Shoot

Titel : Special 'Macro & Natuur'This pdf is licensed to : Van Geel Gina

Email licenced owner : [email protected] : 681301

SKU : 371

Niets uit deze pdf mag geprint, gecopiëerd of verspreid worden zonder expliciete toestemming van de uitgever.© 2013 Minoc Business PressParklaan 22 bus 10B-2300 TurnhoutTel: +32 (0)14 46 23 01Email : [email protected]

Macro & Natuur fotograferen

Afgi

fteka

ntoo

r 209

9 An

twer

pen

X -

Erke

nnin

gsnu

mm

er P

9080

37

BP5

414206

310330

01303

extra editie 14 mei 2013 I 5,99 euro

Kies het juiste objectief of de geschikte adapterBegin in je tuin (of bloembak)Met tips van professionals

Exclusief Luchtfotograaf en activist Yann Arthus-Bertrand in woord en beeld

WIN een REIS naar LA PALMA

THEMANUMMER

Breng het alledaagse verrassend in beeld

Zwart Wit Bruin

6-voudig winnaar van Olympisch goud en wereldrecordhouder

Snelle foto’s, sneller gedeeld.Met de Samsung SMART CAMERA NX300 leg de snelste momenten van je leven tot in de kleinste details vast en deel je ze razendsnel met de rest van de wereld.Hybrid Auto Focus | 1/6000sec Shutter Speed | Auto Share | Tilt Display (3.31” AMOLED)

www.samsung.com

C1300220_NX300 Adv_NL_230x297mm_SHOOT_Def04.indd 1 25-04-13 16:01

3

EDITO

SHOOT • SPECIAL • NATUUR & MACRO

De natuur biedt een eindeloze variatie aan onderwerpen voor de fotograaf. Weidse landschappen, vertrouwde of vreemde diersoorten, kleurrijke bloemen en planten... Voldoende stof voor een extra nummer van Shoot, net op tijd voor de mooie lente- en zomermaanden. Een goede voorbereiding is het halve werk, en dus raad ik je aan te beginnen met het stuk van Bart Heirweg over natuur- en landschapsfoto’s. Je leert er dat toevalstreffers erg zeldzaam zijn in de fotografie: de mooiste foto’s maak je door je goed voor te bereiden, het terrein te verkennen en dan het juiste ogenblik af te wachten.We besteden in dit nummer ook uitgebreid aandacht aan macrofotografie. Dat heeft de reputatie een erg moeilijke discipline te zijn, maar je zal merken dat je er buiten een geschikte lens vooral een portie geduld voor nodig hebt. En je hoeft er zelfs niet voor naar buiten, zoals de macrofoto’s uit de studio van Maxim Piessen aantonen.Voel je het kriebelen om natuurfoto’s te maken? Doe dan zeker ook mee aan onze fotowedstrijd die we samen met Cewe Color organiseren. Je kan een volledig verzorgde reis naar La Palma winnen.

ERIK DERYCKE

Hoofdredacteur

NATUUR & MACRO

Sigma 18-250mm F3.5-6.3 DC Macro (OS) HSM

Deze actie is geldig van 26 april t/m 14 juli 2013

Ga snel naar www.sigmabeneluxdeals.com en vul je gegevens in!

Met de Sigma 18-250mm F3.5-6.3 DC Macro (OS) HSM zullen uw reisfoto’s voorgoed veranderen. U zoomt voortaan moeiteloos met dezelfde lens van groothoek naar close-up. Lenzen wisselen behoort hiermee tot het verleden.

Deze lens heeft een compacte en uiterst precieze bouw, een razend-snelle en stille HSM autofocus motor, optische beeldstabilisatie* en beschikt ook nog over een felbegeerde macrofunctie. Profiteer nu van € 50,- korting op de aankoop!

* niet beschikbaar voor Sony en Pentax

Niets meer missen!

01.002 Sigma CashBack Actie Adv SHOOT 230x297mm.indd 1 17-04-2013 18:41:17

SHOOT • n°6

BEELD8 INTERVIEW: YANN ARTHUS-BERTRANDShoot sprak met de wereldberoemde Franse fotograaf van ‘De aarde vanuit de hemel’.

NATUUR16 VOORBEREIDINGDe mooiste natuurfoto’s maak je niet per toeval: ze zijn het resultaat van een perfecte voorbereiding.

24 LOCATIE: POLDERSDe poldergebieden zijn een paradijs voor land-schaps- en dierenfotografie.

32 LOCATIE: TUINENOok in je eigen tuin kan je de natuur fotogra-feren.

28 TECHNIEK: BLOEMENDoor hun fraaie vormen en opvallende kleuren zijn bloemen een favoriet onderwerp voor natuurfotografen. Met onze tips maak je foto’s die opvallen.

44 VERANTWOORDE NATUURFOTOGRAFIEDe groeiende populariteit van natuurfotogra-fie mag niet ten koste gaan van de natuur.

© Yann Arthus-Bertrand / Altitude – Paris

16

24

32

© Bart Heirweg

© Edwin Brosens

8

© Wouter Pattyn

INHOUD

6 SHOOT • n°6

38

48

56

MACRO48 MACROFOTOGRAFIEMacrofotografie heeft de reputatie erg moei-lijk te zijn. We zetten je op weg met de juiste technieken en materiaal.

56 KOOPGIDS MACROVoor macrofotografie ben je gebaat met spe-ciale uitrusting, waaronder speciale macro-lenzen.

64 TECHNIEK: VLINDERSHoe maak je de beste foto’s van vlinders?

68 MACRO ANDERSMacrofotografie hoeft niet complex te zijn: we gaan aan de slag met één enkele macrolens.

76 EXPERTTIPS VOOR MACROFOTOGRAFIEMaxim Piessen verklapt tips voor originele macrofoto’s in een thuisstudio.

NABEWERKING84 PHOTOSHOP VOOR NATUURFOTOGRAFIEMet een paar simpele Photoshop-bewerkingen maak je je natuurfoto’s een heel stuk mooier.

94 A3-PRINTERSWe testen drie printers om je natuurfoto’s op groot formaat af te drukken.76

© Bart Heirweg© Edwin Giesbers

© Maxim Piessen

PORTFOLIO YANN ARTHUS-BERTRAND

8 SHOOT • SPECIAL • NATUUR & MACRO

Yann Arthus-Bertrand

Fotograferen met een boodschap

De Franse luchtfotograaf Yann Arthus-Bertrand

verkocht maar liefst zes miljoen exemplaren van

zijn boek Earth From Above. Toch denkt

de 67-jarige niet aan stoppen of rentenieren.

Portret van een activist.• Barbara De Munnynck


YANN ARTHUS-BERTRAND PORTFOLIO

© Yann Arthus-Bertrand / Altitude - Paris



• Yann Arthus-Bertrand (1946) is journalist, documentairemaker en ecologisch activist. De rondreizende fototentoonstelling bij zijn boek Earth From Above trok 120 miljoen bezoekers in 150 steden. Ook de films Seven Billion Others (2003 – over de dromen van mensen wereldwijd) en Home (2009 – over de impact van de mens op het klimaat) bereikten een groot publiek.

www.yannarthusbertrand.org

Yann Arthus-Bertrand, een goed-lachse zestiger met een grijs-witte snor, blikt terug op een rijke car-rière. Als prille dertiger rolde hij in de natuurfotografie toen hij met

zijn vijfkoppige gezin in Kenia verbleef. Om zijn vrouw, een psychologe, te helpen bij haar observaties van leeuwengedrag, maakte hij honderden foto’s. Die bleken zo spectaculair dat ze later in boekvorm verschenen. Verder kluste Arthus-Bertrand in Afrika bij als ballon-vaarder voor toeristen. Hoog in zijn mand ont-dekte hij de charme van het vogelperspectief. In 1991 richtte hij in Frankrijk een fotoagent-schap op gespecialiseerd in luchtfotografie. Tegenwoordig wil hij meer dan alleen specta-culaire natuurbeelden schieten. Met zijn foto’s en films hoopt hij mensen te inspireren tot een duurzame levensstijl.

Shoot: Is jouw ambitie niet een tikje naïef ?

We leven in een beeldcultuur en krijgen tonnen visuele prikkels. Geloof je dat één film of fotoreeks voldoende impact heeft om ons gedrag bij te sturen? Yann Arthus-Bertrand: Dat is inderdaad mijn uitgangspunt. Ik wil een boodschap over-brengen via mijn werk. Dat was al zo bij mijn eerste foto’s. Die moesten mooi zijn en tegelijk iets uitleggen of verduidelijken. Ik voel me minder een kunstenaar en meer een journalist of pedagoog. Ik ben verliefd op de natuur en

bezorgd om de mens. Mijn foto’s en films wil-len mensen warm maken voor een onderwerp dat ze eigenlijk al beu zijn: het milieu. Is die ambitie naïef? Ik denk het niet. In mijn ogen ben je naïef als je gelooft dat je mensen van je zienswijze kunt overtuigen met een simpele, rationele uitleg. Ik geloof dat je beter via een achterpoortje werkt. Je moet de deur vinden waarlangs je mensen kunt raken. Ontroerende of uitzonderlijke beelden zijn daarvan een voorbeeld. Ik vind mijn job fantastisch, maar neem haar tegelijk doodernstig. Als je mensen hun aandacht vraagt, zoals ik doe, moet je hen iets interessants tonen.

Shoot: Je bent in Brussel op bezoek als ere-voorzitter van Good Planet Belgium. Van-waar dat engagement?Y.A.B.: Ik geniet altijd enorm van reacties op mijn werk. Ik ben blij wanneer mijn foto’s en films individuele mensen raken in hun ziel.

Maar iemand een ecologisch geweten schop-pen, is niet genoeg. Als je mensen bewust maakt van een probleem, moet je hen ook oplossingen helpen vinden. Dus richtte ik in 2005 de stichting Good Planet op, die mensen leert om duurzaam te leven. Wereldwijd zoe-ken we lokale partnerorganisaties. In België kwamen we terecht bij de vzw Green, die ervaring heeft met duurzaamheidsprojecten en lespakketten voor scholieren. Begin 2013 veranderden zij hun naam in Good Planet

Belgium. Nu richt hun werking zich ook op volwassenen en bedrijven.

Shoot: Als milieuactivist ken je de ecologi-sche problematiek door en door. Maakt die je nooit bang of pessimistisch?Y.A.B.: Eén van mijn motto’s is: ‘Het is te laat om pessimistisch te zijn, we moeten mee-werken aan de oplossing.’ Misschien is die houding voor sommige mensen moeilijk, maar mij zit ze in het bloed. Wees gerust, ik ken de feiten: we worden geboren, groeien op en gaan werken, we verliezen onze ouders en sterven zelf. Het leven is zwaar, dat valt niet te ontken-nen. Ik geef toe dat ik het leven eenvoudiger vond, toen ik 20 was dan op mijn 67ste. Ik zie de mensen rondom mij ziek worden, krijg zelf last van kwaaltjes… En toch blijf ik optimis-tisch. Ik vind het leven nu eenmaal mooi en de moeite waard. Ik heb wel eens een minder moment, maar dat is mijn grondhouding.

Shoot: Je maakt je luchtfoto’s vanuit een vliegende helikopter. Hoe technisch uitda-gend is dat?Y.A.B.: Oh, ik ben helemaal geen techniek freak. Ik werk met Canon EOS-1Ds toestellen en ben ervan overtuigd dat de hedendaagse apparatuur ons werk enorm vereenvoudigt. Foto’s maken vanuit een helikopter blijft na-tuurlijk een heksentoer. Je moet geld vinden om een vlucht te organiseren, je hebt een er-varen piloot nodig die je aansturingen opvolgt en het weer moet meezitten. De organisatie is een hele klus, maar eenmaal in de lucht is het fotograferen niet bijzonder moeilijk. Iedereen met een fotografisch oog en een goede camera zou het kunnen. Ik streef niet naar technische hoogstandjes, ik wil foto’s maken die zin heb-ben. Daarom geeft zo’n helikoptervlucht me toch altijd stress. Ik weet wat het kost en hoe-veel mensen ik engageer. Dus moet ik thuisko-men met die ene, betekenisvolle foto die het de moeite waard maakt.

Eenmaal in de lucht is het fotograferen niet bijzonder moeilijk. Iedereen met een fotografisch oog en een goede camera zou het kunnen.

SHOOT • SPECIAL • NATUUR & MACRO 11


BOVEN: Middelgrunden wind-molenpark, voor de kust van Kopenhagen, Denemarken (55°41’ N, 12°40’ E).

ONDER: De verdwijnende sneeuw van de Kili-mandjaro, Tanzania (3°04’ S, 37°22’ E).





Shoot: Midden april verscheen je jongste boek, De Mens en de Zee. Hoe verliep de sa-menwerking met fotograaf Brian Skerry?Y.A.B.: Het boek is een uitloper van de film ‘Planet Ocean’, die ik draaide voor de Earth Summit in Rio in 2012. Daarin combineerden we luchtfoto’s van de zee met onderwater beelden en dat werkte wonderwel. Er is syner-gie tussen vliegen en duiken, tussen uit- en inzoomen op eenzelfde onderwerp. Door het

dubbele perspectief doet het boek volledig recht aan de schoonheid en de levenskracht van de oceaan. Misschien zijn de onderwater-foto’s van Brian zelfs de verrassendste? Wat ik zie vanuit de lucht, kunnen wel meer mensen zien. De beelden van de zeebodem zijn uniek. Ik werk graag samen met andere vakmensen. Ik vind het fijn om verantwoordelijkheid te de-len en ik durf mensen vertrouwen. Ik ben met te veel projecten bezig om een controlefreak te

zijn. Mijn ideale werksituatie is een klein, toe-gewijd team. Zo kun je met een relatief klein budget toch groots opgezette projecten met een intiem karakter realiseren. Als je alles zelf wil doen, rem je de zaken af. Een orkestleider speelt toch ook niet alle partituren zelf?

Shoot: Je werk brengt je op de meest afge-legen, exotische en adembenemende plaat-sen. Leid jij het leven van een avonturier?

