Februari 2016 | Jaargang 45 | Nr 02

Energieneutraal bouwen

Wateroverlast voorkomen

Ontwerpen van noodverlichting

Energiebesparing door monitoring

JAA

RGA

NG

45 N

R.02 T

VV

L MA

GA

ZINE FEB

RU

AR

I 2016

Smartphone.Smart Probes.Smart work.

www.testo.nlTesto BV, Randstad 21-53, Almere, T 036 5487 00016TE

S-2

4

NIEUW!

Testo Smart Probes: compacte meetinstrumenten geoptimaliseerd voor smartphones.

TM0216_cover.indd 1 1-2-2016 10:53:54

Tijdsbesparing met 50% bij hetinbedrijfstellen

www.imi-hydronic.com/nl

Houdt de laatste 10

storingen bij voor snelle

fout opsporing

10 x zoveel instelling

mogelijkheden als met

conventionele motoren

Flexibele installatie

mogelijkheden en lange

levensduur slimme digitale regelingTA-Slider

DIGITAAL CONFIGUREERBARE MOTOREN voor alle regelsystemen met of zonder BUS communicatie

TM0216_omslag_binnen_02_51.indd 2 5-2-2016 12:13:56

3

Inhoudsopgave

TVVL MAGAZINE

REVIEWED: Artikelen in TVVL Magazine zijn beoordeeld ‘door redactieraadleden’. De uniforme ‘peer review’ waarborgt de onafhankelijke en kwalitatieve positie van TVVL Magazine in het vakgebied. Een handleiding voor auteurs en beoordelingsformulier voor de redactieraadleden (‘peer reviewers’) zijn verkrijgbaar bij het redactie-adres.

36

32

12

INTERVIEW: SMART GRID

EVOLUTION

INTERVIEW:

STEFAN VAN UFFELEN

BESPAREN DOOR

MONITORING

ENERGIENEUTRAAL BOUWEN VRAAGT OM ENGINEERING 2.0Ir J.J. (Jeroen) Verwer 4

COMFORTABELE WONINGIr. P.B.A (Patrick) Jansen 6

REGEL HET BOUWPEIL OM WATEROVERLAST TE VOORKOMENMr.ir. S. (Simon) Handgraaf 10

VILLA FLORA TOONT RELATIE MONITORING EN ENERGIEREDUCTIEM. (Maaike) Belder 12

GEZONDHEID EN COMFORT IN ‘MODERNE’ KANTOORGEBOUWEN (2)Prof.dr.ir. P.M. (Philomena) Bluyssen, dr. C. (Célina) Roda 14

EEN WANDELING IN DE TOEKOMST

Prof. A. (Ad) van Wijk 18

REINHEID VAN LUCHTKANALEN: METEN EN WETENIr. M.G. (Mauk) de Wildt 20

ONTWERP NOODVERLICHTING (DEEL 2)Ing. R. (Rienk) Visser 24

‘ALL ELECTRIC’, AL ACHTERHAALD VOORDAT WE BEGONNEN ZIJN?M. (Marco) Bijkerk 28

Februari 2016

INTERVIEW 32

PROJECT 36

ACTUEEL 39

UITGELICHT 43

DE OPINIE VAN… ANKE VAN HAL 45

INTERNATIONAAL 46

REGELGEVING 47

VOORBESCHOUWING / SUMMARY 48

PRODUCTNIEUWS 49

AGENDA 50 TVVL Magazine is het officiele orgaan van TVVL Platform voor Mens en Techniek. De vereniging, opgericht op 26 mei 1959, heeft tot doel de bevordering van wetenschap en techniek op gebied van installaties in gebouwen en vergelijkbare objecten. Als lid kunnen toetreden personen, werkzaam (geweest) in dit vakgebied, van wie mag wor-den verwacht, dat zij op grond van kennis en kunde een bijdrage kunnen leveren aan de doelstelling van de vereniging. Het abonnement op TVVL Magazine is voor leden en begunstigers van TVVL gratis. De contributie voor leden bedraagt € 140,00 incl. BTW per jaar. Informatie over de bijdrage van begunstigers wordt op aanvraag verstrekt.

