En

dre

Tim

ár&

Van

ess

aR

utg

ers

SMART ENERGYCITYAmsterdam 2040

Ov

er

de

spo

nso

rs

Nieuw Amsterdams Klimaat is een meerjarig programma van de gemeenteAmsterdam, waarin het stedelijk klimaatprogramma en het luchtkwaliteit-programma sinds 2009 onder één dak zijn gebracht. Een verstandige beslissing,want deze beleidsterreinen ondersteunen elkaar op vele manieren. Het pro-gramma beoogt een aanjager te zijn van veranderingen op het gebied vande stedelijke energiehuishouding en het fysieke leefklimaat.

Onze hoofdissues zijn het verduurzamen van bouwen en mobiliteit, eenschaalsprong in duurzame energieproductie en het vergroenen van de forseICT-sector in deze stad. Een fundamentele omslag voor deze issues komt eralleen wanneer de gemeente, bedrijven, maatschappelijke organisaties enbewoners samenwerken. De gemeente kan daarin een rol spelen met lokaleregels, maatschappelijke randvoorwaarden scheppen, verandering stimulerenen soms barrières wegnemen.

Dit boekje over Amsterdam geeft een beeld van het dagelijks leven in destad, ergens na de eerder genoemde omslag. Als toekomstverbeelding ishet prachtig geschreven: met fantasie, maar gebaseerd op een stevige enfeitelijke onderbouwing. Daarmee gaat het voorbij aan doemdenken of naïefoptimisme. Wij hopen dat dit verhaal iedereen inspireert om samen te werkenaan de stad van de toekomst.

Boer Hartog Hooft is al sinds 1893 een begrip op de vastgoedmarkt, vooralin Amsterdam. Het bedrijf bouwde daarbij een sterke reputatie op metinnovatief vastgoedadvies en een voortdurend streven naar ethisch verant-woord ondernemen.

Cofely Energy Solutions is onderdeel van Cofely Nederland, welk op haarbeurt onderdeel is van GDF Suez Energy Services. Dit Franse energiebedrijfis dé Europese marktleider op het gebied van duurzame energie- en milieu-oplossingen. Cofely Energy Solutions laat techniek werken voor haar klantendoor hoogwaardige duurzame energie services te bieden in combinatie metenergieadvies, prestatiemeting en exploitatie van duurzame energieopwekking.

Deze bedrijven hebben onlangs de krachten gebundeld om samen duurzameenergie oplossingen aan te dragen voor hun opdrachtgevers. De combinatievan expertise op het gebied van energietechnologie en commercieel vast-goed is buitengewoon sterk. Ten eerste omdat deze benadering zorgt voorveel lagere exploitatielasten en een navenant hogere vastgoedwaarde. Maarook omdat de partners hiermee beter kunnen beantwoorden aan de steedsdwingender roep om maatschappelijke verantwoordelijkheidszin.

In dit verhaal van Endre Timár en Vanessa Rutgers herkennen wij, bij Boer HartogHooft en Cofely Energy Solutions, een denkbare toekomst die hopelijk mededoor onze inspanningen werkelijkheid zal worden...

Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt door de genereuze steun van deze drie organisaties.

Voorwoord

1. Aankomst in Amsterdam

2. Blik op de stad

3. Energiebronnen

4. Smart Grid

5. eMission Accomplished

Bronnen

Fotoverantwoording

Colofon

Inh

ou

d

6

10

18

30

40

50

Voorwoord

De aanwijzingen dat het broeikaseffect wereldwijd dramatische effecten begintte sorteren zijn allang meer dan overtuigend te noemen. Daarnaast wordtpijnlijk duidelijk dat de olie- en gasreserves niet alleen steeds problematischerte winnen zijn, maar ook veelal in handen van dubieuze regimes, die zonderveel scrupules de kraan kunnen dichtdraaien. Praktisch bezien valt er nietmeer te ontsnappen aan de opdracht aan regeringen, bedrijven, instellingenen wereldburgers om binnen, pakweg, twee generaties onze energiehuis-houding grotendeels te verduurzamen. De tijd dringt.

‘Vergeet niet, mijne heren, dat het stenen tijdperk niet eindigde omdat

we geen stenen meer hadden…’

Sjeik H. Yamani, voormalig olieminister van Saoedi-Arabië

7

Amsterdamse gemeenteraad wil drastische CO2 reductie

De gemeenteraad van Amsterdam heeft besloten dat de stedelijkeCO2 uitstoot in 2025 met 40% moet zijn verminderd ten opzichtevan 1990. Dat is nog maar het begin, want rond 2050 moet dat nogverder zijn teruggebracht met ongeveer 80% en de eindstreep ligtbij een volledig koolstofvrije energiehuishouding. Amsterdam staathierin als stad overigens niet alleen; er zijn over de hele wereld stedendie vergelijkbare beslissingen nemen. Het zal duidelijk zijn dat zulkedoelen feitelijk aansturen op een (energie-)revolutie. Volgens des-kundigen zal deze omwenteling de industriële revolutie minstensevenaren. Hoe het er allemaal precies uit zal zien weet niemand,maar we moeten ons voorbereiden op een leven voorbij de ver-trouwde energiebronnen olie en gas.

Toekomstbeeld 2040Een toenemend aantal steden in de wereld voelt zich uitgedaagd om een lei-dende rol te spelen in die verduurzaming. Zo ook Amsterdam. Het gemeente-bestuur wil er alles aan doen om het tij te keren, misschien ook letterlijk, wantde stad ligt onder de zeespiegel. Maar publieke middelen, zoals beleids-plannen, projecten of subsidies zullen ons niet redden. Gelukkig groeit desteun door het bedrijfsleven, woningcorporaties en andere organisaties, die deoverheid soms ongeduldig voorbij streven met vooruitstrevende initiatieven,duurzame producten, energiecoöperaties en ideeën.Als auteurs van dit boekje en liefhebbers van deze bijzondere stad willen wij oponze manier bijdragen aan het keren van het tij. Dat doen we door een toe-komstbeeld te presenteren, waarin de fantasie alle ruimte heeft. Een gedurfdverhaal over Amsterdam, waarin het jaar 2040 in woord en beeld wordt beschrevenalsof we daar al zijn gearriveerd. Waarom deze oefening? Omdat poëtische eind-beelden kunnen inspireren tot creatieve gedachten en plannen. Maar ookomdat zulke beelden ons eraan herinneren ’waar we het allemaal ook alweervoor doen‘ op momenten dat de dagelijkse realiteit ons het zicht ontneemt.

9

Een toekomstbeeld voor Amsterdam over dertig jaar. Dat riekt naar science-fiction; en de oplettende lezer ziet onmiddellijk de gevaren daarvan opdoemen,compleet met visioenen van vliegende auto’s, onbeperkt hightech eten uitde muur en geavanceerde handlaserwapens zonder vergunning. Verwijzendnaar bekende cultuuriconen kunnen we kiezen uit heel verschillende toe-komstbeelden: de smetteloos witte commandobrug uit de serie Star Trek, hetoliebesmeurde en roestige cargoschip in de film Alien, de sombere realiteitvan Brave New World of een ecologische variant op het wereldje van deTeletubbies.Kortom, een hachelijke onderneming. Om de grootste valkuilen te omzeilenis dit verhaal daarom gefundeerd op beginnende trends van vandaag engoed gedocumenteerde technologie van morgen - zij het rijkelijk overgotenmet de nodige wishful thinking. Om het in een verhalend vat te gieten, be-schrijft het toekomstbeeld een etmaal uit het leven van een fictieve reiziger,die Amsterdam in de zomer van 2040 bezoekt. Hij wordt bijgestaan dooreen even denkbeeldige als deskundige gids, die als voice-over geregeld denodige uitleg geeft. Strategisch geplaatste tekstkaders voorzien daarnaast inde lezersbehoefte aan hardcore informatie.Waarschijnlijk zal de werkelijkheid er straks anders uitzien dan in dit toe-komstbeeld, maar de welwillende lezer ziet dat hopelijk als een uitdaging om2040 nog veel interessanter en duurzamer te maken.

Amsterdam, mei 2010

1 Aankomst in Amsterdam

11

Met een slippend geluid raken de banden van het tweemotorige vliegtuighet beton van de landingsbaan. Ik heb de folder over de Boeing 808 Biofuelnet uit en frommel hem terug in de rugleuning voor me.Tien minuten later sta ik voor het eerst in twintig jaar weer op Hollandsebodem. Terwijl ik op de loopband voortglijd, denk ik over het doel van mijnbezoek: uitzoeken wat er terecht is gekomen van alle goede voornemens omAmsterdam binnen één generatie klimaatneutraal te maken. Natuurlijk hebik via internet de ontwikkelingen in de hoofdstad gevolgd, maar ik wil graagzelf met mensen hier praten en bovenal wil ik de sfeer proeven van de stadwaar ik ben opgegroeid. Is Amsterdam in 2040, behalve duurzaam, ook eenvitale en prettige stad om in te leven?Een irisscan later ben ik al door de douane. Schiphol is inderdaad een stukkleiner en overzichtelijker geworden, maar dat verbaast me niet echt met dehuidige ticketprijzen. In de aankomsthal ontmoet ik mijn gids voor het ko-mende etmaal. Een lange oudere dame komt met uitgestoken hand op mijtoelopen; ik schat dat ze tegen de zeventig loopt, maar ze is nog volop actiefin bestuursfuncties en schijnt alles over de stad te weten. Terwijl we over mijnreisbeslommeringen praten, lopen we naar haar auto die ons naar het hart vande stad zal brengen.

‘Elektrische krachten zijn overal in onbeperkte hoeveelheden voorhanden

en het kan alle machinerie van de wereld aandrijven, zonder het gebruik

van kolen, gas, olie of welke andere gebruikelijke brandstof dan ook.’

Nikola Tesla,

19e eeuwse grondlegger van de moderne elektriciteitsopwekking

KoolzaadveldenWe stappen in een kleine zwarte Toyota en het dashboard begint meteen on-gevraagd informatie te geven over de conditie van de accu’s, hoever weermee kunnen rijden en waar de dichtstbijzijnde laadstations zijn. Ik wordachterin mijn stoel gedrukt als we fluisterstil met een flinke vaart wegrijden.De auto draait de snelweg op. Het lijkt wel een snelweg uit de jaren ’50 vande vorige eeuw met veel ruimte, waardoor we riant doorrijden. In de fellemiddagzon zie ik de rand van de stad opdoemen, waar rijen hoge windturbinesaan de einder staan. Ook even verderop vlak naast de vangrail; artistiek ge-kleurde exemplaren, met enorme wieken die traag door deze bijna windstilledag heen malen.Aan weerszijden van de weg is het klassieke grasland vrijwel verdwenen. Inplaats daarvan strekken de koolzaadvelden zich uit; zelfs het spoortalud zieter knalgeel van. Verderop passeren we fraaie woningen, met balkons directaan de snelweg. Mijn gids raadt mijn gedachten: “Ja, dat was ooit echt on-denkbaar. Maar door het elektrisch verkeer is de lucht spectaculair schoner enhet lawaai verdwenen. Je kunt nu prima op die balkons zitten en er zijn mensendie van dit uitzicht houden. We zaten wel met het probleem van zware vracht-wagens met hun dieselmotoren, maar die worden nu bijna allemaal buiten destad overgeladen in elektrische bestelwagens. Sindsdien zijn woningen aandrukke wegen weer heel gewild.”

