SignaalTechniek

mei 2001, nummer 1 Uitgave van de Stichting CMA over nieuwe producten en ontwikkelingen

Besturingstechniek Signaal is het informatieblad van de stichting CMA voor de natuurweten-schappelijke vakken en Techniek. Dit keer hebben we een speciaal nummer voor techniekdocenten uit-gebracht over besturingstechniek.Volgens de Inspectie wordt hier op de meeste scholen nog veel te weinig aan gedaan. Toch is de moderne techniek niet meer te begrijpen zon-der enige kennis van informatie-techniek. Hier ligt een taak voor het vak Techniek. Uit ervaringen in de klas blijkt dat leerlingen sterk gemotiveerd worden voor techniek en technisch ontwerpen door besturingspractica. Hier ligt dus een kans voor het vak Techniek. Naast het bekende Kruispuntpakket en onze techniekpakketten voor de CoachLab-interfaces is er een uitge-breid assortiment LEGO-modellen. In deze Signaal leest u over ons les- en practicummateriaal voor bestu-ringstechniek.

De pakketten van LEGO Dacta be-vatten alles wat nodig is om compu-terhoeken voor besturingstechniek in te richten. In het Hart van deze Sig-naal vindt u een overzicht. Nieuw in de LEGO-Dacta-lijn zijn het ‘RoboTeam’ en ‘Amusements-park’. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de “Intelligente steen” RCX waarmee modelbesturing ook los van de computer mogelijk is. In ‘RoboTeam’ werken groepjes leer-lingen samen bij het ontwerp van de beste robot van de school. In ‘Het Amusementspark’ worden kermisat-tracties gebouwd en geautomatiseerd. Ziet u op tegen de invoering? Maak dan gebruik van ons nascholingsaan-bod! Voor vragen is er altijd onze Help-desk. Kijk voor productinformatie en na-scholing ook op onze website: http://www.cma.science.uva.nl/

Deze Signaal is bestemd voor docenten en toa’s Techniek. Deze Signaal is een aparte uitgave van ons algemene

periodiek bestemd voor de science-vakken.

2

Inhoudsopgave Techniek Intelligente steen RCX – overzicht lespakketten 3 Ontwerpend leren bij Techniek – RoboLab, de ICT-speeltuin 8 Roboteam in het FIRST-project 13 LEGO DACTA Control Lab – zeven verschillende modellen 15 Het Intelligente Huis – automatisering in het huis van de toekomst 19 Pneumatiek – automatiseren en besturen met luchtdruk 21 Gebruikersondersteuning op de website van CMA 23 Besturingstechniek met de CoachLab 24 Het Kruispuntproject 25 ElextriX – een virtueel practicumbord voor elektriciteitsonderwijs 27 Coach 5 CD versie 2.1 Veranderingen t.o.v. versie 2.01 29 Community Techniek en Kennisnet – maak gebruik van Internet 30 Even voorstellen Nieuwe collega’s / Ons nascholingsteam 31

Cursussen, Nascholing Nascholing – subsidie 32 Aanmeldingsformulier voor Nascholingsaanbod 34 Cursusaanbod AMSTEL Instituut, Oriëntatie-bijeenkomsten 35 Redactie: Cees van Bart, Piet Geerke Tekeningen/Foto’s: Johan van de Ridder en archief Theo Frenay, archief LEGO Dacta® Aan deze Signaal is bijgedragen door: Cees van Bart, Cor de Beurs, Nienke Dekker, Piet Geerke. NB. Najaar 2001 komt de nieuwe cd-rom beschikbaar (versie 2.1) met Coach 5 Compleet, bestaande uit het Basispakket Coach 5 incl. Coach Junior en de modulen Modelleren en Video-meten. Deze vervangt de Coach 5 cd-rom van okt. 1999 en aug. 2000. Verder op de cd alle overige Coach-software voor data-loggers, voor LEGO Dacta® Techniek; en tevens ElekriX 1.2; de Thuisversies voor leerlingen; voor-beeldlesmateriaal; bronnen. Voor gebruik van de diverse programma’s zijn schoollicentiecodes nodig. Bij het uitkomen van deze Signaal zijn de prijzen van kracht die u aantreft in het midden van deze edi-tie. Van voorgaande Signalen is alleen nummer 21 nog beperkt aanwezig. Zolang de voorraad strekt, kunnen we u deze nummers op aanvraag toesturen. In de artikelen worden vaak producten genoemd die de afgelopen jaren zijn uitgebracht. Zie actuele informatie, prijzen e.d.: www.cma.science.uva.nl

3

Intelligente steen RCX

- Een overzicht van onze lespakketten met deze programmeerbare steen - LEGO Dacta® heeft een programmeerbare steen voor het ontwerpen en bouwen van robots en andere automaten. Deze steen is onder de naam ‘Mindstorms’ in veel speelgoedwinkels verkrijgbaar. Voor het onderwijs is er een aparte versie: RCX Intelligente Steen, een batterij-gevoede interface die via infraroodcommuni-catie van programma’s voorzien wordt; voor scholen mét netadapter en lesmate-riaal. Voor gebruik op scholen is er een versie van de Coach software beschikbaar met begrijpelijke commando’s die aansluit op de diverse bouwdozen en lesmateriaal. Er is inmiddels een complete leerlijn voor alle klassen van het VMBO tot het VWO.Uitgangspunt daarbij is, dat leerlingen op alle niveau’s zo zelfstandig mogelijk leren de RCX te gebruiken en daarbij spelenderwijs steeds vaardiger worden. Deze leerlijn met bouwdozen & projecten voor de RCX kreeg de naam RoboLab. Maar de RCX is ook te combineren met de al bestaande bouwdozen Control Lab. De RCX (Robot Command center) is een programmeerbare LEGO-steen die als zelfstandig “computertje” in modellen kan worden ingebouwd. De steen biedt plaats aan 3 sensoren en aan 3 actuatoren. Standaard kunnen vijf verschillende programma’s in de RCX worden opgeslagen. Dat laatste biedt interessante mogelijkheden voor beginnende gebruikers. Met de ingebouwde programma’s kan de steen –ook los van de compu-ter– allerlei modellen besturen. Daar-

naast kan de RCX met de computer via het toetsenbord on-line bestuurd worden voor onderzoek van sensoren en actuatoren en het downloaden en testen van programma’s.

RCX combineren met bouwdoos! Opdrachten met de RCX zult u altijd uitvoeren in combinatie met één of meer van de onderstaande bouw-dozen. In deze bouwdozen zitten vaak ook al basissensoren/actuatoren die u voor de introductie nodig heeft. Nadat leerlingen eerst de basisprinci-pes ontdekken kunnen zij de model-De LEGO Dacta RCX met motor-

tjes, lampjes en sensoren

4

len uit één van de hierna genoemde bouwdozen automatiseren. Welke software aan te schaffen? Bij elke bouwdoos is een RCX-programma verkrijgbaar met projec-ten, lesteksten geïntegreerd in de software en schriftelijk lesmateriaal. Voor de Coach-software dient u per type bouwdoos een geschikte school-licentie te aanschaffen, maar wanneer u met meerdere typen bouwdozen gaat werken kunt u voordeliger in-eens een gecombineerde licentie aan-schaffen1. Zie voor een overzicht het Hart van deze Signaal.De software bevat steeds kant en kla-re commando’s die precies passen bij de activiteiten van die bouwdoos; bijv. voor de robotarm ‘grijper open’, voor de garagedeur ‘deur dicht’. Bij installatie van ieder van deze softwarepakketten wordt dan even-eens de software voor het introductie-programma “De RCX voor begin-ners” automatisch meegeïnstalleerd. Introductieles(sen) voor beginners In de boekjes “RCX voor beginners” worden introductie-oefeningen be-schreven. Eerst de toepassings-mogelijkheden van de RCX zonder computer. Vervolgens het gebruik

1 Wanneer uw school al over de Docentver-sie van Coach 5 beschikt, kunt u ook hier-mee de RCX programmeren (de Docentver-sie ondersteunt immers alle interfaces die CMA levert). Met de algemene Docentver-sie wordt echter geen projecten/lesmateriaal voor LEGO meegeleverd, u moet zelf alle speciale commando’s zoals ‘grijper open’ ‘deur dicht’ programmeren.

van de computer voor de handbestu-ring van modellen, het aflezen en on-derzoeken van sensorwaarden. Ken-nis van programmeren is daarbij niet nodig. Met het basispakket voor de RCX hebben de meeste leerlingen in een of twee lessen de basisprincipes wel on-der de knie. Ze leren sensoren te ge-bruiken als de ‘ogen’ van de RCX en actuatoren als de ‘handen’. Ze leren dat de RCX zelfstandig kan ‘kijken’ en ‘doen’ op basis van een programma. De verkenning van de RCX wordt ondersteund met lesboek-jes en bijbehorende opdrachten in de software. Voor uitvoeren van deze introductie-activiteiten is nodig de basisset:• RCX, + infraroodzender + 220V-

adapter (art. 9709, 9713 en 9833), bovendien is bij de introductie nodig: • twee motoren, een lampje, een

lichtsensor en twee schakelaars (als onderdelen uit bouwdozen of los bij te bestellen, zie hierna).

• De Docentenhandleiding en de boekjes “RCX voor beginners”.

RoboLab in de Basisvorming Techniek (een overzicht) Er zijn inmiddels vijf verschillende bouwdozen, waarvan 2 nieuw, met bijbehorend lesmateriaal en Coach-programma’s voor de RCX. 1. Control Lab (art. 9701) Een verzameldoos voor verschillende modellen: robotarm, lopende band, rolstoel, ijsautomaat, broeikas, ..... incl. een lichtsensor, temperatuursen-sor, positiesensor, drukschakelaar, 3 motoren, 4 lampjes, 1 zoemer.