Y.A.B.: Ik vind mijn leven avontuurlijk, maar niet op de manier zoals kleine kinderen het zich voorstellen. Ik zwerf geen drie maanden door de woestijn met een rugzak op zoek naar één foto. Ik werk hypergeconcentreerd. Per maand verblijf ik zo’n tien dagen in het bui-tenland en dan reis ik per helikopter en logeer ik in behoorlijke hotels. Mijn avontuur is dat ik boeken en foto’s en films maak. Ik moet de hele tijd plannen en keuzes maken, maar

het eindresultaat blijft een verrassing. Ik kan nog altijd kinderlijk enthousiast zijn over een foto. In februari dit jaar was ik in India ten tijde van de Maha Kumbh Mela, een religieuze doopceremonie die maar één keer per twaalf jaar plaatsvindt. Stel je voor: honderd miljoen mensen in een tijdelijk tentendorp. Anderhalf uur hebben we daarboven gevlogen. Ik was compleet extatisch. Wat een spektakel, en wat een voorrecht om het te mogen zien en vast-leggen. Omdat we vooraf geen toestemming gevraagd hadden, heeft het Indiase leger mijn beeldmateriaal geblokkeerd. Je kunt je mijn frustratie nu wel voorstellen. Maar op het mo-ment zelf was ik laaiend enthousiast. Ik hoop nooit blasé te worden. Ik ben graag in de ban van mijn werk.

Shoot: In zijn voorwoord bij De Mens en de Zee vergelijkt Prins Albert II van Monaco jou met Jacques Cousteau. Een compli-ment? Y.A.B.: Ik vind vergelijkingen altijd een beetje zinloos. Ik denk liever: Cousteau is Cousteau en Yann Arthus-Bertrand is Yann Arthus-Bertrand. Professioneel was Cousteau een uitzonderlijk man. Hij heeft veel gedaan voor de ecologie, dus daar treed ik graag in zijn voetspoor. Maar als mens had Cousteau goede en slechte eigenschappen, zoals iedereen. Hij was een pessimist en heeft zijn eigen zoon een proces aangedaan!

Als je alles zelf wil doen, rem je de zaken af. Een dirigent speelt toch ook niet alle partituren zelf ?

12 NATUUR & MACRO

De Mens en de Zee van Yann Arthus-Bertrand en Brian Skerry verscheen bij uitgeverij Lannoo. ISBN 9789059960510, 304 p, 39,99 eurowww.lannoo.be

Lees meer over de projecten van Good Planet Belgium op www.goodplanet.be



BOVEN: Gobiodon citrinus aan het venster van zijn schuil-plaats (een verroest frisdrankblikje), Izu-schiereiland, Honshu, Japan.

ONDER: Grijze zeehond (Hali-choerus grypus) in de Golf van Maine; Ver-enigde Staten.


© Brian Skerry/National Geographic

© Brian Skerry/National Geographic


14

Stuur ons je mooiste natuurfoto en win een volledig verzorgde vakantie voor twee personen naar het vulkanische La Palma. Dit is een van de Canarische eilanden, en het is het ideale eiland om

tot rust te komen, van het mooie weer te genieten en om mooie foto’s te maken. La Palma wordt ook wel ‘La Isla Bonita’ oftewel het mooie eiland ge-noemd. Het is een groen eiland met unieke land-schappen met veel bomen, cactussen, bananen-plantages en zelfs een klein tropisch regenwoud. La Palma is ideaal om te wandelen. Je kunt mee met georganiseerde wandelingen, maar er zijn ook vele honderden kilometers goed aangegeven wandelroutes op het eiland. Doe nu mee en win deze fantastische prijs!

Tips voor natuurfoto’sVan alle soorten fotografie is natuurfotografie misschien wel het meest populair. In dit thema-nummer van Shoot vind je volop tips om de mooi-ste natuurfoto’s te maken. Voorbereiding is zoals steeds al het halve werk: verken vooraf wat je wil fotograferen, lees over je onderwerp, en vorm al een beeld van de foto die je wil maken. Dan hoef je alleen nog te wachten tot het juiste moment er is om de foto te maken.

Stuur je mooiste natuurfoto in viawww.shoot.be/cewefotoboek

Maak de perfecte natuurfotoen win een vakantie op La Palma!

NatuurFotowedstrijd

PLANTENFOTOGRAFIE TECHNIEK

15

PrijzenHOOFDPRIJS

• 8-daagse reis voor twee personen naar La Palma

• Verblijf op basis van halfpension in Hotel Teneguia

• Princess Spa (direct aan zee gelegen)

• Inclusief vlucht en huurauto

• Verblijf in oktober-december 2013, m.u.v. de

periode 23-12 tot en met 31-12.

• Mede mogelijk gemaakt door OAD (www.oad.nl)

9 ANDERE PRIJZEN

CEWE FOTOBOEK XL ter waarde van 44,95 euro

CEWE FOTOBOEK op echt fotopapierDe meermaals bekroonde fotoboeken van CEWE zijn nu ook verkrijgbaar

met echt fotopapier! Dit papier is voelbaar dikker, en het levert de mooiste

kleuren en de hoogste scherpte in mat of hoogglans. Het CEWE FOTO-

BOEK met echt fotopapier heeft als extra voordeel dat er geen vouw in het

midden zit, waardoor het boek volledig plat geopend kan worden. Perfect

voor natuurfoto’s die twee pagina’s beslaan! Het CEWE FOTOBOEK is

leverbaar in diverse formaten, zie voor meer informatie:

www.cewe-fotoboek.be of www.facebook.com/cewefotoboek.be

NatuurFotowedstrijd

www.cewe-fotoboek.be

Ruim 50 jaar ervaringCEWE FOTOBOEK is een onderdeel van het in 1961 opgerichte Cewe Color: een organisatie die wereldwijd actief is op het gebied van fotofinishing. Cewe maakt van foto’s de leukste persoonlijke herinneringen, zoals bedrukte canvasdoeken, posters, kalenders en natuurlijk het CEWE FOTOBOEK.Met 3000 medewerkers, van wie 9 in België, werkt Cewe elke dag enthousiast aan het levend houden van herinneringen!

PRAKTIJK NATUURFOTOGRAFIE


Voorbereidingis het halve werkIndrukwekkende natuur- en landschapsfoto’s zijn meestal geen toevalstreffers, maar het resultaat van een grondige en doordachte voorbereiding. Hoe zorgvuldiger je jezelf voorbereidt, hoe groter de kans op succes. • Bart Heirweg - www.bartheirweg.com


NATUURFOTOGRAFIE PRAKTIJK

f/22, 1/5s, ISO 100, 14mm op full-frame; blend van twee beelden

Om de zonsopgang boven Derwentwater in het Lake District te fotograferen moest ik in het donker met de zaklamp de top van Cattbells beklimmen. Vooraf had ik de route verkend en deze compositie uitgezocht. Ik wist daardoor hoe ik hier moest geraken, en verloor geen tijd met het zoeken naar een geschikte compositie.



Een goed natuurfotograaf moet niet alleen een goede weerman zijn, maar ook een goede bioloog. Een macro- of wildlifefotograaf kent het één en ander van fauna en flora,

weet waar hij bepaalde soorten moet vinden en kan het gedrag van dieren goed voorspellen en daarop anticiperen. Een landschapsfoto-graaf kent dan weer zijn locaties; hij weet hoe het licht valt en welke landschappen werken onder bepaalde omstandigheden en welke niet; wanneer deze het best tot hun recht ko-men en waar je de meeste kans maakt om be-paalde landschappen aan te treffen. Er valt dus heel wat over natuurfotografie te leren, en dat gebeurt niet alleen bij het fotograferen, maar vooral ook tijdens de voorbereiding.

IdeeElke foto start met een idee. Om gericht te werk te gaan, moet je al een beeld hebben van de foto die je wilt maken. Het fotograferen van een mistig plattelandszicht of een bosland-schap vraagt immers een compleet andere aanpak dan het fotograferen van een indruk-wekkende zonsondergang aan de kust of een blauwborst die vanaf z’n zangpost in het riet zijn territorium verdedigt. Weten wat je wilt

fotograferen, is dus essentieel: zo vermijd je doelloos rond te wandelen op zoek naar een foto die op dat moment of op die locatie mis-schien niet mogelijk is.Gewapend met een idee verken je vervolgens de locatie op zoek naar potentiële foto’s. Dat gebeurt bij voorkeur te voet omdat je dan meer ziet en de omgeving beter kan ‘voelen en smaken’. Bij grotere gebieden is dat natuurlijk niet altijd mogelijk: dan kan je gebruik maken van de fiets of wagen. Tijdens de voorberei-ding probeer je nieuwe landschappen en hoek-jes te ontdekken; je leert het gebied kennen en ontdekt wat werkt en wat niet. Je gaat op zoek

naar bloemrijke biotopen die allerlei insecten aantrekken of probeert te achterhalen waar bepaalde vogelsoorten voorkomen, waar ze foerageren en hoe je onopvallend een schuil-tent kan plaatsen.Voorbereiding is doorgaans iets wat overdag gebeurt, wanneer het licht minder goed is om te fotograferen. De moeilijkheid ligt hier in het ontdekken van het potentieel van een bepaald landschap, want op dat moment zie je het niet onder de beste weers- en lichtomstan-digheden. Persoonlijk vind ik dit nog steeds het moeilijkste gedeelte, want al vaker ben ik hoekjes voorbij gegaan die achteraf gezien, onder de juiste omstandigheden, toch een mooi plaatje konden opleveren.

PrevisualiserenAls je eenmaal een landschap hebt ontdekt of als je eindelijk een plaats gevonden hebt waar een ijsvogeltje vaak komt vissen, probeer je dan eerst een beeld te vormen van hoe de uiteindelijke foto er uit zou kunnen zien. Hoe komt het landschap het best tot zijn recht? Wat zijn de ideale omstandigheden? Welk type licht had je gewenst? Wil je een dreigende wolkenlucht of een mooie nevelige ochtend? Is het een foto voor ‘s morgens of komt deze

beter ‘s avonds tot zijn recht? Neem ik een hoog of een laag standpunt? Waar en op welke afstand plaats ik de schuiltent? Door jezelf vooraf dergelijke vragen te stellen, verplicht je jezelf om na te denken over de foto nog voor je door de zoeker begint te turen. Bij landschappen kan je ook de compositie al volledig uitwerken tijdens een verkennings-ronde. Voor sommige foto’s duid ik aan waar de poten van het statief moeten staan en hou ik bij welke brandpuntsafstand ik op mijn zoomlens ingesteld had. Bij de verkenning kan je al een referentiefoto maken, die je tijdens de shoot onder ideale omstandigheden opnieuw

kunt bekijken. Tegenwoordig kan je boven-dien in je beeldbewerkingssoftware je favo-riete plekjes bijhouden via gps-coördinaten. Je zou bijvoorbeeld een verzameling kunnen bijhouden van foto’s die je nog moet ‘overdoen met goed licht’.

Ideale omstandighedenNa een grondige voorbereiding is het wachten op de ideale omstandigheden. Met wat geluk gebeurt dat nog diezelfde dag of eventueel de volgende ochtend, maar voor andere foto’s moet je misschien nog wel een hele tijd wachten op die ideale omstandigheden. Hou daarom al je ideeën en concepten bij in een logbestand. Zo voorkom je dat je ideeën ver-geet, en kan je achteraf ook inspiratie putten uit datzelfde document. Als je gebruikt maakt van online documenten (Google Docs, Drop-box, ...) dan is dat document ook nog eens te allen tijde toegankelijk.Wanneer je eindelijk overgaat tot het foto-graferen, zorg dan dat je tijdig aanwezig bent en neem de tijd om een foto te maken. Als de omstandigheden goed zijn, lijkt het immers verleidelijk om ook nog een andere foto te proberen. Toch zou het nu erg dom zijn om al te vertrekken: je hebt al zolang gewacht op dat ene beeld en misschien moeten die ochtend de beste omstandigheden nog komen of komt die vogel uiteindelijk toch nog even poseren op z’n favoriete stek. Je hebt beter één heel goede foto in de ideale omstandigheden, dan vijf doorsnee beelden!Je zal al snel leren zien dat een goede voorbe-reiding loont. Je vermijdt te moeten zoeken naar een geschikt landschap of een goeie com-positie op de momenten dat de omstandighe-den goed zitten en je kan het licht en de sfeer optimaal benutten. Je weet waar de meeste insecten te vinden zijn of hebt al verschillende dagen dieren gelokt naar de voederplaats vlakbij je schuiltent. Bovendien haal ik ook de meeste voldoening uit foto’s waar een uitvoe-rige voorbereiding aan vooraf gegaan is. Be-staat er immers een mooiere beloning dan die foto te kunnen maken waar je al zoveel tijd en energie in gestopt hebt? Je start met een idee en een voorstelling van hoe de foto er moet uitzien. Je hebt vaak al meerdere pogingen

Probeer je eerst een beeld te vormen van hoe de foto er uit zou kunnen zien.


f/13, 1/25, ISO 100, 31mm op full-frame, LEE 0.6 harde grijsverloopfilter

LINKS - Op een topografische kaart kan je tal van informatie over het landschap aflezen. Hoogtelijnen geven het reliëf weer en via allerlei kleuren en iconen kan je achterhalen hoe de biotoop eruit zal zien.

ONDER - Deze locatie was ik eerder die winter al gaan verkennen. Hoewel de omstandigheden toen allesbehalve goed waren, leek dit landschap me onder de juiste omstandigheden wel een goede foto op te kunnen leveren. Na stevige sneeuwval en op een mooie nevelige ochtend kon ik dit beeld vastleggen. Dergelijke omstandigheden zijn schaars en omwille van de grondige voorbereiding kon ik deze omstandigheden optimaal benutten.



achter de rug wanneer de omstandigheden niet meewerkten. Wanneer dan eindelijk het moment aangebroken is waarop je dat idee kan omzetten in een foto, dan is dat toch vaak een gevoel van pure euforie? Lukt het fotogra-fisch niet meteen, vergeet dan niet om gewoon te genieten van de ochtendsfeer of de intense natuurbeleving om, verscholen in een schuil-tent, een vogel- of diersoort van zo dichtbij te kunnen observeren.

