Siem Schoon De geschiedenis van de ‘Broeker spoorlijn’ ======================================================

1

Inleiding Nostalgie? Natuurlijk is dat gedeeltelijk zo. Maar er zijn meer dingen die een rol spelen. Ik ben in 1949 geboren op ongeveer 150 meter afstand van het spooremplacement Broek op Langedijk. Tot mijn 11e jaar heb ik daar gewoond. De herinnering aan mijn jeugdjaren is dat we veel op het water rondom “het spoor” waren. We hadden een roeiboot en kwamen dus overal. De favoriete plaats was wel het in mijn kinderogen “ grote” Zuiderdel. Ik herinner me o.a. het langwerpige eilandje, waar mijn opa een eendenkooi had. Wanneer er ijs lag waren de jongens van Kossen de eerste die daar voor een baan zorgden. Maar goed, dat zijn alleen maar goede herinneringen. Terug naar de feiten. Op het spoor kon het druk zijn: Spoorwagons die vol kool werden geladen, bedrijvigheid bij de olieopslagplaats van ten Bruggencate, Schoon’s brandstoffenhandel, de scheepswerf van Bak, de NV Zuiderdel en later de chipsfabriek. En dan kwam er 2x per dag een locomotief die lege goederenwagens voor de kool kwam brengen en weer vertrok met volle. Soms waren er zoveel wagons dat er 2 treinen nodig waren. Ook steenkool – en tankwagens werden regelmatig gebracht en gehaald. Vanaf 1961 tot 1979 woonden we op het adres Dijk 2 en dat was nog dichter bij de spoorlijn. Mijn slaapkamer bevond zich op nog geen 50 meter van de spoorlijn Dit alles heeft mij doen besluiten om de geschiedenis van de Broeker spoorlijn verder uit te zoeken en op papier te zetten. Ook heb ik er zoveel mogelijk beeldmateriaal bij gezocht. Velen hebben aan deze geschiedschrijving meegewerkt. Op de laatste bladzij vindt u de bronvermelding, dat wil zeggen de namen van hen die ik geraadpleegd heb en die foto’s beschikbaar hebben gesteld. Deze geschiedenis heb ik als volgt ingedeeld:

Hierboven een foto uit 1958, dus nog ver voor de verkaveling. Wij woonden tot 1961 in het huis waar de pijl boven staat.

Hier woonden wij vanaf 1961.Deze foto is dateert

waarschijnlijk uit 1970-1972

Siem Schoon De geschiedenis van de ‘Broeker spoorlijn’ ======================================================

2

Hoofdstuk 1 Aanleg en gebruik van de spoorlijn De aanleiding De aanleg Personenvervoer Goederenvervoer Het einde Hoofdstuk 2 Activiteiten rond de spoorlijn

Algemeen Oliehandel ten Bruggencate Schoon's brandstoffenhandel Scheepswerf Bak Zuiderdel en Smiths Chips

Siem Schoon De geschiedenis van de ‘Broeker spoorlijn’ ======================================================

3

HOOFDSTUK 1

De aanleiding In het 6600 HA grote polder Geestmerambacht die ligt tussen Oudorp en Sint Maarten, Schoorldam en de Heerhugowaard, dus ook in de streek rond Broek op Langedijk, groot 460 HA, was tot in de 18e eeuw veel veeteelt. Nadat echter verschillende keren veepest was uitgebroken, werd massaal overgeschakeld van melkveehouderij naar tuinbouw. Rond Broek op Langedijk werden vooral kool en vroege aardappelen verbouwd. Deze producten werden voor een groot deel naar Alkmaar vervoerd en daar verkocht. Langedijker tuinders konden met hun pramen Alkmaar bereiken via een sluis bij de Zeswielen, die het Geestmerambacht met de Hoornse vaart verbond. Deze sluis die in 1626 was gebouwd en in 1756 verbeterd. Men kon er dus varend komen, maar was lange tijd onderweg. Men kon ook gebruik maken van een sluisje in Noord Scharwoude, maar dan was men nog langer onderweg. Kleinere schuiten werden soms over de dijk getrokken.Er was er een zogenaamde overhaal aan de Sluiskai. Foto’s Regionaal Archief Alkmaar Een grote verbetering was de in 1879 gebouwde sluis in Broek op Langedijk. Deze bevond zich aan het einde van de Spieringbuurt, (nu Havenplein), en het begin van de Sluiskai (nu Sluiskade). Deze sluis verbond het Geestmerambacht met de ringvaart van de Heerhugowaard. (De ringvaart liep toen nog veel verder door, bijna tot aan de Dorpsstraat). Al gauw werd deze sluis te klein, met name omdat het aantal schepen dat tegelijkertijd geschut kon worden nogal beperkt was. Erg lange wachttijden waren het gevolg en stilliggen betekende voor een tuinder inkomsten-derving. In 1882 werd daarom een kolk aangebouwd. Deze kolk bestond uit een groot extra gedeelte aan de noordkant, voorzien van extra deuren. Nu konden er ook grotere schepen geschut worden en weldra werden dan ook grotere schepen gebouwd. Op 25 juli 1941 werd een nieuwe sluis, die ongeveer honderd meter oostelijk is gebouwd, in gebruik genomen. De afmetingen van deze sluis zijn 50 x 6 meter, zodat nog grotere schepen geschut kunnen worden. Foto’s SLV