5

De doos bevat geen interface.

2. Het Intelligente Huis (art. 9707) Een huis als simpele basis voor ver-schillende projecten: automatische garagedeur, inbraak-alarm, deurbeveiliging, ventilator-verwarming en satellietontvanger. De doos bevat een lichtsensor en een micromotor, maar geen interface. - Ook geschikt voor het VMBO.

3. Pneumatiek (art. 9617 en 9633) De bouwdozen 9617 en 9633 kunnen zonder computer worden gebruikt voor lessen over pneumatische prin-cipes. Deze bouwdozen bevatten geen sensoren. Voor automatisering van pneumati-sche modellen als de schaarlift en de schuifdeur is een aanvulling nodig (het pluspakket Pneumatiek, zie het

Hart van deze Signaal). Afhankelijk van het LEGO-materiaal waarover u reeds beschikt dienen sensoren te worden bijbesteld (zie het Pneuma-tiekartikel in deze Signaal).

4. Amusementspark (art. 9725) Automatiseren van diverse kermisat-tracties: een spookhuis, botsauto, draaimolen, toerbus. - Ook geschikt voor het VMBO.De doos bevat tevens alle benodigde extra sensoren en actuatoren voor “De RCX voor beginners” (maar niet de basisset RCX).

6

5. Roboteam (art. 9790) Speciaal voor ontwerpen in teamver-band. Bevat alle benodigde materiaal voor “De RCX voor beginners” inclusief een RCX en IR-zender.

De eerste drie pakketten werden oor-spronkelijk ontwikkeld voor de LE-GO Dacta Interface B (art. 9751) en zijn nu aangepast om ook met de RCX te gebruiken. De Coach software “herkent” welke interface is aangesloten en past de bijbehorende afbeelding van het pa-neel aan. Dit biedt scholen de moge-lijkheid bestaande Coach-projecten en bijbehorend lesmateriaal voor bei-de interfaces te gebruiken. De (klei-ne) verschillen in gebruik staan be-schreven op de losse helpbladen bij de docenthandleiding voor de RCX. De pakketten Amusementspark (9725) en Roboteam (9790) zijn ge-schreven voor de RCX, en niet te combineren met de interface B. Programmeren in de praktijk De RCX kan op verschillende manie-ren worden geprogrammeerd om als robot of als een ander zelfstandig ap-paraat te functioneren.

1. via Coach 5 pakketprogramma's 2. via Engelstalige RoboLab

software 3. via andere software (bijv. Java

en NQC) Coach onderscheidt zich o.a. doordat − het lesmateriaal in de software is

geïntegreerd, − er tijdens het programmeren met

begrijpelijke commando’s wordt gewerkt – passend bij de modellen die leerlingen gebruiken,

− er ook on-line besturing mogelijk is voor handmatig testen van het bedachte programma

RoboLab werkt volgens een icoon-gerichte programmeer stijl; afhanke-lijk van het type onderwijs een alter-natief – zie blz. 7. Er zijn ook programmeertalen op het Internet beschikbaar. Een programma wordt via de infra-roodzender naar de steen gezonden. De steen moet daarop worden voor-bereid (eenmalig); in Coach is daar-voor een standaard procedure meege-leverd. De steen kan max. vijf ver-schillende programmaatjes bevatten. Bij voorbereidende installatie worden er alvast 3 oefenprogrammaatjes voor “RCX met beginners” door Coach in de steen gezet. U kunt meerdere ste-nen tegelijk programeren via de IR-zender. Daar staat tegenover dat tij-dens het zenden moet opletten dat u niet onbedoeld andere stenen pro-grammeerd.

7

RoboLab in de Tweede Fase Ook in de Tweede Fase zijn er Leg(i)o toepassingen voor de RCX. De steen is bijvoorbeeld zeer goed in te passen bij het profielwerkstuk voor de natuurwetenschappelijk vakken (Technisch Ontwerpen) en bij Infor-maticalessen (programmeren) in de vrije ruimte. Naast de hierboven be-sproken Coach-software voor de RCX wordt de RCX standaard onder-steund in Coach 5 (vanaf versie 2.0). In Coach 5 kan in het project “Werk-plaats” de RCX –zoals alle interfa-ces– gekozen worden voor eigen ontwerpprojecten van uw leerlingen. Voor het maken van programma’s kunnen leerlingen hier gebruik ma-ken van de meegeleverde commando-set en de bijbehorende Coach-taal. Coach 5 ondersteunt ook de LEGO Dacta Interface B (art. 9751). Aanbe-volen bouwdozen voor de tweede fase zijn Roboteam (art. 9790) en Control Lab (art. 9701). Raadpleeg voor prijzen het Hart van deze Signaal. Als alternatief softwareplatform is voor gebruik in de Tweede Fase het engelstalige softwarepakket “Robo-Lab” leverbaar.

Dit programma RoboLab (niet te verwarren met de RoboLab-bouw-dozen) is gebaseerd op “LabVIEW” en werkt volgens een icoon-gerichte manier van programmeren met stroomdiagrammen en ondersteunt ook parallel-programmeren. De bijbehorende (docenten)-handleiding bevat een complete be-schrijving van de programmeertaal. Deze engelstalige RoboLab-software is op een aparte CD beschikbaar in twee versies: 2000060 RoboLab 1.5, zonder data-logging opties. 2000061 RoboLab 2.0, met datalog-ging opties (gebruik van de RCX voor off-line meten) Zie onze website voor nadere infor-matie over dit alternatief.

Programmeren via iconen in RoboLab.

8

Ontwerpend leren bij Techniek

- RoboLab: deICT- speeltuin met de intelligente steen RCX van LEGO -

RoboLab is de nieuwste “speeltuin” van LEGO Dacta® voor het creatief ontwerpen van robots en andere slimme apparaten. RoboLab is de verzamelnaam van een aantal nieuwe bouwdozen, tot nu toe ‘Het Amusementspark’ en ‘Robo-Team’. Het hart van RoboLab wordt gevormd door de Intelligente Steen (RCX). De Stichting CMA heeft hiervoor in samenwerking met LEGO Dacta complete lespakketten met bijbehorende software ontwikkeld. In ‘Het Amusementspark’ worden kermisattracties gebouwd en geautomatiseerd. In ‘Roboteam’ werken groepjes leerlingen samen bij het ontwerp van de beste robot van school. Het centrale idee achter RoboLab is leerlingen te interesseren in techniek. Technologisch talent gezocht! Met de opkomst van moderne infor-matietechniek zijn er nieuwe vormen van technisch vernuft ontstaan. We ontwikkelen nu ‘intelligente’ appara-ten die kunnen waarnemen, ‘denken’ en doen: robots en andere automaten. Leerlingen komen dagelijks met dit soort producten in aanraking (lift, wasautomaat, cv-regeling, ….). Met RoboLab ontwerpen, maken en gebruiken ze dit soort toepassingen zelf en, belangrijk, op een manier die toegankelijk is. Het zijn activiteiten waarbij denken en doen hand in hand gaan en spelenderwijs belangrijke vaardigheden worden aangeleerd. Je moet bijvoorbeeld handig zijn in het bedenken van een oplossing, kri-tisch zijn, tegenslagen kunnen ver-werken, kunnen plannen, luisteren, uitleggen en samenwerken in een ontwerpteam. Van mensen die dat soort dingen goed kunnen zeggen we dat ze ‘technologisch talent’ bezitten. Onze maatschappij zit te springen om technologisch talent!

Vaardig via de speeltuin op school Het is belangrijk dat jonge kinderen – ook op school – in staat worden ge-steld deze talenten te ontplooien. Omdat het doen centraal staat zijn daarvoor ‘speeltuinen’ nodig die cre-ativiteit prikkelen. De LEGO DACTA-lijn voor techniek biedt dergelijke ‘speeltuinen’ en Ro-boLab is daar een onderdeel van. Ro-boLab bevat alles wat nodig is om automaten te ontwerpen, inclusief een ingebouwde leerlijn voor vaardig-heidsontwikkeling. De computer wordt gebruikt voor informatie en uitleg, het leren ‘kij-ken’ met sensoren (grafiekbegrip), aansturen van motortjes en lampjes (actuatoren) en het gebruiken van programma’s. RoboLab ondersteunt actief en sa-menwerkend leren. Leerlingen raken spelenderwijs vertrouwd met het ge-bruiken en toepassen van moderne informatietechnologie.

9

De bouwstenen voor de speeltuin Het hart van elk RoboLab-pakket is de intelligente steen RCX.

Met de ingebouwde programma’s kan de steen –ook los van de compu-ter– allerlei modellen besturen. Er zijn dan LEG(I)O mogelijkheden voor het bouwen, gebruiken en on-derzoeken van intelligente modellen.

Leren besturen Voor de besturing van de RCX ma-ken ze gebruik van het programma Coach 5. Een pakketversie van dit programma maakt deel uit van ieder lespakket in RoboLab.

Beginners programmeren de RCX door herkenbare commando's uit een lijstje te kiezen.

