Silvio Gesell, een geniale"monetary crank"

PROF. DR. H. VISSER *

Inleiding

De naam van Silvio Gesellleeft voornamelijk voort dankzij de lovende woorden die Keynes aan hem gewijd heeft inde Gel1l'/"al/heor)'. Keynes waardeerde GeselI omdat hij - integenstelling tot de hoofdstroom van het economische den-ken vóór Keynes -'- aandacht schonk aan de effectievevraag: ..The great puzzle of Etfective Demand with whichMalthus had wrestled vanished from economic literature.(...) It could only livc on furtively. below the surface. in theunderworlds of Karl Marx. Silvio GeselI or Major Doug-las" I). Hij herhaalt zijn lof aan het einde van de Gel1l'/"al/hear)',waar hij spreekt over ..Mandeville. Malthus. GeselIand Hobson. who. following their intuitions. have preferredto see the truth obscurely and imperfectly rather than tomaintain error. reached indeed with clearness and con sisten-cy and by easy logic but on hypotheses inappropriate to thefllcts" 2). Keynes had zelfs zo'n hoge dunk van Gesell dat hijponeerde: ..1 believe th at the future willlearn more from thespirit ofGesell than from that ofMarx" 3). Wie was deze Sil-vio GeselI en welke waren zijn ideeën. ideeën die door eengeorganiseerde beweging werden uitgedragen'?

Curriculum vitae

Jean Silvio GeselI werd in 1862 geboren in Sankt Vith.toen in Duitsland. nu in duitssprekend België. Meer formeleopleiding dan lagere school en één jaar gymnasium kreeg hijniet: wegens ziekte van zijn vader moest hij van school afHij werkte drie jaar bij de posterijen en kreeg vervolgensfuncties bij verschillende handelsondernemingen. In de jaren1882-1884 was hij te Malaga gestationeerd. Daar heeft hijniet voor niets Spaans geleerd: in 1887 vertrok hij naarBuenos Aires. waar hij een handelsonderneming in tandarts-artikelen stichtte. die snel tot bloei geraakte,

In de jaren negentig van de vorige eeuw onderging de Ar-gentijnse economie grote schokken. Deze wekten Geselis be-langstelling voor economische vraagstukken. Tussen 1891en 1900 laat hij een aanzienlijk aantal geschriften in hetDuits en het Spaans het licht zien. In 1900 doet hij zijn be-drijf, Casa Gesell. over aan zijn broer Ernst en vertrekt naarEuropa. Hij koopt een boerenbedrijf in Zwitserland en kanzich daar wijden aan - zoals Keynes dat noemde - ..thetwo most delightful occupations open to those who do nothave to earn their living. authorship and experimentalfarming" 4).

Hij besteedt zijn krachten voornamelijk aan de ontwikke-ling en uitwerking van zijn gedachten op economisch terrein.Zijn belangrijkste werken zijn: Die Vl'/"lI'irklichlll1g desRech/s al(f"del11'0l/enArhei/ser/ragdllrchdie Geld-ll/ul Bo-den reform van 1906 cn Die nelle Lehre 1'0m Geld lInd Zinsvan 1911. alsmedc. op deze twee boeken verder bouwend.zijn magnum opus Die natiirliche JVirtschqfisordnllng dllrchFreilal1d lIIul Freigeld van 1916.

Niet alleen door middel van publikaties tracht hij zijnideeën te verspreiden. ook door de vorming van organisaties.In 1915 sticht hij te Bern de Vl'/"eil1./lil'Freiland ll/ul Frei-geld. waaruit in 1919 de Freill'ir/schqfishlll1d ontstaat. In1925 heeft deze beweging in Duitsland al 40.000 leden. Bijzijn overlijden in 1930 worden zijn ideeën niet alleen uitge-dragen door de FreÏll'ir/schqfishlind in Duitsland. de Oes/er-reichischer FreÏll'ir/schqfishlind en de ScllIl'ei::l'/"ischerFrei-lI'ir/schqfishllnd, maar ook door de Ph)'siokra/ischer Kam!!f:hllml in Duitland en Zwitserland en door de Dell/sche Blindjiïr krisenlose Volk.mirlschaji. Later vinden zijn ideeën ookaanhang in Noord- en Zuid-Amerika.

