen spoelen rondom een metalen kern die zodra er stroom doorheen loopt een magnetisch veld creëren. De elektromagneet draait tot het magnetisch veld van de rotor dezelfde kant op wijst als dat van de stator. Door op dat moment de stroomrichting om te keren draait de rotor door, enzovoort. In een bor-stelmotor op gelijkstroom wordt de stroom-richting gedraaid in de commutator op de rotor. De stroomvoorziening van de rotor gaat via – veelvuldig vervloekte – koolbor-stels. Het grafiet van de koolborstels is zachter dan de rotor, zodat de rotor niet slijt en de weerstand van de koolborstel neemt bij een toenemende temperatuur af in plaats van toe, waardoor de verliezen rela-tief beperkt blijven.In moderne elektrische motoren is het ont-werp precies omgekeerd: de permanente magneet draait rond aan de binnenkant, omhuld door een elektromagneet. De voor-delen van een borstelloze constructie zijn legio. Zo kan er veel meer kracht worden ontwikkeld doordat de windingen dikker kunnen zijn: hun ruimte is niet beperkt doordat ze aan de buitenant zitten. Borstel-loze motoren hebben een hoger rendement, doordat ze minder wrijving hebben door het ontbreken van de koolborstels. Ze zijn vrij-wel slijtvrij en vereisen nagenoeg geen onderhoud. Ze maken minder lawaai en geven geen stof.In borstelloze motoren wordt de stroomwis-seling aangestuurd door elektronica in plaats van borstels met commutatoren. Een groot voordeel daarvan is dat die aansturing veel slimmer kan zijn, waardoor het vermo-gen kan worden afgestemd op het vereiste toerental.‘Je ziet dat het onderzoek naar betere ont-werpen van de motor zich verplaatst van de onderdelen van de motor naar de elektro-nica, die de motor aanstuurt’, vertelt prof. Maarten Steinbuch (TU/e) telefonisch van-uit zijn Tesla op weg naar Frankrijk. De drijvende kracht hierachter is het feit dat elektronica en software steeds goedkoper en geavanceerder worden. De toepassing van zeldzame materialen met een sterker mag-netisme als dysposium en neodymium in de rotor maakt de borstelloze motor bovendien krachtiger, dan wel compacter.De rotatie in een motor laat zich weergeven als een sinusvormige grafiek. ‘Om een per-fecte sinus te maken moet je de elektronica lerend laten regelen. Dat kan met een opti-sche encoder’, vertelt Steinbuch. Dat is pre-ciezer dan het aansturen van de elektronica met een gangbare Hall-sensor, die steeds als de magneet voorbijkomt een pulsje afgeeft. Die meet maar op enkele plaatsen en is dus minder nauwkeurig. Steinbuch noemt het snelgroeiende Eindho-vense bedrijf Prodrive als voorbeeld van een onderneming die zijn geld verdient met ver-nieuwingen op het gebied van elektromoto-ren en vermogenselektronica. Het aantal werknemers gaat inmiddels richting de dui-zend.Borstelmotoren komen tegenwoordig nog als universele motoren voor in stofzuigers, goedkope wasmachines en boormachines met een stroomkabel. Borstelloze accuboor-machines zijn nog 30 % duurder dan regu-liere accuboormachines. Dat zal verande-ren. Het is een kwestie van tijd voor de hele wereld borstelloos is. https://goo.gl/qpsmYQ

Een benzineauto bevat vijftien elektromotoren

Elektrotechniek

Tesla ondervindt nog steeds problemen bij de productie van Model 3, dat een ander type elektromotor krijgt dan de andere modellen van Tesla

TESL

A

TESLA MODEL 3 HEEFT ANDERE MOTORTesla is bij zijn laatste model overgestapt van de ene borstelloze motor op een andere. De eerste modellen van Tesla gebruikten nog een inductiemotor op wis-selstroom (in 1888 uitgevonden door Nikola Tesla). Hierbij bestaat de rotor uit lagen metaal zonder magneet. Bij de introductie van zijn Model 3 is Tesla overgestapt op een borstelloze motor met permanente magne-ten, die gebruikmaakt van een ander aspect van magnetisme: weerstand. In deze motor volgt het elektromagnetisch veld in de sta-tor de minste weerstand door een metalen rotor. Door de stroom steeds te wisselen draait de rotor. Tesla zou uit kostenoverwe-gingen voor dit model gekozen hebben.