Siem Schoon De geschiedenis van de ‘Broeker spoorlijn’ ======================================================

4

Vanaf ongeveer 1870 nam de tuinbouw sterk toe, wat inhield dat het afzetgebied ook sterk vergroot kon worden. Een groot kanalenplan in Noord- en Zuid Holland maakte het mogelijk dat alle grote steden in West-Nederland makkelijk, dat wil zeggen met slechts enkele sluizen, bereikbaar werden. Veel groenten werden door beurtschippers naar deze steden vervoerd en uitgevent. Daarnaast werd de in 1865 geopende spoorlijn Amsterdam-Haarlem-Alkmaar-Den foto SLV Helder van groot belang. De Broeker tuinders brachten hun producten voor een deel naar het station in Heerhugowaard. Dat was best een hele onderneming. Eerst moesten de tuinders door de sluis, waar soms behoorlijk lange wachttijden waren. Eenmaal in de ringvaart moest men naar de Broekerhoek in Heerhugowaard varen en met paard en wagen werd de handel dan verder vervoerd naar station Heerhugowaard. Op de foto hiernaast zie je het stationsgebouw Heerhugowaard-Broek op Langedijk (zoals de foto: www. Alkmaar-Den Helder 150.nl officiële benaming toen luidde). Op de volgende foto staan een aantal tuinders uit Heerhugowaard die hun producten in wagens vervoerden tot aan de Westdijk en daar werd de handel dan in schuiten geladen om naar de veiling in Broek op Langedijk vervoerd te worden. Op de achtergrond (in het midden van de foto) zie je het seinwachtershuisje dat ten zuiden van het station stond (zie de foto daarboven). Een verbetering was het zogenaamde 'Lijntje van Swager'. Dit was een spoorlijntje dat liep van het foto SLV treinstation op een met zand opgehoogd tracé naar de Broekerhoek. Deze lijn was aangelegd door de heer C. Swager, die in een boerderij naast het station woonde. Het lijntje was slechts enkele honderden meters lang. De tuinbouwproducten werden nu rechtstreeks vanuit de schuiten in treinwagons geladen. Getrokken door paarden werden de wagons dan naar het station gebracht. Na aanleg van de spoorlijn Sint Pancras-Broek op Langedijk werd dit lijntje opgeheven en in 1903 verwijderd. foto: www.breebaartkorver.nl Nu is hiervan niets meer te zien. In 1929 werd daar de maalderij “De Goede Verwachting’ en later ook andere bedrijven gebouwd. Natuurlijk was de verlading per spoor een uitkomst. De producten konden op deze manier naar heel Nederland en ver daarbuiten worden vervoerd, maar toch bleef het een lange weg voordat de handel in de spoorwagons kon worden geladen. Een spoorlijn rechtstreeks naar Broek op Langedijk was daarom de grote wens.