Mooiste transferplazaEven later rijden we de stad binnen en mijn gids laveert de auto soepel doorhet verkeer van de Overtoom en de Nassaukade. Met een draai naar rechtsrijden we een tunnelmond in en seconden later sta ik in het grootste trans-ferium van Amsterdam. Een transferium met enige wereldfaam. De stad kenteen aantal van deze transferplaza’s, maar dit is toch wel de meest bruisendevan allemaal: een krioelende mierenhoop van mensen die van het ene ver-voermiddel in het andere stappen. Helemaal in de diepte ligt een stationvan de nieuwe oost-west metrolijn met op de lagen daarboven zo’n vijf-duizend parkeerplaatsen. In het complex bevinden zich ook vergadercentra,horeca, sportscholen, kinderopvang, fietsenstallingen en besteldiensten.Parkeerniveau min twee en min drie zijn speciaal voor deelauto’s. Ze staan erin alle soorten en maten, ook bestelbusjes of familiewagens. Daar vinden weeen parkeerplek en mijn gids legt haar deelauto direct ’aan het infuus‘, zodathij morgen weer opgeladen is. De stroomkosten worden later automatischvan haar rekening afgeschreven. Voor het moment nemen we afscheid enspreken af dat ik haar later die avond in een restaurant tref. Terwijl ik een taxizoek, valt me op dat de stad geleerd heeft van het verleden. Dit transferiumis niet meer die tochtige, desolate of unheimische plek van toen, maar juistlevendig en druk, mooi van architectuur, schoon en vol handige voorzieningen.

13

Het nieuwe autorijden

De benzine- of dieselauto heeft zijn langste tijd gehad. Drie duurzame vormenvan aandrijving dienen zich aan:

• Elektromotor (op accu’s)• Waterstofmotor (brandstofcel)• Verbrandingsmotor op bioethanol of biodiesel (gemaakt van 2e generatie biomassa)

Een tussenvorm is de hybride auto met een elektromotor en een verbrandings-motor naast elkaar. Bij lage snelheden werkt de elektromotor en anders neemtde ’gewone‘ motor het over. Als deze auto met een stekker in het stopcontactkan worden opgeladen, spreekt men van een ’plug-in hybrid‘. Zulke auto’s zullenooit 1:80 rijden in plaats van de magere 1:15 van auto’s nu.De technische ontwikkelingen gaan razendsnel. Zelfs Shell denkt dat in 2030 hetmerendeel van het verkeer elektrisch is. Maar dan moeten de huidige typen accu’snog wel verbeteren; de zware en dure accubanken nemen veel plaats in en zijnna 200 kilometer leeg. Opladen kan onderweg of thuis, maar dat kost tijd.Daarom wordt ook nagedacht over een netwerk van wisselstations, waar eenrobot in één beweging de lege accu’s verwisselt voor volle. De accutechniek zalongetwijfeld nog enorm verbeteren, maar voor zwaar vrachtverkeer blijven ver-brandingsmotoren (op biodiesel) wellicht de beste optie.Ook waterstof als bron van stroom is een mogelijkheid. In zo’n auto gaat water-stofgas door een brandstofcel, waarbij stroom vrijkomt voor de elektromotor.De distributie en opslag van waterstof is echter problematisch en ook hier is detank na enkele honderden kilometers leeg. Maar de waterstoftechniek blijft zichsnel ontwikkelen…

De gemeente Amsterdam nam in 2009 het besluit dat er in 2040 elektrisch wordtgereden in de stad en dat er in 2012 al tweehonderd oplaadpunten moeten zijn.Inmiddels rijden de eerste elektrische taxi’s al in de Amsterdamse straten.

Bentheimer zandsteenOp één punt is Amsterdam weinig veranderd: de taxichauffeur die me naarmijn hotel rijdt is adembenemend lomp. Ik stap uit op de Dam voor de ingangvan hotel Krasnapolsky en geloof mijn ogen niet. De zwarte aanslag op degevel van het koninklijk paleis is verdwenen. Verlost van roet uit uitlaatgassenloonde het blijkbaar de moeite om het paleis die goede schoonmaakbeurtte geven. In de zon zijn de muren en ornamenten van Bentheimer zandsteennu prachtig goudgeel van kleur. Ik loop het hotel binnen en meld me bij dereceptie. Krasnapolsky is een van de energiezuinigste hotels in zijn klasse. Hetcomplex slaat ondergronds winterkoude op voor koeling in de zomer, enzomerwarmte voor gebruik in de winter. De meeste baden zijn vervangendoor douches - wel met vijf sterren natuurlijk - en alle linnengoed gaat naareen ultramoderne wasinrichting, waar ze gebruik maken van restwarmte vande industrie.Nadat ik me heb opgefrist en omgekleed, begeef ik me weer naar buiten enloop naar het restaurant waar ik met mijn gids heb afgesproken. Hoog aan degevel van de Bijenkorf valt me iets op: drie indicatorlampen in de kleurengroen, geel en rood. Interessant, want zulke led-displays zag ik ook al onder-weg van het vliegveld op gebouwen en pleinen, en al de hele middag brandendie lichten rood.

15

RestaurantIk tref mijn gids bij de deur van een kleine brasserie op de Nieuwmarkt. Wevinden een tafel bij het raam en ik begin meteen over die displays aan degevels. “Nou, je hebt je ogen niet in je zak zitten”, lacht ze mij toe. “Het be-tekent dat vandaag de seinen op rood staan, als het ware. De kleur zegtnamelijk iets over de stroomprijzen van dit moment. Die schommelen perkwartier, met uitschieters van soms wel zeshonderd procent. Ze zijn nubijvoorbeeld erg hoog, want er staat al dagenlang weinig wind. De stroom-bedrijven starten daarom kolencentrales op en kopen stroom in uit deSahara. Dat is peperduur. Met die displays zijn mensen dus gewaarschuwden dat werkt fantastisch goed, want iedereen schroeft zijn energiegebruikterug. Zelf laat ik de auto zoveel mogelijk staan en de wasmachine blijft evenuit. Ik moet zeggen, als je zonnepanelen op je dak hebt, verdien je vandaagaardig wat. Zeg, wat neem jij?”

Tijdens het eten en geholpen door een robuuste Limburgse wijn vermaken weons met allerhande verhalen over de stad, totdat het tijd wordt om het overmorgen te hebben. “Kom morgenochtend eerst met tram 4 naar mijn huis endan lopen we daarna naar een nieuwbouwwoning in de buurt. De middagbrengen we door in een modern kantoor bij het westelijk havengebied, waariemand van een energiebedrijf zal aanschuiven die je alles kan vertellen overde energievoorziening van de stad.”

Vlees, de stiekeme grootverbruiker

Nederlanders zijn enthousiaste vleeseters; wereldwijd staan we opde zevende plaats. Vlees heeft alles te maken met energie. Om eenkoe één kilo zwaarder te laten worden is vijf kilo voer nodig. Veelveevoer wordt in de tropen geproduceerd en het maken en trans-porteren ervan verbruikt veel energie. Hetzelfde geldt voor deproductie van kunstmest. Men heeft berekend dat alle veeteeltwereldwijd meer CO2 produceert dan al het verkeer. Volgens de-zelfde cijferaars zou minder vlees eten in Nederland één van demeest effectieve manieren zijn om een enorme CO2 besparing terealiseren. Het vrijgekomen landbouwgebied kan worden ingezetvoor de productie van voedsel, biogrondstoffen voor de chemischeindustrie en voor biobrandstoffen.

Amsterdam by nightLater wandel ik langzaam terug naar het hotel. Code rood of niet, het is eendrukte van jewelste in de kroegen en op straat. Op de hoek van een straat laatik het even op mij inwerken. Het is een komen en gaan van taxi’s, bestelbusjes,scooters, fietsen en af en toe een privé-auto. Op straat zijn er veel laad- enlosplekken, maar er wordt bijna niet meer geparkeerd, waardoor de oor-spronkelijke schoonheid van gevels, grachten en pleinen ongestoord tot zijnrecht komt. De code rood heeft geen effect op de verlichting van de historischebruggen, maar de fontein op de Nieuwmarkt staat inderdaad uit.

Het duurt even voor ik het door heb, maar het is ook het geluid van de staddat zo totaal anders is dan in mijn jeugd. Ik hoor geen geronk, gebrul ofgejank van opgevoerde brommers, auto’s of bussen. Daarvoor in de plaatshet zoemen van elektromotoren en het suizen van banden. Nu verkeers-geluiden zich terug hebben getrokken naar de achtergrond, hoor ik spreeuwenen zwaluwen, kletsende vrouwen die mij voorbij lopen, een lachsalvo uit eencafé, een rammelende fiets. Uit een hoog raam klinkt pianospel en even ver-derop valt een bierglas kapot. Goed dan, aan de overkant is een fietser bezigeen automobilist zijn huid vol te schelden. Some things never change…

17

Bli

ko

pd

est

ad

2

Ik word wakker van een koele bries die over mijn gezicht strijkt en het opge-wonden gekwetter van mussen. Terwijl ik het raam sluit zie ik dat de code roodis vervangen door een warm oranje. Blijkbaar staat er nu genoeg wind om delokale energievoorraden aan te vullen. Nadat ik me heb aangekleed en een snelontbijt naar binnen heb gewerkt, vind ik op het Damrak de juiste tramhalte.Ik zie geen bovenleidingen meer, die ooit als lelijke spinnenwebben boven destraten hingen. Trams en treinen krijgen al jaren hun stroom via een onder-grondse inductiedraad. Die oplossing is veel mooier en energiezuiniger, maarnog steeds knarst en wurmt de tram zich door de krappe bochten van de binnen-stad. Een aantal tramlijnen is opgeheven nadat twee nieuwe metrolijnen ingebruik werden genomen, maar het is nog steeds een feest om als toeristbovengronds door de stad gerammeld te worden.

Op mijn bankje zit ik met mijn neus tegen het raam gedrukt. Amsterdamstraalt een onweerstaanbare charme uit. Behalve die paar lossende bestel-wagens staat er nauwelijks blik op straat en blijkbaar maken de vele fietsersnu massaal gebruik van ondergrondse parkeerautomaten. Al die hectares aanparkeerplaatsen van voorheen hebben plaatsgemaakt voor brede paden,bomen en struiken. Op pleinen zijn speeltuinen of fonteinen, soms met bankjeseromheen. Omhoog turend naar de gevels van oude panden zie ik dat demeeste raamkozijnen vervangen zijn door isolerende exemplaren. Goddank nietmeer die monsterlijke wit plastic krengen, maar kozijnen met een authentiek his-torische uitstraling en hier en daar zelfs met ouderwets bobbelig ‘oorlogsglas’.Je kunt het overdrijven. Gelukkig zijn er ook genoeg moderne toevoegingen tebekijken. Klaarblijkelijk zijn zonnepanelen hier nu net zo gewoon als ooit glas ofnatuursteen, want luifels, daklijsten en gevelplaten bestaan opmerkelijk vaak uitzonnecellen. Sinds die in verschillende kleuren en vormen verkrijgbaar zijn, heb-ben zelfs de meest conservatieve architecten ze omarmd.

‘Als ik mijn klanten had gevraagd wat ze wilden, zouden ze hebben

gezegd: een sneller paard.’