HulpmiddelenVoor het voorbereiden bestaan er een aantal handige tools die het leven van de fotograaf er een stuk gemakkelijker op maken.

KaartenWanneer je nieuwe gebieden gaat verkennen, dan komt een goede kaart zeker van pas. Bij voorkeur ga je op zoek naar een topografische kaart op schaal 1/50.000 of 1/250.000. Voor België bestaat er een topografische atlas van het NGI met alle stafkaarten van België. Aan de hand van deze kaarten kan je vooraf al een goed beeld vormen van de locatie. De kaart helpt je om verschillende types bos, meren, rivieren, waterlopen en vennetjes te ontdek-ken. Je herkent heideterreinen of zandvlaktes en vindt wandelpaden en wegels die je mis-schien anders voorbij zou gaan. Hoogtelijnen geven je een indruk van het reliëf en van waar je mooie uitzichten kan vinden. Bovendien is het een uitstekende manier om ter plaatse te navigeren.Een topografische kaart of atlas is een echt

werkdocument: je kunt er interessante plaats-jes en biotopen op aanduiden en met pijltjes de richting aangeven waarin je fotografeert.

KompasNet als een goeie kaart komt ook een kompas van pas bij het voorbereiden. Wanneer je een leuk onderwerp gevonden hebt, dan kan je met een kompas meteen bepalen waar de zon zal opkomen en ondergaan. Zo krijg je een idee van hoe het licht zich gedraagt en welk type licht je mag verwachten. Bovendien kan je ook inschatten of het licht bij zonsop- of ondergang niet geblokkeerd wordt door een bos of heuvel. Hou tevens ook rekening met de periode van het jaar, wanneer de zon noorde-lijker of zuidelijker op- of ondergaat.

InternetWie kan zich tegenwoordig nog een leven zonder internet voorstellen? Vandaag de dag zijn we er bijna 24u op 24 mee verbonden. Ook bij het voorbereiden komt het internet handig van pas. Weersites laten je toe om voorspellingen te maken betreffende lichten weersomstandigheden en via online kaarten en voorbeeldfoto’s kan je tegenwoordig al vir-tueel rondwandelen in een bepaald gebied.Een overzicht van een aantal handige websi-tes:• KMI www.meteo.be: website van het Ko-ninklijk Meteorologisch Instituut van België. Via deze website kan je de actuele weerswaar-nemingen en verwachtingen raadplegen. De Nederlandse tegenhanger is het Koninklijk

Op panoramio.com kan je op basis van Google maps tal van voorbeeldfoto’s bekijken van een bepaalde locatie. Zo krijg je al een idee van wat je landschappelijk mag verwachten.

Windfinder.com laat je toe om windvoorspellingen te raadplegen. Handig voor het bepalen van rustig en windstil weer met kans op nevel, mist of dauw. Ook bij macrofotografie en voor het fotograferen van reflecties is wind belangrijk.

Nederlands Meteorologisch Instituut www.knmi.nl• Buienradar www.buienradar.be: actuele buienradar voor België, Nederland en Europa met satellietbeelden en voorspellingen. Ook beschikbaar als mobiele app (zie verder).• Windfinder www.windfinder.com: handige website voor het voorspellen van de wind-kracht en windrichting. Deze website werd eigenlijk ontwikkeld voor de surfsport, maar kan ook voor de fotograaf erg handig zijn. Je kan windvoorspellingen per uur raadplegen en zo inschatten of het een rustige (macro)ochtend wordt met misschien wat kans op nevel, mist of dauwdruppels.• Accuweather www.accuweather.com: weer-site voor de hele wereld met voorspellingen per uur. Je doet er goed aan meerdere weersi-tes te raadplegen om een correcte inschatting te kunnen maken van het weer.• Getijden www.vlaamsehydrografie.be: op deze website kan je de getijdentabellen downloaden van Nieuwpoort, Oostende en Zeebrugge; niet onbelangrijk als je aan de kust gaat fotograferen. In Nederland heeft Rijkswa-terstaat een heuse website met getijvoorspel-lingen http://live.getij.nl.• Met kaarten zoals maps.google.be kan je een gebied vooraf virtueel gaan verkennen. Via Google Streetview en de foto’s op Panoramio www.panoramio.com kan je al een idee vormen van wat je van de locatie mag verwachten.



AppsSmartphones en tablets zijn tegenwoordig erg populair bij fotografen. Voor deze toestellen bestaan er tal van applicaties die kunnen hel-pen bij de voorbereiding van een fotoshoot. • TPE (The Photographer’s Ephemeris): deze handige tool is beschikbaar op zowel iPad, iPhone en Android, en als desktop ap-plicatie. De app laat je toe om op basis van Google maps te voorspellen waar de zon zal opkomen en ondergaan en hoe die op het landschap zal vallen. De applicatie houdt te-vens rekening met de periode van het jaar en de hoogteligging. Daarnaast kan je ook efeme-riden, maanfasen, kompas, schaduwlengten, enz. raadplegen. Een niet te missen applicatie voor elke landschapsfotograaf.• WeatherPro HD: een zeer complete en vrij accurate weerapplicatie. Naast weersvoorspel-lingen kan je op deze app ook radar- en satel-lietbeelden raadplegen.• AeroPlus: deze app voor piloten kan ook gebruikt worden door fotografen. De applica-tie geeft je gedetailleerde weersvoorspellingen van de luchthavens bij jou in de buurt. Je kan o.a. het dauwpunt en de luchttemperatuur raadplegen, handig voor het voorspellen van mist. Hoe dichter het dauwpunt in de buurt van de luchttemperatuur komt, hoe hoger de luchtvochtigheid en de kans op dauw en mist. Als het dauwpunt onder het vriespunt ligt dan krijg je rijp.• Marine Tides Planner: als je vaak aan de kust fotografeert dan is dit ongetwijfeld een

WeatherPro HD op iPad is een vrij accurate weerappli-catie die je elke drie uur de actuele weersvoorspellingen toont.

AeroPlus op iPad toont niet alleen weersvoorspellingen maar ook voorspellingen voor dauw, mist en rijp.

Met TPE voor iPad zie je waar de zon zal opkomen en ondergaan zonder zelf ter plaatse te moeten gaan.

handige applicatie voor jou. Voor meer dan 5.000 locaties over de hele wereld kan je op-vragen wanneer het hoog- of laagtij is. Met be-hulp van een getijdengrafiek kan je tevens de waterstand op een bepaald moment nagaan.• MoonPhase: handige app om de maancy-clus na te gaan. Maanstanden kunnen bijvoor-beeld belangrijk zijn bij het fotograferen van startrails of het Noorderlicht.• Windfinder: de eerder besproken website voor windvoorspellingen gebundeld in een handige app. • Buienradar: ook buienradar heeft een app ontwikkeld voor SmartPhones en tablets.• Sunrise Sunset: een eenvoudige applicatie die je toelaat om waar ook ter wereld, zonsop- en zonsondergang te bepalen.• Golden Hour: naast tijden voor zonsop- en ondergang vertelt deze app je ook wanneer het gouden uur of het blauwe uur aanbreekt of wanneer de zon op haar hoogste positie staat.Naast al deze voorbeelden zijn ook een kom-pas, Google Earth, Panoramio, AccuWeather en verschillende andere weerapplicaties als mobiele applicatie verkrijgbaar.

ConclusieDit hele artikel kan samengevat worden

in een praktisch stappenplan:

1. Voorbereidende planning via internet,

topografische atlas, kaarten, apps, ...

2. De omgeving verkennen en op je laten

inwerken.

3. Het onderwerp benaderen. Vraag je af

wat je aandacht trok?

4. Visualiseer de foto in je hoofd.

5. Bepaal het type licht, de omstan-

digheden en het tijdstip waarbij de

foto het best tot z’n recht komt.

6. Werk eventueel de compositie uit.

7. Noteer het onderwerp, locatie en

concept.

8. Wacht de ideale omstandigheden af.

Het spreekt voor zich dat niet elke

fotograaf dit stappenplan even volledig

kan doorlopen; niet iedereen is immers in

staat om vooraf een hele dag te besteden

aan het ‘scouten’ van een locatie.

Een deel van de voorbereiding kan

gebeuren vanuit de luie zetel. Kaarten

raadplegen, het weer en efemeriden

controleren en voorbeeldfoto’s bekijken,

kan iedereen. Vul dit aan met een aantal

handige apps en ik ben ervan overtuigd

dat je kans op een succesvol resultaat

enorm zal stijgen. Onthoud dus vooral

dat je geluk moet afdwingen.



Reizen & fotografieVoor wie vaak op reis gaat en dit wil combineren met fotografie gelden eigenlijk dezelfde tips. Ga vooraf op zoek naar een goeie topografische kaart en doe de nodige voorbereiding via internet. Eenmaal ter plaatse, gun je jezelf de nodige tijd om een locatie te leren kennen. Probeer je toe te leggen op enkele gebieden en vermijd elke dag op een nieuwe locatie te komen. Door meerdere dagen in hetzelfde gebied te verblijven, krijg je de kans om dat gebied en haar fauna en flora te leren kennen. Je leert welke landschappen kunnen werken onder bepaalde omstandigheden, waar bepaalde diersoorten voorkomen en weet hoe het licht zich zal ge-dragen gedurende de dag. Bovendien kan je gunstige situaties afwachten en fotograferen onder verschillende lichten weersomstandigheden. Hier volgen een aantal voorbeelden

SteltlopersTijdens het voorbereidende werk viel het me op dat deze ondergelopen akker allerlei steltlopers aantrok die er naar voedsel zochten op hun trektocht naar het noorden. Een unieke kans om deze vogels te fotograferen. Vooraf was ik de locatie gaan verkennen, zodat ik goed wist waar de zon zou opkomen en waar ik mezelf kon verbergen. Verborgen onder een aantal camouflagenetten ben ik ver-volgens enkele ochtenden aan de oever gaan liggen om deze vogels te fotografe-ren. Het leverde niet alleen enkele mooie plaatjes op, maar vooral ook een zeer unieke en intense natuurbeleving, toen deze groenpootruiter bijna op mijn hoofd kwam zitten.

Glenn EtiveIn oktober 2010 verbleef ik een viertal dagen in de buurt van Glenn Etive in Schotland. Ik wou deze berg absoluut op de foto, maar het weer werkte jammer genoeg niet mee. Op drie van de vier dagen regende het de hele dag, maar toch was ik deze locatie gaan verkennen. Hoewel ik op dat moment door de lage bewol-king de berg helemaal niet kon zien staan, had ik dit riviertje als voorgrond uitgezocht. Bijna drie dagen heb ik al wachtend in de wagen doorgebracht om uiteindelijk op de vierde dag de foto waarop ik uit was te kunnen maken.

f/13, 1,6s, ISO 100, 32mm op full-frame, LEE 0.9 zachte grijsverloopfilter

f/6.3, 1/200, ISO 500, 400mm



Corfe CastleDeze locatie in Dorset in het Verenigd Konink-rijk was ik vooraf gaan verkennen. Zo had ik uitgezocht welke heuvel bij zonsopkomst het beste uitzicht gaf. Ik had me daarbij de ruïnes van Corfe Castle voorgesteld in mooi ochtend-licht, gehuld in nevel en mist. Vervolgens was het wachten op de ideale omstandigheden. Op een bepaalde regenachtige nacht was het ‘s morgens plots helemaal opgeklaard en sterk afgekoeld: de ideale omstandigheden voor mistvorming. Dit was het moment waarop ik had gewacht. Nog ruim voor zonsopgang stond ik al klaar op mijn uitgezochte plaats, de camera op het statief gemonteerd en de afstandbediening in de aanslag; wachtend op het eerste licht.

f/14, 1/160, ISO 200, 73mm op full-frame, LEE 0.9 zachte grijsverloopfilter

LangemeersenVoor dit beeld uit het natuurreservaat de Langemeersen in Ouden-aarde waren zes pogingen nodig vooraleer ik de omstandigheden kreeg die ik had ‘geprevisualiseerd’. Doordat bomen kort na zons-opgang het licht blokkeerden, was het moment dat er licht viel op de voorgrond, erg kort. Ook de mist werkte niet altijd mee en bo-vendien waren er mooie wolken nodig om het blauwe gat boven de bomen in te vullen.

Kalmthoutse HeideVooraf was ik een aantal vennen op de Kalmthoutse Heide gaan ver-kennen op zoek naar mooie aantallen zwarte heidelibellen. Boven dit stuk, beschermd voor de wind, vlogen er vele tientallen. De kans was dus erg groot dat ik er de volgende ochtend een aantal zou vin-den, bedekt met dauwdruppels en immobiel omdat ze nog volledig afgekoeld waren.

f/13, 0,6 s, ISO 100, 24mm op full-frame, Lee 0.6 harde grijsverloopfilterf/5.6, 1/200, ISO 400, 150mm op full-frame

OP LOCATIE DE POLDERS



DE POLDERS OP LOCATIE

De polders, doorweven met kilometers sloten, rietkanten en landelijke wegen, zijn voortdurend in beweging. In dit prachtige boerenlandschap valt altijd wel iets te beleven, het hele jaar door bruist het er van leven. • Wouter Pattyn

Het vlakke land

Op stap in de polders

OP LOCATIE DE POLDERS


Het geroep van duizenden over-winterende ganzen, de sierlijke vlucht van jagende kiekendie-ven en de immense wolken smienten: er is altijd wel iets te

zien en te beleven in en rond de kustpolders. Hier heerst het hele jaar door een gezellige drukte.Als je ooit in dit gebied bent geweest, dan be-grijp je wat ik bedoel. In het vlakke polderland-schap, waar natuur, rust en geschiedenis hoge toppen scheren, lijken de vette weiden te bar-sten van leven, één grote speeltuin gevuld met goedgemutste grutto’s, snerende rietzangers of drukdoende ganzen. Hier wordt de natuur-liefhebber in de watten gelegd en maakt eento-nigheid plaats voor verwondering. Het weidse landschap met zijn immer groene aanblik doet je even de op de achtergrond volgebouwde kustlijn vergeten en dompelt je onder in een oase van natuur.