11TW 9 Elektrotechniek

Elektrotechniek gaat hand in hand met digitaliseringElektrotechniek is geen verouderde technische discipline, met ronkende generatorsets, zware transfor-matoren, gelijkrichters en stoffige schakelkasten. Ons digitale leven en de digitale economie gaan hand in hand met slimme elektrotechnische installaties.JAN SPOELSTRA

Een gedeelde zelfrijdende auto zet je af aan de rand van je woonwijk en pikt alweer een andere bewoner op om te vertrekken terwijl jij je wijk in wandelt. Je buurman kan echter de emotie achter het autorijden niet loslaten, en parkeert zijn eigen Tesla bij een laadsta-tion dat gedurende de dag met lokaal opge-wekte energie opgeladen is om te ‘tanken’. De straatverlichting schakelt al voordat je ter plaatse bent automatisch in. De smalle stra-ten en pleintjes tussen de huizen zijn volledig autovrij, net als het winkelgebied. Aan de rand van de wijk staan kassen voor lokale voedselvoorziening, waarbij krachtige kunst-matige intelligentie de temperatuur beheerst, een irrigatiesysteem aanstuurt en via robots zelfs de oogst binnenhaalt. Een volautomati-sche melkrobot melkt de drie koeien van de woonwijk, kippen scharrelen rond – en voor-uit, die eieren mogen de kinderen uit de buurt zelf rapen. Ook jouw huis zit vol met domotica; slimme systemen die weten waar je bent en wanneer je thuiskomt, stoken het huis kort voor die tijd op temperatuur en schakelen verlichting en zo nodig andere apparaten in. En dat alles met goeddeels lokaal opgewekte elektriciteit.

EnergierevolutieOp iets kleinere, en iets minder vooruitstre-vende wijze wordt zo’n systeem naar alle waarschijnlijkheid gebouwd nabij Almere: een woonwijk met 25 huizen op 5 ha grond. In juni moet de bouwvergunning definitief rond zijn; het ontwerp van de prefab huizen is al rond. ReGen Village Almere moet een woonwijk worden waar voedsel en energie voor een deel lokaal geproduceerd worden. Dit concept van zelfvoorzienende woonwij-

ken is een idee van de Amerikaanse onder-nemer en onderzoeker James Ehrlich, die is verbonden aan Stanford University in Cali-fornië.‘De ideale schaalgrootte voor duurzaam wonen is op de schaal van een woonwijk, hooguit zo’n honderd huizen’, aldus Robert Maguire, directeur bij ReGen Village.Ook Schneider Electric is bij het project betrokken. Deze Franse multinational is gespecialiseerd in het energiemanagement in slimme kantoorgebouwen, datacenters, fabrieken, ziekenhuizen, petrochemische installaties en offshore olie- en gasplatforms Kortom, complexe omgevingen waar een continue energievoorziening voor alle ener-gieverbruikers vaak van levensbelang is. Daar voegt het bedrijf nu het hippe idee van de ReGen Villages aan toe.‘Mensen beseffen vaak niet wat voor ener-gierevolutie aanstaande is’, aldus Jean-Pas-cal Tricoire, ceo van Schneider Electric. We horen hem spreken tijdens de door Schnei-der Electric georganiseerde Innovation

Summit in Parijs begin april. ‘Ongeveer 30 % van onze energie gaat naar transport – en daar vindt grootschalige elektrificering plaats. Daarnaast gebruiken datacenters, computers, smartphones, laptops – kortom: alle digitale systemen die ons omringen – circa 10 % van alle energie. En dat cijfer gaat door toenemende digitalisering in rap tempo verdubbelen. Dat is een gigantische verschuiving.’

Mensen vragen Tricoire wel eens of elektro-techniek niet een verouderde tak van sport is, waar niet zo veel eer meer valt te behalen als ceo. Of hij niet liever voor een ict- of software-multinational wil werken. Ons leven speelt zich echter voor een groot deel digitaal af; niemand kan anno 2018 privé en zakelijk zonder digitale sociale netwerken. ‘Leven is digitaal, leven heeft elektriciteit nodig. Elektrotechniek en digitalisering gaan hand in hand’, aldus Tricoire.

The EdgeDeze zomer neemt de Engelse voetbalclub Tottenham Hotspurs zijn gloednieuwe sta-dion in gebruik. Alle elektrische systemen in en rond het stadion zullen door Schnei-der voorzien worden van sensoren die het energieverbruik van alle systemen meten. Via het open softwareplatform Ecostruxure valt alles uit te lezen en kunnen ook syste-men van andere toeleveranciers gemonitord worden. Tricoire: ‘Een onderhoudstechneut loopt straks niet meer via vooraf geplande

onderhoudsintervallen zijn rondje door het stadion, maar er wordt gewoon gemeten welke installatie onderhoud nodig heeft. Hij kan dan met het juiste stuk gereedschap, op het juiste moment zijn onderhoud plegen.’Een ander voorbeeld van een project waar Schneider het energiemanagement voor verzorgde, is het in 2015 geopende hoofd-kantoor van Deloitte op de Amsterdamse Zuidas. Voorzien van warmtepompen en