Henry Ford, grondlegger van de moderne automobielindustrie

19

ZwengelenBij de halte op de grens van de Pijp stap ik uit. Terwijl ik een kruising over-steek valt mijn oog op twee negentiende eeuwse blokken op de hoek. Er isduidelijk iets mee aan de hand. Bij nader inzien zijn het geen oude woon-panden, maar flinke parkeergarages. De gevels ervan zijn op klassieke wijzeopgetrokken met donkere ramen en zelfs deuren. Er moest wel zoiets zijn,want ik zie in de nauwe dwarsstraten geen geparkeerde auto’s. In plaats daar-van brede stoepen, kinderspeeltuig en oergezellige plantenbakken. Alweeriets om mijn gids over aan de tand te voelen.Drie minuten later sta ik voor de portiek van haar huis. Boven de brieven-bussen en bellen hangt net zo’n zwengel als aan een opwindradio. Toen ooitbekend werd dat voor al die elektrische deurbellen in Europa één elektrici-teitscentrale dag en nacht stond te draaien is er aanvankelijk niets met diewetenschap gedaan, maar tien jaar geleden kwam eindelijk de EuropeseDeurbellenrichtlijn die deze misstand rechtzette. Ik draai een paar keer aan dezwengel, druk op de bel en een moment later sta ik in de woning van mijngids. “Welkom in mijn paleisje. Koffie?” Ik plof bevestigend in een fauteuil en

vraag meteen naar die parkeergarages van daarnet. “Goeie vraag. Die zijner gekomen na twintig jaar buurtprotesten, maar nu is iedereen er helemaalweg van. Toen duidelijk werd dat we allemaal elektrisch gingen rijden zatenwe met het probleem van voldoende oplaadpunten, die ook nog ‘hufterproof’moesten zijn. Als je driehoog achter woont en ergens langs de stoep eenparkeerplek hebt veroverd, ruk je geen stekker uit een lantaarnpaal om jeauto op te laden. Je moet gecontroleerde parkeerplekken hebben, metgoede oplaadfaciliteiten of accuwisselaars, en dat gaat het beste in eennette garage. Grote ondergrondse garages zijn duur, dus we konden betereen paar panden opofferen. Maar ze hebben het mooi fin de siècle vorm-gegeven en de straten zijn er veel en veel plezieriger door geworden. DeGovert Flinckstraat bijvoorbeeld, ooit een onooglijke parkeergoot, is nu eenleuke groene fietsroute geworden.”

Derde stadsvernieuwingsgolfTerwijl ik van mijn koffie slurp, kijk ik rond in het smaakvol ingerichte apparte-ment. Het is een pand uit 1906 en dat scoorde veertig jaar geleden nog heelberoerd op het energieverbruik. In de hal zie ik de smartmeter aan de muurhangen. Zo te zien van een modern type, met touchscreen en een omlijstingnaar keuze. Ik wil graag weten hoe ze dit oude appartement warm weet testoken. “Kom mee,” antwoordt mijn gids, “vanaf het dak kan ik je alles hetbeste laten zien.”We stappen door het dakluik. “Aanschouw de derde stadsvernieuwingsgolf,”declameert mijn gids en maakt een armgebaar over de daken. Op de voor-grond strekt zich een zee uit van zonnepanelen in allerlei vormen en soorten,nu en dan afgewisseld met een kleine windturbine, bonte sedumdaken of eenpluk sterk geurende wietplanten. Aan de horizon zie ik vooral in het westen enhet noorden grote windparken, maar ook dichterbij staan een aantal solitairemolens op open plekken in de stad. “Ik zal het kort proberen te houden. Buurtenals deze hebben vaak oude woningen zonder spouwmuren. Die zijn lastigfatsoenlijk na te isoleren en dat doe je dus alleen als ze erg gewild zijn in demarkt. En dat waren ze gewoon niet allemaal. In 2015 werd daarom al beslotenom dertig procent van alle oudbouw - de echte rotzooi dus - af te breken.”

21

De Smartmeter: slimme energieregelaar in huis

De oude gas- en elektrameters worden op termijn vervangen dooreen digitale display, waarin het energieverbruik in een oogopslagkan worden afgelezen en door de bewoner met een paar toets-drukken beïnvloed. Het geheim is dat de smartmeter draadloos kancommuniceren met grote verbruikers in huis, zoals de thermostaat,wasmachine, diepvriezer, eigen stroomopslag, oplaadpunten voorelektrisch vervoer, enzovoort. Daarnaast communiceert hij ook meteen computercentrum buiten de woning, net zoals de homecom-puter tijdens het internetten. De server houdt voortdurend bij watde momentane energieprijzen zijn en kan op afstand de smartmeter in huis instrueren. Als de energieprijzen omhoog schieten,kan de smartmeter apparaten in huis uitzetten of de verwarmingeen paar graden lager.

De slimme klantgerichtheid van dit systeem kent geen grenzen. Zokun je verschillende ‘profielen’ instellen, zoals een ‘zo goedkoopmogelijk’ profiel, een ‘altijd warm huis’ profiel, of een ‘voorkeurvoor duurzame energie’ profiel. Want de smartmeter weet ook hoe-veel duurzame stroom op het net wordt aangeboden. Met die kenniskan de smartmeter zelfs voorrang forceren voor verkoop van eigen‘homemade’ zonnestroom. Dat werkt als volgt. Stel dat een bewonerveel zonnepanelen heeft en dat op een zekere dag de stroomprijzenop het net erg hoog zijn. In die situatie kan de smartmeter het niet-noodzakelijk verbruik in huis stopzetten en zoveel mogelijk zelf-gemaakte zonnestroom in het net pompen, waarmee goed geld teverdienen valt. Natuurlijk is het als bewoner altijd mogelijk om desmartmeter te overrulen met handmatige instellingen.

“Zoals je ziet zijn er inmiddels al aardig wat blokken vervangen door nieuw-bouw. Hoewel, je ziet het vaak niet eens, want de buurt heeft afgedwongendat de nieuwbouw harmonisch in zijn omgeving past. De resterende oud-bouw wordt zo goed en kwaad als mogelijk aangepakt. Dat is mooi te zienaan het blok hier tegenover”. Mijn gids wijst naar de overkant van de binnen-tuin. “Het oude platte dak is vervangen door een schuin pannendak metzonnepanelen die zowel warm water maken als stroom opwekken. De achter-gevel is compleet vervangen door een zwaar isolerende pui en aan de voor-kant is een isolerende gevel voor de oude buitenkant gezet. Dat pand is nubijna net zo goed als nieuwbouw. Maar ja, niet iedereen vindt die voorzetgevelsmooi natuurlijk. Daarom kozen de huurders in ons pand voor een micro-warmtekracht cv-ketel op biogas en een dunne laag isolatie van binnenuit.Het isoleert iets minder goed, maar wie mooi wil zijn, moet pijn lijden.”

Die pijn wordt ongetwijfeld geleden tijdens het lezen van de energiereke-ning. Vooral de gasprijzen zijn tegenwoordig heel onvriendelijk. Ik bendaarom benieuwd of er nog veel gas wordt geleverd in deze oude wijken.“Jawel, maar het is nu een soort lappendeken geworden van energieleveringen.Het ene blok is all-electric, het blok ernaast zit op gas en de overburen zijnaangesloten op stadswarmte. Maar de trend is dat gaslevering aan woningener ooit helemaal uit gaat, of het nu om aardgas gaat of om biogas.”

Weer terug in de woning graait ze haar jas van een stoel en troont me meenaar de meter in de hal. Een groen lampje vertelt ons dat de stroomprijzennu laag zijn. “Kijk, ik zet het display toch op ‘alles uit’. Computerapparatuuris uit, niks op stand-by en alleen de koelkast en de aquariumpomp blijven ‘tdoen.” Ze drukt opnieuw op het scherm en ik zie dat er alles bij elkaar 40 wattaan apparatuur in huis staat te draaien. Nog een keer drukken; dit jaar heeftze maar 350 kubieke meter gas verstookt. Netjes.

23

Verwarming van een Amsterdamse woning in 2040

Voor een galerijflat in 1970 was een jaarverbruik van 2.000 m3 aardgas niet ongewoon. In 2009verbruikte een nieuwbouwwoning rond de 600 m3 (of een vergelijkbare hoeveelheid stroom ofwarmte) en een verdere daling is in zicht. Helemaal nul wordt het nooit; een paar honderd m3

per jaar lijkt wel het minimum, alleen al omdat we heet kraanwater nodig hebben en niet altijdeven oplettend zijn met de thermostaat en ramen op een kier. Het theoretisch warmteverbruikwordt uitgedrukt in de energieprestatiecoëfficiënt (epc). In 2040 is die maat ongetwijfeld ver-dwenen, want hij staat nu al bloot aan veel kritiek.

In theorie kan een supergeïsoleerde eengezinswoning vol zonnepanelen op het dak zoveel energieaan het net terugleveren, dat op jaarbasis netto geen energie verbruikt wordt. Maar in een stadmet gestapelde woningen is dat onmogelijk, omdat elke woning gemiddeld maar een heel kleinstukje dakoppervlak heeft. Daarom zal een Amsterdamse woning in 2040 nog steeds afhankelijkzijn van energie van buitenaf. Dat wordt geleverd in de vorm van stroom, gas of warmte, die alseen lappendeken de stad voorzien:

• Minimaal 100.000 oude en nieuwe woningen maken gebruik van stadsverwarming(restwarmte en warmtekracht);

• Een slinkend deel van oude woningen maakt gebruik van gas voor hun microwarmtekrachtcv-ketel (HRe ketel);

• Een aantal goed gerenoveerde oude woningen gebruikt een elektrische warmtepomp metlokale warmtebronnen;

• Een deel van de nieuwbouwwoningen heeft elektrische warmtepompen, gebruik makendvan lokale warmteopslag;

• Een ander deel van de nieuwbouwwoningen heeft ook warmtepompen, maar gebruikt somsook stadsverwarming als bron;

• Koeling van woningen (airco of koudeopslag) is een nichemarkt voor een kleine groepwelgestelden.

zoBuurtopslagWe stommelen de trap af, op weg naar de jongste zus van mijn gids. Zij isonlangs naar een vers opgeleverde villa verhuisd en dat moet bekeken worden.Onderweg zwaait er op straat plotseling een stalen deur open die we nognet kunnen ontwijken. Een blauwe overall komt naar buiten. Zijn gezicht klaartop als hij mijn gids herkent. “Ah, is dit je meneer uit Verweggistan? Julliewillen vast even binnen kijken…” Even later staan we in een betonnen hal volkasten en buizen, tanks en bedrading. Klaarblijkelijk is er ooit een pand indeze straat tussenuit gesloopt en heeft plaatsgemaakt voor deze buurt-stroomopslag. Mijn gids brandt los. “Twintig jaar lang hebben we geklungeldmet het probleem van opslag van duurzame energie. In deze buurt staanettelijke megawatts aan vermogen, afkomstig van een paar duizend zonne-panelen en de oude turbine aan de Amstel. Deze installatie jaagt die stroomdoor leidingwater heen, waardoor waterstofgas vrijkomt en dat wordt hieronder hoge druk opgeslagen. In tijden van schaarste kan deze opslag vieruur lang stroom leveren voor de buurt, alvorens andere bronnen inspringen.Tja, de buren stonden niet meteen te juichen bij het idee om vlak ‘naast eenwaterstofbom’ te wonen. De zijwanden zijn daarom van dik beton en het dakis zo ongeveer van rijstpapier. Als het misgaat vliegt alleen het dak eraf.” Demonteur grijnst. “En dat is een hele geruststelling als ik hier mijn peuk sta teroken.”

Waarom waterstof nu nog niet doorbreekt…

Waterstofgas (H2 ): de brandstof van onze zon. Het leek een paar jaargeleden de gedoodverfde winnaar in de race om het duurzamealternatief voor olie. Het is makkelijk te maken door elektrischestroom door water heen te sturen, waarbij aan één van de polenwaterstofgas vrijkomt. H2 een volkomen schone brandstof, wantbij verbranding komt alleen water vrij. Ook kun je waterstof in eenbrandstofcel weer chemisch omzetten in schone elektriciteit.