Op de grens tussen zoet en brakStel je de hele Vlaamse kust even voor als een uitgestrekt slikken- en schorrengebied, gevormd door eb en vloed, barstensvol vogels en kleurrijke vegetaties…Van dat histori-sche landschap blijven helaas nog maar een

handvol locaties over. In de loop der eeuwen evolueerde dit getijdenlandschap door toe-doen van de mens immers naar een vlak pol-derlandschap. De kustlijn werd langzaamaan volgebouwd, het achterliggend gebied werd ingedijkt en raakte geïsoleerd van de zee. De schorren maakten plaats voor zoute weilanden doorweven met een wirwar van sloten, grach-ten en greppels: de kustpolders waren een feit. Heel anders dan de slikken en schorren, maar daarom niet minder mooi. De polders mogen dan wel wat saai ogen, toch herbergen ze een uniek ecosysteem met een bijzondere fauna en flora.

Het polderlandschapDe polders zijn de plaats bij uitstek om van de natuur te genieten. De poldergraslanden zijn uiterst waterrijk: naast talloze poelen en plas-sen vormen kilometers slootjes een fijnmazig

netwerk rond de kleine percelen. Het micro-reliëf, ontstaan na vroegere klei- en veenwin-ningen, is lokaal nog grotendeels bewaard gebleven. Het overgrote deel van dat soort landschappen is in de tweede helft van de vorige eeuw ver-dwenen. Gelukkig is natuurminnend Vlaan-deren gestart met de oprichting van enkele mooie polderreservaten. Gronden werden aan-gekocht en de natuur werd hersteld. Dit leidde tot spectaculaire resultaten: soorten die overal sterk in aantal achteruit gingen of zelfs volle-dig verdwenen waren, hielden hier niet alleen stand maar namen sterk in aantal toe.

Le plat paysEen kaal uitzicht, nauwelijks enig reliëf en groen heel het jaar door. Het vlakke polder-landschap ziet er op het eerste gezicht vrij mo-notoon uit. Niet te verwonderen dat de meeste natuurfotografen hun lenzen hier dan ook meestal op de dieren richten. Toch heeft dit landschap iets: de goudgele riet-kanten, een pittoresk kerkje in de verte, een solitaire knotwilg, een kronkelende sloot,… voeg daar een mooie zonsopgang en enkele nevelslierten aan toe en je kan aan de slag. Het komt er op aan de juiste locaties uit te kiezen en op het juiste moment met je camera in aan-

slag te staan. Wil je letterlijk toch even boven het vlakke landschap uitstijgen en is er in de buurt geen enkele hoger gelegen zone te vinden, dan is een ladder vaak een handig hulpmiddel. Staat je auto in de buurt dan kan zelfs het dak een ideaal platform zijn om je standpunt te verho-gen. Voor de voorbijganger allicht een vreemd zicht, maar in bepaalde omstandigheden zeker doeltreffend. Fotografie op eigen risico!

Natuur en landbouwSteeds meer landbouwers zorgen mee voor natuur en landschap. Dat levert hen zowel een extra inkomen als maatschappelijke waarde-ring op. Maar ook natuur en landschap varen wel bij deze evolutie. Uiteraard blijven de akkers grotendeels het zicht bepalen in de polders. Het zijn niet be-paald de meest waardevolle biotopen, maar

toch vaak een enorme aantrekkingspool voor grote aantallen vogels die zich er te goed doen aan de overgebleven restjes. Hou dus ook hier een oogje in het zeil. Vaak kan je er enkele soorten fotograferen die je ergens anders in de polder niet vindt. Ben je op zoek naar leuke beelden die de relatie mens - natuur in de verf zetten, dan is dit de plek.

Het rijk der vriezeganzenIn de polders word je met plezier verslaafd aan natuur. Zeker in de winter, wanneer de lucht vol is van het gejoel van duizenden ganzen, heerst hier een gezellige drukte. De duizenden luidruchtige ganzen kleuren in de winter het polderlandschap en schenken het gebied zijn typische karakter. Het constant weg en weer vliegen van allerlei ganzensoorten biedt de fotograaf de gelegenheid om vliegbeelden te maken. Zeker bij helder vriesweer en een staalblauwe hemel is het de moeite waard om je er even op toe te leggen.Het is van groot belang dat je hierbij op het licht anticipeert en je belichting hierop afstelt. Vliegt je onderwerp tegen een lichtblauwe hemel, dan ben je genoodzaakt één tot twee stops over te belichten; als je op de automati-sche belichting vertrouwt, zal je merken dat je onderwerp onderbelicht is. Maar hou er reke-ning mee dat elke situatie anders is. Te veel overbelichting van een door de zon opgelicht onderwerp zal al snel onherstelbaar ‘uitgewas-sen’ hooglichten veroorzaken. Ga steeds na of de lichtomstandigheden een voldoende hoge sluitertijd toelaten om scherpe beelden te ver-zekeren, met onscherpe beelden wil je liever niet thuiskomen.Voor vogelfotografie is een telelens (equiva-lente brandpuntsafstand meer dan 400mm) over het algemeen een must, en als het even kan met een zo groot mogelijk diafragma. Veelgebruikte lenzen zijn een 300mm f/2.8 of f/4 en een 500mm f/4. Het grote diafragma is nodig omdat je de beste beelden maakt in het zachte ochtend- of avondlicht. Kortere brand-puntafstanden werken zeker ook, alleen zal je dan iets harder moeten werken om dicht bij je onderwerp te geraken, wat op zich een leuke uitdaging kan zijn.

WeidevogelsDe polders zijn vooral bekend voor hun vo-gelrijkdom. De spectaculaire balts- en duik-vluchten van elkaar achtervolgende grutto’s,

RECHTSBOVEN - Alarmerende tureluur

RECHTSONDER - Kokmeeuwen in de

achtervolging

De polders herbergen een uniek ecosysteem met een bijzondere fauna en flora.



f/5.6, 1/500, ISO 200, 500mm op cropcamera

f/5, 1/50, ISO 100, 500mm op cropcamera

de typische roep van de kieviten en het gejodel van de tureluurs, de zang van veldleeuweriken en graspiepers … samen vormen zij het onver-getelijke voorjaarsspektakel.Bepaalde beschermde poldergebieden heb-ben hun internationale faam te danken aan de vele weidevogels. In het voorjaar strijken ze er in groten getale neer om te foerageren en te broeden. Typische weidevogels als de grutto, de kievit of de kluut komen hier aan hun trek-ken. Maar ook verschillende eendensoorten zoals de slobeend of de zomertaling vinden in de polder een ideale broedplek.De kievit is een echte entertainer. Fascinerend om ze over de velden heen en weer te zien wapperen! Vanaf maart beginnen deze wei-devogels hun spectaculaire baltsvluchten. De vogels zijn dan ook op hun paasbest, een uit-gelezen moment om ze te fotograferen.In de polders kan je heel wat dieren fotografe-

ren vanuit de auto: een mobiele schuilhut. Het nadeel ervan is dat je alles vanuit eenzelfde standpunt benadert en vanuit de hoogte fo-tografeert, wat je achtergrond niet altijd ten goede komt.Daarom blijf ik voorstander van een echte schuilhut. De dieren raken eraan gewend en voelen zich meer op hun gemak. Zeker voor alerte soorten is dit een must. Een vaste schuilhut geniet de voorkeur. Op die manier kun je op elk moment kort op de bal spelen en meteen beginnen met fotograferen als bijvoor-beeld het licht goed is. Bovendien bepaal je zelf je standpunt en is de natuurbeleving des te groter.

Winterse landschappenSneeuw in de kuststreek is eerder uitzonder-lijk. Maar als het dan zover is, willen natuur-fotografen voor geen geld de kans missen om

de sprookjesachtige sneeuwlandschappen in beeld te brengen.Reeds op voorhand ben ik in de polders op verkenning gegaan en heb ik gezocht naar enkele leuke locaties of onderwerpen. Als het landschap onder een mooi laagje sneeuw ligt, weet je vaak niet waar eerst gekeken en dan is het handig om terug te vallen op onderwerpen of locaties die je goed kent.Niet alleen sneeuw, maar ook een nevelige wintermorgen staat garant voor mooie zich-ten. Zeker als de mist aanvriest en het land-schap met een wit laagje rijp bedekt, zet je als fotograaf je wekker extra vroeg.Reken tijdens het fotograferen niet altijd op de lichtmeter van je camera. Door het felle reflec-terende licht wordt de lichtmeter in de war gebracht waardoor je beelden onderbelicht worden. Hou hier dus rekening mee. Afhan-kelijk van de situatie moet je al snel één stop overbelichten.

Het wakTijdens een zeldzaam strenge winter wan-neer zo goed als alles is dichtgevroren, bots je al eens op interessante situaties. Een wak in een dichtgevroren waterpartij of waterloop trekt vaak massa’s vogels aan wat resulteert in een drukte van jewelste. Als fotograaf kan je daar handig op inspelen. Een constant af- en aanvliegen van drukdoende en bekvechtende vogels levert immers leuke beelden op. In koudere periodes verbruiken dieren veel energie in hun zoektocht naar voedsel of een veilige rustplaats en grijpen ze elke kans om te overleven. Probeer de dieren daarom zo min mogelijk te storen. Zeker tijdens de koude winterdagen kan verstoring fataal worden. Een zenuwachtige fotograaf kunnen ze dan wel missen. Verstandig en respectvol fotogra-feren is de boodschap!

VlasBloedmooi is het wanneer in de zomer het vlas wordt geoogst. Al heeft de vlasteelt in Vlaan-deren flink aan populariteit ingeboet, toch kan je in de vette polders her en der nog percelen vinden waar vlas wordt verbouwd. De periode waarin het pas ‘gerooide’ vlas ligt te drogen op de akkers is het mooist. De com-binatie van kleuren en structuren is dan feno-menaal en fotografisch enorm interessant.Voor een publicatie ben ik in de polders op zoek naar een origineel standpunt voor enkele opnames – niet evident, want overal wordt de skyline wel ‘vervuild’ door bebouwing of een storend object. Gelukkig vind ik uiteindelijk toch mijn ding en als was het op bestelling, zijn ondertussen enkele stapelwolken binnen-gedreven die het lijnenspel extra kruiden.



f/7.1, 1/3.200, ISO 200, 500mm op cropcamera


GanzenOverwinterende ganzen vallen niet weg te denken uit de polders, hun aanwezigheid doet de polders blaken van sfeer, een sfeer die aan-zet tot eindeloos genieten. De meest tot de verbeelding sprekende gan-zensoort is de kleine rietgans. Ze broedt op Spitsbergen en overwintert in zuidelijker ge-bied. Zo’n 20.000 tot 30.000 dieren daarvan overwinteren in onze kustpolders. De polders spelen dan ook een ontzettend belangrijke rol in het voortbestaan van de soort.Wil je er echt leuke beelden van maken, dan is het plaatsen van een schuilhut het overwegen waard. Na wat prospectie zal je zien dat de dieren er vaak een vaste stek op nahouden en elke morgen opnieuw terugkeren naar één bepaalde akker of veld om er de dag door te brengen.Vraag steeds toestemming om vanuit een schuilhut te fotograferen en verstoor de dieren niet onnodig. Zorg er daarom voor dat je vóór

LINKSBOVEN - Berijpt polderlandschap.

LINKSONDER - Ganzen in wak

RECHTSBOVEN - Vlasoogst in de polders

RECHTSONDER - De kleine rietgans: hoog bezoek uit het koude noorden.

zonsopgang en vooraleer de dieren aanwezig zijn, in je schuilhut zit en blijf zitten tot het donker wordt of tot de dieren op eigen houtje zijn weggevlogen.Is het je gelukt om de dieren dicht voor je schuilhut te krijgen, dan kan het fotograferen beginnen. Zorg hierbij voor een rustige, wazige achtergrond (door een laag standpunt in te ne-men en een groot diafragma te gebruiken), zo

zet je je onderwerp extra in de verf. Door je op het niveau van het dier te begeven, wek je bij de kijker bovendien de illusie dat hij of zij mid-den in de leefwereld van het onderwerp zit. Durf ook eens op de grond te gaan liggen. Je camera en je outfit worden misschien vuil, maar je krijgt er ongetwijfeld een veel spre-kender beeld voor in de plaats.

f/5.6, 1/500, 500mm op cropcamera


Vier parels van de polders

GruttoGrutto’s, dé ambassadeurs van het polderland-schap, herken je met de ogen dicht. Met hun ty-pische roep en oranje gekleurd maatpak zijn ze elk voorjaar een graag geziene gast in de vlakke polders. Bezige bijen zijn het, druk heen en weer vliegend en luidkeels roepend, steken ze elkaar de loef af en maken ze de buurt onveilig. Werke-lijk geen moment zitten ze stil! Terwijl ik vanuit mijn schuilhut deze drukdoen-de snoodaards in beeld probeer te brengen kan ik mijn lach bij momenten moeilijk bedwingen. Het gedrag van deze weidevogels is zo grappig dat de uren dan ook voorbij vliegen.

BlauwborstBlauwborsten zijn prachtige vogels. In april arri-veren de eerste exemplaren vanuit het zuiden en ook in de polders strijken er elk jaar enkele neer. Zoek vooral in de grotere rietpartijen in de sloot-kanten. Je vindt ze er vaak zingend bovenop een riethalm. Wees er wel tijdig bij, na de korte periode van ‘hofmakerij’ zijn de vogels minder makkelijk waar te nemen en te fotograferen.

SmientDe immense wolken smienten in de polders zorgen voor een aparte sfeer. Zeker wanneer een slechtvalk in de buurt is, is het hek helemaal van de dam. Ongelooflijk hoe duizenden vogels dan telkens weer een hecht bolwerk vormen om de aanvallen van deze uit de kluiten gewassen krachtpatser af te wenden! Een onderhoudend spektakel en een poging waard om vliegbeelden te maken. Wil je de be-weging bevriezen, dan heb je korte sluitertijden nodig (1/500 of sneller). Maar een lange slui-tertijd om de beweging weer te geven resulteert vaak in verrassende beelden.