De gekozen commando's vormen een programma. Het programma kan direct op de computer (on-line) worden uitge-voerd. De computer stuurt dan, zoals bij de afstandsbediening voor de TV, commando’s via infrarood-signalen naar de RCX. In de on-line mode is het mogelijk de uitvoering van programmaregels stap voor stap te volgen (monitoren). Dat helpt om beter te begrijpen wat er gebeurt en om fouten op te sporen. Leerlingen kunnen het programma ook in de RCX stoppen (downloaden) om los van de computer (off-line) te gebruiken. Dat is bijvoorbeeld nood-zakelijk als met de steen een karretje is gemaakt. Zo’n karretje moet im-mers zelfstandig rondrijden. Alle lespakketten van het RoboLab hebben de hierboven geschetste ver-kennende fase en bevatten opdrach-ten om te leren programmeren. Doel is niet zozeer leren programme-ren (dat hoort thuis bij vervoloplei-dingen) maar om nut en noodzaak

Programmeervenster met com-mandolijst en een programma.

10

van stuuropdrachten en de logische volgorde daarin te kunnen hanteren. Amusementspark (art. 9725) De Amusementsparkprojecten zijn bedoeld voor jongere leerlingen en kunnen individueel of in koppels worden uitgevoerd. De bijbehorende projecten zijn vrij gestructureerd van opzet.

Het pakket is geschikt voor alle tech-nieklessen. Er is een heldere opbouw van vaardigheden: bouwen en testen van modellen, spelen zonder compu-ter met programma’s in de steen, handbesturing van modellen, van be-ginnend programmeren met leer-knoppen tot het ontwerpen van zelf-bedachte programma’s. Het Amusementspark bestaat uit ver-schillende projecten. In elk project

ontwerpen, bouwen en automatiseren leerlingen attracties voor een pret-park. De projecten zijn: een draaimo-len, een botsauto, een toerbus en een spookhuis. Daarnaast zijn er volop mogelijk-heden voor eigen ontwerpen.

RoboTeam (art. 9790) De RoboTeam-projecten zijn bedoeld voor samenwerkend leren in groepjes van vier leerlingen. Deze projecten zijn minder gestructureerd en bieden meer ruimte voor eigen creativiteit. We bespreken hierna het ‘Robo-team”-pakket. Samenwerkend leren Het pakket "Roboteam" is speciaal ontwikkeld om samenwerkend leren te ondersteunen. Leerlingen werken samen in een groepje van maximaal vier leerlingen. Binnen de groep heeft ieder lid een vaste taak. Het vol-brengen van die taak voegt iets toe aan het eindproduct van de groep.

Een wedstrijdrobot (RoboTeam) Het spookhuis in het Amusementspark

11

Een groep heeft als opdracht om een robot te maken die zo goed mogelijk een bepaald spel kan spelen. Bijvoor-beeld moet er een robot worden ont-worpen die in een vaste tijd zo veel mogelijk blikjes kan verwijderen uit een speelveld. Alleen als iedereen zijn taak goed uitvoert kan het spel goed worden gespeeld. De taakomschrijvingen zijn:

1. Vormgever De vormgever werkt samen met de constructeur aan het ontwerp voor de robot en zorgt ervoor dat de robot er mooi, flitsend of gevaarlijk uitziet. In het lesmateriaal zijn verschillende suggesties voor verfraaiingen te vin-den. De vormgever ontwerpt een speelveld dat voldoet aan de wed-strijdeisen en is samen met de team-manager verantwoordelijk voor de presentatie. 2. Constructeur In samenwerking met de program-meur en de vormgever ontwerpt en bouwt de constructeur de robot. Het lesmateriaal bevat een groot aantal constructie-ideeën waarmee de con-structeur kan experimenteren. Enige ervaring met legoconstructies en

kennis van overbrengingsprincipes is bij deze taak belangrijk. 3. Programmeur In overleg met de constructeur maakt de programmeur een programma voor de robot. Ervaring met programmeren is niet echt nodig. Er zijn oefeningen voor beginners en daarnaast bevat de ach Junior software een “Oefenlab” om ervaring op te doen, een “Ideeënlab” om verschillende mogelijkheden te onderzoeken en een “RoboLab” voor de uitwerking van eigen ontwerp-ideeën. 4. Teammanager De teammanager bewaakt de tijd, co-ordineert het overleg tussen de team-leden, onderhoudt het contact met de leerkracht en is verantwoordelijk voor presentatie en verslaglegging. De team-manager heeft een belang-rijke taak bij de planning en bij de zorg voor een goede samenwerking.

12

Lesmateriaal Het lespakket "RoboTeam" bestaat uit een werkmap voor teamleden, bouwsuggesties voor het ontwerp van robots en Coach 5 Junior software. Het is ontwikkeld voor een totale omvang van ongeveer 12 lesuren. Voor de uitvoering van het project vindt het team in de werkmap aan-wijzingen voor werkwijzen (de wed-strijdopdracht, taakomschrijvingen, handleidingen per taak en tijd-schema's). Er staan geen uitgewerkte ontwerpen of complete bouwtekenin-gen van een robot in de map. De vormgever, programmeur en de constructeur vinden geen pasklare recepten.

Nascholingsmomenten met LEGO Dacta: (maatwerkcursus)

Opzet Het project start voor ieder teamlid met een leerfase, vervolgt met een ontwerpfase en eindigt met een uit-voeringsfase, inclusief de wedstrijd. Het eindproduct van de gezamenlijke inspanning is de wedstrijdrobot. Voor een goed resultaat zijn de teamleden van elkaars inzet afhankelijk en elk groepslid draagt daar individuele ver-antwoordelijkheid voor. De taak is uitdagend en veelzijdig genoeg om samenwerking zinvol te maken. Dat zijn belangrijke voorwaarden bij een project dat op coöperatief leren is gebaseerd. De werkmap bevat aan-wijzingen voor de docent bij de bege-leiding van het groepsproces. Zie het Hart van deze Signaal voor de samenstelling van het pakket en in-formatie voor bestellingen.

13

Roboteam in het FIRST-project Ook in de USA kampt men met het probleem van tekorten aan technologisch ta-lent en heeft techniek eveneens een minder goed imago. Voor de Amerikaan De-an Kamen, uitvinder en directeur van een bedrijf dat nieuwe technologieën ont-wikkelt en toepast, was het de reden om een project te starten. Het was zijn ervaring dat leerlingen konden “ontdekken” dat techniek leuk en uitdagend kan zijn en - met enige aanleg uiteraard - veel minder moeilijk is dan veelal wordt aangenomen.

Vanaf 1993 is Dean Kamer de motor achter het project FIRST (For Inspi-ration and Recognition of Science and Technology), een project dat in-middels is uitgegroeid tot een robuus-te organisatie. Via FIRST maken leerlingen op een onconventionele en creatieve manier kennis met technische vakken, in-formatica, wiskunde, natuurkunde. Het imago van de technische beroe-pen verbetert daardoor sterk. FIRST is een groot succes in de VS. Er worden inmiddels vanuit FIRST meerdere projecten gericht op ver-schillende leeftijds-categorieën geleid (zie ook: http://www.usfirst.org)Kern van de projecten is dat groepen leerlingen gezamenlijk een robot ontwikkelen waarbij naast theoreti-sche technische kennis ook vaardig-heden als samenwerken, communice-ren, creativiteit en presenteren een belangrijke rol spelen. FIRST geeft leerlingen de ervaring zelf te ontwer-pen, samen te werken in een team, projectmatig te werken met een bud-get en een deadline (de competitie). Verder ontdekken ze dat iedereen een bijdrage kan leveren en niet alleen de briljante leerlingen.

FIRST omvat in de USA onder meer de FIRST Robotics Competition en de FIRST Lego League (FLL). Aan FLL (gericht op leerlingen van 10-14 jaar) deden in 1999 meer dan 18.000 scholen mee. Het aantal deelnemende scholen is ieder jaar groter. FLL maakt gebruik van de FIRST Lego League set, een set die identiek is aan de hiervoor beschreven “Robo-team set”. Stimulerend Scholen melden dat deelnemen aan FIRST als gevolg heeft dat signifi-cant meer leerlingen kiezen voor bè-tavakken en daarna voor een techni-sche beroepsopleiding. Voor docenten leidt de ervaring met FIRST en het plezier dat leerlingen eraan beleven tot een herontdekking van hun vak.

14

Ook in Nederland is inmiddels een FIRST-organisatie opgezet. FIRST Nederland is een gezamenlijk initiatief van het AMSTEL Instituut met Arthur Andersen, SLO, LEGO Dacta, ATB en Brace .

In tegenstelling tot de USA wil FIRST Nederland vanaf de start les-materiaal inbedden in het curriculum, als eerste in het techniekcurriculum van de basisvorming. In een vervolg-traject zal verbreding worden gezocht naar andere onderwijssectoren: pri-mair onderwijs, tweede fase voortge-zet onderwijs en techniekopleidingen (mbo en ho). Doel is nieuwe manieren van leren te stimuleren, waarbij ervaringsgericht-heid, teamwork en creativiteit een grote rol speelt. Het laat leerlingen (en teams van leerlingen) ervaren dat ze meer kunnen dan ze zelf verwacht hadden. Het mikt op deelname van alle leerlingen; niet alleen de leerlin-gen die uit zichzelf al belangstelling hebben voor bèta-techniek. Actieve betrokkenheid van het bedrijfsleven en samenwerking met beroepsoplei-dingen in de techniek biedt leerlingen bovendien identificatiemogelijkheden met studies en loopbanen in de tech-niek. Het FIRST project in de basisvor-ming start als pilot in Twente (voor-lopig 3 scholen). Tijdens de pilot worden de mogelijkheden en rand-voorwaarden voor klassikaal ontwer-ponderwijs met dit lespakket onder-zocht. Naar het zich laat aanzien zal gedurende de pilotfase tevens een aantal scholen uit de regio rond Rot-terdam kunnen worden betrokken. In het tweede pilotjaar zal het ontwik-

kelde lesmateriaal en de bijbehorende activiteiten worden verder worden verspreid in de twee pilotgebieden en naar de overige scholen van de be-trokken schoolbesturen buiten de pi-lotgebieden. Na afloop van de pilot zal het ontwikkelde lesmateriaal be-schikbaar zijn voor geheel Nederland. Om een goede implementatie te waarborgen: • worden pilot-scholen voorzien van

Roboteam sets 9790 van LEGO DACTA, Coach Junior voor Robo-team en lesmateriaal;

• worden docenten geschoold door medewerkers van de SLO, TU of hogeschool;

• worden docenten en leerlingen tij-dens de lessen ondersteund door studenten van de hogescholen/-universiteiten en/of ROC’s;

• doen scholen mee aan een regio-naal te organiseren robotwedstrijd.