REDACTIERAAD: Drs.ir. P.M.D. (Martijn) Kruijsse (voorzitter)Ir. J.H.A. (Jan) FeijesIng. J. (John) LensH. (Henk) LodderI. (Irene) MeijdamW. (Will) SchefferMw. drs.ir. I. (Ineke) ThieraufIng. J. (Jaap) VeermanIng. R (Rienk) VisserIng. F.J. (Frank) Stouthart (eindredacteur)

REDACTIE: Drs.ir. P.M.D. (Martijn) Kruijsse (voorzitter)Ing. J. (John) LensI. (Irene) MeijdamIng. F.J. (Frank) Stouthart (eindredacteur)

REDACTIE-ADRES: TVVL: De Mulderij 12, 3831 NV LeusdenTelefoon redactie (033) 434 57 50Fax redactie (033) 432 15 81 Email i.meijdam@tvvl.nl

UITGAVE: Merlijn Media BVZuidkade 173, 2741 JJ Waddinxveen Telefoon (0182) 631717 Email info@merlijnmedia.nlwww.merlijnmedia.nl

SECRETARIAAT:Email info@merlijnmedia.nl

ABONNEMENTEN: Merlijn Media BVZuidkade 173, 2741 JJ WaddinxveenTelefoon (0182) 631717Email info@merlijnmedia.nl Benelux € 109,- Buitenland € 212,- Studenten € 87,- Losse nummers € 18,- Extra bewijsexemplaren € 13,-

Het abonnement wordt geacht gecontin-ueerd te zijn, tenzij 1 maand voor het einde van de abonnementsperiode schriftelijk wordt opgezegd.

ADVERTENTIE-EXPLOITATIE: Merlijn Media BV Ruud Struijk Telefoon (0182) 631717 Email r.struijk@merlijnmedia.nl

PREPRESS: Yolanda van der Neut

DRUK: Ten Brink, Meppel

ISSN 0165-5523

© TVVL, 2016

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Publicaties geschieden uitsluitend onder verantwoording van de auteurs. Alle daar in vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. De auteurs kunnen echter geen verantwoordelijk-heid aanvaarden voor de gevolgen van eventuele onjuistheden.

TM0216_inhoud.indd 3 8-2-2016 12:32:03

4 TVVL Magazine | 02 | 2016 ENERGIENEUTRAAL

Met de realisatie van het DSK II scholencomplex, is de gemeente Haarlem

een frisse, energieneutrale school rijker. Het project loopt hiermee voor op de

doestelling van de gemeente om in 2015 geheel klimaatneutraal te bouwen. Lage

EPG-waarden halen is met de huidige stand van de techniek niet moeilijk. De

grote uitdaging ligt echter in het wegwerken van de laatste 20%. Daarbij ontstaat

schaarste en komt engineering 2.0 om de hoek kijken.

Energieneutraal bouwen vraagt om engineering 2.0

Ir J.J. ( Jeroen) Verwer, Royal HaskoningDHV

Het complex beslaat circa 3.900 m2 vloerop-pervlak en bied onderdak aan een kinder-dagverblijf, een gymzaal en twee scholen; de O.B.S. Martin Luther King school en de S.B.O. Hilbrand school. Vanwege de stedelijke planning was er niet veel ruimte beschikbaar voor het complex. Om de twee scholen te kunnen huisvesten moest er compact worden gebouwd. Daarnaast moest er rekening gehou-den worden met een appartementencomplex dat, als onderdeel van de gebiedsontwikkeling DSKII, in de toekomst aan de school zal worden vastgebouwd. Dit heeft geresulteerd in het ontwerp van een 3-laags gebouw met een grotendeels blinde gevel aan één zijde.

UKP NESKDe DSKII maakt gebruik van de NESK-subsidie. NESK staat voor ‘Naar energieneutrale scholen en kantoren’, een subsidieregeling van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO). Het is bedoeld om projecten te stimu-leren die zich onderscheiden door energiezui-nigheid, duurzaamheid en organisatorische innovaties in de bouwkolom. Naast de subsidie doen Stichting Spaarnesant en de gemeente Haarlem een extra investering om het project energieneutraal te maken.

