1

Naar een mentaliteitsverandering en digitalisering om Vlaanderen schoner te maken

Sluikstort- en zwerfvuilproblematiek in Vlaamse steden en gemeenten

Conxillium, december 2017

2

Inleiding 3

Sluikstorten en zwerfvuil: een groot probleem 4

Hoe is de situatie in Nederland? 6

Via mentaliteitswijziging én digitalisering naar de oplossing 7

Conclusie 10

De belangrijkste punten op een rij 11

Over Conxillium 12

3

Inleiding

Uit een studie van het Nederlandse studiebureau KplusV in opdracht van de Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij (OVAM) blijkt dat Vlaanderen in 2015 in het totaal iets meer dan 187 miljoen euro spendeerde aan de strijd tegen de 24.441 ton zwerfvuil en de 23.193 ton sluikstort. Omgerekend is dat zo’n 29 euro per inwoner. In de praktijk zijn het de Vlaamse steden en gemeenten die het grootste deel (94 procent) van die kosten dragen, ongeveer 176 miljoen euro.

4

Sluikstorten behoort tot de grootste problemen in het openbaar domein waar steden en gemeenten vandaag mee te kampen hebben. Bovendien is het een problematiek die de afgelopen jaren alleen maar in omvang is toegenomen. Zo krijgt bijvoorbeeld IVAGO, de Inter­gemeentelijke Vereniging voor Afval­beheer in Gent en Omstreken, dagelijks ongeveer zeventig meldingen binnen van burgers, gemeenschapswachters of van de mensen van de groendienst en de veegploeg. Per dag halen drie mede­werkers van IVAGO samen ongeveer drie ton afval op dat anders gewoon in het straatbeeld zou blijven liggen.

In Gent wordt dagelijks zo’n drie ton zwerfafval opgehaald

Nog in het Gentse ruimt een doctor in de scheikunde dagelijks al het zwerfvuil dat hij tegenkomt op weg naar zijn werk op – wekelijks zo’n slordige honderd kilogram aan karton, plastic, sigarettenpakjes, hele pakken kaarsvet, papieren zakdoekjes... Om het zwerfvuil te kunnen meenemen, monteerde hij fietszakken aan zijn fiets. Ook installeerde hij zeven depots op het twintig kilometer lange parcours naar zijn werk. Die depots maakt hij in het

weekend leeg en sorteert daarna alle afval bij hem thuis.

Vuilnisbakken eerder probleem dan oplossingSteeds meer gemeenten zetten (mobiele) camera’s en extra controles in om sluik­stort tegen te gaan. Half 2017 kozen onder andere Aalst, Beerse, Deurne en Heist­op­den­Berg al voor deze aanpak. Maar de meest opvallende oplossing wordt misschien wel in het Vlaams­ Brabantse Rommersom toegepast. Daar onder­vonden ze op een carpoolparking veel hinder van sluikstort in de vorm van zak­ken die bij de vuilnisbak werden gedumpt. De gemeente besloot de vuilnisbak te verwijderen, in de hoop daarmee ook het aanzuigeffect op sluikstort weg te nemen.

Uit analyses van IVAGO over het huidige zwerfvuil in Gent blijkt dat een derde ervan vooral gewoon huisvuil is. Heel vaak worden zakken geplaatst in de buurt van vuilbakken of afvalcontainers, die sowieso geleegd worden. Sluik­storters hebben ook de drang om de zakken ergens tegenaan te plaatsen. Postbussen en verlichtingspalen werken als echte magneten.

Volgens Mooimakers, een samen­werkings verband tussen Fost Plus, OVAM

Sluikstorten en zwerfvuil: een groot probleem

5

en de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten (VVSG), heeft het inderdaad weinig nut om gewoon extra vuilnis­bakken te plaatsen, want vuilnisbakken hebben nu eenmaal een aanzuigeffect op sluikstorters. Het klinkt heel contradicto­risch, maar hoe meer vuilnisbakken, hoe meer zwerfvuil. Daarom werkt IVAGO nauw samen met de Stad Gent als er op een bepaalde locatie nieuwe vuilnis­bakken bijkomen. Er worden dus niet luk­raak vuilnisbakken geplaatst, maar per vuilnisbak wordt de situatie steeds apart bekeken.

De pot verwijt de ketel…Zoals het meestal gaat met ergernissen, is zwerfvuil op grotere schaal een pro­bleem dat door een beperkte groep van de burgers wordt veroorzaakt, terwijl het wel op iedereen een impact heeft. Uit een studie door onderzoeksbureau MythosQR blijkt dat drie vierde van de bevolking zich ergert aan zwerfvuil op straten en pleinen, maar een even grote groep geeft ook toe zelf weleens vuilnis achter te laten. Soms uit luiheid, maar af en toe ook gewoon uit nonchalance. De meesten denken dat dat ene papiertje of blikje het verschil niet zal maken. Daarin schuilt al meteen een groot probleem. Wil de sluikstort­ en zwerfvuilproblema­tiek echt aangepakt worden, dan moet er een gedragsverandering teweeggebracht worden.