Hiervoor wordt vooralsnog het robot-team van Twente Summercampus ingezet. In de regio Twente zijn in maart drie scholen van start gegaan:

Carmel College (Oldenzaal), OSG Hengelo en het St. Canisius (Almelo/Tubbergen).

De techniekdocenten van de pilot-scholen hebben in maart een intro-ductiecursus op de SLO gevolgd en begonnen in april met de lessen. We houden u op de hoogte van de ontwikkelingen! U kunt nu al aan de slag met de les-pakketten uit het RoboLab, ook zon-der deelnemer van FIRST te zijn.

15

LEGO DACTA Control Lab

- zeven modellen voor besturingstechniek - In het pakket LEGO DACTA Control Lab wordt de beginnende gebruiker via een reeks van activiteiten ‘bij de hand genomen’ en krijgt spelenderwijs inzicht in de beginselen van besturingstechniek. De gevorderde gebruiker krijgt de beschikking over eenvoudig te bedienen gereedschappen voor creatieve ontwerp-activiteiten. In dit artikel bespreken we de belangrijkste mogelijkheden van Coach 5 Junior voor Control Lab. Deze modellen zijn aan te sluiten op de beide interfaces van LEGO Dacta: de Interface B en de RCX. Gereedschap voor beginners Coach 5 Junior voor Control Lab be-vat een drietal projecten waarmee beginners de LEGO DACTA model-len leren aansturen: robotarm, broei-kas en koekjesfabriek. Ieder project bestaat uit een serie activiteiten.

Het project Robotarm In het verleden is de volgende didac-tische lijn voor besturingstechniek

ontwikkeld: eerst leren leerlingen een model met de hand bedienen, vervol-gens leren ze het model een taak en tenslotte wordt een programma voor de aansturing van het model gemaakt. Deze aanpak zien we terug in de Coach 5 Junior projecten. Het project robotarm bestaat uit drie activiteiten: − Bedien met de hand; − Leer de robot een taak; − Maak een programma. De gevolgde aanpak is dus analoog

Figuur1. Een schermvoorbeeld uit de Coach 5 Junior activiteit ‘Handbesturing van motoren’. Op het scherm zijn de aangesloten sensoren en actuatoren afgebeeld.

16

aan de aanpak in het verleden (IP-Coach 4.2). Het verschil zit hem vooral in het bedieningsgemak, de grafische weergave en de gebruiks-mogelijkheden van Coach 5 Junior. Bedien met de handDe eerste activiteit bevat een grafi-sche afbeelding van de RCX of de LEGO DACTA interface, compleet met aangesloten sensoren en actuato-ren: een positiesensor op een ingang en twee motoren voor draaien en grijpen op de uitgangen. In het tekst-venster staan de aanwijzingen. Elke motor kan bestuurd worden door eenvoudig de lampjes boven de uit-gangen op het scherm aan te klikken. De positie van de robotarm (die ge-meten wordt met de positiesensor) wordt continu in beeld weergegeven. Leer de robot een taakIn activiteit 2 wordt gebruik gemaakt van de leermodus om de beginner bij het programmeren te ondersteunen. De robotarm wordt bediend met knoppen (rechts, links, grijper_open,

grijper_dicht) die naast het program-meervenster klaar staan. Als met de muis op deze knoppen wordt geklikt dan gaat niet alleen de robotarm be-wegen, maar ontstaat tegelijkertijd een programma in het programma-venster! Dat programma kan opnieuw worden afgespeeld en bestudeerd in de Monitor. Maak een programmaDe Monitor is een standaard gereed-schap in Coach 5 Junior. De Monitor is zowel voor beginners als gevorder-den een handzaam gereedschap om te onderzoeken hoe een programma werkt, en om fouten op te sporen. In de Monitor kan je de programma-regels stap voor stap laten uitvoeren of het complete programma op een in te stellen snelheid afspelen. Gereedschappen voor gevorderden Naast de projecten voor beginners bevat Coach 5 Junior voor Control Lab het project “Eigen Lab” voor ge-vorderden. In het Eigen Lab staan verschillende gereedschappen klaar voor ontdekken van techniek, het ontwerpen van stuurprogramma’s en onderzoek/evaluatie van de ontwor-pen modelbesturing. Met deze gereedschappen kunnen ze creatief aan de slag met zelf ontwor-pen projecten. Hiervoor worden in het lesmateriaal verschillende – deels uitgewerkte – suggesties aangereikt. Zelfs antwoorden (voorbeeldpro-gramma’s) voor mogelijke oplossin-gen ontbreken niet.

Figuur 2 Programmeren in de leermo-dus. Door op knoppen op het scherm te drukken ontstaat een besturingspro-gramma voor de robotarm.

17

Onderzoek van techniekNa het starten van het project Eigen Lab verschijnt een grafische afbeel-ding van de RCX of de LEGO DAC-TA interface met aan de zijkanten de iconen voor alle in de doos beschik-bare sensoren en actuatoren. Door ze met de muis op een ingang/uitgang van de interface te slepen komen er verschillende mogelijkheden voor onderzoek beschikbaar. Naast hand-besturing kunnen gegevens van sen-soren en actuatoren op verschillende manieren worden afgebeeld. Er kan naar wens gekozen worden voor een meebewegende meter, een waarde, een grafiek of een tabel. Het zicht-baar maken is slechts een kwestie van aanklikken en neerzetten (zie fig. 3). ProgrammerenVoor het ontwerpen van stuurpro-gramma’s bij zelfgemaakte modellen is een algemene modeltaal beschik-baar. Tijdens het programmeren blijft de handbesturing beschikbaar. Je kunt zo snel even nagaan wat een sensorwaarde voor een bepaalde in-voer moet zijn, bijvoorbeeld bij een ALS..DAN opdracht. Een didactisch vervolg biedt de optie om eigen commando’s te maken. Leerlingen kunnen zelfgemaakte deelprogramma’s een eigen com-mando-naam geven. Dat commando verschijnt in een andere kleur in de commando-lijst in het hoofdpro-gramma en is dan op dezelfde manier te gebruiken als de bestaande commando’s. Het gebruik van deze optie zorgt er-voor dat lange programma’s leesbaar blijven en ondersteunt het modulair

programmeren: je ontwerpt eerst op-lossingen voor deelproblemen en voegt die vervolgens toe aan het hoofdprogramma. Evalueren: grafieken en tabellenGrafieken en tabellen worden voor elke op de interface geplaatste sensor en actuator tijdens het uitvoeren van een programma automatisch aange-maakt. Met een simpele muisklik zet je ze op het scherm. Ze zijn zeer han-dig om de werking van je automati-sche systeem te onderzoeken. Coach 5 Junior biedt de volgende ge-reedschappen: vergroten van grafie-ken, uitlezen van waarden, grafieken op verschillende manieren weerge-ven, grafiekwaarden in een tabel be-kijken, tabellen uitbreiden met bere-kende kolommen enz.

Figuur 3 Onderzoek doen in het Eigen Lab.

18

Uitdagend We mogen zonder overdrijving stel-len dat Coach 5 Junior voor Control Lab een fraai product is geworden dat besturingstechniek voor leerlingen niet alleen eenvoudiger en leuker maakt, maar ze bovendien uitdagende mogelijkheden biedt als ze eenmaal de smaak te pakken hebben. De activiteiten in Coach 5 Junior en het bijbehorende lesmateriaal zijn zo

uitgewerkt dat leerlingen zich stap voor stap kunnen ontwikkelen van beginners tot ervaren ontwerpers van automatische systemen. Zie voor verdere leveringsinformatie en prijzen van zowel het pakket als de losse onderdelen het Hart van deze Signaal.

Figuur 4 Commando’s maken in Eigen Lab.

19

Het Intelligente Huis

- simpele maar zinvolle automatisering in het ‘huis van de toekomst’ - Het Intelligente Huis van LEGO DACTA is een compleet pakket voor besturings-techniek voor 10-14 jarigen. Het pakket bestaat uit bouwmateriaal voor model-len, sensoren en software. Met dit pakket bouwen leerlingen enkele eenvoudige automatiseringsprojecten in en om het huis. Al doende maken de leerlingen ken-nis met begrippen die bij automatisering een rol spelen (sensor, signaal, ingang, signaalverwerking, uitgang, actuator, programma). Aan te sluiten op zowel de Inteface B als op de RCX van LEGO Dacta. De projecten vormen een prima voorbereiding op de kerndoelen voor techniek. Een Intelligent Huis ontwerpen Het Intelligente Huis bestaat uit vijf projecten. In elk project ontwerpen, maken en gebruiken leerlingen slim-me regelingen voor het huis van de toekomst. De vijf projecten zijn: − De deur van de garage:

Staat de auto in een lichtsluis, gaat de garagedeur vanzelf open.