EPG=0Een voorwaarde bij de UKP NESK-subsidie

is dat de gebouwgebonden energievraag neutraal moet zijn. Dit wil zeggen dat de energie die het gebouw gebruikt, zelf wordt opgewekt. Om dit te bereiken is de gebouw-gebonden energievraag tot een absoluut minimum gebracht. Om een EPG van 0 te behalen wordt de resterende energie vraag door pv-zonnecellen opgewekt. Het gebouw is hiermee de op één na duurzaamste school van Nederland. Ondanks de ingrijpende energiebe-sparende maatregelen voldoet het gebouw op vrijwel alle punten aan klasse B of hoger van de richtlijn Frisse scholen. De energievraag van het gebouw wordt beperkt door optimale oriëntatie ten opzichte van de zon en de goede isolatie van de gebouwschil (Rc=8 m2K/W). In het gebouw wordt de ventilatie CO2-gestuurd en zijn de luchtkanalen extra groot uitgevoerd om ventilatorenergie te beperken. Verder wordt er gebruik gemaakt van hoog rendement warmteterugwinning (90%) en energiezui-nige ventilatoren en pompen. De verlichting wordt uitgevoerd met aanwezigheids- en daglichtregeling. De energie voor verlichting is verder laag gehouden door toepassing van led-verlichting. De warmte- en koudevraag wordt opgewekt door middel van een bodemopslag-systeem in combinatie met een warmtepomp. Ondanks alle maatregelen zijn de werkelijke bouwkosten minder dan 1.275 euro per m²

BVO (excl. BTW). De meerkosten die toegere-kend kunnen worden aan de ambitie om ener-gieneutraal te bouwen bedragen circa 20%.

ENGINEERING 2.0Lage EPG-waarden halen is met de huidige stand van de techniek niet moeilijk. De grote uitdaging ligt echter in het wegwerken van de laatste 20%. Hierbij is ofwel het dakoppervlak ofwel het budget, de beperkende factor. Dit leidt tot de engineering 2.0, waarbij schaarste de grootste uitdaging vormt. Door de compacte bouw was in dit project het beperkte dakoppervlak de grote uitdaging gebleken. De marge op de energiebalans was zo klein dat het effect van iedere ontwerpkeuze speciaal getoetst moest worden. Vanwege de invloed die verschillende maatregelen op elkaar hebben kon er niet gewerkt worden met standaard inputgegevens om de energiebespa-ringen te berekenen. Iedere maatregel moest daarom apart doorberekend worden.Een voorbeeld hiervan is het beperken van ventilatie-energie. Overgedimensioneerde toevoerkanalen en luchtafvoer via het atrium dragen bij aan een lage drukval. Qua installatie keuze is er gekozen voor een luchtbehan-delingskast die als één van de weinigen een gelijkswaardigheidsverklaring heeft voor 90% warmteterugwinning. In het gamma van die leverancier zitten twee ventilatoren. Eén van

TM1015_verwer_2251.indd 4 1-2-2016 12:37:09

5TVVL Magazine | 02 | 2016 ENERGIENEUTRAAL

deze ventilatoren gebruikt minder energie dan de andere, maar produceert hierbij meer geluid. Normaal gesproken valt dit weg in de marge, maar nu niet. Het ontwerp van de geluiddemper wordt ineens cruciaal voor het project. Deze moet de extra geluidsproductie dempen maar mag de drukval van het systeem niet te veel verhogen. Met extra berekenin-gen heeft is de juiste combinatie gemaakt en bespaard op de ventilatorenergie. Een ander aspect van het ontwerpproces wat verandert wanneer de EPG op nul moet uitkomen, is hoe omgegaan wordt met de terugverdientijd van onderdelen. Normaal gesproken wordt er bekeken of een duurdere optie interessant is aan de hand van de extra opbrengsten die deze met zich meebrengt. In dit project was het dakoppervlak echter zo schaars dat de impact van de ontwerpkeuzes werd uitgedrukt in een toe- of afname van het benodigde aantal m² pv-paneel. Ter illustratie: het verhogen van de isolatiewaarde van de gevel van het gebouw leidde tot een afname van het benodigde aantal m2 pv-panelen. Normaal gesproken ligt, als men kijkt naar de terugverdientijd, het optimum voor de isolatiewaarde rond een Rc-waarde van 6.0 m²K/W. Hier is een Rc-waarde van 8.0 m K/W gehanteerd, omdat dit tot een besparing van 27 m² aan pv leidde (tabel 1); een hele andere kijk op de ontwerpopgave met afwijkende uitkomsten.