zonnecellen, is het gebouw netto een ener-gieleverancier aan het grid. Bovendien zit het gebouw vol met slimme technologie die de temperatuur en zonwering regelt, werk-nemers vanuit de parkeergarage de weg naar nog lege kantoortuinen wijst en waar alle systemen aan het internet hangen om het onderhoud zo slim mogelijk te laten plaatsvinden.In de jaren ’90 verbonden we vijf miljard mensen met elkaar via internet. In de komende jaren heeft het internet of things de potentie om dertig tot vijftig miljard apparaten met diezelfde vijf miljard mensen te verknopen. ‘De ontwikkelingen bij civiele projecten en domotica in huishoudens gaan dan veel sneller dan in de industrie’, aldus Fabrice Jadot, cto bij Schneider Electric. ‘Fabrieken, petrochemische installaties en offshore platforms zijn een stuk behouden-der in het koppelen van hun systemen aan het internet of things.’De reden daarvoor is angst voor cyber-aanvallen die hele installaties stilleggen, maar die angst zouden bedrijven eigenlijk al moeten hebben volgens Jadot. ‘Het grootste risico voor de maakindustrie en (petro)che-mische installaties zijn fouten van de eigen werknemer. Een usb-stick van huis met een virus, de welbekende bijlages van e-mails. Mogelijke lekken bij de meeste bedrijven zijn er al, en die zijn heel moeilijk te beveiligen.’En als de industrie wel alle vitale systemen in de cloud zou hangen? Uiteraard zijn voor-delen voor het kunnen vergelijken van ver-schillende productielocaties en het voorspel-len van onderhoud ongekend. ‘En het wordt ook veiliger’, voegt Jadot toe. ‘Bedrijven zul-len hun cyberveiligheid tegen het licht hou-den. Het personeel zal gebriefd worden, er zullen nieuwe protocollen komen en dat leidt mijns inziens juist tot betere cyberveiligheid.’Wat dat betreft kunnen we leren van China. ‘Alle data van een sensor in China zijn voor de gemeenschap. Chinese productiebedrij-ven koppelen hun productielijnen veel fana-tieker aan het internet of things, maar dan uiteraard wel via een van de grote Chinese cloud-dienstverleners. China heeft door deze enorme bereidwilligheid van de Chine-zen om hun data te delen enorme potentie om veel slimmer te gaan werken dan Europa. Conservatisme als het gaat om digi-talisering is een grote bedreiging voor toon-aangevende westerse bedrijven.’

The MatrixGoed, de industrie gaat, wanneer het aan-komt op digitalisering niet zo hard als de huishoudens, of als civiele projecten als The Edge, ’s werelds meest duurzame kantoorge-bouw, dat in Amsterdam staat. Wat dat betreft kunnen we wel iets fraais verwachten van ReGen Village Almere. Maar nu de blik nog iets verder de toekomst in: 100 % duur-zaam is natuurlijk prima. Maar hoe voorkom je dat met die toenemende automatisering, digitalisering en inzet van krachtige vormen van kunstmatige intelligentie, we geen dystopie tegemoet gaan? Met alle slimme systemen en sensoren in muren, service-ruimtes en op je eigen persoonlijke elektro-nica, worden er door sommigen al analo-gieën getrokken met Big Brother uit Orwells 1984, de op hol geslagen kunstmatige intelli-gentie uit de film The Matrix of de ronduit kwaadaardige kunstmatige intelligentie Cyberdyne Systems uit de Terminator-films. ‘Maar anderzijds is een autovrije zelfvoorzie-nende woonwijk ook wel weer iets idyllisch, hippie-achtig of zelfs middeleeuws’, besluit Maguire. ‘En heel nadrukkelijk: nee, het gaat hier volstrekt niet om social engineering, ons mengen in wat mensen beweegt of willen. Wij zijn heel nadrukkelijk bezig met de vraag waar onze energie vandaan komt. Het gaat om de vraag hoe we ons voedsel op duurzame wijze verbouwen en het gaat om de vraag hoe men-sen zich in een woonwijk zelf willen organise-ren. Digitalisering, robotisering en automati-sering spelen daarbij een grote rol. Uiteindelijk spreekt dit mensen aan die weten welke kant we op bewegen in de wereld.’ https://goo.gl/IezwYQ

The Edge, het hoofdkantoor van Deloitte, wordt ook wel een computer met een dak genoemd. Door velerlei innovaties is het gebouw een netto leverancier van energie

RO

NA

LD T

ILLE

MA

N

‘Elektrotechniek en digitalisering gaan hand in hand met elkaar samen’

Uw toegang tot de Europese markt

Betrouwbare patentbescherming in tot wel 44 landen

Gratis toegang tot meer dan100 miljoen documenten

Toonaangevende autoriteit op het gebied van octrooionderzoek

epo.org

EPA_Corporate_NL_265x196_2018.indd 1 23.04.18 17:54

Dé plaats in het najaarom studenten, starters en(young) professionals uit heelNederland te ontmoeten!