HaasGenoeg van al die vogels? Probeer dan eens iets anders. De haas kan je in de polders nog in vrij grote aantallen aantreffen. Eind maart heb ik me vakkundig weggestopt in een hoop bieten langs de rand van een uitgestrekte akker. Het is rammeltijd, de hormonen slaan op hol en als gekken laten de hazen elkaar alle hoeken van de akker zien. Bij momenten zijn ze zo hard in de strijd verwikkeld dat ze zonder er bij stil te staan en volledig uit hun lood geslagen af en toe eens voor mijn lens komen poseren.







ToplocatiesDe mooiste polders zijn terug te vinden langs de oostkust. Het is geen toeval dat de meeste be-schermd zijn als natuurreservaat. Enkele springen er met kop en schouders bovenuit door hun natuurrijkdom.

Uitkerkse polderOp een boogscheut van Brugge vinden we de Uitkerkse Polder. Een komgebied gelegen tussen Wenduine en Blankenberge en de pittoreske polderdorpen Nieuwmunster en Zuienkerke. Het is één van de laatste open ruimtes aan de Vlaamse kust en het geeft een mooi beeld van hoe de kustpolders er honder-den jaren geleden uitzagen: weilanden tot aan de einder, veel water, een unieke natuurpracht en bovenal rust. De Uitkerkse Polder is inmid-dels bekend tot ver buiten onze landgrenzen. Als Natura-2000 gebied maakt het nu ook deel uit van de keten van Europees belangrijke natuurgebieden en wordt het als dusdanig ook beschermd.Er zijn vele kilometers bewegwijzerde wan-delroutes en landbouwwegen die het gebied doorkruisen, een bezoekerscentrum, een uit-kijktoren en vogelkijkhutten. Vanuit deze hut-ten kun je de vogels van dichtbij bewonderen zonder ze te verstoren.Uitgelezen startpunt voor een wandeling in het gebied is het bezoekerscentrum de Groen-waecke, Kuiperscheeweg 20, 8370 Blanken-berge, tel. 050/42.90.40.Een ideaal vertrekpunt voor wandelen fiets-tochten doorheen het gebied. Binnen korte wandelafstand bevinden zich drie vogelkijk-hutten waar je met wat geluk ook mooie beel-den kunt schieten.

www.uitkerkse-polder.be

IJzerbroeken en de BlankaartDe reliëfrijke graslanden langs de IJzer mogen nog ongebreideld overstromen, vogels kunnen er zorgeloos vertoeven en elke fietser en wan-delaar kan er ongestoord een frisse neus ha-len. Reeds lange tijd heerst hier volstrekte rust, iets wat ook de natuur naar waarde weet te schatten. Geen wonder dat dit gebied het hart van menig natuurliefhebber heeft gestolen.Uitvalsbasis voor het gebied is het bezoekers-centrum De Otter dat paalt aan het natuur-gebied De Blankaart. In het Blankaartkasteel vlakbij kan je een tentoonstelling bekijken over de natuur in de IJzer- en Handzamevallei.In het reservaat zelf is er een natuurleerpad en in de vogelkijkhut en vogelkijktoren kan je vogels kijken. Het Blankaartpad (9,6 km) leidt je verder doorheen de broeken.Elke eerste zondag van de maand, om 14u30, kan je op stap met een natuurgids in het ge-bied. De wandeling start aan het bezoekers-centrum De Otter, Iepersteenweg 56, 8600 Woumen, tel.051/54.52.44.

www.natuurpunt.be/centra-vbc-de-otter_10.aspx

www.naturalight.beFacebook: Naturalight Nature Photography

OP LOCATIE NATUUR IN DE TUIN



NATUUR IN DE TUIN OP LOCATIE

Je eigen tuin is een unieke locatie om te fotograferen: je opent de deur en kunt direct aan de slag. Je hebt alle kansen om te leren kijken en te zoeken naar vormen in planten en bloemen. • Edwin Brosens

Tuinen

De natuur bij je thuis



Om aan natuurfotografie te doen, hoef je niet naar een natuur-gebied. In je eigen tuin vind je onderwerpen genoeg. Je hoeft helemaal geen grote tuin te heb-

ben: een balkon met bloembakken is al een onderwerp om te fotograferen. Visie en com-positie maken je foto tot iets moois.

Natuurlijk lichtOm je tuin te fotograferen gebruik je zo veel mogelijk natuurlijk licht. Dat geeft je het beste resultaat en natuurlijke kleuren. Je kan een flitser gebruiken om schaduwen in te vullen met licht, maar zorg ervoor dat het flitslicht niet domineert. 90% van het licht in de foto moet natuurlijk licht zijn, de invulflits levert de resterende 10%.Het mooiste resultaat voor natuurlijk licht krijgen we vroeg in de ochtend of tegen de avond. Dan is de zon niet te krachtig en heb-ben we mooi diffuus licht. Probeer de zon on-der een hoek van 45 graden ten opzichte van onze lens te positioneren, zodat je een mooie schaduwval krijgt. Wil je de hele tuin scherp op de foto, kies dan een klein diafragma (hoog getal) zoals f/16.Wanneer je op diafragma f/16 gaat fotografe-

zon en de planten en bomen in je tuin. Je kan twee foto’s maken, één met de witbalans op zonlicht en één op schaduw, of in raw fotogra-feren en de witbalans in nabewerking aanpas-sen. In de jongste versies van Lightroom en Photoshop kan je de witbalans ook aanpassen voor een deel van de foto (zie verder in dit nummer).

Close-upsKleurrijke bloemen zijn een ideaal onderwerp om mooie close-ups van te maken. Dit kun je al door een close-up filter met een sterkte van +4 voor een gewone kitlens te schroeven. Zo’n filter zorgt ervoor dat je van dichtbij kan scherpstellen. Heb je een compactcamera, selecteer dan de macrostand.Let goed op de compositie: een bloem bevat een hoofdkleur. Als je die het hele beeld laat vullen, ontstaat er een erg vlak beeld. Neem ook andere kleuren in beeld om diepte in je foto te krijgen. Als je bloemen fotografeert in direct zonlicht, dan krijg je meestal overbelichte delen in de bloem. Dat komt doordat de dunne blaadjes het felle zonlicht niet kunnen weerspiegelen. Je kan overbelichting voorkomen door op een ander moment te fotograferen, of door een stuk wit papier tussen de zon en de bloem te houden.

BewegingOm bloemen en planten te fotograferen hoeft het niet windstil te zijn. Je kan net de bewe-ging in de wind vastleggen. Om beweging vast te leggen moet je sluitertijden gebruiken die net lang genoeg zijn. Bij een te lange sluiter-tijd wordt het beeld te wazig. We hebben nog voldoende detail nodig om de foto sprekend en herkenbaar te houden. Een sluitertijd van ongeveer 0,5 sec. zal meestal het mooiste resultaat leveren. Het gebruik van de flits is

LINKS - Veldwesp

RECHTSBOVEN - Winde

RECHTSONDER - Passiebloem

f/13, 2,5s, ISO 200, 90mm mmm

ren, wordt de sluitertijd zo lang dat je onmo-gelijk nog uit de hand een scherpe foto kan maken. Een statief is dan onontbeerlijk. Een voordeel van een statief is dat we verschillen-de belichtingen kunnen proberen, zonder dat de compositie verandert. Indien we onze ca-mera zouden verplaatsen, of als we een andere sluitertijd proberen, dan zou dit een geheel ander effect in de tuinfoto geven.Het gebruik van natuurlijk licht en het effect van de schaduw in onze tuin kunnen we op een eenvoudige wijze ervaren door enkele foto’s te maken vanuit dezelfde camerapositie en met dezelfde diafragmawaarde, maar op verschillende tijdstippen zoals ‘s ochtends, ‘s middags en ‘s avonds. Zo zie je wanneer je tuin op zijn mooist is.

KleurenBelangrijk in tuinfotografie is dat je de kleuren in je tuin zo natuurlijk mogelijk op de foto vastlegt. Dit kunnen we doen door de witba-lans van de camera in te stellen voor het aan-wezige (zon-)licht (zie Shoot 24). Vaak is het moeilijk om de juiste instelling voor je foto te kiezen. Op een zonnige dag is er in je tuin een mengeling van direct zonlicht en schaduw, afhankelijk van de stand van de


f/13, 0,6s, ISO 200, 90 mm

f/14, 1/4, ISO 200, 90 mm


hierbij een must.Stel je flitser in zodat hij op het tweede sluiter-gordijn (rear curtain) afgaat, dat wil zeggen aan het einde van de opname, net voordat de spie-gel weer neerklapt en de opname beëindigd is.

ReflectorAls je geen externe flitser hebt, kun je ook een reflector gebruiken. Deze zijn relatief goed-koop en handig in gebruik. Voor bloemenfo-tografie is een reflector van 50 cm diameter ideaal. Een kleinere reflector van bijvoorbeeld 30 cm is moeilijker in gebruik doordat je de reflector heel precies moet positioneren.Een reflector heeft net zoals de externe flitser het mooiste effect als we deze onder een hoek van 45 graden ten op zichte van de bloem posi-tioneren. Door de reflector iets te verdraaien, wijzig je niet alleen de invalshoek maar ook de sterkte van het gereflecteerde licht.In het volgende artikel lees je meer over het fotograferen van bloemen.

Insecten Je tuin wordt bezocht door diverse insecten. Vlinders zijn een favoriet onderwerp voor ma-cro- en close-upfotografie, maar ook andere

insecten zijn interessante onderwerpen. Insecten zijn vaak zo klein dat ze zonder een macrolens niet te fotograferen vallen. Je moet ze ook leren vinden. Bezoek je tuin regelmatig op diverse tijdstippen, want insecten zijn over-al wel ergens te vinden. Het is alleen het juiste moment dat ervoor zorgt dat we een mooie foto van een insect in de tuin kunnen maken.Als insecten tussen de bladeren van struiken zitten, is er niet voldoende daglicht voor korte sluitertijden. Dus moet je je flitser er weer bij-halen om in te flitsen.

RegendruppelsNa een zomerse regenbui kun je creatief aan de slag met regendruppels op de bladeren van planten. Je zal merken dat op sommige plan-ten meer druppels liggen. Dat komt door de samenstelling van het blad. Ook voor regen-druppels heb je een macrolens nodig. Maar ze zijn dan ook ontzettend mooi om er een crea-tieve foto van te maken.Bij de bovenstaande foto hebben we de camera op dezelfde hoogte als de regendruppel ge-plaatst, waardoor we de lucht en de bomen in het oppervlak van de druppel zien reflecteren. In het onderstuk is een andere reflectie zicht-

baar. Welke reflectie je te zien krijgt, hangt af van de camerapositie. Maak opnames vanuit diverse hoeken om te zien wat het mooist is om te fotograferen. Bij gebruik van flitslicht moet je goed oppas-sen dat je de flitser niet in de regendruppel ziet weerkaatsen. Dat komt onnatuurlijk over.

OntdekOntdek je tuin door deze vanuit diverse plaat-sen en hoeken te fotograferen. Zo ontstaan er creatieve beelden die je tuin een andere uitstraling geven. Fotografie is een mooi hulp-middel om je tuin op die momenten wanneer er niemand is op foto vast te leggen en met anderen te delen. Vaak is het ook leuk om met je foto’s een fotoboek samen te stellen waarin je de tuin in alle seizoenen door middel van foto’s laat zien. Dit geeft jezelf maar ook an-dere mensen een beeld van hoe mooi je tuin is en wat er allemaal te ontdekken valt.

f/11, 2s, ISO 200, 90 mm

BOVEN - Door de lage camerapositie reflecte-ren de lucht en de bomen in de druppel.


Untitled-60 1 19/04/13 14:26


Door hun fraaie vormen en opvallende kleuren zijn bloemen een favoriet onderwerp voor natuurfotografen. Met onze tips maak je foto’s die opvallen. • Edwin Giesbers

Experttips voor

Bloemenfotografie

TECHNIEK PLANTENFOTOGRAFIE



Bij plantenfotografie denk je meteen aan een macrolens, maar ook een groot-hoek is prima bruikbaar.

Paraplu Vrijwel ieder weertype is geschikt voor plan-tenfotografie. Zon of regen, het maakt mij al-lemaal niet uit. Een bewolkte lucht zorgt voor mooi diffuus licht en is ook prima bruikbaar omdat snelle sluitertijden bij deze tak van fotografie toch niet nodig zijn: de bloem gaat nergens heen. Natuurlijk kan de wind roet in het eten gooien en onscherpte veroorzaken als de plant door de wind heen en weer beweegt. Daarom ik heb altijd een klein parapluutje bij me om de planten in de luwte te zetten. Ook zonlicht is voor mij geen probleem. Natuurlijk kan het eerste of laatste zonlicht prima in het beeld gebruikt worden. Ook als er lichte sluierbewolking hangt wordt het zon-licht hierdoor zachter en diffuser en is prima inzetbaar bij de plantenfotografie. Maar het merendeel van de dag veroorzaakt de zon, op onbewolkte dagen, vaak te hard licht en cre-eert harde contrasten en minder fraaie kleu-ren. Tijdens deze omstandigheden gebruik ik ook weer een lichtdoorlatend witte paraplu waarmee ik het harde zonlicht op mijn hoofd-onderwerp temper. Daarentegen kan het zonlicht wel op de achtergrond worden gebruikt om daar, in de onscherpe delen van het beeld, de kleuren op te halen. Juist deze combinatie van plant in de schaduw en een zonbeschenen achtergrond levert vaak mooie beelden op. In sommige gevallen is echter het contrastver-schil tussen het onderwerp in de schaduw en achtergrond te groot. Stel daarbij de belichting in op de zonnige achtergrond en pas dan een invulflits (zie verder) toe om de plant in de schaduw op te helderen. Wat betreft het type paraplu maakt het niet zoveel uit, als hij maar licht doorlaat en wit of grijs is. Een andere kleur dan wit of grijs ver-oorzaakt namelijk een kleurzweem over het onderwerp. Overigens openen veel planten-soorten pas de bloem als de zon al wat langer schijnt. Vaak is het licht dan al wat te hard en ook dan kan de paraplu uitkomst bieden. Let er wel op dat de paraplu niet weg kan waaien en bijvoorbeeld de plant die je net wilt foto-graferen niet vernielt. Indien het hard waait dan gebruik ik vaak mijn statief om daarmee de paraplu te verankeren. Bijkomend voordeel is dan ook dat de plant uit de wind gehouden wordt.