Tussen de bedrijven door gaat hij nog wel eens naarBuenos Aires. Van 1907 tot J911 neemt hij de leiding vanCasa Gesell weer op zich. in verband met het overlijden vanzijn broer. Zijn zoons zetten het bedrijf voort. Ook in de po-litiek doet hij ervaring op. maar die is minder prettig. Op7 april 1919 wordt in München de eerste Beierse radenre-publiek uitgeroepen. voornamelijk geleid door de links vande socialistische partij staande onafhankelijke socialisten.Hoewel GeselI zelf anti-socialistisch is. wordt hij op aanbe-veling van twee leidende onat11ankelijke socialisten in dieradenrepubliek, Gustav Landauer en Ernst Niekisch (geenvan beiden marxist). op 8 april minister van financiën. Deeerste Beierse radenrepubliek wordt evenwel reeds op 10 a-pril door de - communistische - tweede Beierse radenre-publiek vervangen. Gesell krijgt op 16 april zijn congé. Wan-neer op 2 mei de radenrepubliek omvergeworpen wordt doorde soldaten van de legale Beierse regering van Adolf Hof-mann, wordt GeselI gearresteerd. Na een proces enkelemaanden later volgt zijn vrijspraak. Hij blijft schrijven enspreken. totdat hij in 1930 aan een longontsteking overlijdt.

Uitbuiting en de economische orde

Het bestaande economische systeem vertoont volgensGeselI grote gebreken. Twee gebreken springen in het bijzon-der naar voren: het bestaan van arbeidsloos inkomen in devorm van pacht en interest - noem het uitbuiting - en hetoptreden van conjunctuurcyeli. Maar de oplossing die zowelde communisten als de nationaal-socialisten aandroegen.verwerpt Gesel1. Ordening van de economie door de over-heid betekent staatsdwang en past naar het inzicht van Ge-

* Verbonden aan de vakgroep Macro-economie binnen de economi-sche faculteit van de Vrije Universiteit. Een eerdere versie van dit ar-tikel is verschenen in Ekonomie.I' Buf/elin, tijdschrift van voornoem-de faculteit.I) J. M. Keynes, The generaltheory of employment, interest andmoney. Macmillan, Londen. 1961, blz. 32.2) Idem, blz. 371.3) Idem. blz. 355.4) Idem, blz. 354.

370

sel1niet bij de menselijke natuur. Hij is sterk gehecht aan eeneconomische orde waarin individuen zich in vrijheid kunnenontplooien en in wedijver met elkaar hun capaciteiten kun-nen ontwikkelen.

GeselI heeft zich uitvoerig met het marxistische uitbui-tingsbegripbeziggehouden. Bij Marx vindt uitbuiting in deproduktie plaats: de arbeider krijgt minder uitbetaald dan dewaarde van wat hij prod uceert. In de ruil kan geen uitbuitingplaatsvinden volgens het inzicht van Marx, omdat op demarkt equivalenten geruild worden 5). Geld is geen zelfstan-dig kapitaal. Nee, zegt Gesel!. uitbuiting vindt niet in de pro-duktie plaats, maar vindt haar grond in de ruil. Geld is welcen zelfstandig kapitaal. De bezitter van geld heeft eenmachtspositie tegenover de bezitter van goederen. De goede-renbezitter staat onder een grotcre dwang om te verkopendan de geldbezitter om te kopen. Het aanhouden van goede-ren is kostbaar: de goederen dalen in waarde, het opslaankost geld, het verzekeren evenzeer. Bij een interest van 4%per jaar heeft degene die geld aanhoudt ecn verlies van on-geveer I pfennig per dag per 100 mark. Volgens Gesel1 mageen goederenbezitter wel met het drievoudige verlies reke-ning houden.

Gesel1 nu wil de uitbuiting, zoals die in de interest- enpachtbetalingen tot uitdrukking komt, afschafTen: niet doorhet particuliere bezit van de produktiefactoren afte schaffen,maar door ten eerste de grond te nationaliseren en ten tweedehet geldsysteem zodanig te wijzigen dat het overwicht van degeldbezitter tegenover de goederenbezitter verdwijnt, waar-mee volgens GeselI ook het interestverschijnsel kan verdwij-nen.

Freiland

Er zijn wel meer maatschappijhervormers geweest die inde nationalisatie van land de oplossing zagen voor de kwalenvan de samenleving, ook als ze geen socialistische samenle-ving voorstonden. Als alternatief is ook wel voorgesteld hetsurplus dat land oplevert boven de kosten die er aan wordenbesteed. in zijn totaliteit weg te belasten (Henry George). Diehogere opbrengst, een ren I, is immers te danken aan een mo-nopoliepositie. Land. als gift van de natuur. behoort aan degemeenschap. Deze hervormers, inc] usief GeselI, wilden denationalisatie van het land ofhet wegbelasten van de rl'nl in-bedden in een individualistisch economisch systeem metparticulier bezit van de overige produktiefactoren. Immers.die overige produktiefactoren zijn reproduceerbaar, er isdaarbij geen sprake van een natuurlijk monopolie. De vrij-heid stond voorop (zowel GeselI als Henry George waren te-vens fervente voorstanders van vrijhandel).