PV-CELLEN EN COLLECTOROm het beschikbare dakoppervlak maximaal te benutten is er voor gekozen om de pv-panelen op Oost-Westoriëntatie te plaatsen. De panelen liggen in rijen van twee tegen elkaar onder een hoek van 10 graden. Hoewel deze oriëntatie niet ideaal is voor maximale zon inval, halen de panelen nog altijd een opbrengst van 80% van de energie, ten opzichte van een paneel onder ideale oriënta-tie. Het grote voordeel van dergelijke plaatsing

is dat er geen onderlinge schaduwwerking optreed. Dit in tegenstelling tot plaatsing van panelen op de zuidzijde, onder een hoek van 36°. Bij een dergelijke oriëntatie vangen de pv-cellen weliswaar meer zonlicht, maar er treedt ook een behoorlijke schaduwwerking op. Hierdoor wordt het dakoppervlak niet goed benut. In dit geval bleek alleen de oplossing met horizontaal en O-W-oriëntatie onder 10° haalbaar(figuur 1). Het blijft echter een grote uitdaging om zoveel vierkante meters kwijt te kunnen, want looppaden (bijvoorbeeld 1 per 4 rijen) levert een te groot verlies aan oppervlak op om binnen de EPG=0,0 te blijven.Naast pv is er voor de douches van de gymzaal 10 m² aan zonnecollectoren op het dak geplaatst. De collectoren verwarmen het tapwater voor de douches en de keuken.

FRISSE SCHOLENEen gebouw is pas duurzaam als het gebruikt kan worden voor het doel waarvoor het gemaakt is. Wordt hier niet aan voldaan, dan mag het gebouw wel energiezuinig zijn, maar is het niet duurzaam. Tijdens het ontwerp is de energievraag daarom nooit verlaagd ten koste van het comfort. Het gebouw voldoet aan de klasse B van de richtlijn Frisse scholen. Zo laat de monitoring zien dat de CO2-concentratie in de lokalen onder de 1.000 ppm blijft en de temperatuur binnen de gestelde bandbreedte.

PRESTATIEBORGINGOm er zeker van te zijn dat de energiepresta-ties ook daadwerkelijk worden gehaald is er contractueel een monitoringsperiode vast-gelegd. Hierbij dient de aannemer gedurende twee jaar aan te tonen dat de installatie de beoogde rendementen behaalt. Er wordt bij oplevering een aantal testen gedaan en de belangrijkste waarden worden gedurende de twee jaar gemeten en gelogd. De wijze van meten, zoals frequentie en gevoeligheid van de meting, is bestekmatig vastgelegd. Zo worden in een aantal refe-rentieruimten de temperatuur en CO2-concentratie geregistreerd. Daarnaast wordt het energiegebruik van elke verdeler vastge-legd en worden enkele onderdelen, zoals de warmtepomp, apart gemeten.Het schoolgebouw is sinds september in gebruik genomen. Momenteel wordt de bron geladen en ingeregeld. Hierdoor kan de warmtepomp nog niet altijd op vol vermo-gen draaien, maar door de nauwlettende monitoring is al een aantal optimalisaties uitgevoerd. De verwachting is dat de school de beoogde energieprestatie ook daadwerkelijk gaat behalen.

Ir J.J. (Jeroen) Verwer

Optie W/m2 Opstelling Max. m2 zonder looppad

benodigd voor EPC=0 (m2)

Haalbaar?