InvulflitsWanneer spreekt men van invulflits? Zodra de camera ingesteld is voor een goed belicht

beeld en de flitser alleen zorgt voor een in-vulling van de schaduwpartijen. In vroegere tijden was de juiste afstemming van daglicht en flitslicht nogal bewerkbaar. Tegenwoordig wordt dat geheel door de camera automatisch afgeregeld als je de flitser in TTL (through the lens) modus instelt.Je kan – en moet – zelf nog één zaak regelen, en dat is de intensiteit van de flitser. Dat doe je door flitscompensatie in te stellen. Mijn er-

varing is dat een compensatie van -2 stops op het flitslicht de beste resultaten oplevert. Dan is namelijk het flitslicht minder hard en over-heersend en heldert het de schaduwpartijen net voldoende op.Bij plantenfotografie gebruik je de invulflits bijvoorbeeld als de onderkant of de kelk van een plant te donker wordt ten opzichte van de rest van het beeld. Ook kan het voorkomen dat de plant in de schaduw staat en de achter-grond door de zon wordt beschenen. In dat geval kan de camera het contrastverschil niet overbruggen en zal of de achtergrond te licht worden of de plant te donker. Door in zo’n situatie de belichting in te stellen voor een correct belichte achtergrond, en een invulflits toe te passen op de bloem, wordt het contrastverschil verminderd en zal het passen binnen het dynamische bereik van de camera. Omdat men bij plantenfotografie vaak op korte of zeer korte afstand werkt, is vaak de in-gebouwde flitser voldoende. Let er bij gebruik op korte afstand wel op dat de zonnekap op je lens geen deel van het flitslicht tegenhoudt. Tegenwoordig is er een zogenaamde puffer te koop; een kapje dat voor de ingebouwde filter wordt geplaatst en tot doel heeft het flitslicht te verzachten.

Hoekzoeker en rijstzakHet juiste standpunt is in de fotografie van groot belang voor de beeldkwaliteit. Bij kleine planten betekent dat vaak dat ik de camera van het statief haal en op de bodem neerleg. Indien de bodem te modderig of nat is dan ge-bruik ik een klein zakje gevuld met kunststof granulaatkorrels. Ik prefereer dat materiaal

boven rijstkorrels, omdat het zonder proble-men nat kan worden. Overkomt je dat met een zak gevuld met rijst, dan wordt het een dikke drab. Door min of meer op ooghoogte met je onder-werp uit te komen, creëer je een onscherpte voor en achter je hoofdonderwerp. Hierdoor komt dan de plant die je fotografeert veel be-ter tot zijn recht. Daarnaast maak ik graag bij macrofotografie gebruik van grote diafragma’s

als f/4.0 en f/5.6 om een minimale scherpte-diepte te creëren met als resultaat veel sfeer en een meer dromerig beeld. Om een pijnlijke nek te voorkomen, gebruik ik altijd mijn favoriete laag-bij-de-grond at-tribuut: de hoekzoeker. Met deze hoekzoeker

f/7.1, 1/640, ISO 400, 420 mm

Kievitsbloem.



kan ik van bovenaf, onder een hoek van 90 graden, door de zoeker van mijn camera kijken en hierdoor mijn nek in een meer ac-ceptabele positie houden. Wees niet te zuinig bij de aankoop van een hoekzoeker. Bij veel B-merken is de scherpte slecht te beoordelen, met name aan de zijkanten van het beeld. Omdat de camera letterlijk op de bodem ligt, is het mogelijk om met relatief lange tijden nog scherpe beelden te maken. Bij deze lange tijden is het wel raadzaam om met zelfont-spanner of draadontspanner te werken. Het indrukken van de ontspanknop kan bij lange tijden een trilling veroorzaken die dan weer tot onscherpe beelden kan leiden.

Groothoek Bij plantenfotografie denkt men al snel aan een macrolens. Maar ook een groothoeklens kan prima ingezet worden voor plantenfoto-grafie. Juist met een groothoeklens kan je ook de leefomgeving van de plant beter laten zien. Over het algemeen lenen planten die in groe-pen bij elkaar groeien of wat grotere planten zich beter voor dit type fotografie. Probeer met de groothoek ook weer dicht op de planten op de voorgrond te kruipen zodat deze dominanter en groter in beeld

komen, waardoor het beeld wat pakkender wordt. Kleinere diafragma’s als f/11 en f/16 geven meer diepte aan het beeld. Aangezien je bij gebruik van de groothoek het licht op de achtergrond, in het landschap, niet meer kunt sturen, is het belangrijk om bij het juiste licht te fotograferen. Het eerste en het laatste licht op de dag zijn mijn favorieten omdat de kleurtemperatuur warmer is en de contrasten minder. Om wat meer detaillering in de lucht te krij-gen, maak ik ook nog al eens gebruik van een grijsverloopfilter. Deze is aan de bovenkant grijs en aan de onderkant doorzichtig. In het midden zit er verloop zodat de beeldovergang minder abrupt is. De overgang van grijs naar wit plaats je dan bijvoorbeeld op de horizon. Overigens zijn dit soort filters ook te koop met een andere kleur en met een verschillend ver-loop (harde of zachte overgang).

Dubbelbelichting Een aantal camera-modellen is uitgerust met een functie om dubbelopnames te maken. Bij deze functie worden twee of meer opnames door de camera tot één beeld gecombineerd. Het leuke van deze functie is dat er hele leuke effecten mee te bereiken zijn. Pas het echter

f/11, 1/250, ISO 400, 10 mm

wel met mate toe anders wordt het op een ge-geven moment een trucje. Met name bij plantenfotografie is deze functie prima inzetbaar omdat het zachte karakter van de plant naar buiten komt door de meer dromerige sfeer die het dubbelbeeld veroor-zaakt. Over het algemeen belicht ik dan het beeld maar twee keer. De werkwijze is vrij eenvoudig. Nadat ik de dubbelopname functie geactiveerd heb, maak ik eerst een opname met het onderwerp scherp in beeld. Daarna verdraai ik de scherpstelring van de lens waar-door ik een onscherp beeld in de zoeker krijg en maak dan nog een foto. Deze twee foto’s worden dan door de camera gecombineerd. Door deze toepassing legt de camera dus een onscherp beeld over een scherp beeld. Overi-gens is dit effect ook in photoshop te realise-ren, hetzij wat omslachtiger en tijdrovender. Houd bij de dubbelopname bij de onscherpe foto een groot diafragma aan omdat een te klein diafragma de onscherpe vlekken kleiner maakt waardoor het effect minimaal wordt. Overigens werkt dit effect niet optimaal bij ieder objectief. Je hebt namelijk een objectief nodig waarbij de onscherpte duidelijk zicht-baar is in de zoeker. Bij bijvoorbeeld groothoe-kobjectieven is de onscherpte voor het tweede,



LINKS - Deze gevlekte orchissen fotografeerde ik met invulflits en een groothoeklens.RECHTS - Voor deze moerasgladiool koos ik een laag standpunt zodat de lucht de achtergrond wordt. Ook hier werd ingeflitst.

f/18.x, 1/80, ISO 200, 11 mm

onscherpe beeld te gering. Macro-objectieven daarentegen zijn weer prima inzetbaar als ook veel tele- en telezoomobjectieven.

Witte achtergrond Drie jaar geleden kwam ik ze voor het eerst tegen: de foto’s die ‘Wild Wonders of Europe’-collega Niall Benvie had gemaakt voor het pro-ject in Oostenrijk. Foto’s van dieren en planten tegen een witte achtergrond vormden krach-tige beelden die me bijbleven. De techniek is niet nieuw en de beroemde fotograaf Richard Avedon benutte bij zijn portretten van mensen al de visuele impact van zuiver wit. Het beeld van een pure witte achtergrond isoleert het onderwerp van zijn omgeving, laat duidelijker vormen en details zien en werkt visueel zeer sterk. Een gegeven waar bijvoorbeeld in de reclamewereld al lang zeer goed gebruik van wordt gemaakt. Het idee om dit soort beelden met beperkte hulpmiddelen in de vrije natuur te kunnen maken, sprak me zeer aan. Ik gebruik hiervoor een zeer eenvoudige, maar doeltreffende techniek. Een wit karton doet dienst als achtergrond en een witte paraplu gebruik ik om zowel het karton als in dit geval de plant in de schaduw te zetten. Kies voor het karton een mat materiaal om glimplekken te

voorkomen. Het karton plaats ik vaak tegen mijn rugzak of bevestig ik met twee knijpers aan twee houten stokjes. Afhankelijk van het onderwerp en de intensiteit van het licht dat door de paraplu valt, gebruik ik de inge-bouwde flitser om net wat meer kleur in het onderwerp te krijgen. Om het flitslicht niet teveel te laten overheersen, zet ik de flitser op een flitscompensatie van -2 stops. Om de achtergrond mooi wit te krijgen, pas ik op de camerabelichting een belichtingscorrectie toe van + 1,5 stop. Deze laatste correctie is geen vast gegeven, maar is afhankelijk van hoeveel van je hoofdonderwerp het beeld vult. Houd het histogram op de display van de camera in de gaten en zorg dat dit zoveel mogelijk aan de rechterkant komt.

Zwart-wit Sommige planten en bladeren van planten lenen zich ook voor zwart-wit. Met name plan-ten waarbij vormen en lijnen sterk aanwezig zijn, komen bij een zwart-wit beeld sterker uit. De omzetting naar zwart-wit omzetting gaat prima in een bewerkingsprogramma. In bewerkingsprogramma’s zoals Photoshop zijn er wel acht verschillende manieren om tot een zwart-wit beeld te komen, die echter allemaal

redelijk veel tijd vergen, wil je het goed doen.Een softwarefabrikant als Nik software heeft hier op ingespeeld en Silver Efex Pro op de markt gebracht, een plug-in voor Photoshop en Lightroom. Dit werkt veel sneller en intuï-tiever door de schuifregelaars voor helderheid en de simulatie van kleurenfilters. Heel mooi vind ik de simulatie van zwart-wit filmtypes met hun eigen kenmerkende eigenschappen. Wilt u bijvoorbeeld film met grove korrel? Fuji Neopan 1600! Geen probleem want met een simpele klik zie je meteen het resultaat op het scherm dat overigens nog kan worden gefine-tuned. Zelfs het zonesysteem van de meester van de zwart-witfotografie, Ansel Adams, is ingebouwd. Wist u dat Ansel Adams om één foto goed af te drukken meestal twee weken in de doka verbleef ? Dat gaat u met deze plug-in echt sneller af.



BOVEN - Door de onherkenbare achtergrond komt dit Robertskruid beter uit.

LINKS - Om de witte achtergrond wit te krijgen, stelde ik de flitssterkte op +1 stop in. Zo komt de bolderik mooi los van de achtergrond.

RECHTS - Deze opname van chicorei zette ik met Nik Silver Efex om naar zwart-wit.

f/4.5, 1/320, ISO 250, 105 mm

f/13, 1/100, ISO 400, 90 mm f/5, 1/400, ISO 200, 90 mm



AbstractBij abstracte plantenfotografie gaat het niet meer om een herkenbare weergave van de plant, maar is de zeggingskracht van meer belang. Vormen, kleuren en lijnen bepalen dan het beeld en zoals wel vaker bij afwijkend beeld vind je het heel mooi of juist helemaal niet mooi. Werken met weinig scherptediepte door bewust gebruik te maken van een groot diafragma als f/3,2 levert vaak opvallende beelden op. Minder is vaak meer en hier kan de fotograaf zijn verbeelding de volle ruimte geven. Men is niet meer gebonden aan vaste regels en criteria en kan zijn fantasie de vrije loop laten. Eigenlijk is alles mogelijk in de abstracte fotografie van planten. De kunst is wel om een juiste balans te vinden in de verdeling van kleuren, vlakken en lijnen. Ook wat kennis van kleuren is handig. Ieder-een die zich enigszins heeft verdiept in de kleurenleer weet dat complementaire kleuren elkaar versterken. Complementaire kleuren staan tegenover elkaar in de kleurencirkel. Geel en blauw zijn twee van die complemen-taire kleuren. Zodra je dit weet, kun je die

kennis in de fotografie ook gebruiken om je beelden krachtiger te maken. Natuurlijk is het vooral een kwestie van smaak en kan het even duren voordat je het gewenste beeld hebt. Een paar centimeter naar links of naar rechts kan namelijk al weer een heel verschillend beeld opleveren. Vooral veel tijd nemen en dingen uitproberen is dan ook het devies. Grotere bloemen waar je delen van kunt fotograferen lenen zich vaak voor een meer abstracte opname. Vooral als men kan spelen met verschillende kleuren en vlakken komt er vaak aansprekend resultaat uit. Bij kleinere planten kan men gaan werken met grotere di-afragma’s als f/4 om met zeer geringe scherp-tediepte maar een deel van de plant scherp af te beelden.

Less is moreIn de plantenfotografie is men al snel geneigd om beeldvullend te werken: de plant vult het merendeel van het beeld. Dit komt vooral omdat deze manier van componeren vele tientallen jaren gangbaar was. Tegenwoordig zie je echter steeds meer nieuw beeld waarbij

het plantje maar een relatief klein deel van het totale beeld in beslag neemt. Het voordeel van dit soort beeldstijlen is dat men de ruimte om de plant kan gebruiken om het beeld krachtiger te maken. Men kan gaan werken met fraaie structuren, vlakken en kleuren in de ruimte rondom de plant waardoor er, indien goed uitgewerkt, een krachtiger beeld ontstaat. Het gevaar bij deze vorm van fotografie is dat het beeld al snel te rommelig wordt met afleidende elementen. Daarom zijn brandpun-ten vanaf 90 mm in combinatie met grotere diafragma’s als f/3,5 aan te raden. Hierbij is de scherptediepte kleiner waardoor storende voor- en achtergronden onscherp worden. Nog meer dan anders, is men dus genoodzaakt goed op de omgeving van de plant te letten. Vooral door veel tijd voor de opnamen uit te trekken en het plantje onder diverse hoeken en standpunten te observeren kan men tot meer aansprekende resultaten komen. Inzake compositie werkt het vaak goed door de plant links of rechts in beeld te plaatsen, afhankelijk van waar zich de interessante voor- en/of ach-tergrond bevindt.