In de talkshow Gert Late Night op VIER sloeg acteur Sven De Ridder de nagel op de kop toen het over het afvalprobleem in zijn Antwerpen ging: “Zwerfvuil is verschrikkelijk en het is een zwarte plek op de stad. Als je zo’n mooie stad als Antwerpen hebt en je loopt er rond en je ziet al dat afval liggen... Dan word ik echt kwaad. ‘s Zondags loop ik naar het theater voor een voorstelling en elke week is het opnieuw hetzelfde liedje op het prachtige Mechelseplein. Zaterdag is er natuurlijk veel ambiance met de cafés die open zijn, maar als ik daar op zondag kom, dan bloedt mijn hart. Het ligt vol met blikjes, kapotte glazen en rommel. En dan denk ik: mensen zijn echte vetzak­ken. Waarom doen ze dat? Waarom pak­ken ze dat niet gewoon mee naar huis om het daar weg te gooien? Of steek het toch gewoon eventjes in je zak. Ik snap het gewoon niet.”

6

Hoe is de situatie in Nederland?

Bij onze noorderburen is de mentaliteit ten aanzien van sluikstorten anders dan in Vlaanderen. Daar staat ‘zwerfafval’, zoals de Nederlanders het noemen, niet op de eerste plaats wat burgermeldin­gen betreft. Ze zijn dan ook al een stuk verder op het gebied van preventie en melding­management rond sluik­storten. De meldingen­lijst met betrekking tot het openbaar domein wordt daar aan­gevoerd door meldingen over onderhoudszaken, zoals gras dat moet worden gemaaid of laaghangende takken. De meldingsbereidheid is er een pak hoger en de systeeminrichting professioneler.

Verschillende Nederlandse gemeenten bieden hun burgers de mogelijkheid om via een app niet enkel melding te maken van sluikstort, maar ook van an­dere onderhouds zaken of niet geleegde vuilnis bakken. Dat laten ze via een app, maar ook telefonisch toe. Hoewel een app het gemak om meldingen door te

geven lijkt te verhogen, is de manier waarop de meldingen aan de achterkant worden verwerkt, minstens zo belangrijk.

Slimme vuilnisbakken zijn met Internet of Things verbonden en doen voorspellingen op basis van historische data

De systemen die onze noorderburen gebruiken, bieden inzicht in pijnpunten – waar is er vaak overlast? – en maken een koppeling met slimme vuilnisbak­ken die met Internet of Things werken. Deze vuilnisbakken zijn voorzien van een sensor die aangeeft hoe vol de afvalbak is. Het systeem geeft daarna een mel­ding en kan zelfs voorspellingen doen op basis van historische data. Zo weet het dat in bepaalde maanden de vuilnisbak­ken twee keer zo vaak geleegd moeten worden. En minder volle vuilnisbakken leiden tot minder sluikstort.

7

Via mentaliteitswijziging én digitalisering naar de oplossing

Volgens het Vlaamse actieplan moet er tegen 2022 twintig procent minder zwerfvuil zijn. Dat wordt nog hard wer­ken, maar in Vlaanderen doen steden en gemeenten er alles aan om hun dorp of stad niet alleen proper te maken, maar ook te houden. Dat gebeurt onder meer met allerhande sensibiliseringcampagnes en GAS­boetes. Dergelijke initiatieven zijn lovenswaardig én nodig. Want wat je eigenlijk wil, is de mentaliteit bij burgers veranderen.

Antwerpen slaagde erin om de voorbije twee jaar honderden sluikstorters te vatten

FlitsmarathonHet meest recente wapenfeit van de Vlaamse overheid om zwerfvuil opnieuw extra op de agenda te zetten, is de hand­havingsweek die Mooimakers van 18 tot 24 september 2017 organiseerde. Het was een soort flitsmarathon; deze keer niet gericht op automobilisten, maar op iedereen die zijn afval achterlaat op de openbare weg. Die week hielden duizen­den GAS­ambtenaren, politiemannen en gemeenschapswachters extra controles

in meer dan 150 steden en gemeenten om overtredingen vast te stellen. Zo’n campagne lost natuurlijk niet alle problemen op, maar doet de daders wel beseffen dat de pakkans reëel is en dat er stevige boetes tot wel 250 euro volgen. Dergelijke campagnes blijven nodig en bewijzen hun nut.