Siem Schoon De geschiedenis van de ‘Broeker spoorlijn’ ======================================================

5

Vroeger was ook mogelijk om lopend van Broek op Langedijk naar Heerhugowaard te gaan. Men moest dan lopend over de kai (Sluiskade) naar de Broekerhoek en kon dan per bootje overgezet worden naar de Westdijk. Daar werd eerst niet zoveel gebruik van gemaakt, maar toen in 1865 de spoorlijn Alkmaar-Den Helder was aangelegd , nam het reizigersverkeer sterk toe. Het leidde ertoe dan aan de Broeker kant

van de Broekerhoek een ‘veerhuis’. (café) in de Broekerhoek. Het was niet ideaal om daar te komen, de weg ernaar toe was slechts een smal (modder)pad. Begin jaren 90 van de 19e eeuw liet de zakenman Klaas van der Molen, een niet onbemiddeld zakenman uit Broek op Langedijk een voet/fietsbrug maken. Natuurlijk was dit uit zakelijk oogpunt niet zo gek, in het begin moest op deze brug tolgeld betaald worden. Het leidde ertoe dat van het veerhuis weinig gebruik meer werd gemaakt en dit werd dan ook gesloten en later afgebroken. De brug werd later. Toen de auto’s in opkomst kwamen, ook geschikt gemaakt voor personenauto’s. Deze brug, die in het verlengde van de polder (nu Prins Hendrikkade) lag, heeft dienst gedaan tot de aanleg van de ‘Groene Brug ’in 1931.

Op de foto hieronder die gemaakt is in 1931 na de oplevering van de Groene brug zie je op de achtergrond nog de Klaas vd Molenbrug.

alle foto’s SLV

Siem Schoon De geschiedenis van de ‘Broeker spoorlijn’ ======================================================

6

De aanleg

Hoewel veel tuinders er niet direct

enthousiast over waren (het zou ten koste

gaan van meerdere akkers) wilde het

gemeentebestuur van Broek op Langedijk

graag een eigen spoorwegverbinding, een

aftakking van de lijn Alkmaar-Den Helder.

Deze lijn, die officieel ‘Staatslijn K’ heette

was in 1865 aangelegd door de Hollandse

IJzeren Spoorweg Maatschappij (HIJSM).

Maar het waren vooral de handelaren,

met name ook groenten exporteur K.

Wagenaar, die graag zouden zien, dat de

lijn aangelegd werd. De handel was sterk

toegenomen en verlading via

Heerhugowaard werd meer en meer

gezien als een bezwaar. Op de foto

hiernaast de aanleg van de lijn, winter

1901-1902. Ongeveer waar de trein staat is

nu de woning Dijk 77.

Natuurlijk speelde de financiering een

grote rol. De rijksoverheid en de provincie

vonden het een private zaak en stelden

geen bijdrage beschikbaar. Gelukkig was

de HIJSM (voorloper van de Nederlandse

Spoorwegen), de aannemer en exploitant

van de ‘Staatslijn K’ , bereid om de kosten

van de aanleg voor haar rekening te

nemen. Die kosten bedroegen ƒ 200.000.

Voorwaarde was wel dat de gemeente en

het polderbestuur garant moesten staan

voor de rentebetaling, die jaarlijks ƒ 7.200

bedroeg. In februari 1900 kreeg de HIJSM

toestemming van de regering en in de

herfst van dat jaar kon gestart worden met

de werkzaamheden.

De beoogde lijn zou 2187 meter lang

worden, vanaf de aftakking van spoorlijn K,

ongeveer 100 meter ten zuiden van de

spoorbrug over de ringvaart van de

Heerhugowaard. tot aan het einde van het

Zuiderdel .

De aanleg vergde in totaal 20 maanden. Van

14 landeigenaren moest grond worden

gekocht. Verder was er veel zand nodig voor

ophoging vanaf de afsplitsing, en voor alle foto’s: SLV

Siem Schoon De geschiedenis van de ‘Broeker spoorlijn’ ======================================================

7

gedeeltelijke demping van het Zuiderdel.

(De lijn Alkmaar-Den Helder lag op het punt

van de aftakking ongeveer 2½ meter boven

NAP en het weiland ernaast op 2 meter

onder NAP). Een deel van het tracé liep

door het (drassige) ‘buitenland’ en moest

ook verstevigd worden. (Het buitenland was

een 9 HA groot poldertje tussen de Dijk en

de dijk langs de ringvaart van de

Heerhugowaard). Ten tijde van de aanleg

was er nog geen bebouwing aan de

oostzijde van de Dijk.

Ook voor de aanleg van de Spoorstraat

(Stationsweg) was heel wat grond nodig.

Het maken van de kademuren langs de

zijsporen was ook geen kleinigheid.

Moesten er dus tijdens de aanleg al veel

verstevigingen op verschillende punten van

het traject worden aangebracht, ook na

ingebruikname bleek dat er op de

kwetsbare plekken best wel eens wat mis

ging, getuige dit krantenbericht:

Maar tenslotte werd op dinsdag 15 juli 1902

de spoorlijn Sint-Pancras-Broek op Langedijk,

zoals de officiële benaming luidde, geopend.