Deelnemen met uw organisatie? sales@memory.nl 020 - 638 21 46

Onder andere de volgende events vinden plaats tijdens De Nederlandse Carrièredagen:

op:

De Nederlandse Carrièredagen is een activiteit van onderdeel van de

2017

Utrecht

13

ANALYSE UIT DE MEDIA

COLUMN

TW 9

Brandende e-auto’s vormen uitdagingMARIANNE PINCKAERS

Op 23 maart jongstleden botste een Tesla Model X in Californië tegen een wegafscheiding. Twee andere voertuigen raakten de e-auto, die vervolgens vlam-vatte; de bestuurder kwam om het leven. De brandweer wist het vuur te doven, maar de weg werd, vanwege de beno-digde veiligheidsmaatregelen, pas na zes uur vrijgegeven. Een half jaar eerder vloog een Tesla Model S in brand in Oostenrijk, nadat de bestuurder tegen een vangrail reed. Dit keer vloog het accupakket niet in de brand; was dat wel het geval geweest, dan was er meer dan 10.000 l bluswater nodig geweest om de auto te blussen. Volgens de Duitse inspectie-instelling DEKRA zijn elektri-sche auto’s bij brand minstens zo veilig als conventionele voertuigen, omdat er minder rook ontstaat en er minder kans is op ontploffingen. Maar waarom zijn elektrische auto’s, zodra het accupakket in brand staat, zo lastig te blussen?De huidige elektrische personenauto’s bevatten lithium-ion-accu’s met – afhankelijk van het model – honderden tot duizenden cellen. Wanneer de accu beschadigd raakt, kan er kortsluiting ontstaan waarbij veel warmte vrijkomt. De hitte activeert een keten van chemi-sche reacties die nog meer warmte pro-duceren, met als gevolg dat de batterij ontbrandt. Om deze kettingreactie, ook wel ‘thermal runaway’ genoemd, te stop-pen, kun je de accu koelen met – bij-voorbeeld – water. Maar water brengt ook gevaren met zich mee. Lithium vormt namelijk in een reactie met water het wel zeer explosieve waterstofgas. Toch adviseren Tesla en de Amerikaanse National Fire Protection Association (NFPA) de accu’s te blussen met een overmaat aan water, om de accu te koe-len en zo de verspreiding van de brand in de cellen te stoppen. Van elektrocutie zal geen sprake zijn: de stroomsterkte die door het water op de spuitslang komt te staan is volgens het rapport van de NFPA te verwaarlozen. Omdat de accu zo diep verborgen ligt in de auto, is

er maar liefst circa 10.000 l water nodig voor voldoende koeling. De cellen blij-ven lang warm en kunnen daardoor, nadat het vuur gedoofd is, plotseling weer ontbranden. Wanneer de auto geblust is, moet hij daarom minstens 48 uur gecontroleerd worden, al is er zelfs na drie weken nog kans op ontbranding van de accu.Blussen met 10.000 l water is verre van ideaal. Het vergt de watervoorraad van meerdere brandweerwagens en de snel-weg moet voor lange tijd worden afge-sloten, vertelt brandweerman René Ver-boom aan de telefoon. Dr. Eric Kelder, batterijspecialist van de TU Delft, pleit voor het laten uitbranden van de auto ter voorkoming van explosies van water-stofgas. De batterij hoeft dan ook niet elders vernietigd te worden en de auto hoeft niet in de gaten gehouden te wor-den. Wel komt er zo meer giftige rook vrij. Bij de meeste e-autobranden vliegt het accupakket overigens niet (direct) in brand.

Maar er zijn alternatieven. Zo kun je stoffen aan het water toevoegen, waar-door er een koelende gel ontstaat. Deze gel blijft langer op de accu liggen en ver-hoogt de verdamping van het water, waardoor de accu sneller afkoelt. Dat bespaart water en tijd. Ook zijn er plan-nen voor een grote bak waarin de bran-dende auto geplaatst en geblust kan worden, legt Verboom uit. Ook deze techniek vergt minder water. Ook komen de chemicaliën uit de batterij niet in de grond terecht.De ideale oplossing is een batterij zijn met minder giftige stoffen en minder licht ontvlambare chemicaliën, bijvoor-beeld de zogenoemde solid state batterij. Die batterijen bestaan al, maar hebben te weinig capaciteit. Grote bedrijven waaronder Tesla, Dyson en Toyota investeren miljarden in het ontwikkelen van solid state-batterijen met meer capaciteit. Dyson hoopt de eerste auto met solid state-batterij in 2020 op de markt te brengen.