Statiegeld op metalen of kunststof verpakkingen?Om de strijd tegen zwerfvuil nog verder op te voeren, is de Vlaamse minister van Omgeving, Natuur en Landbouw Joke Schauvliege (CD&V) van plan statie geld op drankverpakkingen in te voeren. Concreet houdt dat plan in dat er op alle eenmalige metalen of kunststof drank­verpakkingen een statiegeldbedrag van 0,25 euro komt, én dat er een terug­nameplicht komt voor de supermarkten. Dat betekent niet meteen het einde van de blauwe vuilniszak, want die blijft nog voor het andere plastic afval.

Armoede is geen excuus voor rondslingerend afvalBij IVAGO werken ze rond drie pijlers: van preventie over curatie tot repressie. In eerste instantie geven medewerkers van IVAGO regelmatig infosessies aan het intermediair veld – buurtwerkers, onder­wijs en inburgeringscursussen.

8

Ook vertaalt het zijn inlichtingsbrochures naar veel verschillende talen en krijgen kansarmen in de samenleving gratis vuilniszakken of krediet op hun IVA­GO­rekening. Want armoede mag geen excuus zijn om afval zomaar te laten rondslingeren.

Naast informeren, zet IVAGO ook netheidsacties op poten om het afval­probleem op de radar te houden. Met zijn Netheidscharter wil het bijvoorbeeld burgerlijke ongehoorzaamheid in de kiem smoren. In totaal zijn er zo’n 124 initiatieven waarbij burgers individueel of per groep wekelijks of maandelijks bepaalde locaties onder handen nemen. Ook kunnen de inwoners van Gent en Destelbergen sinds kort gevallen van sluikstort of overmatig zwerfvuil melden via ‘Meldings­app Gent’. Burgers geven via de app door waar ze zwerfafval of sluikstort gezien heb­ben, en IVAGO zorgt ervoor dat het binnen de twee werk dagen op­geruimd is.

Maar wie niet horen wil, moet voelen. Twee keer per week proberen vaststellers de sluikstorters te identificeren, zowel via camerabeelden als door het zwerfvuil ter plaatse te doorzoeken. Kunnen ze

iemand identificeren, dan schrijven ze GAS­boetes uit en moeten de vervuilers ook de ophaalkosten betalen. Loopt het bij bepaalde individuen toch nog de spuigaten uit, dan volgt er een proces­ verbaal en komt het dossier bij het parket terecht.

Mobiele camera’s en slimme vuilnisbakkenIn het digitale tijdperk van vandaag, is het een noodzaak om de sluikstort­ en zwerfvuilproblematiek ook op een gedigitaliseerde manier te benaderen. Dat kan door mobiele camera’s op steeds

afwisselende, zwerfvuilgevoelige plekken te plaatsen. Daar

zet Antwerpen bijvoor­beeld stevig op in. De stad slaagde er op die manier al in om de voorbije twee jaar honderden sluik­storters te vatten en te beboeten, en bekijkt

daarom in samenspraak met de politie waar er nog

mobiele camera’s kunnen bij­komen. Naast de camera’s zet de stad

ook zogenaamde Clean Teams in. Zij grij­pen onmiddellijk in als ze overtredingen zien en zijn opgeleid om te onderzoeken wie het afval gedumpt heeft.

In Brussel staan er in de voetgangers­zone sinds enkele jaren dan weer slimme

9

vuilnisbakken. Door een batterij op zonne­ energie kunnen die vuilnisbakken het afval samenpersen, waarbij de capaci­teit van standaardvuilnisbakken zes keer groter wordt. Ook is elke vuilnisbak voor­zien van een datatransmissiesysteem dat een waarschuwing zendt naar de dienst Openbare Netheid wanneer de vuilnisbak vol is. Daar kan dan meteen een ophaal­ronde geprogrammeerd worden. Ook in Gent staan er sinds kort al enkele van die slimme vuilnisbakken.

GedragsveranderingPreventie en gedragsverandering zijn dus van wezenlijk belang. Je wil aller­eerst voorkomen dat mensen afval op straat gooien en anderzijds om – als er tóch sprake is van sluikstorten – bij de overige burgers de bereidheid kweken er melding van te maken. In ons land is dit nog niet heel ingeburgerd. Dit komt in eerste instantie omdat die mogelijk­heid nog niet echt bekend is. Het aantal gemeenten dat burgers de mogelijkheid biedt om melding te maken van sluik­stort, is de afgelopen jaren voorzichtig gestegen. Maar doordat ze nauwelijks ruchtbaarheid geven aan deze moge­lijkheid, wordt er door burgers amper gebruik van gemaakt.

Ten tweede is het systeem om die meldingen te registreren en er iets mee te doen aan de back­end, de achter­liggende interface, vaak niet goed

ingericht. Zo zijn er nog steeds gemeenten die hun meldingen in Excel of Acces bijhouden. Meldingen worden op die manier wel gecentraliseerd, maar daarna gewoon doorgestuurd naar de afdeling die dan iets met de melding moet doen. En daar loopt het vaak spaak. Want over de uitvoering wordt zelden terug koppe ling gegeven.