Bij nader inzien heeft waterstof echter een paar forse nadelen inhet gebruik, waar nog geen oplossingen voor bestaan. Waterstofheeft per liter maar een kwart van de energie-inhoud van benzine.Het moet in een auto dus in grote hoeveelheden onder hoge drukworden meegetorst. Maar er is nog een kwestie. Er zijn conversie-stappen (omzettingen) nodig om bijvoorbeeld windenergie om tezetten in waterstof, dat vervolgens op te slaan, te vervoeren naareen gebruiker en het daar weer om te zetten in nuttige energie. Bijelke stap gaat zoveel energie verloren, dat in het zojuist genoemdevoorbeeld maar 25% van de elektriciteit die er in ging, er aan heteinde weer uitkomt. Daarom kan waterstof beter als stationaireopslag van overtollige duurzame elektriciteit worden ingezet, bij-voorbeeld aan de voet van een windmolenpark. Dan zijn er minderconversiestappen nodig.Misschien komen er ooit oplossingen voor de genoemde nadelen,bijvoorbeeld door waterstof chemisch te binden aan een stabiele‘draagstof’, die het gemakkelijk weer kan loslaten als het nodig is.Tussen nu en 2040 kan veel gebeuren…

o

o Nieuwe villaOp de route naar het nieuwe huis wandelen we langs het Okura-hotel, datglanzend en zelfingenomen omhoog rijst. De gevel van dit vijfsterrenhotel isdrie jaar geleden bekleed met de allernieuwste generatie zonnecellen, madein Japan - hoe kan het ook anders. De nanotechnologie pigmenten lijken welbladgroen en hebben het ontzagwekkend rendement van zestig procent - hetdubbele van de blauwesilicium platen uit de beginjaren.

Een laatste hoek om en tussen andere villa’s en het geboomte ontwaren wijhet nieuwe huis. Strak ontworpen, met grote ramen op het zuiden en rianteoverstekken. Verrast zie ik op het dak twee kleine huisturbines staan. Waar-schijnlijk was hier teveel slagschaduw van het Okura-hotel, waardoor zonne-panelen niet zo voor de hand lagen. Zulke kleine turbines leveren relatiefweinig op, maar misschien kunnen ze er net hun huishoudelijk elektraverbruikmee dekken. Ik trek aan de antieke bronzen bel naast de voordeur en eenpaar minuten later zitten we aan de enorme keukentafel met een pot jasmijn-thee. “Wat leuk dat u een kijkje komt nemen”, zegt de zus van mijn gids.“Waar zal ik beginnen? Wat ik erg belangrijk vond was dat het hele huis cradleto cradle werd ontworpen en dat is redelijk gelukt. Haast alle bouwmaterialenen onderdelen kunnen ooit worden gedemonteerd en op hoogwaardigemanier worden hergebruikt. Uiteraard zijn de muren en het dak maximaalgeïsoleerd.” Ik zie inderdaad muren van minstens een halve meter dik, waar-door je in de vensterbanken van die knusse zitjes krijgt. “Heerlijk is ook devloerverwarming, die op warme zomerdagen juist koelte afgeeft.” Ze pau-zeert even en nodigt ons dan uit om naar ‘de machinekamer’ te komen kijken.

We kruisen door de bijkeuken en stappen via een zijdeur de garage in. Eenknalroze Segway, een scooter en een BMW vti staan gebroederlijk te ladenaan het stopcontact. “Met die nieuwe accu’s haalden we vorig weekend Parijszonder tussendoor te laden,” zegt ze vreugdevol en opent weer een anderedeur. “Hier staat het allemaal, kijk maar even rond.” Ik heb vaker met dit bijltjegehakt, dus ik herken ongeveer waar dit huis zijn energie vandaan haalt.

25

onnecellen

Energiegebruik van een gezin

Op dit moment is het energieverbruik van een Nederlands gezinals volgt verdeeld:

• Auto 33%• Aardgas 32%• Elektriciteit 23%• Vliegen 12%

Op dit verbruik kan nog veel gewonnen worden. Shell denkt in zijnscenario’s dat de wereldburger in 2055 per persoon 33% minderenergie gebruikt dan nu, puur door besparing en een betere energie-efficiency van processen, logistiek en apparaten. Greenpeace gaatnog iets verder en gaat uit van 50% besparing.

Ik zie aan- en afvoerleidingen naar de ondergrondse warmte- en koude-opslag en een dwarsverbinding naar een buis met een dikke isolatiemantel.Blijkbaar hebben ze aansluiting op de stadsverwarming als back-up en voorde piekvraag. Aan de dikte van de buis te zien wordt hier lage temperatuurstadswarmte geleverd van 40 graden. Alles komt bij elkaar in de warmte-pomp: een soort groot formaat koelkast, die zachtjes staat te brommen. Linksdaarvan een groepenkast met een aparte groep voor de stroom van de tweedakturbines. Zonder twijfel state-of-the-art spul. Zelfs deze villa verbruikt,denk ik, nog geen twintig procent van wat zo’n huis vroeger zou verbruiken.

Slow living?Na deze bezichtiging keren we terug naar de keuken en de thee. Ik vraag meaf of dit gezin ook anders tegen energiegebruik aankijkt. Zus moet er evenover nadenken. “Weet je, de bevolkings- en energiecrisis van de jaren twintigheeft over de hele wereld een schokgolf teweeggebracht en die is ook bijons hard aangekomen.”

“We kwamen erachter dat we ons energieverbruik met zeker de helft kondenterugschroeven, zonder hightech gadgets en zonder dogmatische leefregels.De sleutel is je meer bewust te zijn van alles wat je doet. Jezelf in een groterverband leren zien. Een goed voorbeeld is ons reisgedrag. Toen we netgetrouwd waren, vlogen we zes keer per jaar de wereld over en zaten we da-gelijks in de auto. Nu vliegen we hoogstens één keer in een jaar en de autostaat hele dagen in de garage. Niet omdat we het niet kunnen betalen, maarer zijn zoveel andere mogelijkheden om te werken, te reizen en te leven. Ikdoe ook heel anders boodschappen en we hebben aandelen in een organic-foodbedrijf, waardoor we verzekerd zijn van eerlijke en zuivere voeding.Kortom, ik ben veel bewuster geworden en leef daardoor anders, mindervluchtig.” Een glimlach trekt over haar gezicht. “Noem het slow living of ietsdergelijks.”

Met een “ga je mee?” haalt mijn gids me uit mijn overpeinzingen. “We wor-den om twaalf uur verwacht bij het energiebedrijf in Teleport.” We nemenafscheid en na een korte wandeling zitten we comfortabel in de metro naarstation Sloterdijk.

Even later betreden we de lobby van een imposant kantoorgebouw. Wemogen de lift pas in nadat we allerlei identiteitscontroles en poortjes zijn ge-passeerd. Mijn gids ziet mijn vragende blik. “Dit is niet het eerste het bestekantoor hoor. In de kelder zit het grootste internetknooppunt van Europa. Enwij gaan naar het datacentrum waar alle energieverbruiksgegevens van dehele regio en zijn inwoners worden verwerkt. Vandaar al die veiligheidsmaat-regelen.” Na een gedistingeerd ‘ping’ van de lift bereiken we onze bestemming.Dat wil zeggen, niet het zenuwcentrum dat ik had verwacht. Ik sta gewoon ineen rustige vergaderzaal op de dertigste verdieping. Een jongedame komt binnendie zich voorstelt als de facilitymanager van het gebouw. “Gaat u zitten. Ik hebbegrepen dat u zo meteen met iemand van het energiebedrijf gaat praten,maar dat ik eerst even iets over dit kantoor mag vertellen.”

27

Smart office en groene ITDe facilitymanager steekt kordaat van wal. Het gigantische IT-centrum in dekelder herbergt computers met moderne nanochips en koeltechnieken. Deprocessors verbruiken veel minder energie, ook omdat ze minder warm wor-den en dus minder koeling nodig hebben. “Vroeger hadden we in de kelderhet elektriciteitsverbruik van een middelgrote stad en dat is nu meer dan ge-halveerd.” Het centrum wordt gekoeld door een groot ondergronds aquifermet koudeopslag, waarbij winterkoude in de bodem wordt opgeslagen enhet computercentrum koelt. Daarnaast is het gebouw aangesloten op stads-warmte, die met koelmachines voor aanvullende koeling zorgt. Ook de kantoor-ruimten zelf worden heel anders geventileerd en gekoeld dan vroeger.”Terwijl de manager erover vertelt, ervaar ik inderdaad ook op het oog al groteverschillen. Er heerst een aangenaam klimaat in de ruimte, zonder die typischedroge aircolucht. Opkijkend zie ik hoge gestuukte plafonds, nergens meersysteemplafonds vol metalen ventilatiekokers en buizen. Geen kou die uit eenplafondrooster in je nek valt. In plaats daarvan zit alles - ventilatie, koeling enverwarming - in minuscuul formaat in de dikke gevelpanelen weggestopt.‘Smart façades’ noemt zij ze dan ook. Elke kamer kan zo zijn eigen voorkeurinstellen en de ramen kunnen niet alleen open, maar weren ook automatischeen teveel aan zonnewarmte. En dat allemaal zonder het natuurlijke daglichtbuiten te sluiten dat in alle ruimtes de talrijke planten bestrijkt en elektrischeverlichting praktisch overbodig maakt.

Maar een nog grotere milieuwinst schuilt in het hele ‘werken op kantoor con-cept’ anno 2040. “Vroeger had elke medewerker een eigen bureau, stoel encomputer en in theorie was die medewerker er ook elke werkdag. In de praktijkbleef elke dag de helft van alle werkplekken leeg, maar waren we wel hethele kantoor aan het verwarmen, koelen en verlichten. Dat is verleden tijd.Een werknemer kan overal in het gebouw inloggen op de centrale software-server. En als er zich in een ruimte niemand bevindt dan worden automatischalle voorzieningen uitgeschakeld. We kunnen nu volstaan met één werkplekop drie medewerkers.” Voor mijn geestesoog zie ik iedere ochtend een pot-sierlijke bureaustoelendans, maar ik zit ernaast. “Met alle informatietechno-logie is het echt voldoende voor de meeste mensen als ze twee dagen perweek op kantoor komen voor werkoverleg, een gesprek en bepaalde docu-menten. Verder werken ze prima thuis, met online verbindingen naar kantoor,of wij regelen flexibele werkruimte voor ze bij bedrijfsverzamelgebouwen inhun eigen omgeving. De klassieke spits op snelwegen en in treinen is daar-door zo afgezwakt dat er zelden sprake is van files op de wegen. Maar, het istijd voor mij om op te stappen, want daar is uw volgende afspraak al…”

De energiecoördinatorOnze facilitymanager maakt plaats voor een functionaris die ik al een tijd wilontmoeten. Het is de coördinator die alles weet van de energievoorzieningin Amsterdam en omstreken. De kleine, rondbuikige man komt met energieketred op ons af stappen en nadat we elkaar ferm de hand hebben geschud,loodst hij ons naar het raam. “Laten we hier beginnen, want eigenlijk spreekthet uitzicht al voor zichzelf!”

Energiebronnen in Nederland in het jaar 2040

Alle prognoses over duurzame energie - rijp en groen - op eenhoop gegooid, zou onderstaande verdeling over energiebronnen in2040 niet fictief hoeven zijn. Er zit wat wishful thinking in, maar alszelfs Shell beweert dat in 2050 zestig procent van alle elektriciteitduurzaam wordt geproduceerd, dan zou deze hoopvolle prognoseaardig in de richting kunnen zitten:

In 2008 heeft onderzoeksbureau CE Delft becijferd hoeveel duur-zame energie Amsterdam in 2025 zelf binnen haar grenzen kan op-wekken. Als we die cijfers extrapoleren naar 2040 - en aannemendat er nog 40% pure energiebesparing mogelijk is - dan zou destad in 2040 maar liefst 40 procent van haar behoefte zelf duur-zaam kunnen opwekken!

fossiel en nucleairwind van zeewind op landwaterkracht importbiobrandstoffenzon (PV en import CSP)

30%

30%

10%

5%

10%

15%

29

Energiebronnen3

algen

Het uitzicht is adembenemend industrieel en we staan er even stil naar te kijken.Alleen al dat woud aan windmolens, verspreid over het hele gebied, in lijnenopgesteld of juist in bosjes bij elkaar. Rechts de kranen voor containerschepenen daarachter tientallen opslagtanks voor biobrandstof, met de logo’s vanalle grote olieboeren. Meer naar links een paar grote centrales met hogeschoorstenen, waar gelukkig alleen witte waterdamp uitkomt.Niet alles weet ik direct te plaatsen, maar de energieman helpt me op weg.“De windmolens domineren het plaatje, nietwaar? Er staat hier dan ook twee-honderd megawatt door de lucht te ploegen. Maar er is nog veel meer! Diebassins daar zijn ook interessant.” Hij wijst recht vooruit in de richting van derioolwaterzuivering van Amsterdam. “Dat is een onderzoekslab en proef-fabriek voor waterstof en biodiesel, gemaakt uit algen, rioolwater en speciaalopgeleide bacteriën. De echte grote productie bevindt zich natuurlijk eldersin de wereld, in dunbevolkte en tropische gebieden.”