− Het inbraakalarm: Gaat ongewenst de voordeur open, laat dan ’n sirene af gaan.

− De deur op slot: Ontgrendel de voordeur met een kleurcode.

− De ventilator: Kom je de kamer binnen dan slaat de ventilator aan.

− De satellietontvanger: De schotel draait tot het geschikte signaal is gevonden.

Een model bouwen en besturen Vooraf wordt het huis gebouwd met de LEGO DACTA-bouwstenen in het pakket. Bij ieder van deze projecten moet aan het huis een eenvoudige constructie worden toegevoegd waar-in één sensor en de motor is toege-

past. Leerlingen sluiten de onderde-len zelf aan op de computer. Met de computer en een projectpro-gramma in Coach 5 Junior kunnen ze het model onderzoeken en besturen. Ze sturen eerst met de hand en leren vervolgens een eenvoudige stuurtaal te gebruiken voor het ontwerpen van slimme regelingen. Met deze vaardigheden op zak wordt ze tot slot gevraagd om het auto-matiseringsprobleem op te lossen.

Extra mogelijkheden Na de kennismaking met enkele pro-jecten uit de zojuist beschreven reeks kunnen leerlingen ter verdieping een

Figuur 1 lepakket ‘Het Intelligente Huis’.

20

uitgebreider project doen. In het les-materiaal zijn daarvoor vier onder-werpen opgenomen. Per onderwerp wordt dan gebruik gemaakt van meer dan één sensor. Er wordt ook meer creativiteit van de leerling verwacht bij het oplossen van het probleem. De stuurtaal bevat alle commando’s die in de eerste vijf pro-jecten zijn gebruikt. De keuzevrijheid voor leerlingen bij het bedenken van oplossingen is daardoor groter. Voor de uitvoering van deze laatste vier projecten zijn extra sensoren no-dig die niet worden meegeleverd met Het Intelligente Huis. Deze sensoren (art. 9755 en art. 9756) zijn los te bestellen. Het Intelligente huis kan ook aanvul-lend op activiteiten met Control Lab worden gebruikt. Bezitters van Con-trol Lab kunnen met Het Intelligente Huis werken door de bouwdoos (art. 9707) en het lesmateriaal (49707 en 49707d) bij te bestellen. Zie voor verdere leveringsinformatie en prijzen van zowel het pakket als de losse onderdelen het Hart van deze Signaal.

De projecten ter verdieping:

Garagedeur met positiebepaling. Een positiesensor bepaalt de stand van de garagedeur.

Huisdeur met een nauwkeurige ver-grendeling. Een positiesensor bepaalt de stand van de deurvergrendeling.

Satellietontvanger met richtingbepa-ling. De stand van de satellietontvanger wordt vastgelegd met een positiesen-sor.

Temperatuurregeling met de ventila-tor. De ventilator draait als een tempera-tuursensor aangeeft dat het te warm is.

21

Pneumatiek

- automatiseren besturen met luchtdruk - De mogelijkheden van de bestaande LEGO DACTA set Opgelucht door pneuma-tiek zijn te combineren met uw lessen besturingstechniek. Automatiseer een schaarlift, drukpers, deur en robotarm en u zult ontdekken dat het besturen van pneumatische modellen via de computer een extra uitdaging vormt. Bestaande pakketten De LEGO DACTA lijn voorziet in-middels in alles wat u voor uw lessen pneumatiek nodig heeft. De set Op-gelucht door pneumatiek (art. 9633) biedt legio mogelijkheden voor een uitdagende lessenserie. Een practi-sche docentenhandleiding en een logboek voor leerlingen maken dat u ook tijdens de lessen opgelucht blijft ademhalen. Lesmateriaal Het lesmateriaal maakt gebruik van de pneumatische modellen in de 9633-doos van LEGO DACTA Op-gelucht door pneumatiek en bouwt voort op de bijbehorende lessen. Voorkennis van computerbesturing en het maken van stuurprogramma’s is niet vereist. Het lesboek is voor-zien van helpbladen die het gebruik van de software ondersteunen. Voor de computerbesturing is daar-naast nog een LEGO RCX of LEGO DACTA interface B en een aantal sensoren nodig (zie Wat is er nodig?). Stap voor stap automatiseren De projecten die in het lesmateriaal staan uitgewerkt zijn: de Schuifdeur, de Staande pers, de Schaarlift en het Kantelraam.

De projecten behandelen stap voor stap de automatisering van de zelf te bouwen modellen. Leerlingen onder-zoeken eerst de computerbesturing van een compressor, pneumatische schakelaar, pers of schaarlift (de ac-tuatoren). Tevens maken ze kennis met de verwerking van signalen van bijvoorbeeld een lichtsluis (de sen-sor). De laatste stap is het bouwen van het model zelf. Ze brengen de actuatoren en eventueel een sensor aan, waarna het systeem wordt geau-tomatiseerd.

De projecten de Schaarlift en het Kantelraam worden minder uitge-breid beschreven dan de Schuifdeur en de Staande pers. Er is meer ruimte voor eigen initiatief. Met een model-taal programmeren leerlingen een schaarlift en een automatisch kantel-raam.

Figuur 1 De schuifdeur.

22

Didactisch model De opdrachten werken steeds volgens hetzelfde didactische model. In de opdrachten verkent de leerling eerst de handbesturing van het model via de muis. Daarna leren ze in een hel-dere en eenvoudige stuurtaal de wer-king van het model te programmeren. Voor de snelle leerlingen zijn er extra programmeerproblemen. Uiteindelijk is er de mogelijkheid zelf een pneu-matisch systeem te ontwerpen en met behulp van de algemene stuurtaal (de Modeltaal) te automatiseren. Docenten die Coach 5 Junior al bij besturingstechniek gebruiken zullen de hier geschetste didactische aanpak zeker herkennen. Ze wordt ook toe-gepast bij LEGO DACTA Control Lab (bouwdoos 9701) en bij LEGO DACTA Het Intelligente Huis (bouwdoos 9707). Het Pneumatiekpakket zonder computer. De bouwdozen 9633 en 9617 vormen samen met de handleiding voor de leerkracht een lessenserie over pneumatische principes. Voor het combineren van pneumatiek en au-tomatisering moet extra materiaal worden aangeschaft. Het pluspakket Pneumatiek (Pneumatiek met computer) Het pluspakket bestaat uit software en lesmateriaal ter aanvulling bij de bouwdozen 9633 en 9617 die u nodig heeft om pneumatiek te combineren met automatisering (zie ook het Hart van deze Signaal).

U kunt dan: − besturingstechniek laten aansluiten

op de pneumatieklessen met de 9633- en 9617-doos

− verdieping aanbieden op de lessen besturingstechniek met Control Lab (art. 9701) of Het intelligente huis (art. 9707) voor snellere leerlingen.

− verdieping aanbieden op de pneu-matieklessen voor snellere leerlin-gen.

Naast de bouwdozen 9633/9617 en het pluspakket Pneumatiek dient u over de nodige sensoren en een com-puterinterface te beschikken. Deze extra aanschaf hangt af van het LEGO-materiaal dat u reeds in uw bezit heeft. Er zijn de volgende mogelijkheden: Optie 1:U gebruikt reeds LEGO DACTA Control Lab Naast de dozen 9633/9617 en het pluspakket hoeft u niets extra’s aan te schaffen.

Figuur 2 De schaarlift, een van de te automatiseren modellen.

23

Optie 2:U gebruikt reeds LEGO DACTA Het intelligente huis Extra aan te schaffen onderdelen naast de dozen 9633/9617 en het pluspakket: 1x Elektromotor, art. 5114 (u kunt ook zelf een pneumatische schakelaar ontwerpen met de micromotor in de 9707-doos) 2x Schakelaar, art. 9888 1x Practicumboek voor LEGO DACTA Control Lab, art. 497jc Als u deze nog niet bij Het intelligen-te huis heeft aangeschaft: 1x Temperatuursensor, art. 9889 1x Positiesensor, art. 9891

Optie 3:U heeft geen van de LEGO DACTA pakketten voor besturingstechniek Aan te schaffen onderdelen naast de bovengenoemde onderdelen: Een RCX (volledige basisset) of de LEGO DACTA Interface B (vol-ledige basisset) 3x LEGO verbindingssnoertjes, art. 9898 1x Elektromotor, art. 5114 1x Lamp, art. (9848) 1x Lichtsensor, art. 9888 1x Positiesensor, art. 9891 1x Temperatuursensor, art. 9889 2x Schakelaar, art. 9888 1x Practicumboek voor LEGO DACTA Control Lab, art. 497jc

Gebruikersondersteuning op de website van

CMA De website van CMA is te vinden met: http://www.cma.science.uva.nl/ In de rubriek ‘ondersteuning’ treffen gebruikers van Coach-software diverse productondersteuningen aan, bijvoorbeeld: • De installatiehandleiding van Coach 5 compleet • Een introductiehandleiding voor beginnende gebruikers

(‘getting started’ voor leerlingen en docenten; voor meten/analyseren en voor sturen/regelen)

In de rubriek 'Lego Dacta' vindt u gedetailleerde beschrijvingen van alle door CMA geleverde materialen uit de LEGO DATA lijn (hardware, software en les-materiaal). Bezoek onze LEGO-rubriek op het web, het is de moeite waard! Tip: De rode 5V bus van de CoachLab II leveren de voedingsspanning (ingangen 3 en 4) voor de daar op aan te sluiten sensoren. Deze mag niet met een van de stuuruitgangen (blauwe bussen) worden verbonden.