‘People joke about building a ‘diaper product.’ The idea is, ‘Make it so addictive, they don’t even want to get up to pee.’’GABE ZICHERMANN, EXPERT OP HET GEBIED VAN GAMIFI-CATIE (HET AANWENDEN VAN SPELPRINCIPES EN SPEEL-TECHNIEKEN IN EEN NIET-SPELCONTEXT), STELT DAT ONT-WIKKELAARS STEEDS STERKER VERSLAVENDE APPS ONTWIKKELEN. (TIME MAGAZINE, 23 APRIL)

‘Een aanfluiting. Je kunt tegenwoordig álles met je mobiele telefoon, maar er even je treinreis mee betalen lukt niet.’RIKUS SPITHORST VAN DE MAATSCHAPPIJ VOOR BETER OV REAGEERT OP HET STOPZETTEN VAN DE PROEF OM MET EEN MOBIEL IN TE CHECKEN IN HET OV. DE TECHNISCHE UITDAGINGEN BLIJKEN TE GROOT. (AD, 23 APRIL)

‘Dat ze niet volop gebruikt worden is natuurlijk dood-zonde. Bijna letterlijk want deze systemen kunnen levens sparen buiten de auto.’CEES BOUTENS (RAI VERENIGING) BETREURT DAT SLECHTS 5 À 10 % VAN DE BEZITTERS VAN DUURDERE AUTO’S AFWEET VAN HET BESTAAN VAN DE GEAVANCEERDE VEILIGHEIDS-SYSTEMEN IN HUN BOLIDES. DE MEESTE EIGENAREN ZET-TEN SYSTEMEN DIE BIJVOORBEELD AUTOMATISCH REMMEN VOOR VOETGANGERS UIT OMDAT ZE ‘HINDERLIJK’ ZIJN. (VOLKSKRANT, 26 APRIL)

‘Heel Silicon Valley draait om de vraag: hoe manipuleren we mensen zodat ze op advertenties klikken en de meeste data afgeven?’TECH-GOEROE TIM O’REILLY VINDT DAT IN BREDE ZIN ONZE ECONOMIE DRAAIT OM EEN VERKEERD ALGORITME: MAXI-MALISERING VAN AANDEELHOUDERSWAARDE. (NRC, 28 APRIL)

‘In the context of software it is the perfect Trojan. If something gets buried in it, these things will get adopted wholesale — and won’t be questioned on the way in.’EMMA CHANNING VAN SATIS GROUP, EEN BEDRIJF DAT BLOCKCHAINPROJECTEN ONDERSTEUNT, WAARSCHUWT DAT LANDEN DOOR NU IN BLOCKCHAIN TE INVESTEREN ONEIGENLIJKE VOORDELEN KUNNEN REALISEREN. (NEW YORK TIMES, 29 APRIL)

Onmenselijke algoritmes

Er waren eens een man en een vrouw in Amerika, die beiden – los van elkaar – een misdaad begingen. De man pleegde een overval en de vrouw stal een kinderfietsje. Beiden maakten daarbij ongeveer $ 80 buit. Jammer voor hen: ze werden ook beiden opgepakt. Nu wordt in Amerika de strafmaat mede bepaald door een algoritme dat de kans op recidive berekent.

Iemand die volgens de data die het algoritme interpreteert waarschijnlijk opnieuw de fout in gaat, krijgt een hogere straf, dan iemand die naar alle waar-schijnlijkheid van zijn of haar fouten heeft geleerd. De man had al meer op zijn kerfstok en had al eens eerder overvallen gepleegd, waarvoor hij zelfs al een gevangenisstraf van vijf jaar had uitgezeten. De vrouw was ook eerder in aanra-king geweest met justitie, maar dat was als minderjarige voor kleine vergrijpen. Wat denk je: wie van de twee kreeg de hoog-ste strafmaat opgelegd? De vrouw. Onterecht bleek later: twee jaar na het voorval kun-nen we concluderen dat zij zich verder keurig heeft gedragen, terwijl hij opnieuw een overval pleegde en inmiddels acht jaar moet brommen. Wat is hier aan de hand? Heel simpel: de vrouw is zwart en de man is wit.Wat je ziet is het schoolvoor-beeld van hoe data niet objec-

tief zijn. Het algoritme kan nog zulke ‘goede bedoelingen’ heb-ben; het baseert adviezen op basis van data uit het verleden. Data vergaard door mensen, die alles behalve objectief zijn. In Amerika is de kans dat iemand met een donkere huidskleur in het verleden vaker werd opgepakt én zwaar-der werd gestraft dan een wit persoon zeer groot. Een algo-ritme dat die data interpreteert komt logischerwijs tot de con-clusie dat iemands huidskleur als marker kan dienen: ‘Hmm… iemand die zwart is, werd vaker beschuldigd. Dus zwarte mensen plegen vaker misdaden.’ En zo kan het gebeuren dat iemand door zijn of haar huidskleur strenger bestraft wordt. Of vaker wordt opgepakt. Want een ander Amerikaans algoritme dat de politie moet helpen met het voorkomen van misdaden, laat agenten patrouilleren in risico-gebieden. Drie keer raden

welke gebieden dat zijn? Zwarte buurten, waar agenten altijd al meer rondhingen en daardoor ook meer mensen oppakten. Omdat uit de zo ver-zamelde data blijkt dat in zwarte buurten meer arresta-ties werden verricht – logisch, want dat was waar de agenten continu rondhingen – adviseert het algoritme nu ook vooral daar patrouilles te doen. En zo ontstaat er een blinde vlek voor andere buurten, waar de kans op misdaad objectief gezien even groot is.Hoe kunnen we dit soort mis-standen voorkomen? Het begint bij diversiteit. Want zolang dergelijke algoritmes worden gemaakt door veelal witte mannelijke program-meurs, is het niet vreemd dat andere bevolkingsgroepen er wellicht bekaaid vanaf komen. Dat is geen kwade opzet, maar pure menselijkheid, waar algo-ritmes helaas niet doorheen kunnen prikken.