Een feestelijke dag in Broek op Langedijk.

Overal in het dorp wapperden de vlaggen. In

het bijzijn van B en W van Broek op

Langedijk, commissaris van de Koningin in

Noord-Holland, de gemeenteraad,

polderbesturen, besturen van

landbouworganisaties, en veel anderen

werden op het nieuwe emplacement de eerste

wagons groente geladen. Veel sprekers

voerden het woord, die allen enthousiast

waren over deze nieuwe spoorwegverbinding.

Op de foto hiernaast zie je dat er ten tijde van

de aanleg van de spoorlijn nog geen bebouwing

is aan de oostzijde van de Dijk. Op de foto

daaronder de situatie zoals die rond 1950 was.

Foto’s: SLV

Siem Schoon De geschiedenis van de ‘Broeker spoorlijn’ ======================================================

8

Personenvervoer

Waarom naar Heerhugowaard gaan als de trein in Broek op Langedijk komt? In eerste instantie was de spoorlijn aangelegd voor het goederenvervoer, met name voor de veilingproducten. Maar in die tijd nam het reizen sterk toe, heel Nederland was inmiddels per trein of tram bereikbaar. Ook in Broek op Langedijk werd daarom de roep steeds groter om naast het goederenvervoer ook reizigersvervoer mogelijk te maken. En dat kwam er dan ook . Vanaf 2 mei 1907 kon men 6 keer per dag van en naar Alkmaar reizen met een tussenstop bij de halte in Sint Pancras waar de passagiers konden overstappen naar Heerhugowaard,-Den Helder of Heerhugowaard-Hoorn. De reistijd naar Alkmaar bedroeg totaal 14 minuten. Hieronder de dienstregeling van 2011. Later werd de dienstregeling zelfs uitgebreid naar 10 en 11 treinen per dag.

Foto’s:: SLV

Op de foto’s hierboven zie je de personentrein die net vertrokken is van het station Broek op Langedijk en hieronder twee foto’s van de halte in Sint Pancras aan de lijn Alkmaar- Heerhugowaard

Foto: Peter Collet foto: Stationsweb.nl

Siem Schoon De geschiedenis van de ‘Broeker spoorlijn’ ======================================================

9

Door de opkomst van busondernemingen nam het aantal reizigers vanaf ongeveer 1920 langzamerhand af. Probleem was nog wel de slechte staat waarin veel wegen verkeerden. De Twuyverweg bijvoorbeeld was zo slecht en smal, dat daar nog wel eens een ongeluk gebeurde of dat het verkeer vast kwam te staan omdat men elkaar niet kon passeren. Ook duurde de reis veel langer. Toch koos men steeds vaker voor de bus (goedkoper en frequenter) zodat de Nederlandse Spoorwegen (waarin de HIJSM inmiddels was opgegaan) overwoog om te stoppen met het personenvervoer.

Met ingang van

zaterdag 15 mei

1926 was het

daadwerkelijk met

de reigerstreinen

gedaan, de NS

staakte het

personenvervoer.

Voortaan geen 12

of 13 treinen per

dag meer, maar

slechts twee,

uitsluitend voor het

goederenvervoer.

Hier staat de

laatste

personentrein klaar

voor vertrek op het

station Broek op

Langedijk. Foto’s: SLV

Maar juist in die jaren nam het goederenvervoer, waarvoor de lijn

in eerste instantie was aangelegd, enorm toe.

Siem Schoon De geschiedenis van de ‘Broeker spoorlijn’ ======================================================

10

Het vervoer per bus naar Alkmaar, dat

verzorgd werd door de fa. Kok en

Tuinman (later HABO en na de Tweede

Wereldoorlog opgegaan in de NACO, nu

Connexxion) moest vanuit Langedijk over

de Twuyverweg in Sint Pancras. De weg

leende zich hiervoor absoluut niet. Deze

belangrijke verbinding was eigendom van

de gemeente Alkmaar, maar het was geen

prioriteit van deze gemeente om de weg

tegen hoge kosten te verbreden en te

verbeteren.