GeselI wilde het land niet zonder meer confisqueren. Deeigenaren zouden schadeloos worden gesteld met staatsobli-gaties. De overheid zou het land aan de meestbiedende ver-pachten. De opbrengst zou in eerste instantie voor een deelmoeten dienen om de interest op de aan de landeigenarenverschafte staatsobligaties te betalen. Die obligaties dragenechter geen vaste interest. Bij een volledige compensatie vande voormalige landeigenaren zou in dat geval de pachtop-brengst immers juist voldoende zijn om de interest op de aande landeigenaren overgedragen obligaties te betalen. GeselIverwachtte evenwel dat de door hem gepropageerde geldher-vorming tot een daling van de interest zou leiden. Bij een al-gemene interestdaling en een variabele interestvergoeding opstaatsobligaties (zodanig dat de nominale waarde van deobligaties voortdurend à pari blijft), daalt de interestvergoe-ding beneden de pachtopbrengst (bij een daling van de inte-rest verwacht GeselI ook wel een daling van de pachtsom.maar een geringere). Er blijft een overschot over dat medegebruikt kan worden om de obligaties afte lossen. Binnen 20jaar zou volgens GeselI de schuld gedelgd zijn 6). GeselI wil

de pachtopbrengst, die dan vrij ter beschikking van de over-heid staat, vervolgens gebruiken om moeders een uitkering tegeven naar rato van het aantal kinderen dat zij hebben.Daarmee wordt de vrouw vrij van de man. zij is niet meervan hem af11ankelijk. Zij hoeft dus ook niets meer van hemte slikken. GeselI verwacht daarvan zoiets als een zedelijkeverheffing van het volk, zonder dat de overheid daartoedwang hoeft uit te oefenen en zonder dat allerlei wereldver-beteraars een aanhang hoeven te verwerven. Immers, alsvrouwen mannen de deur kunnen wijzen zonder angst voorverlies van voedsel en onderdak. zullen zij, in de idealistischevoorstelling van Gesel!. alleen nog maar geestelijk en licha-melijk gezonde mannen als vaders van hun kinderen accep-teren. Dus gaan die mannen zich deugdzaam gedragen. ja-wel.

Bij de verpachting van grond mag ieder meedingen: kleinegezinnen, grote gezinnen. maar ook coöperaties, anarchisti-sche, communistische en sociaal-democratische kolonies enkerkelijke gemeenten. De vrijlandbeweging moet bij voor-keur de gehele wereld omvatten. Niemand, van welk ras, ge-loof of geslacht ook, wordt uitgesloten. Nationalisme en oor-logen kunnen op die manier verdwijnen. De overheid krijgttwee taken: ten eerste, het waarborgen van de economischezekerheid en algemene vrijheid van het individu, en tentweede. het verschafTen van diensten die individuen niet zogemakkelijk zelfkunnen voortbrengen. GeselI denkt hier aanzaken als de uitbouwen het beheer van verkeersmiddelen, enwe] over de hele wereld (het gaat hier dus om collectieve goe-deren).

Freigeld

Voortbouwend op zijn idee dat de geldbezitter een machts-positie heeft tegenover de goederenbezitter, ontwikkelt Ge-sel1 zijn origineelste bijdrage aan het economische denken:het voorstel om "Freigeld" te introduceren. Freigeld bestaatuit bankbiljetten die, in het voorstel van GeselI, elke weekI promille van hun waarde verliezen (men spreekt dan ookwel van "SchH'lIndgeld", te vertalen als Imijngeld 7». Deoverheid geeft plakbonnen uit, in vellen zoals bij postzegels.Deze bonnen dienen elke week op de bankbiljetten geplaktte worden om ze hun waarde te laten houden. Elke weekdient men dus bij voorbeeld een bon van 10 pfennig te plak-ken op biljetten van 100 mark. Aan het eind van een jaar, alshet bankbiljet volgeplakt is, wordt het vervangen door eennieuw exemplaar.

Door de introductie van Freigeld wil Gesel1 het interest-verschijnsel aanpakken. In een niet-monetaire economie zouvolgens Gesell geen interest geheven kunnen worden. Men-sen die over een goederenvoorraad beschikken zullen diegraag tegen een interest van nul procent uitlenen, omdat diegoederen anders toch maar in waarde achteruitgaan (doorbederf) of opslagkosten met zich brengen. In een monetaireeconomie kan men ook geld aanhouden, in plaats van goe-deren. Geld gaat niet teniet en het aanhouden ervan gaat nietmet kosten gepaard. Voor het uitlenen van geld zal mendaarom wèl interest vragen. Die interest remt de bestedingenaan goederen.