Ik weet het, niet ver van waar ik woon zijn ook zulke installaties aangelegd,die duizenden tonnen olie uit algen halen en opwerken tot biodiesel. Datgaat met schepen de wereld over en komt onder andere in deze overslag-tanks terecht. “Links ziet u de nieuwe Hemweg-eenheid, tien jaar geledenopgeleverd als multi-fuel elektriciteitscentrale. Is nog steeds het neusje vande zalm, want voor de eigenlijke centrale staat een vergassingsunit voorge-schakeld. Je kunt er zo’n beetje alles aan brandbaars instoppen wat in jehoofd opkomt. En daarachter staat als vanouds de afvalenergiecentrale. Dieglanzende ufo’s ernaast zijn buffers voor de opslag van restwarmte. Maar latenwe er bij gaan zitten, want ik heb een hoop te vertellen…”

‘We zullen er niet op bedacht zijn. De doorbraak komt waarschijnlijk uit

volstrekt onverwachte hoek en hoe het één en ander heeft kunnen

gebeuren is alleen achteraf te traceren.’

Bill Gates, 20e eeuws medeoprichter en boegbeeld

van het softwarebedrijf Microsoft

31

OmwentelingEen mevrouw is ondertussen binnengekomen en zet een schaal met broodjesneer, terwijl de energieman een grote kaart op tafel uitvouwt. We buigen albrood kruimelend over de kaart en het verhaal gaat verder. “U bent hier heellang niet meer geweest, hoorde ik. Wel, de haven is in twintig jaar tijd radi-caal veranderd. De overslag van biobrandstoffen en biogrondstoffen is nu hetgrootste segment van alle havenactiviteiten. Geen wonder, want de energie-voorziening is in korte tijd verschoven van olie naar duurzaam en van globaalnaar lokaal. Het was een ongelooflijk spannende tijd om in dit vak te zitten,en dat is het nog steeds. Je kunt zonder te overdrijven beweren dat rond2010 een energierevolutie is begonnen, die nog steeds gaande is. Alle-machtig, wat een enorme weerstand en scepsis hebben we toen moeten over-winnen maar het gaat nu al een tijdje in hoog tempo de goede kant op. Overtien jaar denken ze dat de concentratie broeikassen in de atmosfeer warempelweer gaat dalen. Maar goed, welke energiebronnen gebruikt Amsterdam nu?”

Uitstervend fossielDe energieman legt zijn broodje even neer en begint bij de vertrouwde energie-bronnen: olie, gas en kolen. Die zijn in 2040 nog steeds onmisbaar om de zaakdraaiende te houden, maar hun betekenis neemt geleidelijk af. Tussen 2000 en2040 nam hun landelijk aandeel in de energievoorziening af van 88% naar30%. Aanvankelijk zagen we een revival van kolen - over de hele wereld trou-wens - en de kolencentrales schoten als stinkzwammen uit de grond. Ge-lukkig was dat een betrekkelijk korte overgangsperiode. Inmiddels warenauto’s rond 2030 grotendeels elektrisch geworden. De traditionele ben-zinestations zijn dus bijna allemaal omgebouwd tot accuwisselstraten, metoplaadplekken en een biodieselpomp voor zwaar verkeer.

Olie uit algen?

We kennen benzine alleen als destillaat uit aardolie - het zwartegoud dat diep in de aarde in de loop van miljoenen jaren is ge-vormd en dat nu in de vorm van CO2 met miljarden kilo’s tegelijkde lucht in gaat. Zou het mogelijk zijn om onder invloed van zon-licht die CO2 weer uit de lucht te halen en terug om te zetten inolie?

Ja, dat kan. Biodiesel werd al in 1895 voor het eerst uit plantaar-dige olie gewonnen. Het is biologisch afbreekbaar en op dezemanier gemaakt en gebruikt, produceert het 78% minder CO2 dangewone diesel. Ook bacteriën en algen kunnen aangezet wordentot het maken van olieachtige brandstoffen. Door algen eerst vet temesten en dan uit te hongeren maken ze flinke hoeveelheden olieaan, die daarna te winnen is en kan worden opgewerkt tot biodiesel,of zelfs kerosine voor vliegtuigen. Het mooie is dat de algen daar-bij CO2 weer uit de lucht halen. Op dit moment is de efficiency vande productie nog niet goed genoeg, maar optimisten denken datdeze manier van olieproductie een grote toekomst in petto heeft,zonder te concurreren met landbouwgronden.

Rond Amsterdam zijn er nu nog twee grote elektriciteitscentrales: de Hemweg-en de Diemercentrale. De Hemweg is compleet vernieuwd tot een centraledie allerlei brandstoffen aankan, fossiel en duurzaam. Bij Diemen staat nog eenaardgascentrale, maar die is al begonnen met het bijmengen van biogas.Waarom zou je nog gascentrales in bedrijf houden, vraag ik me af. De energie-coördinator geeft het antwoord met zichtbaar genoegen. “Aardgas is inder-daad een langzaam uitstervend fenomeen. We leveren het in principe danook niet meer. In sommige oude buurten van Amsterdam nog wel, maar datis in afwachting van het laatste staartje aan renovatie of sloop. Nee, gas wordtlandelijk nog gebruikt in een handvol kleine elektriciteitscentrales. Het grotevoordeel van die gascentrales is namelijk dat ze erg flexibel zijn in te zetten.Ze zijn in minuten tijd op te starten en het vermogen kan snel worden ver-hoogd of verlaagd. Want dat is de grote uitdaging van duurzame energie:het aanbod aan zon en wind kan door de dag heen wild variëren en dan moetje de hoeveelheid stroom in het net toch stabiel weten te houden.”

2e generatie biomassa als brandstof

Tot op heden worden biobrandstoffen (alcohol, biodiesel) gemaaktuit ondermeer maïs, suikerbiet, suikerriet, koolzaad, raap, oliepalm- ook wel 1e generatie biobrandstoffen genoemd. De teelt van diegewassen concurreert echter hevig met de voedselproductie envoor zulke lucratieve cash crops gaan oerwouden in verhoogdtempo voor de bijl.Het kan gelukkig anders met de 2e generatie biobrandstoffen. Inessentie gaat het daarbij om agrarisch afval, zoals de houtachtige,‘onbruikbare’ delen van gewassen (ook stro, gras, houtafval). Metbehulp van enzymen of genetisch gemodificeerde micro-organismenworden daar brandstoffen van gemaakt. Deze techniek zit nog in delaboratoriumfase, maar deskundigen verwachten snelle vooruitgang.Volgens McKinsey is er voldoende landbouwgrond in de wereld omjaarlijks 4 miljard ton biobrandstof te maken, tegen een prijs van80 dollar per vat, zonder ontbossing en zonder problemen voor delevensmiddelenproductie. Onderzoeksbureau CE Delft is daaroverwat sceptischer, omdat straks ook de chemische industrie grote hoe-veelheden biomassa nodig heeft om bioplastics en andere grond-stoffen te produceren, die voorheen van olie gemaakt werden.

Toch ziet zelfs Greenpeace een rol weggelegd voor biofuels, bijvoorkeur in warmtekracht centrales dichtbij de plaats waar de bio-massa is geteeld. Anderen zien biobrandstof ook toegepast inzware transportmiddelen, waarbij accu’s tekort schieten, zoals inschepen, vliegtuigen en vrachtwagens.

33

Afval is grondstof… of brandstofMet een dik vingertje op de kaart wijst onze energieman nu op de locatie vande afvalverbrandingsinstallatie van Amsterdam, ook wel de ‘Afvalenergie-centrale’ genoemd. Ik kan me herinneren dat rond 2010 de discussie over hetverbranden van afval hoog oplaaide, zelfs al werd daarmee ook stroom op-gewekt en restwarmte geleverd. Het ‘cradle to cradle’ principe gooide in diedagen hoge ogen en men begon zich hardop af te vragen of het opstoken vanvuilnis niet achterhaald was. “Nou, zoals gewoonlijk lag ook hier de waarheidweer ergens in het midden. Je kunt veel afval hoogwaardig hergebruiken,maar je komt er gewoon niet helemaal van af. De meeste afvalovens inNederland zijn gesloten, maar een paar blijven volop in bedrijf, waaronderdeze. Hij is in de loop der jaren wel flink aangepast. Vroeger werd er ook gft-afval en andere biomassa in de ovens mee verbrand, maar dat wordt nu naastde rioolwaterzuivering vergist tot biogas. Dat biogas wordt op zijn beurt op-gewerkt tot aardgaskwaliteit en verdwijnt in het nog resterende gasnet in destad. Een elegante oplossing. De gezamenlijke restwarmte van de afvalver-branding, de Hemweg en de Diemercentrale is toereikend om de helft vanalle inwoners van Amsterdam van warm water te voorzien. Dat is ook de redenwaarom we voorlopig nog geen beroep hoeven te doen op geothermischebronnen onder de stad.”

Veertig procent eigen duurzame energieIk zit inmiddels op het puntje van mijn stoel. De hamvraag is hoeveel duur-zame energie de stad zelf weet te produceren en hoeveel import er nodigblijft. “U begrijpt dat we diep in ons hart Amsterdam louter met duurzamebronnen in zijn eigen energiebehoefte willen laten voorzien. We trekken allesuit de kast. Met het vergisten van lokaal geproduceerde biomassa. Met zonne-panelen op daken en gevels. Met warmtenetten in de hele stad. Maar bovenalmet grote windturbines, want die zetten de meeste zoden aan de dijk. Ze zijnoveral in en om de stad te vinden, maar grote concentraties staan in het haven-gebied, Waterland en aan het IJmeer. Zij genereren stadsbreed nu ruim 265 mega-watt en we hopen over tien jaar boven de 300 megawattgrens te schieten.”

“Begrijp ik goed dat Amsterdam zelfvoorzienend kan worden?” Een rimpelverschijnt in het voorhoofd van onze energieman. “Nee, zeker niet. Een dorpof een Waddeneiland kan dat wel, maar niet een compacte en energiekewereld stad als Amsterdam. Zestig procent van alle energie die de stadgebruikt komt per kabel, pijpleiding, schip of tankwagen naar binnen. Vandie zestig procent is wel het grootste deel afkomstig van duurzame bronnenelders uit Nederland, Europa of de Sahara.”