Uit krantenverslagen van

gemeenteraadsvergaderingen in de jaren

twintig blijkt dat de gemeente Sint

Pancras de financiën niet had om de weg

aan te kopen en te verbeteren en dat de

4 Langedijker dorpen niet wilden

bijdragen. Een patstelling, die zelfs tot

gevolg had dat de Twuyverweg maandenlang

werd afgesloten. Het reizigersvervoer moest

toen noodgedwongen een omweg maken

over de Westerweg in Heerhugowaard. Pas in

juni 1928 werd na ingrijpen van de landelijke

overheid de weg grondig aangepakt. Den

Haag stelde ƒ 40.000 beschikbaar voor

renovatie en verbreding.

Siem Schoon De geschiedenis van de ‘Broeker spoorlijn’ ======================================================

11

Het goederenvervoer

Het vervoer van veilingproducten, waarvoor de spoorlijn tenslotte was aangelegd kende een grote

groei. Vanaf het begin in 1902 nam het aantal goederenwagons, dat dagelijks werd geladen, gestaag

toe.

Siem Schoon De geschiedenis van de ‘Broeker spoorlijn’ ======================================================

12

HOOFDSTUK 2

Algemeen

De spoorlijn naar Broek op Langedijk, door officiële instanties consequent ‘toevoerlijn’ genoemd was

natuurlijk in eerste instantie aangelegd voor het afvoeren van veilingproducten. Een tijdelijk

gebeuren was het personenvervoer, zoals hiervoor beschreven.

Lang de lijn ontstaat meer bedrijvigheid, er zijn bedrijven die direct met het spoor te maken en ook

andere bedrijven, die zich hier vestigen vanwege de ruimte. Hieronder verdere informatie over deze

bedrijven.

Smiths Foodgroup ( PepsiCo, Lay’s)

Gerard Kistemaker, een akkerbouwer uit de

Wieringermeer (1922-1990), komt begin

jaren vijftig in contact met de burgemeester

van Langedijk Harm Schelhaas. Kistemaker

was altijd al op zoek naar afzetbevorderende

aardappelprodukten en ziet mogelijkheden

met de NV Zuiderdel. Hij stapt in dit bedrijf

en verlegt het accent van koelhuis naar

handel. Albert Heyn komt met het idee

aardappelen chemisch te schillen en in

kleinverpakking voor consumentenverkoop

te bestemmen. Prima idee, dat wordt

uitgewerkt en de NV Zuiderdel bouwt alvast

een fabriekspand. Op het laatste moment

laat het ministerie van volksgezondheid

weten dat de verkoop van chemisch

geschilde aardappelen niet kan worden

toegestaan!

'Is chips maken niks voor jullie?'. Dat idee

wordt door Albert Heijn geopperd.

Door de Amerikaan Frank Smith heeft

Europa kennis gemaakt met chips. Aan het

begin van de twintigste eeuw (1900)

introduceert Frank Smith chips. Samen met

zijn vrouw emigreerde hij van Amerika naar

Engeland waar hij een chipsfabriek startte.

De Engelsen vonden zijn chips zo lekker dat

de fabriek al binnen een jaar te klein was om

aan de grote vraag van de Engelsen te

kunnen voldoen.

Zuiderdeldirecteur Kistemaker vliegt naar

Engeland en heeft daar een gesprek Cyril

Scott, op dat moment directeur van het

door Frank Smith opgerichte bedrijf: Smiths

Siem Schoon De geschiedenis van de ‘Broeker spoorlijn’ ======================================================

13

Potato Crisps Ltd. en zij vinden elkaar. De

leegstaande fabriekshal van de NV

Zuiderdel in Broek op Langedijk is

beschikbaar en op 12 april 1958 wordt de

NV Smiths Potato Crisps Holland

opgericht: nadien omgedoopt in Smiths

Food Group Nederland. De

aardappelgroothandel NV Zuiderdel is

voor de helft eigenaar. Gerard Kistemaker

wordt commissaris.

In Nederland heeft op dat moment nog

niemand van het zoutje gehoord, maar al

snel wordt dat anders en de chips is nu niet

meer weg te denken.

Ondanks de gedeeltelijke verplaatsing van

Smiths naar Raamsdonksveer bestaat 'de

Crips' in Broek nog steeds.

Smiths tijdlijn:

1958 Oprichting Smiths Food Group B.V. en

start productie Smiths chips 19

1992 Smiths Food Group overname door

PepsiCo groep

1995 Smiths Flippo’s actie groot succes

2001 Zoutjes gaan verder onder merknaam

Smiths en aardappelchips onder de naam

Lay's.