1 145 horizontaal 1.000 859 ja

2 150 102 O-W-oriëntatie 944 853 ja

3 150 102 Z-oriëntatie 588 819 nee

4 150 352 Z-oriëntatie 323 785 nee

Goede isolatie/kierdich-ting

Zeer goede isolatie/kierdichting

Uitstekende isolatie/kierdichting

Rc-waarde gevel 6 m2/K/W 8 m2/K/W 10 m2/K/W

Infiltratie 0,4 dm3/s.m2 0,3 dm3/s.m2 0,15 dm3/s.m2

Compensatie m2 pv 40 m2 13 m2 0 m2

Geschatte meerkosten 12k€ 45k€ 80k€

-Tabel 1- Afweging

opstelling pv-panelen

-Tabel 2- Afweging

isolatiewaarde

TM1015_verwer_2251.indd 5 1-2-2016 12:37:10

6 TVVL Magazine | 02 | 2016 RENOVATIE

Je woning geschikt maken voor de toekomst, zonder dat het je iets kost. Dat is de

gedachte achter de stroomversnelling, een initiatief van Energiesprong. Inmiddels

zijn er 500 woningen gerenoveerd en staan er 10.000 woningen op de planning,

met een nog veel grotere ambitie. In dit artikel wordt de achtergrond van dit

initiatief toegelicht en ingegaan op de (installatie)technische aspecten.

Comfortabele woning

Ir. P.B.A (Patrick) Jansen, Hoofd Innovatie en Kennismanagement van Technisch handelsbureau Rensa B.V. en lid TVVL expertgroep Klimaattechniek

Energiesprong is een onderdeel van Platform 31 en wordt tot het eind van dit jaar gefinan-cierd door het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK). De over-heid ondersteunt de renovatie van woningen omdat de bestaande woningen een grote transformatie moeten ondergaan om aan de toekomstige eisen te kunnen voldoen. De transformatie van bestaande woningen dient hierbij twee doelen. Enerzijds voldoen aan de veranderende behoeften van bewoners en anderzijds voldoen aan de steeds strenger wor-dende energiewetgeving van de overheid.

VERANDERENDE EISENDoordat het onderscheid tussen wonen en werken steeds minder wordt, het aantal ouderen toeneemt en veel mensen de mantelzorg op zich nemen die de participatie-maatschappij van hen verwacht, veranderen de eisen die bewoners aan een woning stellen. Daarnaast is de bestaande woningvoorraad een grootgebruiker van energie, met name gas, hetgeen niet past binnen de eisen van verduurzaming waaraan woningen in de toe-komst moeten voldoen. De renovaties binnen de energiesprong zorgen zowel voor een versnelde transitie naar een energie neutrale gebouwde omgeving als voor het ‘toekomst-proof’ maken van woningen aan de verande-rende wensen van bewoners.

FINANCIERINGVoor de transformatie van bestaande wonin-gen zijn tientallen miljarden nodig. Deze transformatie kan (gedeeltelijk) gefinancierd worden door een verschuiving van woonlasten. De ingreep heeft dan zo’n grote impact op de woonlasten, dat de vrijgekomen fondsen gebruikt kunnen worden voor de renovatie. Van de directe woonlasten ligt de verschuiving van de energiecomponent het meest voor de hand; de energierekening vervalt en dat bedrag

kan worden geïnvesteerd in de verbouwing. Als naar een hele wijk wordt gekeken zou bijvoor-beeld ook een verschuiving van de rioolkosten mogelijk zijn, als met behulp van groene daken een betere waterberging gerealiseerd kan worden. In een nog breder perspectief zou de transformatie van woningen gefinancierd kunnen worden uit de zorgkosten. Dit gaat op als de bewoners, door het aanpassen van de woning, mantelzorg kunnen verlenen waar-door er op zorgkosten zal worden bezuinigd.

Op kosten van de energiemaatschappij

TMxx15_jansen_2322.indd 6 1-2-2016 12:56:49

7TVVL Magazine | 02 | 2016 RENOVATIE

REGELGEVING Bij grootschalige renovatie komt men in aanraking met een aantal wettelijke eisen. Zo kan het bestemmingsplan beperkingen geven aan rooi-, dak- en gootlijnen of bouwvlakken, waardoor een bestemmingswijziging nodig is. Ook is voor grote renovaties doorgaans een ontheffing van de Flora- en faunawet nodig. Hieraan kan men voldoen door de renovatie-plannen te maken vanuit het principe ‘natuur inclusief bouwen’. Het nieuwe woningontwerp bevat dan compenserende maatregelen die eventuele negatieve gevolgen voor de natuur teniet doen. Denk bijvoorbeeld aan nestelmo-gelijkheden voor huismussen, gierzwaluwen en vleermuizen. Een ander voorbeeld van regel-geving waarmee men rekening moet houden is het politiekeurmerk. De reguliere procedures die voor al deze regelgeving moeten worden gevolgd nemen veel tijd in beslag.