De kracht van wind

In zuidelijke landen is de zon waarschijnlijk de meest veelbelovendeduurzame energiebron, maar in onze streken is dat de wind. Wereld-wijd is wind de snelst groeiende energiebron. In de jaren tachtig waseen molen van 250 kilowatt al heel wat, tegenwoordig worden alreuzen tot 10 megawatt gemaakt. Het kost een hoop energie omzo’n molen te maken, maar die energie is na 8 maanden draaien alterugverdiend.Denemarken dekt al 23% van zijn stroomverbruik met windmolens.Ook in Nederland is zoiets mogelijk. Volgens optimistische prognoseskunnen grote windparken op zee én land over enkele decennia14.000 megawatt aan stroom produceren, oftewel 40% van de lan-delijke elektriciteitsbehoefte. Parken op zee lijkt de aantrekkelijksteoptie, maar het plaatsen en onderhouden is wel drie keer zo duurals op land.Is er ook toekomst voor kleine windmolens op daken? Ja en nee.De nu best producerende molen voor op dak blijkt in een praktijk-proef (2009) maar 2.200 kWh per jaar te leveren - minder dan de3.400 kWh dat een gemiddeld gezin nu verbruikt. Ze zijn boven-dien niet goedkoop, maar aan de andere kant: alle beetjes helpen...

35

AandelenDe energieman kijkt me onderzoekend aan of ik nu teleurgesteld ben. Maarik zie heel goed dat een stad als Amsterdam nooit zelfvoorzienend kan zijn.Dat is ook helemaal niet erg. Steden hebben zich gespecialiseerd in functiesdie op het platteland niet mogelijk zijn. En omgekeerd kan de stad niet alletaken zelf vervullen, zoals voedselproductie en energieopwekking. Terwijl ikdaarover doormijmer, staat mijn gids op van haar stoel om de benen te strekkenen voegt daar nog iets aan toe: “Toch was het essentieel dat de energiepro-ductie zoveel mogelijk in de stad zelf zichtbaar en voelbaar werd. Daaromstonden we erop dat windturbines ook in de stad een plek kregen. Andersbleef het energievraagstuk die abstracte ’ver van mijn bed show’ waar wij alsburger niks mee te maken hebben - of hoogstens in de vorm van een jaarlijkseergernis bij de energieafrekening. Wij hebben er daarom op allerlei manierenvoor gezorgd dat de inwoners van Amsterdam zich betrokken voelen bij deenergiehuishouding. Die windmolens en zonnepanelen ervaren zij trouwensvaak als hun eigen molens en panelen, al was het alleen maar omdat alleAmsterdammers aandelen hebben van energiecoöperaties en daar een prettigdividend uit ontvangen.”

Van atomen naar elektronenDat over die aandelen roept direct een vraag bij me op, maar de energie-coördinator is mij voor. “Voordat we hier weggaan wil ik u nog een laatsteboodschap meegeven. Al dat gepraat over energiebronnen laat een belang-rijk proces onderbelicht. Dat proces is de verschuiving van vieze energiedra-gers naar schone dragers. Vroeger waren we vooral aan het slepen metenergiedragers als turf, hout, kolen, olie en gas, die bij de winning ervan enbij het verbranden ervan allerlei schade en viezigheid geven. Gelukkig zijnwe nu bijna helemaal overgestapt op de energiedragers elektriciteit, warmte- en ik tel ook waterstof maar even mee.” Mijn gids gaat naadloos verder."Het mooie is dat die nieuwe dragers in het gebruik compleet schoon zijn. Ikweet niet meer wie dat ooit zei, maar het is een energierevolutie van atomennaar elektronen."

“Waarvan akte!”, roept de energiecoördinator en hij wrijft geestdriftig in zijnhanden. “Na deze spoedcursus verklaar ik u officieel gekwalificeerd om meete gaan naar het energiecommandocentrum. Dat klinkt nogal militaristischdus we noemen het ook wel de ‘verkeersleiding’ van de slimme netten. Volgtu mij?” Ik pak mijn boeltje en kuier nieuwsgierig achter mijn twee gidsen aan.

37

Zonnestroom in 2040

Vanaf 2020 wordt een stormachtige groei voorspeld van zonne-panelen voor de opwekking van elektriciteit. Er zijn twee techniekenvoorhanden waarmee zonnestroom kan worden opgewekt. Bij deeerste techniek (PV) valt zonlicht op een stof (zoals silicium) in hetpaneel, waarbij elektriciteit vrijkomt. Bij de andere techniek (CSP)weerkaatsten grote aantallen spiegels het zonlicht en richten datallemaal op één punt. De enorme hitte genereert stoom uit water,die op zijn beurt een turbine aandrijft:

1. Concentrated Solar Thermal Power (CSP)Een gebied ter grootte van Frankrijk bedekt met zonnespiegels zouvoldoende stroom leveren om de hele wereld van energie te voor-zien. Een Duits consortium probeert in Marokko in de Sahara eengrote installatie van de grond te krijgen (Desertec project) die 15%van Europa van zonnestroom kan voorzien. Volgens McKinseywordt CSP-stroom vanaf 2030 zeer concurrerend: nog goedkoperdan kolen, gas, of wind. Via hoogspanningsleidingen kan deze elektri-citeit over Europa worden verdeeld. Door grootschalige energieopslagis ook levering na zonsondergang mogelijk.

2. Zonnecellen (Photo-voltaïsche energie of PV)Het materiaal silicium wordt op dit moment gebruikt in zonnecellen.Helaas is het duur en het rendement niet groot. Kristallijn siliciumgeeft een rendement van maximaal 33% en amorf silicium (zoals inuitrolbare folie voor op daken) haalt maar 9%.Er wordt echter hard gewerkt aan andere ‘pigmenten’ die meerstroom leveren, zoals biologische en chemische pigmenten ennanotechnologische ‘quantum dots’ met een rendement van 45%.Theoretisch kan het rendement van zonnecellen ooit stijgen naar68%. Er bestaan ook gecombineerde zonnepanelen, waarin derug van het PV paneel een zonneboiler is, waardoor er hogereopbrengsten mogelijk zijn.

De prijzen van PV dalen elk jaar en de verkoop gaat hard. Volgensprognoses is zonnestroom in Nederland in 2020 even duur als deconsumentenprijs voor gewone stroom. Voor die tijd moet het elek-triciteitsnet wel geschikt worden gemaakt voor al die decentralestroomtoevoer. In optimistische prognoses zou rond het jaar 2050zo’n 25% (oftewel 75 gigawatt) van de totale elektriciteitsvraag inNederland met zonnestroom kunnen worden opgewekt. Bij zulkevermogens zijn dan ook vormen van tijdelijke stroomopslag nodig.

39

Sm

art

Gri

d4

De lift brengt ons ergens in de ondergrondse catacomben van het gebouw.We passeren een paar dikke waterdichte deuren en staan even later in deontvangstlobby van de verkeersleiding. Opnieuw veiligheidscontroles en eenmetaaldetector. “Sorry daarvoor”, verontschuldigt de energiecoördinatorzich, “maar achter die deuren wordt de hele energievoorziening van de regiobestuurd, dus we lopen geen enkel risico, zeker niet met een buitenlander”en ik krijg er een plagerige schouderklop bij. Eindelijk schuifelen we door dedeuren naar binnen. Ik sta in een hoge donkere ruimte zo groot als een basket-balveld. Aan de tegenoverliggende wand hangen grote schermen, met eenenorme landkaart, bewegende grafieken en stroomschema’s. Op de voor-grond rijen computers met operators die allerlei details in de gaten houdenen lijken bij te sturen. Buiten de communicatie tussen de operators heerst ereen serene rust.

41

‘De grote transformatie van de eeuw is de overstap van moleculen naar

elektronen en van kolensilo’s en schoorstenen naar netwerken.’

Michael Totten,

directeur bij de non-profit milieuorganisatie Conservation International

Situation roomIk sta alles geboeid te bewonderen, totdat onze energieman me fluisterenduitlegt waar ik naar kijk. “Je kunt het beste naar dat blauwe scherm aan dewand kijken. Zo te zien draaien we nu voor dertig procent op de lokale wind-parken en het diffuse aanbod van zonnestroom. Nog eens dertig procent komtvan landelijke windparken, tien procent is een mix uit het buitenland en nogeens dertig procent komt van de fossiele centrales, zoals de Hemweg.” Hetziet er allemaal rustig uit. “Vergis je niet; je zit eigenlijk naar de stilte voor destorm te kijken. Straks barst de avondspits los.” Daar kan ik me van alles bijvoorstellen: iedereen komt massaal thuis, de auto gaat in het stopcontact ombij te laden, licht, televisie en computer gaan aan en er wordt gekookt. ”Ge-lukkig zijn we daarop voorbereid. Daar rechts is te zien dat alle buurtopslagin de stad volgeladen is en de tweede gasturbine van de Diemercentraledraait al stationair op stand-by. Als het nodig is kunnen we ook een beroepdoen op de valmeercentrale bij Den Helder of persdruk uit oude gasveldenbij Alkmaar. De kunst is om elke dag weer zoveel mogelijk duurzame stroomte leveren, met een minimale inzet van fossiel vermogen. Voilà, onze situationroom in een notendop!”

Principe van een smart gridMooi verhaal en een talent voor drama, die energieman. Maar ik ben vol-doende onderlegd om het principe van een smart grid te herkennen. Vanafde jaren twintig zijn ze over de hele wereld uitgerold en het principe ervan isal een tijdje standaardkost in schoolboeken. Het wezen van een smart gridlaat zich het beste uitleggen aan de hand van het antieke elektriciteitsnet.De oude manier was om op een paar plekken elektriciteit te produceren metcentrales die nauwelijks regelbaar waren. Die stroom werd in één richting ge-distribueerd en kwam uit in elke fabriek, winkel of woning. Het ging puur omhet eenzijdig leveren van stroom. De enige informatie die daarbij om de hoekkwam kijken, was het jaarlijks noteren van de meterstanden en het daaropvolgende ‘oeps’ bij de energienota.

Ongeveer vanaf 2007 zette zich een verandering in. Ten eerste om energie-redenen. Want bij de traditionele energievoorziening gaat maar liefst zestigprocent van de energie uit de brandstof onderweg verloren door afvalwarmte,netverliezen en het lage rendement van de centrales. Het besef groeide datje een paar van die centrales als baseload van het stroomnet nog wel nodighad, maar dat de hoofdmoot van de energie liever lokaal met duurzame bronnengeproduceerd zou moeten worden.

De tweede aanleiding was dat duizenden consumenten stroom wilden gaanleveren aan het net. Logisch, want overal begon men eigen zonnepanelen opdaken te leggen, boeren zetten een windmolen naast de stal, tuinders bouwdeneigen warmtekrachtinstallaties. Op dat tweerichtingsverkeer was het oudedomme grid helemaal niet berekend. Want zodra je duizenden medeprodu-centen op het net krijgt, moet je steeds van elkaar weten wat je produceerten consumeert, zodat je overal in het grid een mooie stabiele netspanninghoudt.

De overgang naar een slim stroomnetwerk werd een handje geholpen doorhet succes van internet. Bij het internet gaat het immers óók om een netwerk.Consumenten kunnen daarbij informatie downloaden (consumeren), maar ookuploaden (produceren). Dat moest in het stroomnetwerk ook mogelijk worden.Ik probeer me de omschrijving voor de geest te toveren: ‘Een smart grid iseen intelligent elektriciteitsnet waarbinnen men stroom kan uploaden endownloaden. Intelligent, omdat tegelijk met elektriciteit ook informatie wordtuitgewisseld over het verbruik en de productie. Dat gaat zover dat het sys-teem daarover voorspellingen kan doen en vervolgens op intelligente wijzeapparaten en bronnen kan uitschakelen, aanzetten of koppelen.’

43

Werking in de praktijkIk wend mij tot de energieman en vraag hem hoe dat er in de Amsterdamsepraktijk uitziet. “Oké, probeer het voor u te zien. Het smart grid van Amster-dam bestaat feitelijk uit tientallen microgrids; elk stadsdeel heeft er een stukof tien. Alle microgrids beschikken over een eigen lokale stroomopslag eneen eigen centrale computer. Heel energiezuinig werkt dat. Die computercommuniceert enerzijds met het regionaal commandocentrum hier en ander-zijds met de slimme meters in woningen, winkels, scholen, bedrijven enzovoort.Bij calamiteiten kunnen we daarom ook vanuit hier ingrijpen in de microgrids.Zo kunnen we zelfs grote energievragers tijdelijk afschakelen als het nodigis, of stroom uit een buurtopslag omleiden naar een plek waar het acuutgewenst is.