OUD-HOOFDREDACTEUR VAN KIJK (EN VIVA) VIVIANNE BENDERMACHER ZET ZICH MET HAAR BEDRIJF TECHIONISTA IN VOOR DE EMPOWERMENT VAN VROU-WEN VIA TECHNOLOGIE.

Een Tesla Model X zoals deze vloog na een botsing afgelopen maart in brand

NAT

HA

NIA

JO

HN

SON

Opinie

Experts behandelen de volgende onderwerpen:● 3D printing & additive manufacturing in de maritieme maakindustrie● Augmented & Virtual reality en smart maintenance & repair● Blockchain toepassingen in de maritieme sector● Drones voor inspecties van haveninstallaties en schepen● Big data analyse en predictive maintenance● Slimme IT aan boord en routing van schepen● Autonoom varen - luchtspiegeling of reëel toekomstscenario?

VNAB, Rotterdam14 juni 2018

12.00 – 18.00 uur€ 175,-

Wees klaar voor de toekomst. Schrijf u in voor Smart Maritime Technology 2018!

Abonnees van TW.nl ontvangen een hoge korting! Gebruik de code RELATIEMNL

smt.maritiemnederland.com voor programma en aanmelden.

Rondleiding bij eerste 3D metaalprinter ter wereld bij RAMLAB!Speciaal voor de eerste 40 inschrijvers voor het SMT evenement bestaat er de mogelijkheid om voorafgaand aan het SMT event deel te nemen aan een rondleiding langs de eerste 3D metaalprinter ter wereld voor de maritieme industrie!

BAANBREKENDE TECHNOLOGIEËNOp 14 juni organiseert vak- en opinieblad Maritiem Nederland in samen-werking met TW.nl het Smart Maritime Technology (SMT) evenement.

265x396.indd 1 25-04-18 11:19

BOEKRECENSIE

GADGETS TIPSCOLOFON

15TW 9

Drinkwaterzaken op een rijtje gezetNederlanders zijn gewend aan goed drinkwater dat voor een luttel bedrag beschikbaar is. Het is hoogst zelden dat er geen water uit de kraan komt, of dat kraanwater veront-reinigd is. Toch gebeurt er zoiets van tijd tot tijd. Wat er dan precies aan de hand is en wat daaraan gedaan wordt, is het onderwerp van het boek Het gaat bijna altijd goed.JAN VAN DEN BERG

De auteur is Ben Tan-gena, die een carrière van bijna veertig jaar achter de rug heeft in de Neder-landse drinkwatersector. Het viel hem op dat er wel veel gegevens zijn, maar dat er nauwelijks databe-standen bestaan die een vergelijking van drinkwa-terincidenten en de reme-dies daartegen mogelijk maken. En dus besloot hij na zijn pensioen de zaken zelf op een rij te zetten.Het resultaat is indruk-wekkend. Tangena inven-tariseert 101 incidenten uit met name Westerse

landen. Hij verdeelt ze in chemische verontreinigin-gen, microbiologische verontreinigingen en fysieke schade. Uit deze categorieën vat hij 32, 39 respectievelijk 30 inci-denten samen in tabellen en overzichten; van tien gevallen geeft hij een uit-voerige beschrijving.De titel van het boek is voor tweeërlei uitleg vat-baar. In de eerste plaats zijn problemen met de drinkwatervoorziening zeldzaam. Het gaat dus inderdaad bijna altijd goed. En zelfs als er iets

misgaat, loopt het vaak goed af. In de 101 inci-denten telt Tangena bijna 45 miljoen getroffenen. Daarvan wordt net meer dan 1 % ziek en daar weer van komt ruim 1 % in het ziekenhuis terecht. Het aantal dodelijke slachtof-fers is gering: 97.Vrijwel alle slachtoffers vallen door microbiologi-sche oorzaken. Dit komt vooral doordat het vaak lang duurt, voordat de oorzaak duidelijk is. Gemiddeld neemt dat elf dagen in beslag. Voordat de verontreiniging geheel

is verdwenen, zijn door de bank genomen nog eens 33 dagen nodig. Bij fysieke schade en chemi-sche verontreiniging is bijna altijd binnen een dag duidelijk wat er mis is en is de zaak binnen tien dagen opgelost.Interessant is de categorie ‘moedwillige verstoring’. Hierin vallen bijvoorbeeld sabotage door ontevreden ex-werknemers van drinkwaterbedrijven, grappenmakers die kleur-stof in het water doen (wat in 1981 gebeurde in Deurne) en terrorisme.