5) K. Marx, Capita/, Vol. I, ver!. S. Moore en E. Aveling, red. F.Engels, George Allen and Unwin, Londen, 1946 (oorspronkelijk ver-schenen bij Swan Sonnenschein, Lowrey & Co., Londen, 1887), blz.

--3-6.6) S. GeselI, Die natÜrliche Wirtschafisordnung durch Freiland undFreige/d, Stim-Verlag Hans Timm, Hochheim, 1931, blz. 75-76.7) Ik dank deze vertaling aan dr. W. Keizer.

F'

ESB 27-4-1983 371

Deze analyse van GesellIijkt op die van Keynes in hoofd-stuk 17 van de General theory, getiteld" The EssentialProperties of Interest and Money", Keynes was bang dat ineen rijke, ontwikkelde economie de opbrengstvoet van inves-teringen, dus de opbrengst van het aanhouden van kapitaal-goederen, zou dalen, Aangezien geld een liquiditeitspremiegeeft en het aanhouden van goederen met kosten gepaardgaat, door Keynes aangeduid als "carrying costs", stokt debesteding aan goederen. GeselI gaat nog een stapje verderdan Keynes door te veronderstellen dat de Wickselliaansenatuurlijke interest naar nul tendeert. De oplossing van Ge-sell, door Keynés zo toegejuicht, is dan om het aanhoudenvan geld ook met kosten gepaard te laten gaan. In de termi-nologie van Keynes komt GeselIs oplossing hierop neer datde liquiditeitspremie op geld gecompenseerd wordt door be-wust geïntroduceerde "carrying costs".

Conjunctuurpolitiek

De introductie van Freigeld biedt de mogelijkheid een ac-tieve conjunctuurpolitiek te voeren. Economische crisesworden in GeselIs ogen veroorzaakt door dalende prijzen.Ten gevolge waarvan dalen de prijzen? GeselI noemt drieoorzaken:I. in het systeem van de gouden standaard is het mogelijk

~\ dat de goudproduktie achterblijft bij het goederenaan-bod;

2. goud wordt ook voor niet-monetaire doeleinden gebruikt,bij voorbeeld.voor de produktie van sieraden. Daardoorwordt ruilmiddel aan de circulatie onttrokken. Dat druktde bestedingen;

3. de welliSht belangrijkste oorzaak is dat. zoals ook Keynesbeschreef, bij stijging van de kapitaalgoederen voorraad demarginale efficiëntie van de investeringen daalt. De kapi-taalbezitters verhinderen een navenante daling van de in-terest. Zij potten hun geld liever op. Dat remt de beste-dingen. Immers, de opbrengst op kapitaalgoederen daaltbeneden de rentabiliteitsgrens.

Door nu geld waarde te laten verliezen kan men in GeselIsogen zowel van het vervelende interestverschijnsel als van dedepressies afkomen. Geld moet worden uitgebracht ten be-hoeve van de Schatkist, de uitgifte mag niet aan particulierebanken worden overgelaten. Richtlijn moet zijn de stabiliteitvan het prijsniveau. Wanneer het prijsniveau dreigt te dalenmoet de overheid meer geld uitgeven. Dat geschiedt door be-lastingverlaging en de financiering van een (groter) deel vande overheidsuitgaven met nieuw gecreëerd geld. Bij dreigen-de prijsstijgingen verhoogt de overheid de belastingen enneemt zij op die manier geld uit de circulatie. De prijsstabi-liteit die men dan bereikt zal er volgens GeselI tevens toe lei-den dat de omloopsnelheid van het geld stabiliseert. zodat dekwantiteitstheorie geldigheid verkrijgt en door het manipu-leren van de geldhoeveelheid het gewenste resultaat wordtbereikt.

Slotopmerkingen

GeselIs ideeën zijn na zijn dood op kleine schaal in prak-tijk gebracht, met name wat de uitgifte van Freigeld betreft.Bekend is het experiment in het Oostenrijkse stadje Wörgl.Het gemeentebestuur wilde - het was de tijd van de grotedepressie - iets aan de werkloosheid doen. Het bracht bil-jetten uit van I, 5 en 10 schilling, die I~1"per maand aanwaarde verloren. Wie aan het einde van de maand biljettenin bezit had, moest zegels kopen om de waarde op peil tehouden. De opbrengst ging naar de armenzorg.