Slimme warmtenetten in Amsterdam

Grootschalige warmtenetten zullen zich in Amsterdam vooral tus-sen 2000 en 2040 verder ontwikkelen. Een sterke impuls is hethistorisch besluit van het gemeentebestuur uit 2009, getiteld‘Schaalsprong Stadswarmtenet’. Deze warmtenetten worden goedbeschouwd de eerste ‘smart grids’ in de stad. Dat komt omdat deafstemming tussen vraag en aanbod van warmte (vooral rest-warmte) veel nauwer luistert dan bij gas of elektriciteit. Het zijn ookdure systemen om aan te leggen. Het optimaliseren van de technieken het gebruik wordt dan des te belangrijker, zoals het aanleggenvan buffers, het in serie schakelen van netten in een cascade en hetslim inzetten van lokale piekketels. Bovendien is er bij warmtenettenal snel sprake van meerdere bronnen die op hetzelfde net zitten enwaarover onderlinge afspraken nodig zijn inzake tarieven, bemete-ring en leveringszekerheid.

Zulke lokale netten zijn natuurlijk meestal verbonden met het landelijke elek-triciteitsnet. Maar als ze afkoppelen treedt de buurtopslag in werking en dietoestand kan elk microgrid ongeveer vier uur lang volhouden. Daarna moetenze weer landelijke stroom krijgen, anders gaan ze op zwart.De meeste microgrids in de stad zijn netto energievragers, maar niet altijd. Dewijk IJburg bijvoorbeeld is een microgrid dat regelmatig energie levert aanhet net. Tijdens de bouw van deze voorbeeldwijk werden indertijd steedsmeer zonnepanelen - en later zelfs windturbines – geplaatst. Op goede dagenpompt IJburg daardoor forse hoeveelheden stroom terug het net in.” Zijnvoorbeeld over IJburg is veelzeggend voor de energiesituatie in 2040. Veelmeer dan vroeger wordt stroom plaatselijk opgewekt. Aan de andere kantwordt die stroom ook vooral plaatselijk gebruikt, omdat zoveel meer appa-raten en auto’s op elektra werken in plaats van op aardgas of benzine. Daarommoesten de kabels van het lokale stroomnet in de afgelopen twintig jaar ver-zwaard worden, terwijl het landelijke transportnet juist werd ontlast.

Na zijn uitleg over de werking van het smart grid, wil ik wel weten wat eenindividuele bewoner daarvan merkt. “Zoals overal zijn de stroomprijzen spec-taculair gaan schommelen, afhankelijk van de vraag bij de consument en hetaanbod aan duurzame energie. De kilowattuurprijs varieert elke vijftienminuten, meestal met pieken tussen 10-14.00 uur en 18-22.00 uur. Als ge-woon mens kun je dat allemaal niet in de smiezen houden en daarom hebbenwe de slimme meter die ons daarbij helpt. Alleen als je daar toestemmingvoor geeft zeg ik er meteen bij, dus geen Big Brother-ellende. Hij kan dingen inhuis aan- of uitzetten, hij kan de thermostaat lager of hoger zetten, voorranggeven aan zelf opgewekte stroom, het opladen van de auto uitstellen of juistde auto inzetten om via de accu aan het net te leveren. Voor een gewone be-woner is dat al reuze handig, maar u kunt zich voorstellen dat dit onmisbaaris voor een supermarkt, universiteit, hotel, sportcentrum, fabriek, winkelarenaof kantoor.”

45

Duurzame energieopslag in AmsterdamHet blijkt dat tijdelijke opslag van duurzame energie een hoeksteen is vanhet smart grid. Op die manier is er ook duurzame energie zonder zon of wind.Hoe is dat in Amsterdam georganiseerd? De energiecoördinator wijst op-nieuw naar de meest rechtse kaart aan de wand. “De eerste opslagliniebestaat uit een paar honderd kleine technische ruimten onderin gebouwen,met supercondensatoren, accubanken of vliegwielen. Die vangen kortdurendekuilen in de stroomvoorziening op.Daarna hebben we de tweede linie met tientallen flow battery units of water-stofeenheden. Dat zijn grotere jongens: zo groot als één of twee panden inde Pijp en meestal gekoppeld aan een buurtparkeergarage. Zij kunnen eenheel microgrid een uur of vier lang autonoom van stroom voorzien. De derdelinie zijn grote flow batteries aan de rand van de stad; hier in het havengebiedstaan bijvoorbeeld een paar hele grote. Daarna moeten we uitwijken naarlandelijke valmeercentrales en persluchtopslag. Dat getrapte systeem werktuitstekend, want in…”Hij kan zijn betoog niet afmaken, want we zien op de muur plotseling eenpaar rode alarmsignalen oplichten. Een dame die eruit ziet als de teamleidergebaart naar onze energieman, die de signalen direct lijkt te begrijpen. “Zekrijgen binnen dat de Hemweg er opeens uitligt, dus er moet nu in korte tijd eenheleboel gebeuren. We kunnen ze hier maar beter ongestoord laten werken.”

Na veel geschud van handen en dankbetuigingen neemt onze energiemanafscheid. Mijn gids kijkt me onderzoekend aan. “Zeg, volgens mij hebben wenu wel een borrel en iets te eten verdiend. Om half twaalf gaat je vliegtuig,dus we hebben nog even tijd.” Ik ga meteen akkoord met dit voorstel en wedrukken allebei tegelijk op de liftknop.

Hoe slaan we duurzame energie op?

De overgang van fossiel naar duurzaam staat of valt met manierenom de elektriciteit van wind en zon op te slaan voor later gebruik.Die technologie ontwikkelt zich snel en zal in 2040 ongetwijfeld vol-wassen zijn. Anno 2009 zijn dit de voornaamste opslagmethoden:

1. ValmeercentralesDenemarken stuurt nu al zijn nachtelijk overschot aan windenergienaar Noorwegen, dat er hooggelegen stuwmeren mee volpompt.Overdag lopen die meren weer leeg, waarbij stroom wordt opge-wekt en teruggeleverd. Zoiets kan ook in Nederland met een kunst-matig atol in zee of het IJsselmeer. In de nacht pompen windmolenshet water uit de atol weg en overdag, als er meer elektriciteit nodigis, stroomt er water terug het atol in, waarbij waterkrachtturbinesstroom produceren. Er is becijferd dat een valmeer van 10x6 kilo-meter op die manier 1.500 megawatt kan produceren en dat 12 uurkan volhouden. Duur in aanleg, maar wel robuust en met een hoogrendement van 80%.

2. PersluchtHet principe van een hard opgepompte fietsband, die men via hetventiel met kracht laat leeglopen, waarbij een generator elektrici-teit produceert, lijkt een futiele methode, maar schijn bedriegt. InDuitsland en de VS wordt deze methode (CAES genoemd) al toe-gepast. Zoals de Huntorf-centrale, die met persdruk uit 800 meterdiep gelegen luchtkamers drie uur lang 290 megawatt kan leveren.De McIntosh-centrale in de VS levert 26 uur lang 100 megawatt. InNederland kan dat ook, bijvoorbeeld door het benutten van legegasvelden of zoutformaties in Drenthe en Groningen. Het rende-ment bij deze techniek kan oplopen tot 70%.

47

3. AccuWe kennen natuurlijk de aloude loodaccu uit de auto, maar er zijnallerlei andere batterijen en accusoorten die dat veel beter kunnen.Veelbelovend zijn batterijen op basis van lithium, natrium/zwavel,of de zogenaamde ‘flow battery’. Die laatste is een omvangrijkebatterij bestaande uit twee silo’s gevuld met vanadiumverbindin-gen en wat pomp- en leidingwerk. Een flow battery kan tussen de100 kilowatt en een megawatt aan stroom leveren en dat uren vol-houden.

4. SupercondensatorBij dit principe wordt stroom opgeslagen door elektronen vast tehouden op zeer grote metaaloppervlakken. Zij kunnen een paar se-conden lang tot een miljoen watt aan stroom leveren of tientallenkilowatts gedurende ongeveer een uur.

5. VliegwielDoor een zwaar vliegwiel met een hoge snelheid te laten draaien,kan het wiel in tijden van vraag een dynamo aandrijven. Door hetgrote gewicht remt het vliegwiel langzaam af en levert tegelijkertijdstroom. Het kan maximaal een uur lang een vermogen leveren vanongeveer een kilowatt of het honderdvoudige gedurende een aantalminuten.

6. WaterstofUit water kan met elektriciteit waterstof worden geproduceerd. Ditkan in tanks worden opgeslagen en via een brandstofcel weer alsstroom worden teruggeleverd. Deze vorm van opslag zit nog in delaboratoriumfase en ook de mobiele toepassing in auto’s is nog ex-perimenteel. Maar er is goede hoop dat de techniek op dit gebiednog grote sprongen zal maken.

In dit overzicht zijn biobrandstoffen maar even niet meegerekend,hoewel bijvoorbeeld biodiesel, geproduceerd uit algen, ook eenvorm van opslag is van zonne-energie.

49

eMiss ion Accompl ished3

De taxichauffeur brengt ons in de buurt van het restaurant, dat ergens in deoude Houthaven ligt. Door de avondschemering wandelen we het laatstestukje naar de voormalige veerpont en ik geniet met volle teugen van defrisse, kruidige avondbries. Een smogloze wind die het aantal astmagevallenin de stad trouwens heeft gehalveerd ten opzichte van 2010, maar dat ter-zijde. Minuten later zitten we tevreden met een borrel aan tafel, terwijl achterons houtzaagselbriketten liggen te knisperen in een gietijzeren kachel. Zovlak voor mijn vertrek is het, denk ik, goed om stil te staan bij de vraag of hetAmsterdam gelukt is om zijn aandeel in de zo innig verlangde tachtig procentCO2 reductie te leveren.

51

‘Revolutie is geen etentje, geen verhandeling, geen schilderij en ook geen

borduurwerkje; het is niet iets wat met zachte hand, geleidelijk, voor-

zichtig, weloverwogen, respectvol, beleefd, ongedwongen en bescheiden

tot stand kan worden gebracht.’Mao Zedong,

20e eeuwse partijleider van de communistische Volksrepubliek China

Hoe is het zover gekomen?Mijn gids glimlacht. “Dat is een korte vraag met een heel lang antwoord, maarik ga proberen ‘m te beantwoorden voordat ons voorgerecht komt. Amsterdamheeft zijn rol glansrijk gespeeld, maar die magische grens van tachtig procentreductie hebben we niet gehaald. Nog niet, hoewel de meeste voorwaardengelukkig al wel aanwezig zijn. De technologie heeft zich fantastisch ontwik-keld, net als de wetgeving en de economische prikkels. Maar één factor bleefons parten spelen…” De bevolkingsgroei, flap ik eruit. “Inderdaad. Toen jijAmsterdam verliet liepen er zeven miljard mensen op de wereld rond. Datzijn er nu twee miljard meer geworden en natuurlijk wil iedereen dezelfdehoge levensstandaard. Daar is natuurlijk geen enkele energietechniek ofbesparing tegenop gewassen. Maar de vooruitzichten zijn erg hoopvol. Debevolkingspolitiek zit al twintig jaar heel goed in elkaar. In Europa is debevolking eindelijk aan het teruglopen naar een gezondere omvang en opwereldschaal gaat dat vanaf 2050 gebeuren. Wist je dat daardoor in Utrechtvorig jaar een eerste stuk buitenwijk werd teruggegeven aan de natuur? ”

Ze neemt even een adempauze voordat ze verdergaat. “Over hoe we zover zijngekomen in Amsterdam, daarover moeten we later nog eens verder praten,want het heeft alles te maken met techniek, ruimtelijke ordening, bouwre-gels, beleid en wetgeving. Maar ik wil er één ontwikkeling uitpikken. Essen-tieel was dat de overheid op energiegebied het heft weer in handen nam. Erkwam een einde aan het eindeloze gedoe over liberalisering van energiebe-drijven en de vrije markt die het zelf maar moest oplossen. In 2009 haddenwe de wereldwijde kredietcrisis en kwam iedereen tot het besef dat die vrijemarkt sommige dingen helemaal niet kan oplossen. Nederland heeft toen openergiegebied veel geleerd van Duitsland, Denemarken en van de frisse winddie uit Amerika begon te waaien. De overheid begon aan alle maatschappelijkeen industriële sectoren scherpe regels op te leggen, zoals nieuwe energienormen,belastingen en een strikt systeem van emissierechten. Maar de doorslag gafdat de overheid een positief onderzoeks- en investeringsklimaat schiep voorduurzame energie en energiebesparende technieken. In plaats van tijdelijkehapsnapregelingen konden duurzame investeerders er zeker van zijn dat zeminimaal twintig jaar lang hun - soms riskante - energieprojecten konden terug-verdienen, bijvoorbeeld door belastingvoordeel of hoge feed-in tarieven.”