Over dat laatste hoeven we ons weinig zorgen te maken. Uit de gegevens die Tangena boven water haalde, blijkt dat er op alle 5.000 gevallen van moedwillige verstoring welgeteld één keer sprake is van terrorisme.Tangena besluit zijn boek met een oproep. Hij pleit voor meer wetenschappe-lijk onderzoek op basis van de beschikbare cij-fers. Dat kan leiden tot een betere inschatting van risico’s, een groter begrip van het verloop van een incident en een snellere respons. Ook ziet hij graag normen opge-steld voor kortdurende blootstelling aan gevaar-lijke stoffen en organis-men. De huidige normen hebben namelijk alleen betrekking op levenslange blootstelling.

TW, Techniek & Wetenschap in perspectief49e jaargangNummer XX, 2018WWW.TW.NL

REDACTIE088-226 66 22 | redactie@tw.nlHOOFDREDACTEUR Jan Spoelstra | 088-644 06 44 | j.spoelstra@vakbladen.comREDACTIECOÖRDINATOR Mischa Brendel | 088-644 06 47 | m.brendel@vakbladen.comVAKREDACTEUR Benno Boeters | 088-644 06 57 | b.boeters@vakbladen.comVAK-/WEBREDACTEUR Gerald Schut | 088-644 06 48 | g.schut@vakbladen.comSTAGIAIRE Marianne Pinckaers | m.pinckaers@tw.nl

VASTE MEDEWERKERSVivianne Bendermacher | Ton Borsboom | Jeannette Bos | Herman Damveld | René Didde | Leendert van der Ent | Rob van Ginneken | Johan Herrenberg | Christian Jongeneel | Patrick Marx | Nozzman | Gijs van Ouwerkerk | Jasper van Overbeek | Bart van Overbeeke | Michael Persson | Sam Rentmeester | Govert Schilling | Bart Stam | Erwin Suvaal | Henk Tolsma | Toon Vugts | Indra Waardenburg | Armand van Wijck | Alinda Wolthuis | Boris van Zonneveld | Teake Zuidema

ADVERTENTIE-EXPLOITATIEFrits Dufifie | 088-644 06 52 | f.dufifie@archermedia.nl

MEDIA-ORDER/TRAFFICCarola Sjoukes | 088-644 06 31Charlotte Jongeneel | 088-644 06 54Linda Straver | 088-644 06 84traffic@archermedia.nl

MARKETINGLisa Plenge | 088-226 66 70 | l.plenge@archermedia.nl

ABONNEMENTENEen jaarabonnement op TW kost € 93,75; voor jongeren tot 35 jaar is het abonnement gratis. Prijzen zijn excl. BTW, binnen Nederland/België en bij automatische incasso. Bij betaling via een factuur bedragen de administratiekosten € 2,95 excl. BTW. Een jaarabonnement buiten Nederland/België kost € 135,75. Prijswijzigingen voorbehouden. Wij gaan ervan uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw functie. Hierdoor wordt uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd. Opzegging kan telefonisch, schriftelijk of per mail plaatsvinden. TW is onderdeel van Vakbladen.com. Vakbladen.com legt van abonnees gegevens vast voor de uitvoering van de (abonnements)overeenkomst. Deze gegevens kunnen gebruikt worden om u te informeren over relevante diensten en producten. Indien u op deze informatie geen prijs stelt kunt u mailen naar abonnement@mijntijdschrift.com.

ABONNEMENTENADMINISTRATIE088-226 66 22 | abonnement@mijntijdschrift.com

VERSCHIJNINGSFREQUENTIE 24 keer per jaar

VORMGEVING Content Innovators / Lindie de RijterDRUK Rodi MediaISSN 0923-1919REPRODUCTIEAlle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, hetzij mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming

Uitgever: Roeland DobbelaerUITGAVE VAN VAKBLADEN.COMPOSTBUS 19949, 2500 CX DEN HAAGRIJSWIJKSEWEG 60 (13E ETAGE)2516 EH DEN HAAG

Service

Titel: Het gaat bijna altijd goedOndertitel: Drinkwaterincidenten- statistieken, analyses en anekdotesAuteur: Ben TangenaUitgeverij: Het BoekenschapAantal pagina’s: 192Prijs: € 29,50Website: https://goo.gl/bxsqKt

Om door een ringetje te halenEen talentvolle muzikant heeft natuurlijk geen hulp nodig om zijn muziek mooi te laten klin-ken. Voor de net iets minder talentvolle muzikanten, of voor degenen die van muzikale gad-gets houden, is er echter Neova.Deze muziekring is in staat om geluidseffecten toe te voegen aan het muziekspel dat iemand op een synthesizer voortbrengt. Door het kantelen of heen en waar laten gaan van de hand waaraan Neova wordt gedragen, zijn de speciale geluidseffecten in een handomdraai toe te voe-

gen aan het muziekspel.Neova is in feite een MIDI-con-troller, die wordt aangesloten op een computer via een usb-aan-sluiting. De computer stuurt op zijn beurt weer signalen naar de daaraan gekoppelde synthesi-zer. Met de computersoftware kunnen diverse geluidseffecten, zoals tilt en vibrato, worden toe-gevoegd aan verschillende hand- of vingerbewegingen.Neova wordt vanaf maart 2019 verscheept en is momenteel te bestellen vanaf € 210. (MB)https://goo.gl/ia5vQr