24

Besturingstechniek met CoachLab

- je eigen ‘houtje-touwtje’ modellen automatiseren via de computer - Met het CoachLab pakket meet/stuurpakket worden drie sensoren (voor geluid, licht en temperatuur) en drie actuatoren (zoemer, gloeilampje en een motor met ventilator) meegeleverd. De sensoren kunnen op de ingangen van CoachLab worden aangesloten, de actuatoren op de uitgangen van CoachLab. Met dit pak-ket (art. 20505msv) kan de CoachLab interface behalve voor metingen goed en eenvoudig voor besturingstechniek gebruikt worden. Bij het pakket worden te-vens enkele lesvoorbeelden en een pakketprogramma met direct bruikbare bestu-ringsprojecten in Coach 5 Junior meegeleverd. Ook jonge leerlingen kunnen hiermee zonder contructieproblemen aansprekende opdrachten uitvoeren. Enkele ideeën Met CoachLab en het actuatoren pakket beschikken de leerlingen over drie sensoren en drie actuatoren. Die kunnen in combinaties worden ge-bruikt in besturingssystemen, bij-voorbeeld: − het lampje sturen met een drukknop − etalageverlichting (lampje) regelen

met de lichtsensor temperatuur re-gelen met het lampje

− een motor aansturen via de tempe-ratuursensor.

− watertoren: waterniveau-regeling

Figuur 1 toont een resultaat van deze aansturing; ook is de simpele com-mandostructuut zichtbaar. Leerlingen kunnen een zelfgemaakt besturingssysteem met commando’s uit de modeltaal van Coach 5 Junior regelen. Coach 5 Junior voor CoachLab is inbegrepen in het pak-ket, zodat geen verdere aanschaf van software nodig is. Low cost De CoachLab interface in combinatie met Coach 5 Junior is bij uitstek ge-schikt voor het uitwerken van een-voudige techniekprojecten. Het pak-ket is zeer geschikt om ‘eigen con-structies’ van leerlingen te automati-seren. Daarbij kunt u ook ‘low cost’ materiaal en zelfgemaakte actuatoren en sensoren gebruiken. Er is ook de CoachLab II interface voor soortgelijke activiteiten. Deze interface heeft voor meten veel meer mogelijkheden en biedt bij techniek meer combinatiemogelijkheden voor sturen/regelen met een stappenmotor.

Figuur 1. Regeling van de temperatuur. In het venster rechtsboven is het programma weergegeven, linksboven een resultaat.

25

Het Kruispuntproject

- een praktische en betaalbare oplossing voor uw lessen besturingstechniek - In de kerndoelen voor Techniek ligt voor het onderdeel besturingstechniek de nadruk sterk op signalen en signaalverwerking bij de behandeling van automati-sche systemen. Ook staat duidelijk in de kerndoelen dat leerlingen een stuurtaal moeten kunnen gebruiken voor het besturen van modellen. Voor de praktische uitvoering hiervan moet de school over computers, aanstuur-bare modellen en geschikte programmatuur beschikken. En daar ligt vaak een probleem! Computers in het klaslokaal zijn (nog) schaars en de middelen voor de aanschaf van modellen en programmatuur zijn beperkt. Met dit Kruispuntmodel heeft u een goedkope oplossing, ook geschikt voor bijv. Informatica-lessen. Compleet pakket Met ‘Het Kruispuntproject’ spelen we in op de (start)problemen. We bieden u een compleet pakket tegen een lage prijs: een model, besturings-software én lesmateriaal. Het pakket is bedoeld voor leerlingen zonder programmeerervaring. Het schrijven van stuurprogramma’s kan klassikaal geoefend worden in het computerlokaal, zelfs zonder aan-gesloten hardware. Het op het scherm afgebeelde model

reageert op identieke wijze als het kruispuntmodel, dat op de computer is aangesloten. Dit biedt mogelijkheden om in het computerlokaal te werken, zonder dat u 15 kruispunten nodig heeft. Groepjes leerlingen kunnen de pro-gramma’s achter hun computer uit-werken en voor de ‘echte’ test het kruispuntmodel gebruiken. Het lesmateriaal Bij ‘Het Kruispuntproject’ staat het probleem van verkeersveiligheid in het dorpje Nergenshuizen centraal. Via verschillende activiteiten worden automatische regelingen uitgewerkt voor het kruispunt in het dorpje Ner-genshuizen: Allereerst wordt op het kruispuntmo-del onderzocht hoe verkeerslichten reageren op signalen vanuit de com-puter (sturen van actuatoren) en hoe de computer kan ‘zien’ (sensoren) dat er verkeer of voetgangers aankomen. Vervolgens denken leerlingen op ver-schillende manieren na over veilige verkeerssituaties en stellen eventueel

Figuur 1 Sturen met de hand door met de muis op het paneel te klikken.

26

via een onderzoek bij een echt kruis-punt ontwerp-eisen op. Hiertoe bestuderen ze een animatie van een verkeerssituatie. Vervolgens maken ze hun eerste programma voor een stoplichten-regeling met zogenaamde leerknop-pen, die op het scherm staan afge-beeld (zie figuur 2). Met deze knop-pen bedien je de lichten op het aange-sloten kruispunt en er ontstaat gelijk-tijdig een programma. Dat program-ma kan in een monitor gestart en bestudeerd worden. Op het scherm reageert het afgebeel-de kruispunt net zo. Zo wordt spelenderwijs ontdekt hoe

een programma gemaakt wordt, en hoe het werkt. Starre en flexibele regeling In eerste instantie wordt op basis van de ontwerp-eisen een programma gemaakt voor een starre regeling. De regeling wordt getest met een ‘veilig verkeerspel’ en zo nodig verbeterd. Daarna wordt gebruik gemaakt van sensorinformatie om een ‘slimmere’ regeling te maken en te testen . Zie voor verdere leveringsinformatie en prijzen van het pakket het Hart van deze Signaal.

Figuur 2 Programmeren met leer-knoppen.

Figuur 3 ‘slimmere’ regeling testen.

27

ElektriX

- Een virtueel practicumbord voor uw elektriciteitsonderwijs - ElektriX is een programma om leerlingen op elk niveau in het voortgezet onder-wijs te leren werken met de begrippen stroom, spanning, elektrische energie, vermogen en weerstand. Enerzijds simuleert ElektriX een schakelingenbord waarop elektrische componenten kunnen worden geplaatst voor verder onder-zoek, anderzijds kan men ook een model van elektriciteit starten. Bij beginnend elektriciteitsonderwijs ligt de nadruk op het praktisch kunnen hanteren van het schakelingenbord. In een latere fase visualiseert het model de begrippen. Meer ervaren leerlingen gebruiken het model zowel voor redeneringen als voor het controleren van berekeningen. Simulatie versus practicum Leerlingen hebben eigen (voor-schoolse) denkbeelden over elektrici-teit. Deze denkbeelden zijn niet altijd even effectief voor het verklaren van de waargenomen verschijnselen. Be-langrijk voor begripsontwikkeling is dat leerlingen de verschijnselen kun-nen bestuderen en gestimuleerd wor-den actief verklaringen te bedenken en te controleren. Zintuiglijke waar-nemingen mogen daartoe in een goed elektriciteitspracticum niet ontbreken. Een simulatie kan hiervoor niet echt een vervangende oplossing bieden. Wel is het zo dat de werkelijkheid vaak weerbarstig is. Batterijen raken leeg, lampjes zijn niet identiek, weer-standen hebben te grote toleranties, enz. Voor het duidelijk maken van begrippen, van eigen denkbeelden en die van anderen, is in het onderwijs een storingvrije leeromgeving ge-wenst. Hiervoor is de simulatie een geschikt alternatief.

Toepassingsmogelijkheden van ElektriX Differentiatie Om rekening te houden met verschil-len tussen leerlingen is ElektriX zo ontworpen, dat men zowel kan wer-ken met vaste problemen als met een vrije experimenteeromgeving. De

docent kan voor elk niveau een aan-gepast practicum klaarzetten door een keuze te maken uit alle mogelijke componenten, meters, spannings-bronnen etc.. Maximale vrijheid heeft een leerling in de “eigen lab” situatie, maar ook hier binnen de door de do-cent aangegeven grenzen. De leerling

28

kan alleen of in groepsverband wer-ken en kan de oefeningen op school of thuis uitvoeren. Tip: Gebruik het computerlokaal. Practica effectiever maken Practica zijn niet altijd even effectief. Oorzaak is veelal dat bij het uitvoe-ren van de proeven het resultaat te dominant is ten opzichte van de vele andere doelen van het practicum (ontwikkeling experimenteer-vaardigheden, begripsontwikkeling, enz.). ElektriX maakt het via de pro-jectstructuur mogelijk om die ver-schillende soorten practica te ontwer-pen. Een paar voorbeelden: Vaardigheden-practicum: maken van schakelingen, plaatsen van stroommeters en voltmeters, af-lezen van meters. Theorie-ondersteunend practicum: simulaties met het model, verduide-lijken van de begrippen spannings-verschil, stroom, etc. Onderzoek doen: onderzoeksvragen beantwoorden in combinatie met bronnen en open practicumbord. Bijvoorbeeld: waarom valt het licht uit? Onderzoek naar de belasting van een zekering in een groep. Bronnen: plaatjes en teksten over allerlei appa-raten.