Een wilde narcis bewijst dat een bloemfoto niet scherp hoeft te zijn.

f/4, 1/320, ISO 250, 105 mm

PRAKTIJK VERANTWOORDE NATUURFOTOGRAFIE


Marc Slootmaekers fotografeert sinds 1975 en heeft dat altijd gedaan met respect voor de natuur. Het welzijn van het onderwerp primeert bij hem

steeds boven de opname. Om ook andere na-tuurfotografen te overtuigen van het belang van een natuurvriendelijke werkwijze, richtte Marc in 1980 samen met Dominique Arnhem de Belgische Vereniging voor Natuurfotogra-fen (BVNF) op, die later werd omgedoopt tot Bond Verantwoorde Natuurfotografie.

Shoot: Waarom was er toen nood aan een vereniging die pleitte voor een gedragscode in de natuurfotografie? Marc Slootmaekers: 1970 was het Europese Natuurbeschermingsjaar, en dat betekende een omslag in mentaliteit. Men werd zich be-wust van het belang van natuurbescherming en er werden almaar meer natuurreservaten opgericht. De belangstelling voor de natuur nam toe, en het aantal mensen dat van de na-tuur ging genieten, groeide snel. Ook trokken steeds meer fotografen de natuur in, gewapend met tele- en macro-objectieven. Deze nieuwe generatie natuurfotografen ge-bruikte echter technieken van de ‘oude school’, zoals nestfotografie of het plukken van planten en het vangen van dieren om ze dan in een stu-dio te fotograferen. Wegens het grotere aantal fotografen, hadden die praktijken een veel zwaardere impact op de natuur dan vroeger en hadden natuurbeschermingsorganisaties terecht kritiek. Om daar iets aan te doen werden in verschil-

lende landen verenigingen voor natuurfoto-grafie opgericht, zoals de BVNF in België. Nog steeds ijveren deze verenigingen voor een verantwoorde vorm van natuurfotografie. Ze proberen dit te bereiken door de fotografen te sensibiliseren en te informeren, en te wijzen op het bestaan van verantwoorde technieken en werkwijzen. Met de komst van de digitale fotografie is het aantal natuurfotografen nog eens exponentieel gestegen en meer dan ooit is het nu dus nodig om te pleiten voor een ge-dragscode.

Shoot: Is het belangrijk dat een natuurfoto-graaf een grondige soortenkennis bezit?M.S.: Eigenlijk wel. Je kan een plant of dier natuurlijk mooi in beeld brengen zonder de nodige kennis over de soort, maar je kan de kwetsbaarheid van je onderwerp of zijn omgeving dan niet juist inschatten. Zo zou bijvoorbeeld een fotograaf een heideorchis die te midden van een plek beenbreek groeit, kunnen fotograferen en daarbij deze laatste vertrappelen, terwijl dit een zeldzame en be-schermde plant is.Met de nodige kennis kan de fotograaf zijn impact op de natuur beter inschatten en zo klein mogelijk houden. Ook zal hij dankzij de nodige kennis voor zichzelf meer fotografische kansen creëren.

Shoot: Voor de natuurfotografie lijkt de conclusie duidelijk: je mag de natuur niet verstoren. Maar wat houdt dit juist in? Waar ligt de grens tussen verantwoord en onverantwoord omspringen met de natuur?

M.S.: Het is moeilijk hier een strak standpunt over in te nemen. De uitersten zijn heel duide-lijk, maar alles tussenin is afhankelijk van de situatie. De fotograaf moet zelf inschatten wat kan en wat niet, met de nodige kennis over en respect voor zijn onderwerp. Niemand zal er een probleem van maken wanneer een foto-graaf wat ‘storende’ grasprietjes wegknipt om een paddenstoel beter te kunnen vastleggen.Maar er zijn natuurlijk ook technieken die dui-delijk niet door de beugel kunnen. Duidelijke voorbeelden zijn: het uitsteken of afknippen van beschermde planten om ze in de studio te fotograferen; het half bevriezen van koudbloe-dige dieren zodat ze niet meer kunnen bewe-gen en makkelijker te manipuleren zijn; het vastbinden van levende prooidieren om een roofdier voor de lens te krijgen; dieren doden om ze als aas voor een fotoshoot te gebruiken; en het vangen en in gevangenschap houden van dieren.Een nuance wil ik hier wel aanbrengen. Het fotograferen van dieren in een reguliere zoo of dierenpark vind ik geen probleem. Wanneer echter wilde dieren gevangen worden om als model te dienen voor betalende fotografen (zogenaamde game-farms) zitten we weer wel op het verkeerde pad.

Shoot: Vogels bij het nest fotograferen, kan dat?M.S.: Ook hier moeten we nuanceren. Er is immers een groot verschil tussen het fotogra-feren van een koolmeesje bij een nestkastje in je tuin, en het maken van nestopnames van een kleine karekiet. In het eerste geval stoor je

Fotograaf of natuurliefhebber?

Verantwoorde natuurfotografieNatuurfotografie wordt steeds populairder – zozeer zelfs dat de natuur eronder lijdt. Hoe beoefen je natuurfotografie met respect voor je onderwerp? • Rhé Slootmaekers


BOVEN: Op deze plek deden eksters zich te goed aan een konijn dat was omgekomen in het verkeer. Door rustig met de auto te naderen kon ik enkele mooie foto’s van de eksters maken. Na ongeveer een uurtje vlogen de eksters plots op en verscheen een buizerd. Ook die liet zich niet door de auto afschrikken en begon te eten.

ONDER: Om deze vliegenorchis voor een rustige achtergrond en zonder storende elementen te fotograferen heb ik een 200mm macro-objectief gebruikt en enkele storende grassprieten weggebogen.


PRAKTIJK VERANTWOORDE NATUURFOTOGRAFIE


het dier totaal niet, terwijl je bij het tweede het nest onvermijdelijk in gevaar brengt.Gelukkig brengt de wetgeving hier hulp. Het is in België en de meeste ons omringende landen namelijk verboden om beschermde planten te plukken of uit te steken en beschermde dieren te vangen, te vervoeren of te verstoren. Ook nestfotografie valt onder die regel.

Shoot: Kan je aan natuurfotografie doen zonder ook maar één element van de na-tuur te storen?M.S.: Nee, dat is onmogelijk. Met elke stap die je zet, vertrap je immers planten. Je kan alleen proberen je impact zo veel mogelijk te beperken. Zo is het misschien geen ramp wan-neer een enkele fotograaf door een kwetsbaar gebied wandelt en oplet waar hij zijn voeten neerzet. Maar als tientallen fotografen regel-matig datzelfde traject volgen of wanneer er groepen kriskras door de kwetsbare biotopen struinen, krijg je wel problemen. Daarom moet je een vergunning aanvragen wanneer je

in natuurreservaten van het Vlaams Gewest of in privé-bezit de paden wil verlaten of met een schuilhutje wil werken.

Shoot: De natuur wordt steeds populair-der, maar ook vaker commercieel ingezet. Vindt u dat een goede zaak?M.S.: Meer publieke belangstelling voor de natuur zorgt voor meer geld en uiteraard volgt de commercie die trend. Kijken we even naar de grote natuurparken in Oost-Afrika. Toen die natuurparken werden opgericht, kwam

het toerisme op gang. De sector genereert veel inkomsten waardoor de parken economisch belang hebben en dus behouden kunnen blij-ven. Mochten er geen toeristen meer komen, dan zou het snel afgelopen zijn met de parken. We moeten echter wel opletten dat de natuur voorrang blijft hebben op het commerciële. Een toevloed aan toeristen kan immers even-eens nefast worden.

Shoot: Eén van de recente ontwikkelingen in dat proces is de verhuur van fotoschuil-hutten, die de laatste jaren overal als pad-denstoelen uit de grond rijzen. Wat denkt u hierover?M.S.: Bij de meeste van die hutten zie ik geen probleem. Wel heb ik mijn bedenkingen bij fotohutten waar grote roofdieren kunnen ge-fotografeerd worden. Er wordt zo veel lokaas gelegd dat het haast niet anders kan dan dat dit het natuurlijk evenwicht uit balans brengt. Erger nog vind ik het wanneer dieren bewust geschoten worden om te dienen als lokaas

voor fotoshoots. Veel fotografen vinden het immers mooier om bijvoorbeeld een steen-arend te fotograferen op een vers gedode vos dan op slachtafval. De meeste fotografen zijn zich er niet van bewust dat die vos daar speci-aal voor geschoten werd – of in het slechtste geval kan het hen gewoon niet schelen.Wanneer uitbaters van dergelijke fotohutten beweren dat ze nooit met speciaal daarvoor gedode dieren werken en alleen verkeers-slachtoffers (roadkill) gebruiken als lokaas, kan ik dat moeilijk geloven. Het is mogelijk

voor een privé-fotohut, maar wanneer een commerciële uitbater wekelijks of dagelijks nieuwe, vrijwel intacte prooien moet aanbie-den, kan het gewoon niet.

Shoot: Vindt u dat door commerciële foto-schuilhutten de essentie van natuurfoto-grafie wordt aangetast? M.S.: In zekere zin wel. Ik ben regelmatig jurylid van natuurfotowedstrijden en telkens krijg je van tientallen fotografen ongeveer de-zelfde beelden binnen: beren in een taigabos, een havik aan een drinkplasje in Hongarije, lammergieren op steeds dezelfde rots… Ori-ginele beelden kan je dit bezwaarlijk noemen, en de creatieve inbreng van de fotograaf zelf is beperkt. Hierdoor missen ze volgens mij de es-sentie van natuurfotografie, die in mijn ogen nog steeds de natuurbeleving is en niet enkel het eindresultaat. Voor de natuur zelf is dit uiteraard geen probleem, zolang men gebruik maakt van verantwoorde hutten.

Shoot: Wie moet ervoor zorgen dat na-tuurfotografie op een verantwoordelijke manier gebeurt?M.S.: Enkel en alleen de fotograaf is verant-woordelijk. Hij moet ervoor zorgen dat zijn foto’s op een verantwoorde manier gemaakt worden. Wanneer hij gebruik maakt van die-ren in gevangenschap of de foto’s heeft ge-manipuleerd dient hij dat te vermelden zodat de toeschouwer of de klant de beelden naar waarde kan schatten.

Shoot : Kan u als besluit kort omschrijven wat een goede natuurfotograaf in uw ogen is?M.S.: Een goede natuurfotograaf is iemand die met de nodige feeling en kennis van het onderwerp kan bepalen hoe ver hij kan gaan zonder negatieve impact te hebben op het on-derwerp en dit dan toch nog op een originele manier artistiek en technisch perfect in beeld kan brengen.

Liefde voor en kennis van de natuur zijn de eerste vereisten voor een goede natuurfotograaf.

46

• Marc Slootmaekers (°1954) groeide op vlakbij de Kalmthoutse Heide. Van zijn grootouders kreeg hij de liefde voor de natuur mee. Dat vertaalde zich later in zijn studie: hij werd leraar biologie. Om zijn lessen en voordrachten te illustreren, begon hij rond zijn twintigste met natuurfotografie. Die hobby werd een passie en groeide geleidelijk uit tot een professionele bezigheid. Zijn foto’s werden gepubliceerd in Feeling, Standaard Magazine, Weekend Knack, Nest, Goed Gevoel, Tuinen van Eden en Eos, en in verschillende boeken. In 1980 richtte Slootmaekers samen met Dominique Arnhem de Belgische Vereniging voor Natuurfotografen op. Hoofddoel van deze vereniging was een natuurvriendelijke vorm van natuurfotografie te promoten, beginnende fotografen hierover te informeren en de uitgeverijen te sensibiliseren. Ondertussen werd de vereniging herdoopt tot Bond voor Verantwoorde Natuurfotografie. natuurfotomarcslootmaekers.be www.bvnf.be

Untitled-60 1 19/04/13 14:26Untitled-2 1 26/04/13 11:22

PRAKTIJK MACROFOTOGRAFIE


MacrofotografieMacrofotografie is niet meteen de meest toegankelijke vorm van fotografie. Zowel qua techniek als qua materiaal brengt het genre verschillende uitdagingen met zich mee. Toch is het één van de meest fascinerende vormen van natuurfotografie, die heel veel nieuwe mogelijkheden biedt. In dit artikel zoeken we naar verrassende en creatieve manieren om het onderwerp in beeld te brengen. • Bart Heirweg - www.bartheirweg.com

Zie het klein


MACROFOTOGRAFIE PRAKTIJK



Wie als fotograaf creatief wil blijven, moet outside the box durven denken. Een haarscherpe en beeldvul-lende foto van een vlinder

of bloem tegen een zachte, egale achtergrond hebben we allemaal wel al eens gezien. Voor wie een ander verhaal wil brengen, loont het om af en toe eens te durven experimenteren. Probeer af te stappen van het standaard close-up beeld en ga op zoek naar andere manieren om diezelfde vlinder of bloem in beeld te bren-

gen. Ga bijvoorbeeld eens een stapje achteruit en laat wat meer van de omgeving zien: het onderwerp hoeft niet altijd beeldvullend afge-beeld worden. Af en toe mag de achtergrond ook wat minder ‘steriel’ door bewust op zoek te gaan naar in-teressante lichten kleurvlekken in voor- en achtergrond. Het is ook mogelijk om verras-sende effecten te bereiken door te spelen met licht en tegenlicht, te fotograferen in high-key of een alternatief standpunt in te nemen. Ma-nieren genoeg dus om het onderwerp op een verrassende manier in beeld te brengen.

BokehElke macrofotograaf heeft wellicht ooit al over ‘bokeh’ gehoord; maar wat verstaat men daar eigenlijk precies onder? Per definitie is ‘bokeh’ de onscherpte in de niet-scherpe delen van een foto. Meer specifiek is het de manier waar-op de lens lichtvlekken weergeeft die buiten het scherpstelvlak liggen. Bokeh wordt onder meer bepaald door het optische ontwerp van de lens en door het gebruikte diafragma. Van sommige lenzen wordt gezegd dat ze een ‘mooi bokeh’ hebben, waarmee fotografen bedoelen dat de onscherpte op de achtergrond mooi overkomt.