53

emissio

Betekenis van energieDat klinkt als verstandig beleid. Duurzame energieopties waren toen immersrelatief duur, vooral omdat de olie- en gasprijzen totaal niet weerspiegeldenhoe schaars en vervuilend deze bronnen waren. Om daar tegenop te boksenmoest de financiering van duurzame energie met economische trucs aan-trekkelijk worden gemaakt.

Op dit punt aangekomen vraag ik me af welke plaats het hele energiege-beuren nu inneemt in het leven van de Amsterdammer. Is het een dagelijkseobsessie of last geworden? “Het is niet meer zoals vroeger. Energieprijzenliggen nu gemiddeld hoger en ze schommelen veel sterker. Als je er oplettenden slim mee omgaat kun je er plezierig bij leven en zelfs geld mee verdienen.Maar achteloosheid voelen mensen nu veel harder in hun portemonnee.Gelukkig krijgen we hulp van allerlei slimmigheden, zoals zuinige apparaten,smartmeters en auto’s die met je meedenken, dus je hoeft er niet voortdurendbij stil te staan. Nu ik erover nadenk, voor veel mensen is het eerder een spelgeworden, waarmee je geld kunt verdienen of besparen. Wie de mogelijk-heid heeft, probeert zelf energie te produceren, want dat levert veel op. Enals je die mogelijkheid fysiek niet hebt, kun je op de beurs via aandelen tochook meedoen. Om dat denken te stimuleren krijgt elke Amsterdammer van degemeente een standaardpakket aandelen in de energie-voorziening van destad. Het vergroot de betrokkenheid van de inwoners, want die windmolensdaar zijn ook van hen!” o

o

Karakter van AmsterdamTerwijl we gezellig zitten te eten, moet ik terugdenken aan de tijd dat ik indeze stad woonde. Amsterdam stond altijd bekend om zijn typische eigensfeer en levendige karakter. Een beetje chaotisch en met een vleugje anarchie.Is dat veranderd door de energierevolutie? Mijn gids legt haar bestek neer.“Nou nee hoor, het is nog steeds die eigenwijze, goed georganiseerdebende! Weet je, die angst leefde aanvankelijk ook bij mij, dat Amsterdamdoor de energierevolutie zou veranderen in een soort kleurloze reformwinkelwaar je niks mag en steeds het licht uit moet doen. Maar niets is minder waargebleken. Ik durf te beweren dat Amsterdam er nu veel beter voor staat dandertig jaar geleden. Toen trok de stad weliswaar ook ladingen toeristen, maarteerde ze vooral op de erfenis van de Gouden Eeuw. De twintigste eeuw heeftbijvoorbeeld nauwelijks iets heilzaams aan de stad toegevoegd. Het leef-klimaat rond de laatste eeuwwisseling was niet bepaald geweldig, toch? Enwat zien we nu? De stad is nog nooit zo aantrekkelijk, gevarieerd, gezellig enveilig geweest. Op het gebied van kunst, architectuur en design,

muziek, wetenschap en economische vitaliteit staat Amsterdam in de top vijfvan Europa. Nee, die energierevolutie was achteraf gezien een shock-therapiedie de stad weer terug naar zijn wortels heeft gebracht.”

Enige tijd later nemen we in de vertrekhal van Schiphol afscheid met eenwarme omhelzing en een hoop beloften. Terwijl ik naar mijn gate loop, voelik de vermoeidheid toeslaan. Ik nestel mij in de vliegtuigstoel en overdenkalles wat ik in het afgelopen etmaal heb gezien, gehoord en meegemaakt.Het vliegtuig maakt zich los van de gate en begint naar de startbaan te taxiën.Mijn oogleden worden zwaar. Het was een vreugde om Amsterdam in dezestaat terug te zien. Een levende, bruisende stad en tegelijk een veel fijnerestad om in te vertoeven dan vroeger. Hard op weg om een volkomen duur-zame stad te worden: eMission Accomplished, zeg maar. Een paar minutenlater komen de wielen los van de grond, maar dat maak ik al niet meer mee...

55

on accomplished

Titel boek

Leven zonder olie

Smart City, Smart Holland

Energy Autonomy

De toekomst is groen

Werkprogramma Schoon en Zuinig

Shell Energy Scenario’s to 2050

Geothermie in ontwikkeling - how low can you go?

Climate change and the economy

Schaalsprong stadswarmtenet

Naar een duurzame elektriciteitsvoorziening: bio-elektriciteit

Duurzame energie in een nieuwe economische orde

Naar een duurzame elektriciteitsvoorziening: windenergie op land

Smart Grids

Energy [r]evolution - a sustainable world energy outlook

Gridpoint SmartGrid Platform

Groen gas

Een doorbraak in zonne-energie

Innovatieagenda Energie

E-Energy - ICT based energy systems of the future

Naar een duurzame elektriciteitsvoorziening: de visie

Ruimtelijk Economische Ambitie (concept)

Naar een duurzame elektriciteitsvoorziening: zonnestroom

The Renewable City

The party’s over – oil war and the fate of industrial societies

Auteur(s)

Adjiedj Bakas, Rob Creemers

Marcel Bullinga

Hermann Scheer

Thomas L. Friedman

Ministerie van VROM

Peter Grundy

Victor van Heekeren

Jerry Oppenheim

Ontwikkelingsbedrijf OGA

Platform Duurzame Elektriciteitsvoorziening

Regieorgaan Energietransitie

Platform Duurzame Elektriciteitsvoorziening

European Technology Platform

Greenpeace/EREC

Gridpoint

Platform Nieuw Gas

Nuon Helianthos brochure

Regieorgaan Energietransitie

Ministerie van EZ van Duitsland (BMWi)

Platform Duurzame Elektriciteitsvoorziening

Strategiegroep Metropool

Platform Duurzame Elektriciteitsvoorziening

Peter Droege

Heinrich Richerd

Uitgever

ScriptumMarcel Bullinga

EarthscanNieuw Amsterdam

VROMShell

Stichting Platform GeothermieMcKinsey & Company

Gemeente AmsterdamRegieorgaan EnergietransitieRegieorgaan EnergietransitieRegieorgaan Energietransitie

EU publicatieGreenpeace

Corporate BrochureRegieorgaan Energietransitie

Helianthos brochureRegieorgaan Energietransitie

BMWiRegieorgaan Energietransitie

Gemeente AmsterdamRegieorgaan Energietransitie

Wiley AcademyNew Society

Jaar

200720072005200820072008200920092008200820082008200620082008200620082008200820082008200820062006

Bronnen

Artikel in krant of tijdschrift

Een reusachtige bron met beperkt vermogen

Te koop: elektrische auto zonder accu

Algen als heilige graal

Special Restwarmte

Duurzame warmte realiseert helft CO2-reductieplannen

Interview met Wubbo Ockels

Renewable Energy and the City

Auteur(s)

Marieke Aarden, Peter van Ammelrooy

Michael Persson, Bard van de Weijer

Evert Nieuwenhuis

Diversen

Klaas de Jong

Christiaan Weijts

Peter Droege

Periodiek

VolkskrantVolkskrantVolkskrant

EnergieGids.nlUtilities

Maandblad NRCEncyclopedia of Energy

Jaar

2008200920092008200820082004

Website

http://www.devionline.nl/Duurzaam/Maglev-windturbine.html

http://www.popsci.com/bown/2008/product/bahrain-world-trade-center

http://www.alternative-energy-news.info/technology/future-energy/

http://www.smartgrids.eu/

http://www.desertec.org/index.html

http://www.new-energy.tv/index.php

http://www.design-e2.com/

http://www.cradle2cradle.nl/

http://www.d-incert.nl/home.html

http://www.popsci.com/futurecity/plan.html

http://www.gridpoint.com/

http://www.autobloggreen.com/

http://www.duurzameenergiethuis.nl/

http://www.goodcleantech.com/

http://www.energieplatform.nl/home/

http://www.qurrent.com/pages/index.aspx

http://www.energieraad.nl/

http://www.shell.com (klik door naar ‘global energy scenario’s to 2050’)

Betreft

Magnetisch gelagerde mega windturbine

Windturbines in de stad: tussen wolkenkrabbers

Informatie over energie-innovaties

Smart Grids onderzoek in de EU

Plan voor grootschalige zonnecentrales in de Sahara

TV interviews over duurzame energie nieuws

Webcasts over duurzame woon- en leefconcepten

Cradle to Cradle projecten in Nederland

Elektrische auto

Animatie van duurzame stad in de toekomst

Smart Grid bedrijf in de VS

Nieuws over duurzame autotechniek en -merken

Nieuws over duurzame energietechniek in en om huis

Site over allerhande ecotechnologie

Overzicht duurzame bronnen door NODE

Qurrent smart grid bedrijf in Nederland

Kennisbron van alle energievormen en onderzoek

Visie van Shell op energiescenario’s naar het jaar 2050

Fotoverantwoording

Fotograaf/herkomst

MooyWerk, Design Photography

Good Red Road, Esther Seijmonsberg

AEB, Amsterdam

Bombardier Primove tram met inductie techniek

Castle House, Hamilton Architects

Council House 2, Melbourne

Ecobarrier Schiphol

Uit: Energievisie ‘Natuurlijk Afsluitdijk’

Evoasis charging-station

Marianne Heesen: Skippy

Massachusetts Institute of Technology, stackable electric car

Myers Motors NmG (nomore gas)

Sonny Wilkins: Future City

Valcent’s algae biofuel, vertical farming

Waterkrachtcentrale Maurik

Magazine ‘Future Cities’, 1979

Pagina

26/34/54

15

31/33

19

23

24/27/28/36

11

47

14

52

51

12 (onder)

8

32

37

©

Tekst & research

Endre Timárcontact@endretimar.com

Met speciale dank aan Cor Leguijt (CE Delft)en Karleen Veenker (Klimaatbureau gemeente Amsterdam)

Vormgeving & research

WisselWerking | Vanessa Rutgersvr@wisselwerking.net

Aanvullende taalcorrecties

Anke van Stijn

Uitgave

Timár & Rutgers

ISBN/EAN: 978-90-815434-1-5

Sponsors

Nieuw Amsterdams Klimaat, Boer Hartog Hooft, Cofely

Druk

Spinhex & Industrie drukkerijGedrukt op Novatech FSC gecertificeerd papier met Europees Ecolabelin een oplage van 4.500 exemplaren

Amsterdam, mei 2010

Co

lofo

n