Simulatie:elektriciteitsbord met diverse appara-ten, zekeringen en stroommeters. ElektriX biedt voorzieningen om pro-jecten te maken. Elk project wordt gevuld met activiteiten. In elke acti-viteit kan men via teksten, plaatjes, foto’s, etc. focusseren op de gewenste didactiek en leerdoelen. Leerlingen kunnen hun resultaten bewaren, commentaar intypen en deze opne-men voor verslaglegging. Contexten Elektriciteit wordt vaak aangeleerd in toepassingscontexten. ‘Elektriciteit in en rond het huis’ is zo’n veel voor-komende context. ElektriX houdt hier

rekening mee. Behalve de gebruike-lijke componenten als spanningsbron, weerstanden, ampèremeter, etc., zijn er verschillende apparaten in de bi-bliotheek opgenomen. De elektrische eigenschappen van deze apparaten zijn in de software op te geven voor modelberekening. Ook kan de con-text worden ‘aangedikt’ door foto’s, tekeningen en digitale videoclips toe te voegen.

29

Thuis werken Veel leerlingen hebben thuis de be-schikking over een computer. In te-genstelling tot een gewoon practicum kunnen ze een practicum met Elek-triX thuis nog eens over doen. Als het op school niet goed ging, kan het thuis alsnog worden uitgeprobeerd. Ook maakt ElektriX het mogelijk om theorie thuis te bestuderen en te ver-duidelijken aan de hand van model-simulaties.

Herhaling en inhalen achterstand Het is al gezegd: ElektriX is niet ontworpen om het ‘echte’ practicum te vervangen. Wel om het aan te vul-len. Natuurlijk moet u een keuze ma-ken. Doordat er bij dit simulatie-practicum geen kans is op beschadi-gen van apparatuur is het ook goed in te zetten bij herhaling of inhalen van een achterstand. Speciaal voor thuisgebruik kunt u diskettes bestellen met de thuisversie van ElektriX. Zie het hart van deze Signaal voor prijsinformatie.

Coach 5 CD versie 2.1 Veel van de veranderingen betreffen verbeteringen en uitbreidingen voor meten en analyseren. Voor een beschrijving hiervan verwijzen wij naar de website en naar de Signaal 22 voor de sciencevakken. Signaal 22 is gelijktijdig met deze Signaal Techniek naar scholen verzonden t.a.v. de secties natuurkunde, schei-kunde of biologie. U kunt eventueel een exemplaar bij ons aanvragen. Veranderingen t.o.v. versie 2.01: Techniek microwerelden RCX (nieuwe Coach 5 cd-rom versie 2.1, najaar 2001) • Verbeterde communicatie tussen RCX en de IR-Zender/ontvanger. • Alle microwerelden (primair- en voortgezet onderwijs) zijn aangepast om de

motor soepeler te laten lopen en ongewenst knipperen van het lampje te voor-komen.

• De microwereld voor het project RoboLab in het RoboTeam is verbeterd. • De problemen die bestonden bij het wisselen tussen RCX en de Control Lab

Interface B zijn verholpen.

30

Community Techniek en Kennisnet

Internet is bij uitstek een medium voor uitwisselen van informatie en ervaringen. Sinds kort is daarom de vakcommunity Techniek van start gegaan. De Community Techniek is een initiatief van Kennisnet in samenwerking met de Digitale School en de School van Morgen. Doel van de Community is het uitwisselen van lesma-teriaal en zoeken & beoordelen van bruikbare websites voor techniekonderwijs. Iedereen die wel eens op Internet heeft gezocht weet dat er veel infor-matie aanwezig is maar dat het zeer veel tijd kost om de juiste selectie te maken. Daarom wordt op Kennisnet per vak een database aangelegd met bruikbare sites. Zowel in de aanleve-ring als beoordeling van websites kunt u als lid van de Community een rol spelen. De database moet worden gevuld voor en door vakdocenten. Als u zelf bijv. al eens een verzame-ling sites voor Techniek heeft aan-gelegd dan kunt u langs deze weg collega's met uw werk van dienst zijn. Toegang tot de database ver-loopt via het programma 'Vakwijzer'. In de toekomst moet 'Vakwijzer' de centrale plaats zijn voor het zoeken

naar websites voor de vakken in het voortgezet onderwijs. Informatie uitwisselen Binnen de Community kunt u suc-cesvolle opdrachten, werkstukken e.d. beschikbaar stellen aan collega's. Wees daarbij niet te bescheiden. Ook eenvoudig tips en trucs, korte instruc-ties e.d. worden door collega's zeer op prijs gesteld. Breng voor meer informatie een be-zoek aan de Community Techniek www.digischool.nl/tk/community en meldt u via de site aan als deelnemer. Deelname verplicht u tot niets maar alleen door bijdragen van deelnemers komt de community tot leven. Coördinator is Cees van Bart, vanbart@science.uva.nl

31

Even voorstellen - ondersteuning en nascholing is mensenwerk -

Binnen het AMSTEL Instituut van de UvA werkt een enthousiaste groep mensen (natuurkunde, scheikunde biologie, wiskunde en IT ) aan onderzoek, ontwikkeling en ondersteuning van ICT-toepassingen in het natuurwetenschappelijk en technische vakken. Onderzoek en ontwikkeling levert ook producten op; bekend zijn de Coach 5 software, de UIA/B-inteface, de CoachLab en modellen voor besturingstechniek. Deze producten zijn beschikbaar via de Stichting CMA.

Het nascholingsteam organiseert oriëntatie-bijeenkomsten en cursussen over meten-sturen-regelen met de computer. Het zal u niet verbazen dat wij daarbij het programma Coach gebruiken. Veel van de nascholing wordt nu bij u op school uitgevoerd; daarvoor zijn wij regelmatig op stap. Wij werken dan één of twee dagen met de gezamenlijke secties aan het opzetten en uitvoeren van practica. Zo is er een concrete lesvoorbereiding en krijgt u zicht op implementatie en werkplan. Dat er hier een flinke voorbereiding aan vooraf gaat, zal duidelijk zijn. Zoals de contacten voor het plannen en het maken van afspraken.

Leentje Molenaar, Nienke Dekker en Olga Zika houden ‘404’ draaiende.

Het verzorgen van de cursusboeken. Hoewel vaak op de achtergrond is hierbij ‘de administratie’ onmisbaar. Johan van de Ridder is al weer een jaar onze nieuwe collega voor de technische ondersteuning tijdens cur-sussen en materiaalbeheer. Johan is hiermee Theo Frenay opgevolgd. Johan is instrumentmaker en volgde de lerarenopleiding Techniek; hij geeft nog een aantal technieklessen op een vmbo-school. Met deze ach-tergrond past hij prima in ons cursus-werk, met name bij de uitvoeringen van de techniek cursussen Johan, we wensen je veel plezier!

Nascholingsteam: v.r.n.l.: Joost Termeer Johan van de Ridder, Piet Geerke, Cees van Bart en Vincent Dorenbos.

32

Nascholing - subsidie

- subsidie voor ICT-deskundigheidsbevordering met collega-school - Het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen wil het gebruik van ICT op de school bevorderen. Met dit doel worden er nu ICT-netwerken gesubsidieerd voor maximaal fl. 50.024,=. Dit bedrag dient te worden besteed aan de deskundig-heidsbevordering en aan de invoering van educatieve ICT-materialen bij de deel-nemende scholen (www.ictonderwijs.nl/subsidie/2001/). Een ICT-netwerk kan bestaan uit minstens twee scholen en het AMSTEL Instituut. De aanvraag wordt –uiteraard in overleg- door ons verzorgd zodat een school de aanvraag niet zelf hoeft te organiseren. Project aanvragen zijn mogelijk tot medio november 2001. Coach 5 op school … Veel scholen willen nu computer-practica invoeren. Met een dergelijk netwerkproject kunt u voor de na-tuurwetenschappelijke secties de middelen aanwenden voor deskun-digheidsbevordering en ondersteu-ning bij de invoering van Coach 5. U kunt ook materiaal aanschaffen en de school kan het geld gebruiken om u deels vrij te stellen van andere taken. Implementatie en aanschaf zijn knel-punten die wij proberen op te lossen via de organisatie van nascholing voor de gezamenlijke secties. … met subsidie ! Via een ICT-netwerkproject heeft u nu de kans subsidie te krijgen voor nascholing, aanschaf en onder-steuning bij invoering van computer-practica en voor ‘tijd’ die hiervoor nodig is. Mits u kunt samenwerken met een andere school. Dat moet niet zo moeilijk zijn gezien de vele fusies van de laatste tijd. Ook hierin probe-ren wij te bemiddelen. Belangstelling? Laat het ons weten!

VMBO-project Voor VMBO-scholen hebben wij in-middels een ICT-netwerkproject ge-formuleerd voor organisatie en invoe-ring van computertoepassingen bij natuur-/scheikunde. Kern van dit pro-ject is lesmateriaal dat in samenwer-king met de vereniging DBK-na is samengesteld. Onderwerpen die hierin aan de orde komen zijn o.a.: − Practica met Coach 5 − Meten aan video-clips − Elektriciteitspracticum m.b.v. PC − Eenvoudige simulaties − Oriëntatie op leren en werken Een volledig overzicht vindt u op http://amstel.science.uva.nl/~cmulder/vmbo

Aanvragen subsidie Subsidie-aanvragen worden in over-leg met u, door ons verzorgd; vervol-gens worden de aanvragen beoor-deeld door het Ministerie. Voor deelname aan dit project i.s.m. het AMSTEL Instituut kunt u contact opnemen met Piet Geerke of Cees Mulder, tel.: 020 5255886, E-mail: amstel@science.uva.nl

33

Kernprogramma voor een tweedaagse cursus ‘Computerpractica’ (kan ook op uw school) Het gebruik van Coach 5 leent zich bij uitstek voor meet- of stuurpractica in de basisvorming en in de bovenbouw. U werkt intuïtief op basis van standaardinstellingen aan de hand van in-formatie op het scherm, compleet met instructies en afbeeldingen. Verder leert u instellingen te maken en de docentmogelijkheden van Coach 5. Uitgangspunt van onze cursussen is dat ze praktisch van aard zijn: u leert door zelf te doen. Het maakt daarbij niet uit of u al ervaring hebt of niet, voor iedereen is er genoeg bij te leren!