KEURMERKMiddels de kruimelprocedure BOR wordt voor renovaties een verkorte procedure met een beslistermijn van 8 weken gevolgd. Hierdoor is er geen wijziging van het bestemmingsplan nodig, hetgeen veel tijd bespaard. Aangezien Welstand nog aanvullende eisen kan stellen, dient deze commissie ook vroegtijdig in het project betrokken te worden om te voorkomen dat er verderop in het proces alsnog vertra-ging word opgelopen. Om nog meer tijd te besparen in het bouwvergunningstraject wordt gewerkt aan een ‘stroomversnellingskeur-merk’. Voor renovaties met dit keurmerk zal geen toetsing door de gemeente meer hoeven plaats te vinden.

ISOLERENOm het energiegebruik te minimaliseren worden de bestaande woningen geïsoleerd tot een Rc-waarde van tussen de 4,5 en 6. Omdat ramen tot 10 keer minder goede isolatie-waarde hebben dan muren, wordt gebruik gemaakt van zeer goed isolerend (trippel)glas. Om de muren optimaal te isoleren zijn er, afhankelijk van het type woning, drie mogelijkheden. De meest rigoureuze optie is het verwijderen van de gehele buitenmuur (buitenblad). Deze wordt bij de renovatie ver-vangen door een nieuwe prefab gevel, inclusief kozijnen, ramen en deuren. De tweede optie

is isoleren van buitenaf door een voorzetgevel. Deze wordt voor de bestaande buitenmuur geplaatst. Deze bestaande spouwmuur moet dan wel volledig gevuld worden met isolatiemateriaal om te voor-komen dat, als gevolg van de trek door de spouw, de warmte

verdwijnt. De derde mogelijkheid is isoleren van binnenuit. Het lastigste punt bij de uitvoering van de isolering zijn de wanden tussen de woningen, onder andere omdat de trap zich vaak aan deze binnenwand bevind. Het is van groot belang deze scheidingsmuren toch mee te nemen. Omdat deze binnenmuren lage Rc-waarden hebben en niet luchtdicht zijn, gaat hier namelijk veel warmte door heen. Zeker in het geval de naastgelegen woning leeg staat of (nog) niet gerenoveerd is. Daarbij zal de geluidsoverlast van de buren na isolatie van de buitenmuren toenemen, omdat veel van het andere ‘omgevingsgeluiden’ zijn afgenomen. Naast de binnenwanden zal aan de koudebrug-gen vanuit de fundering aandacht besteed moeten worden.

W-INSTALLATIEHet warmteverlies van deze goed geïsoleerde woningen ligt tussen de 2 en 3 kW bij een buitentemperatuur -10°C. Voor de verwarming wordt meestal een lucht/water-warmtepomp gebruikt die, in combinatie met een boiler of buffervat, ook voor de warmwatervoorziening zorgt. Door de goede isolatie van de woning is het opwarmen van de ventilatielucht een van de grootste energiegebruikers. Daarom wordt er vaak WTW-ventilatie toegepast. Een centrale WTW-installatie geeft hierbij wel uitdagingen voor de plaatsing van de kanalen die nodig zijn om de ruimten te kunnen toe-voeren en afzuigen. Omdat er meestal geen ruimte voor deze installaties in de woningen aanwezig is, wordt de technische installatie in een ‘huisje’ geplaatst. Deze kan aan de voor- of achterzijde of zelfs in het dak van de woning worden geplaatst. Het bijkomende voordeel van een dergelijke unit (waarin de installatie is ondergebracht) is dat onderhoud mogelijk is zonder dat de bewoners aanwezig zijn.Door het lage benodigde verwarmingsvermo-gen wordt het zelfs mogelijk om de woning ter verwarmen met een ventilatielucht-warmte-pomp. Doordat het vermogen van een venti-latiewarmtepomp te klein (circa 1,5 kW) is om het complete transmissieverlies af te dekken moet er aanvullend elektrische verwarming in de woning aanwezig zijn. De toepassing van een ventilatiewarmtepomp neemt door de compacte bouw en het minimaliseren van

het aantal ventilatiekanalen, weinig ruimte in beslag waardoor deze warmtepomp binnen de woning gerealiseerd kan worden. De verwarmingsbehoefte van de woning ligt rond de 20 GJ, voor de productie van warmwa-ter is een ongeveer de helft van deze hoeveel-heid energie benodigd.