Er zijn nog steeds gemeenten die sluikstortmeldingen in een Excel bijhouden

Dat zorgt ervoor dat de lijst alsmaar groeit en de burger die de melding heeft doorgegeven, er nooit meer iets over hoort. Die werkwijze is boven dien erg foutgevoelig, waardoor het nog weleens voorkomt dat er gewoon niets met de melding gebeurt. Als je dat als burger twee keer overkomt, meld je het geen derde keer. Dat is wat steden en gemeen­ten moeten vermijden. Burgers moeten geëngageerd zijn én blijven om gevallen van zwerfvuil te melden. Alleen zo kan er een mentaliteitsverandering bij alle burgers optreden.

10

Twintig procent minder zwerfvuil tegen 2022 is een heel ambitieus plan van Vlaanderen, maar het is meer dan ooit duidelijk dat er iets moet gebeuren en veranderen. En waar een wil is, is een weg. Dat ook onze Vlaamse steden en gemeenten, net zoals al in Nederland het geval is, een cruciale rol spelen bij het terugdringen van zwerfvuil, staat buiten kijf. Dankzij allerhande nieuwe initiatie­ven zijn we al op de goede weg, maar er is nog veel meer mogelijk. Technologie vergemakkelijkt nieuwe initiatieven en zet de poort open naar nog veel meer mogelijkheden. Stel je eens voor dat de steden en gemeenten tools ter beschikking hebben om doelgerichter en efficiënter te werk gaan?

Met de opkomst van Internet of Things ligt de wereld, en niet enkel Vlaanderen, aan onze voeten. Welke stad of gemeente

droomt er niet van om de hele openbare buitenruimte in kaart te brengen, met daarachter een ingenieus systeem dat alle mogelijke diensten faciliteert? Het wordt tijd dat we meer het voorbeeld van onze noorderburen volgen, en ook aan de slag gaan met de technologie van morgen.

Het wordt tijd dat we in Vlaanderen aan de slag gaan met de technologie van morgen

Op de lange termijn vaart niet alleen het milieu er wel bij; het levert voor de gemeenten ook veel voordelen op. Door­dat klachten via een centraal systeem binnenkomen, met een vernuft inge­richte back­end, wordt er op een kosten­efficiënte manier met het budget omge­sprongen en kan de gemeente er op een doeltreffende manier spik en span bijlig­gen – wat zorgt voor tevreden inwoners. En hoe properder de gemeente, hoe meer inwoners hun best doen om het zo te houden. Dat is de win­winsituatie die steden en gemeenten ook in Vlaanderen moeten ambiëren.

Conclusie

11

De belangrijkste punten op een rij:

• De sluikstort­ en zwerfvuilproblematiek oplossen is een werk van lange adem.

• Tegen 2022 moet er volgens het Vlaamse actieplan twintig procent minder zwerfvuil zijn.

• Sensibilisering blijft ontzettend belangrijk, maar is onvoldoende om de mentaliteit van burgers te veranderen.

• Burgerparticipatie is een extra mogelijkheid om de beoogde mentaliteitswijziging te bewerkstelligen.

• Steden en gemeenten halen voordeel als ze de digitalisering en bijhorende nieuwe tools omarmen. Op die manier kunnen meldingen eenvoudig en snel afgehandeld worden.

• Er is nood aan – en vraag naar – een centraal meldingssysteem om meldingen binnen te krijgen, ze te categoriseren en zo efficiënt en snel mogelijk te laten uitvoeren, met een noodzakelijke terugkoppeling naar alle betrokken actoren. De Buitendienst App van Conxillium is daar een mooi voorbeeld van. Via de app pakken de medewerkers op het terrein het probleem meteen op.

• De opties met een dergelijk systeem zijn legio en reiken veel verder dan enkel afvalmonitoring en ­beheer. Steden en gemeenten kunnen zo zelfs hun hele openbare domein in kaart brengen, met alle voordelen van dien.

Contact

Bargelaan 2002333 CW LeidenNederland

Tel. +31 (0)88­770 80 00info@conxillium.com

Over Conxillium

Conxillium helpt gemeenten in Nederland en België om betrouwbaar en klantgericht te werken, met hoogwaardige software ontwikkeld door specialisten. Conxillium omvat vijf bedrijven – BeheerVisie, DataQuint, GeoTax, JCC Software en Procura – die zich elk op hun terrein focussen op het maken van de meest gebruiksvriendelijke en doordachte applicaties. Van meldingenmanagement en inspecties in het openbaar domein tot basisregistraties, belastingen, verkiezingen en optimale klantgeleiding.