Bi/Na/Sk: gericht op meten/analyseren/verwerken en gebruik van diverse sensoren; vaardig-heden zoals maken van instellingen, diagrammen en tabellen. Uitvoeren van voorbeeldpractica; maken van uitleg– en opdrachtschermen; IJken en Rekenen in Coach 5. Opzetten van eigen practica. Na: Vallende magneet: geluid, geluidssnelheid; bewegingen (plaats/snelheid/ ver-

snelling); valversnelling; (bots)krachten; mechanische energie; licht; I/V-karakteristieken; trillingen; radioactiviteit; vlamtemperaturen.

Bio: lichaam (hartslag, -frequentie, ECG, ademhaling, reflexen); gisting; water-monsters; fotosynthese, CO2- en O2-concentraties.

Sk: warmte-effecten bij reacties, evenwichten in mengsels; colorimetrie; condu-tometrie; titraties pH-meting/equivalentiepunten; vlamtemperaturen; stollen.

Techniek: gericht op ontwerpen en bouwen van automaten; sturen en regelen met de PC. Tk: Werken met vaste modellen en bijbehorende lesmaterialen: Verkeersplein;

LEGO Dacta Control Lab, Intelligente Huis en Pneumatiek en RCX (Intelli-gente steen); bouwen en automatiseren van eigen ontwerpen (met CoachLab I of II); Signaalverwerking op Systeembord (zonder pc);

- Bij maatwerkcursussen kan er ook aandacht zijn voor toepassing van ander ICT-gebruik zo-als CD-Roms en Internet.

- In de deskundigheidsbevordering bij ICT-netwerkprojecten is meer aandacht voor organise-ren, , begeleiden en normeren van praktisch werk met het accent op ICT-toepassingen.

- Tijdens de cursus kan geadviseerd worden over noodzakelijke hardware en software. Indien u op basis van een cursus noodza-kelijke CMA-hardware aanschaft kan deze aanschaf desgewenst worden gefactureerd als onderdeel van de nascholing.

-

34

Aanmeldingsformulier voor Nascholingscursus

Aanmelden via Internet: http://www.science.uva.nl/research/amstel/vocursus/balie/inschr.htm Of door dit formulier te faxen of op te sturen naar: AMSTEL Instituut - UvA (Faxnummer: (020) 5255866) t.a.v. Mw. L. Molenaar

Kruislaan 404 S.v.p. duidelijk schrijven! 1098 SM Amsterdam

Kosten: De cursusprijs is inclusief cursusboek en een maaltijd wanneer de maaltijd binnen cursustijd valt. Bij meerdere, gelijktijdige inschrijvingen uit één school krijgt u fl. 30,– korting per cursist (indien 1 dag-deel: fl. 15,– per cursist).

Annulering: Tot 2 weken voor aanvang betaalt u fl. 60,– administratiekosten, bij latere afmelding volgt geen terug-gave. Een vervanger/ster mag deelnemen.

Bevestiging: U ontvangt, bij tijdige aanmelding, ca. 2 weken voor aanvang bericht (doorgaan/adres/zaal/boek, e.d.).

Wij zijn telefonisch bereikbaar op (020) 5255886, mw. L. Molenaar (dagelijks tot 13.00 uur, niet op woensdag)

Naam cursist: ______________________________________________ Adres cursist: ______________________________________________ Postcode/Plaats: _____ ___ ___________________________________ Telefoon: (_________) _________________________

School: _____________________________________________________ Adres: _____________________________________________________ Postcode/Plaats: _____ ___ ___________________________________ Telefoon: (_________) _________________________

Geeft zich op voor de cursus: ____________________________________ Cursusplaats: ____________________________________________ Cursusdatum/data: ____________________________________________ • Ik ben docent / TOA1 in de: Biologie / Natuurkunde / Scheikunde / Techniek1 /

anders: _________________________________ • Ik heb veel / weinig / geen1 ervaring met Coach • Ik wens wel / geen1 certificaat (voor oriëntatiebijeenkomsten wordt géén certificaat uitgegeven)

Zo ja: _____________________ ___________________________ (Geboortedatum) (Geboorteplaats)

• Factuur op naam van: de school / de cursist / verrekening met contract1

__________________ _______________ ______________________

(Plaats) (Datum) (Handtekening)

1 S.v.p. doorhalen wat niet van toepassing is.

––

––

–– �

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

– �–

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

–�

––

––

–

35

36

Cursusoverzicht

Het AMSTEL Instituut organiseert komend cursusjaar een beperkt aantal bijeen-komsten. Het accent ligt op uitvoering bij u op school waarbij docenten techniek samen met binask-secties kunnen meedoen aan een maatwerkcursus !

Oriëntatiebijeenkomsten Doelgroep: Docenten en TOA’s na-tuurkunde, scheikunde, biologie en techniek (gratis) Informatie over gebruik en mogelijk-heden van Coach Junior en Coach 5, hardware, lesmateriaal, lesorganisatie en nascholing. Plaats, data Rotterdam ma 18/6/01 14.00-16.00 Castricum di 26/6/01 14.00-16.00 Zwolle vr 29/6/01 14.00-16.00 Zaltbommel vr 5/10/01 14.00-16.00 Amsterdam vr 12/10/01 14.00-16.00 Hoogeveen wo 17/10/01 14.00-16.00 DOE-dag: Werken met Coach Doelgroep: Docenten en TOA’s na-tuurkunde, scheikunde en biologie.

U voert basispractica uit met de stan-daard hardware en software van CMA voor computerpractica. Standaard werken wij - aan de hand van kant en klare practica - in deze cursus met de verschillende onderde-len van Coach 5 / Junior. De cursus is een startpunt voor TOA/docent, die een invoeringsplan maakt (werking, instructie, aanschaf). Plaats, data Amsterdam di 6/11/01 9.30-16.30 u Zwolle vr 18/1/02 9.30-16.30 u Rotterdam vr 8/3/02 9.30-16.30 u Amsterdam wo 24/4/02 9.30-16.30 u Prijs: ƒ425,-

Besturing bij Techniek Doelgroep: Docenten/TOA’s techniek U werkt met kant en klare leerling-practica en vaste modellen, waar-onder de bouwdozen van LEGO Dac-ta (dag 1). En u kunt uw eigen model-len bouwen en automatiseren (met het Systeembord, CoachLab en/of LEGO Dacta) in Coach (dag 2). Plaats, data Amsterdam 7+13/12/01 9.30-16.30 u Rotterdam 15+25/3/02 9.30-16.30 u U kunt inschrijven voor 1 of 2 dagen! Prijs: 2 dagen ƒ 975 1 dag ƒ 495

Inschrijving via het aanmeldings-fomulier in Signaal, internet of tele-fonisch bij mw L.Molenaar 020-5255886 (ma,di,do,vr-ochtend).

Geld: scholen ontvangen per jaar ca. fl.1000,= per formatieplaats om te beste-den aan nascholing – wanneer de sectie of een beta-cluster een meerjarenplan met wensen maakt, is een maatwerkcursus op school zonder problemen te financieren. Wanneer u zich via ons aansluit bij een ICT-netwerk kunnen de kosten voor een grot deel gesubsidieerd worden. Planning: een aantal cursussen wordt gegeven op wisselende dagen, dit voor-komt lesuitval van dezelfde groepen. Data: cursussen worden ook via het Internet gepubliceerd http://www.science.uva.nl/research/amstel/

37

Leveringsvoorwaarden en Prijzen Alle productprijzen in deze Signaal zijn exclusief BTW. Prijswijzigingen voorbehouden. Verzend- en administratiekosten brengen we als volgt in rekening: Bij bestellingen van minder dan ƒ 500,- (excl.): ƒ 25,- ƒ 500,- of meer (excl.): geen. Bij bestellingen boven ƒ 5000,- geldt een korting van 5%.

De 5%-korting geldt niet voor LEGO DACTA en geldt niet voor pakketten en niet voor aanbiedingen. Wij verzoeken u te bestellen door middel van een bestelformulier.Er geldt een levertijd van 3-4 weken. U wordt verzocht pas te betalen nadat u de factuur hebt ontvangen, onder vermelding van het factuur- en het debiteurnummer.

Wilt u deze Signaal na het lezen ook aan uw collega’s doorgeven?

Bestellingen kunt u richten aan:

Stichting CMA Kruislaan 404

1098SM Amsterdam

Fax: (020) 5255866 Telefonische informatie via de administratie:

(020) 5255869 vanaf 13.00 - 17.00 uur

Helpdesk dagelijks van 14.00 - 15.00 uur (020) 5255766

E-mail: cma@science.uva.nl

actuele prijzen, productoverzicht, ondersteuning e.d.: http://www.cma.science.uva.nl/

Stichting CMA “Centrum voor Microcomputer Applicaties”

CMA is verbonden met het AMSTEL Instituut van de UvA. CMA is een non-profit organisatie die onderzoek en ontwikkeling

van het gebruik van informatietechnologie in de natuurwetenschappelijke en technische vakken bevordert.