Social media stuurt ons gedragGebruikers van social-mediaplat-forms als Facebook zijn niet de klan-ten van deze platforms, maar de pro-ducenten. Met die insteek begint het artikel The Masters of Mind Control in het weekblad TIME.De data die de platformgebruikers opleveren, dat is het werkelijke pro-duct waarin social-mediaplatforms in handelen; met name adverteerders zijn de werkelijke klant.Om ervoor te zorgen dat er zoveel mogelijk waardevolle data worden geproduceerd, zijn sociale apps en social-mediaplatforms expres zo ont-worpen dat ze ofwel de gebruiker ‘belonen’ bij het gebruik ervan, ofwel handig inspelen op de menselijke behoefte om vooruitgang te boeken en taken te voltooien. Zo voorzien Face-book en Twitter ons van een eindeloze stroom aan nieuwe berichten, hoe ver

we ook naar beneden scrollen.Speciale aandacht gaat uit naar het jonge bedrijf Boundless Mind, dat deze aangeboren menselijke behoef-ten op een andere manier wil inzet-ten. ‘Waarom zetten we de versla-vende aspecten van deze technologieën niet in om onszelf te verbeteren?’ zo vragen de twee oprichters van het bedrijf zich af. Ze doelen daarmee op apps die ons aan-sturen om ons van verslavingen en slechte gewoontes af te helpen. Hoewel het doel van Boundless Mind veel nobeler klinkt, wil het bedrijf in essentie toch hetzelfde doen als plat-forms als Facebook, YouTube en Twit-ter: ons gedrag beïnvloeden en aan-sturen via technologie. Het feit dat we hier zo gevoelig voor blijken, is een enge gedachte. (MB)https://goo.gl/JvYNpk

ITER schittert in Japanse mangaWie Japan zegt, zegt manga. De Natio-nal Institutes for Quantum and Radio-logical Science and Technology (QST) in Japan hebben nu zo’n equivalent van het Westerse stripverhaal uitgebracht over de experimentele kernfusiereac-tor ITER.Het verhaal rolt zich uit als een typische manga: een ietwat klungelig overko-mende hoofdpersoon komt in het bui-tenland (Aix-en-Provence in Frankrijk) een vrouw tegen, met wie hij aan de praat raakt. Ze blijkt bij ITER te werken en legt hem uit hoe kernfusie werkt.

Vervolgens toont ze hem de in aanbouw zijnde reactor. Niet het meest opwin-dende verhaal, maar de typische manga stijl (lees: emotionele uitbarstin-gen en grote ogen) maken het tot een aardig geheel, al wordt er teleurstellend weinig van de reactor zelf getoond, wat juist in een stripverhaal gemakkelijker is dan in de werkelijkheid.De manga is weliswaar vertaald naar het Engels, maar dient wel ‘op zijn Japans’ gelezen te worden. Dat wil zeggen, van rechts naar links. (MB)https://goo.gl/AR2a1f

RectificatieIn het commentaar van TW 8 schreef hoofdredacteur Jan Spoelstra dat Enge-land, Zweden, Finland en Frankrijk ‘zwaar investeren’ in kernenergie. Die kreet is wellicht wat overtrokken, daar men in Zweden nog niet definitief voor nieuwe reactoren heeft gekozen, en het in Engeland gaat om vervanging van bestaande kerncentrales. Frankrijk heeft uitgesproken van 75 % naar 50 % kern-

energie te zakken, mits er stabiele eigen alternatieve energie voor handen is. Wel blijven deze landen kernenergie als belangrijk component van hun energie-mix beschouwen. Spoelstra blijft achter zijn punt staan: EZ moet morgen starten met aanbestedingen betreffende groot-schalige opslag van duurzame energie. Of de deur naar kernenergie openzetten. Over 11 jaar en 32 weken is het al 2030.

Geluiden kijken met een cameraQua uiterlijk heeft de Soundcam veel weg van een vuilnisbakdek-sel, maar het gaat hier toch echt om een draagbaar systeem dat geluiden zichtbaar maakt. De eerste handheld geluidscamera zelfs, aldus de makers.Ook voor ingenieurs en technici kan zo’n apparaat handig zijn. Zo kan de Soundcam bij draaiende motoren aangeven waar in de

motor precies geluiden vandaan komen. Hiertoe bezit de Sound-cam onder meer 64 microfoons en een touchscreen. Maar het is natuurlijk ook gewoon een mooi speeldingetje, zij het met een flink prijskaartje: de Soundcam is te koop vanaf een kleine € 4.200 en wordt vanaf november dit jaar verscheept. (MB)https://goo.gl/AurRFC