Op de introductiedag van de biljetten werd 1.800 schilling

uitgegeven aan Ionen voor lieden die eerst werkloos waren ennu konden worden ingezet bij openbare werken. Deze liedenbrachten hun geld snel naar de winkels en de winkeliers be-taalden hun achterstallige belastingen aan de gemeente. Bin-nen vier maanden had de stad openbare werken uitgevoerdter waarde van Sh. I00.000. De werkloosheid was teruggelo-pen en de middenstand bloeide. De Oostenrijkse centralebank heeft het experiment een voortijdig einde bezorgd mid-dels een gerechtelijke procedure. Immers, het monopolie vande bankbiljettenemissie werd door het optreden van het ge-meentebestuur van Wörgl aangetast.

Een soortgelijk experiment vond plaats in het Beierse dorpSehwanenkirchen, waar de plaatselijke mijneigenaar engrootste werkgever lonen ging uitbetalen in het door de"Freiwirtschaft"-beweging uitgegeven "Schwundgeld", ge-naamd W ara. Bij gebrek aan beter accepteerden winkeliersen groothandelaren betalingen in Wara, iedere ontvangerverrichtte snel zelf weer betalingen en handel en nijverheidbloeiden. De regering verbood evenwel. in haar streven naardeflatie, in november 193 I het gebruik van Wara 8).

Ook in een aantal Amerikaanse steden heeft men deideeën van GeselI in de praktijk gebracht. Deze ideeën von-den een ,krachtig pleitbezorger in de persoon van de groteeconomist Irving Fisher 9).

Na de depressie zijn de ideeën van GeselI in de vergetel-heid geraakt. Als er inflatie optreedt, heeft men ook in feiteal "Schwundgeld". Wie geld aanhoudt in tijden van inflatie,lijdt vermogensverlies. Er zijn dan dus al "carrying costs".Die hoeft men niet meer kunstmatig in het systeem te bren-gen. Een bezwaar van GeselIs Freigeld-systeem was voortsdat er alleen papiergeld, door de overheid uitgegeven, circu-leerde. Voor giraal geld was geen plaats. Maar wie zou par-ticuliere banken kunnen verhinderen om girale vorderingenaan te bieden die hun waarde zouden behouden, en wie zouhet publiek dan kunnen verhinderen om die vorderingen aante houden, liever dan bankbiljetten die hun waarde verlie-zen? Voor de introductie van het "Freiland"-systeem moetde politieke wil aanwezig zijn. Die is voor zo'n drastische in-greep uiteraard moeilijk te vinden.

, GeselI heeft een elegante oplossing gegeven voor een aan-tal maatschappelijke problemen, een oplossing met eengrote innerlijke consistentie I0). Maar de logica van zijnsysteem hield geen rcken ing met de veelvormige, weer-barstige werkelijkheid.

'1

;1il,j

;11

.11

.j!

Ij!

H. Visser

:--:

8) H. R. L. Cohrssen. Wara. Thc Ncw Repllblic, jg. 71 nr. 923. 10augustus 1932.9) Zie I. Fisher. The Stamped Script Plan, Thc Ncw RCPllblic, jg. 73nr. 942, 21 december 1932 en I. Fisher, Booms and depressions,George Allen and Unwin, Londen, 1933, Appendix VII.10) Zie behalve de reeds genoemde literatuur: D. Dillard, Silvio Ge-sell's monetary theory ofsocial reform, American Economic ReI'iew,jg. 32 nr. 2.1942; H. T. N. Gaitskell, Four Monetary Heretics, in:G. D. H. Cole (red.), Whal everybody wants 10 knol\' abolll money,Victor Gollancz, Londen, 1933; S. Geselt, Die Allsbelllllng, ihre Ur-sachen llnd ihre Bekämpfitng: Eine gegeniiberslellllng meinel" Kapi-taltheorie llnd derjenigen pon Karl M arx. Vortrag gehalten in der so-zialistischen Vereinigllng zur gegenseitigen Weiterbildung in Dres-den, 8. Mai 1922. Silvio Gesell-Spende 1932, Bern, 1932; O.Popescu, Silvio Gesell, in: E. von Beckerathe.a. (red.),HandlVörler-buch der Sozialwisscnschajien, Band 4, Gustav Fischer, Stllttgart,J. C. B. Mohr (Paul Siebeck), Tübingen, Vandenhoeck & Ruprecht,Göttingen, 1965; B. Uhlemayer, Si/vio Gesel/, RudolfZitzmann Ver-lag, Lauf bei Nürnberg, 1931 (tekst van een herdenkingsrede n.a.v,Gesells overlijden).

:11

372