ENERGIEPRODUCTIEMet het rendement van een warmtepomp is per jaar circa 2.900 kWh aan energie benodigd voor de gebouw gebonden installaties. Als het overige energiegebruik ook rond de 2.500 kWh zit, moet totaal dus circa 5.400 kWh aan energie per jaar opgewekt worden. Hiervoor zijn PV-panelen uitermate geschikt. Om met PV-panelen van 320 Wp ongeveer 5.400 kWh op jaarbasis op te wekken moeten, afhanke-lijk van de oriëntatie, ongeveer 20 panelen geplaatst worden. Omdat het dakvlak vaak onvoldoende is, zullen er in de praktijk meestal ook panelen geplaatst moeten worden op ongunstige plekken op het dak of zullen de panelen moeten worden verwerkt in de gevel. Om het huishoudelijk energiegebruik te beperken tot 2.500 kWh zullen de bewoners gebruik moeten gaan maken van energiezui-nige apparatuur. Thermische zonnecollectoren worden zelden toegepast omdat integratie redelijk complex is en de ruimte voor een buffervat ontbreekt. Bij PV-panelen is de buffer niet benodigd omdat het elektriciteitsnet gebruikt kan worden als buffer (salderingsregeling).

COMFORTDe belangrijkste reden voor bewoners om aan een grootschalige verbouwing te beginnen is de verhoging van het comfort en de nieuwe uitstraling van het huis. Door de hoge isolatie-waarde en luchtdichtheid zijn koude stra-ling en tochtklachten verleden tijd. Als geen gebruik gemaakt wordt van WTW is de wijze van toevoer van de koude buitenlucht wel een aandachtspunt. Bij een laag verwarmingsver-mogen kan het aanzuigen van ventilatielucht via raamroosters bij lage temperaturen snel voor comfort klachten zorgen. Bij de toepas-sing van een ventilatieluchtwarmtepomp moet dan ook veel aandacht gegeven worden aan de wijze van luchttoevoer. Bij dergelijk goed geïsoleerde woningen lijken enkele radiatoren met een aanvoertempera-tuur van 45 °C, in combinatie met een ener-giezuinige installatie, het meeste comfort te bieden. Door de lage warmtevraag wordt het afgiftesysteem namelijk maar relatief weinig gebruikt, waardoor vloerverwarming niet altijd comfortabel is (koude vloer). Bij van binnenuit isoleren kan goed geïntegreerde wandverwar-ming toegepast worden.

TMxx15_jansen_2322.indd 7 1-2-2016 12:56:49

8 TVVL Magazine | 02 | 2016 RENOVATIE

INVESTERINGBij woningcoöperaties kan bij het wegvallen van de energierekening ca. €70.000,- geïn-vesteerd worden in zo’n renovatie. Deze €70.000,- is gebaseerd op een business case waarbij de woning weer voor 40 jaar in exploi-tatie wordt genomen. Het betreft nooit alleen een energetische ingreep. Deze investeringen worden gedaan op momenten dat renovatie of groot onderhoud aan de orde is. Omdat de prijs van een alleen NOM-renovatie onder de €70.000 ligt, kunnen vaak ook het interieur (doorgaans nieuwe keuken en badkamer) en het achterstallige onderhoud meegenomen worden in de renovatie. Er worden contracten afgesloten door coöperaties waarbij de bouwer voor 40 jaar de volledige verantwoordelijk-heid krijgt voor de energieprestatie en het onderhoud van de woningen voor een prijs van net boven de 100.000 euro.Particulieren met een rijtjeswoning en een huidig energiegebruik van 3.500 kWh (à €0,23) en 1.500 m3 aardgas (à € 0,67) geven jaarlijks circa €2.000,- uit aan energiekos-ten. Voor dit bedrag kan een bedrag worden geleend van zo’n €45.000,- . De aankoopprijs van een NOM-renovatie zal dus in beginsel zeker op dat bedrag moeten uitkomen. De renovatiekosten naar nul op de meter voor een gemiddeld rijtjeswoning ligt nu zo rond de €60.000. Door een verlaging van arbeid- en materiaalkosten (als gevolg van standaardisa-tie, industriële productie en slimme logistieke processen) kunnen deze kosten verlaagd worden. De technische ruimten worden dan ook steeds vaker als een unit aangeleverd. De praktijk leert echter wel dat door de verschillende bouwwijzen en locatie specifieke eisen, de vergelijking met de automobielindus-trie (nog) niet op gaat. De verschillende bouw-wijzen en de klant specifieke eisen worden wel in steeds mindere mate kostenverhogend,

omdat dit met behulp van o.a. BIM-technieken direct goed kan worden vertaald naar de productie. Verlaging van de materiaalkosten gaat pas plaatsvinden als het grote aantallen betreft en de leveranciers hun organisatie zo kunnen inrichten dat de (verkoop)ondersteu-ningskosten minimaal zijn.

GARANTIEDe grootste uitdaging in de ‘nul op de meter’ gedachte zit in de 15 jarige garantie van geen energierekening. Het grootste gedeelte van het energiegebruik is volledig afhankelijk van het bewonersgedrag. Dit betreft niet alleen het gebruik van de wasmachine en televisie, maar ook de hoeveelheid warmwater voor douchen en de verwarmingsenergie als gevolg van aanwezigheid of openstaande ramen. De hoeveelheid energie die gebruikt gaat worden is daarom gekoppeld aan een gebruikersprofiel. Afwijkingen van dit gebruikersprofiel hebben gevolgen voor de hoeveelheid energie die gebruikt wordt. Een goede monitoring van het gebruikersprofiel en terugkoppeling naar de bewoners, is daarom noodzakelijk om een prestatiegarantie te kunnen geven.Om garanties over de prestatie van producten te kunnen afgeven moeten fabrikanten weten binnen welke bandbreedtes hun producten worden gebruikt. Als de beloofde prestaties niet geleverd worden, moet eenduidig te herleiden zijn onder welke omstandigheden de producten gefunctioneerd hebben om de oorzaak te achterhalen. Dit vergt naast het monitoren van het bewonersgedrag een vergaande monitoring van de technische installatie.

AUTOMATISERINGDoor de bewoners goed te informeren kan onnodig energiegebruik voorkomen worden. Er kan ook voor gekozen worden het gebruik

te automatiseren. Omdat de renovatiekosten nu nog hoger zijn dan de business case, is de mate van automatisering beperkt vanwege de kosten. De wijze waarop de bewoners geïnformeerd worden over afwijkingen in hun energiegebruik is echter wel essentieel voor de realisatie voor het nul op de meter concept.

BUSINESS MODELHet business model van de stroomversnel-ling is gebaseerd op de salderingsregeling. Hierdoor is het mogelijk om energie te buf-feren op kosten van de energiemaatschappij. Bij aanpassing van de salderingsregeling valt de basis onder de stroomversnelling weg. Het is daarom van groot belang dat er concepten ontwikkeld gaan worden die de salderingsrege-ling gaan overleven. Denk daarbij aan opslag in de woning, micro-grids, de buurtbatterij en seizoensopslag.Door het initiatief van de stroomversnelling (en de crises) zijn bedrijven in de woningbouw kritisch naar hun verdienmodel gaan kijken en gaan experimenteren. Deze experimenten hebben ervoor gezorgd dat er industrialisatie en standaardisatie is gaan plaatsvinden en dat bedrijven naar hun business model zijn gaan kijken. Hierdoor kan geconcludeerd worden dat, hoewel er nu nog weinig nul op de meter woningen zijn, platform 31 zijn doelstelling om nieuwe werkwijze/technieken in een stroom-versnelling te zetten lijkt te gaan realiseren.

Meer informatie:www.energiesprong.nlwww. Energielinq.nl

REFERENTIEBron http://energiesprong.nl/wp-content/uploads/downloads/2015/03/Brochure-Taskforce-Vergunningen.pdf

Bron foto’s: Stroomversnelling, Loohuis InstallatieGroep

TMxx15_jansen_2322.indd 8 1-2-2016 12:56:50