Bij macrolenzen is bokeh erg belangrijk, omdat met deze lenzen vaak gefotografeerd wordt met heel beperkte scherptediepte. Om die reden gaat een macrofotograaf niet alleen op zoek naar een interessant onderwerp, maar besteedt hij of zij ook veel aandacht aan de voor- en achtergrond en de manier waarop deze een meerwaarde kunnen geven aan de foto. Om een mooi bokeh te creëren is het belang-rijk dat het patroon, de structuur en de kleur in de voor- en achtergrond in harmonie zijn.

Wanneer het motief te chaotisch wordt of als er te veel verschillende kleurentinten aanwezig zijn, wordt de foto al snel te rom-melig. Een achtergrond van mooi gestructureerd en gelijkgekleurd gras zal een veel mooier resultaat geven dan een wirwar van ver-schillende soorten vegetatie. Als je wat meer van de achtergrond wilt laten zien,

dan moet je vaak een stapje achteruit om het onderwerp minder beeldvullend te fotografe-ren.

Diafragma en bokehDe diafragmawaarde en de daarmee gepaard gaande scherptediepte zijn belangrijk om een mooi bokeh te bereiken. Hoewel je meestal met veel scherptediepte wilt fotograferen om het onderwerp volledig scherp in beeld te brengen, ga je voor een mooi bokeh net met een heel andere scherptediepte fotograferen. Je onderwerp hoeft niet altijd helemaal scherp afgebeeld te worden: wanneer je scherpstelt op de ogen van een dier of op het ‘hart’ van een bloem, krijgt de kijker sowieso de indruk dat alles scherp afgebeeld wordt. Om een mooi bokeh te creëren, ga je dus niet enkel op zoek naar een leuke achtergrond,

Wanneer je in tegenlicht fotografeert, moet je correct belichten.

Tips voor een mooi bokeh• Ga op zoek naar een onderwerp waar voor- en achtergrond mogelijkheden bieden. Let hierbij

vooral op de structuur, het kleur en het patroon van de voor- en achtergrond en vermijd te rom-

melige stukken.

• Wanneer de vegetatie bedekt is met dauwdruppels, krijg je vaak een ‘schitterend’ bokeh wan-

neer je in tegenlicht fotografeert.

• Ga op zoek naar interessante lichtvlekken in voor- en achtergrond en speel met het diafragma

om het gewenste effect te bereiken.

• Fotografeer door de vegetatie heen om een mooi diffuus kader in de voorgrond te creëren.

• Verander je positie of plaats eventueel kleurrijke elementen (bvb. herfstblaadjes) voor en

achter het onderwerp om een pittoresk bokeh te verkrijgen.

BOVEN - Een egaal en gelijkgevormde voor- en achter-grond zoals dit gras zal bij beperkte scherptediepte een mooi bokeh opleveren. Deze foto zegt meer dan wan-neer ik de bloem had geïsoleerd tegen een egaal groene achtergrond.

ONDER - Door herfstblaadjes in de voor- en achter-grond te plaatsen en met beperkte scherptediepte te fotograferen ontstaat een kleurrijk bokeh.


f/4.5, 1/25, ISO 100, 150mm macro op full-frame




maar zal je ook het diafragma zorgvuldig moe-ten uitkiezen om het gewenste effect te beko-men. Bij een lage diafragma-waarde (bijvoor-beeld f/2.8 - f/4) zullen eerder zachte cirkels en vlekken ontstaan. Stel je het diafragma hoger in (bijvoorbeeld f/5.6 - f/8), dan worden deze vlekken sterker afgelijnd en krijg je soms veel-hoeken te zien die de vorm van het diafragma verraden. Aan jou de keuze welke effect je het meest geslaagd vindt.We hadden het tot dusver vooral over de ach-tergrond, maar ook de voorgrond speelt een belangrijke rol. Door bepaalde elementen tus-

sen de camera en het onderwerp in te plaat-sen, kan je vaak een mooi diffuus kader cre-eren dat je onderwerp extra benadrukt. Zoiets gebeurt typisch door tussen de vegetatie heen te fotograferen. Opnieuw is het belangrijk dat de voorgrond qua kleur, structuur en patroon niet te chaotisch wordt: meestal krijg je het mooiste effect bij erg beperkte scherptediepte.

ScherptediepteScherptediepte is de afstand tussen het dicht-ste en het verste punt in de foto die nog scherp

BOVEN - De foto links werd met een groot diafrag-ma (f/5) gemaakt, de rechterfoto met een kleiner (f/11). Door het diafragma anders in te stellen, wordt het lichtvlekkenpatroon in de achtergrond meer uitgesproken. Het rechterbeeld is daardoor veel levendiger dan het ‘steriele’ linkerbeeld.

ONDER - Door laag bij de grond door wat mos heen te fotograferen, kon ik een diffuus kader rondom de paddenstoelen creëren. Om het onderwerp toch vol-ledig scherp in beeld te brengen en voor- en achter-grond mooi diffuus te houden, heb ik een twintigtal beelden met verschillende scherpstelpunten en beperkte scherptediepte (f/2.8) gecombineerd.




worden afgebeeld. De technische uitleg over scherptediepte kan je nalezen in Shoot 23. In macrofotografie is je keuze voor scherptediep-te erg belangrijk.In sommige gevallen wil je het onderwerp toch volledig scherp in beeld, maar gecom-bineerd met een mooi onscherpe voor- en achtergrond. Op zo’n moment kan je gebruik maken van focus stacking, zoals bij de foto van de vliegenzwammen (links) gebeurd is. Door verschillende foto’s te maken met be-perkte scherptediepte, waarbij je telkens het scherpstelpunt iets verder naar achteren legt, kan je het volledige onderwerp scherp

fotograferen, terwijl de rest van de foto mooi onscherp blijft. Het is belangrijk dat je hierbij geen enkel stukje vergeet, want dan krijg je onscherpe stukken of wazige vlekken in het samengestelde beeld.Achteraf kan je al deze foto’s in Photoshop combineren en krijg je een beeld waarbij het onderwerp helemaal scherp is afgebeeld, maar voor- en achtergrond mooi diffuus zijn geble-ven. Hoe je deze beelden samenstelt, kon je lezen in het artikel ‘Op Locatie: Opaalkust’ in Shoot 23. In dat artikel werd van deze techniek gebruik gemaakt bij landschapsfotografie, maar bij macrofotografie blijft deze techniek net hetzelfde.

Licht en tegenlichtIk hoef wellicht niemand meer te vertellen hoe belangrijk licht is bij fotografie en bij ma-crofotografie is dat niet anders. Een foto van een vlinder die frontaal belicht wordt door de opgaande zon is leuk, maar je zou datzelfde onderwerp ook in tegenlicht kunnen foto-

graferen. Daarbij zullen de vleugels van de vlinder mooi oplichten, de randen extra geac-centueerd worden en dauwdruppeltjes in de achtergrond schitteren.Wanneer je in tegenlicht fotografeert, is het belangrijk dat je correct belicht. Raadpleeg daarom steeds het histogram en controleer of de hooglichten niet uitbranden – dat zie je als er tegen de rechterzijde van het histogram een piek ligt. Sommige camera’s kunnen tijdens de weergave van foto’s ook tonen of er uitge-brande hooglichten zijn. Wanneer natuurlijk (tegen)licht het laat afwe-ten, kan je ook met behulp van een zaklamp verrassende resultaten boeken. Hierbij geeft ledverlichting het meest natuurlijke resultaat; al is het vaak even zoeken om de zaklamp goed te positioneren en een mooi natuurlijk effect te realiseren.

SilhouettenIn tegenlicht fotograferen kan nog uitgespro-kener, door volledig tegen de lichtbron in te fotograferen, om zo een silhouet te creëren. Doordat het silhouet sterk afsteekt tegen de zeer felle cirkel van de zon, krijgt het onder-werp alle aandacht. Opnieuw zal de instelling voor het diafragma belangrijk zijn en zowel de grootte en de vorm van de lichtbron be-palen. Bij weinig scherptediepte krijg je een grote ronde cirkel, die verkleint naarmate de scherptediepte of de diafragmawaarde stijgt.

High-keyNog een andere manier om je onderwerp op een creatievere manier in beeld te brengen, is fotograferen in high-key, waarbij je eigenlijk bewust de hooglichten gaat ‘opblazen’. Vaak doe je dat door tegen de lucht/licht in te foto-graferen en sterk te overbelichten. Als je met diafragmavoorkeuze werkt, dien je een posi-tieve belichtingscompensatie van twee stops of meer in te stellen. In de manuele stand kan je gewoon langer belichten door de sluitertijd te verlengen tot je het gewenste effect bereikt.

f/4, 1/100, ISO 200, 150mm macro op full-framef/2.8, 1/320, ISO 200, 150mm macro op full-frame

BOVEN - Links een foto van een dambordje nog voor er zonlicht op het onderwerp valt. Rechts dezelfde foto maar nu in tegenlicht. Je krijgt niet alleen veel meer sfeer, ook het bokeh wordt stukken interessanter.

ONDER - Een porseleinzwam in tegenlicht. Het tegen-lichteffect werd hier met een zaklamp bereikt.

f/9, 1/30, ISO 400, 150mm macro op full-frame



f/2.8, 1/1.250, ISO 400, 150mm macro op full-frame

BOVEN - Deze azuurwaterjuffer krijgt alle aandacht door de zon, reflecterend in het water, achter het onderwerp te positioneren. De beperkte scherptediepte zorgde voor een voldoende grote lichtcirkel en bovendien ook voor een interessant bokeh in de ach-tergrond.

LINKS - Door de opgaande zon achter het onderwerp te plaatsen, bleef enkel een silhouet van de vlinder over. Een groot diafragma zorgde voor een grote cirkel die vlinder en bloem in de kijker plaatst.

High-key kan zelfs bij minder goed weer ver-rassende resultaten opleveren als je tegen de grijze lucht in fotografeert.

VoorbereidingInsecten fotograferen is niet eenvoudig: over-dag zijn ze erg actief en van zodra je dichter-bij sluipt, zijn ze verdwenen. Daarom is het ideale moment voor dit soort fotografie een windstille ochtend na een koude nacht. In-secten zijn koudbloedig en wanneer ‘s nachts de temperatuur flink zakt, zijn ze ‘s morgens zo sterk afgekoeld dat ze nog amper kunnen vliegen. Zolang er geen zonlicht op valt en ze dus niet kunnen opwarmen, blijven ze vaak roerloos zitten. Voor een macrofotograaf is dit het perfecte moment om deze fascinerende en diverse dierengroep in beeld te brengen. Op zo’n moment kan je immers uitvoerig de tijd nemen om het onderwerp op allerlei verschillende manieren in beeld te brengen. Daarnaast kan je ‘s morgensvroeg fotografe-ren in het zachte licht van de opgaande zon en maak je bovendien kans dat het onderwerp nog bedekt is met dauwdruppels.De meeste insecten vind je in de maanden juni tot en met augustus, waarbij juni de groot-ste diversiteit aan vlinders brengt. Ga in die maanden op zoek naar plaatsen met veel bloe-men, bij voorkeur in de nabijheid van water. Dit soort biotopen trekt de meeste insecten aan. Door op de warme uurtjes vooraf enkele ge-schikte gebieden te verkennen, krijg je een goed zicht op wat er allemaal rondvliegt. Zie je op dat moment slechts twee vlinders, dan is de kans erg klein dat je die ‘s morgens terug zal vinden. Vliegen er echter tientallen, dan wordt de kans veel groter dat je er wel eentje treft, verborgen tussen het gras. Probeer tij-dens de voorbereidende fase ook te achterha-len waar er zonnige en beschaduwde stukken te vinden zijn. De zonnige stukken zijn ideaal om te fotograferen in het eerste ochtendlicht, terwijl insecten in de beschaduwde stukken minder snel opwarmen en dus langer inactief zullen blijven.‘s Anderendaags bestaat de uitdaging erin om de insecten terug te vinden. Vele zitten im-mers goed verscholen tussen de vegetatie. Het is belangrijk dat je hierbij rustig te werk gaat en speurend heel voorzichtig door de vege-tatie wandelt. Af en toe eens door de knieën gaan kan helpen om door de vegetatie heen te kijken en insecten en andere onderwerpen gemakkelijker te ontdekken. Als je eenmaal een goed onderwerp gevonden hebt, denk dan eerst even na hoe je dat in beeld wilt brengen en plaats pas helemaal op het einde voorzich-tig je statief neer. Sommige diertjes hebben de neiging zich te verschuilen achter een stengel wanneer ze je hebben opgemerkt. In dat geval

f/2.8, 1/8.000, ISO 50, 150mm macro op full-frame



kan je proberen om met je hand vanaf de an-dere kant, heel voorzichtig in de richting van het insect te bewegen. Vaak hebben ze dan de neiging om zich opnieuw te draaien, zodat ze weer in de richting van de camera zitten. Let er echter wel steeds op dat je het onderwerp niet teveel verstoort!

TechniekVertrouw bij macrofotografie nooit op de auto-focus van je camera. Scherpte is vaak millime-terwerk en de autofocus van je camera zal hier niet voldoen. Manueel scherpstellen is dus de boodschap. Met behulp van de live-view functie, gecombineerd met de zoom-functie, kan je perfect scherpstellen op de ogen van het onderwerp. Bovendien is de live-view ook handig om de compositie te controleren en biedt ze hulp bij het fotograferen uit hache-lijke posities. Veel fotografen vinden een statief bij macrofo-tografie eerder beperkend, maar ik zie alleen maar voordelen. Enkel met een statief kan je ‘s morgensvroeg bij weinig licht fotograferen en hoef je niet de hele tijd de compositie of scherpte bij te sturen. Vergeet niet om de lens-stabilisatie uit te schakelen wanneer je vanaf een statief werkt.Wie niet over een macrolens beschikt kan met behulp van extension tubes of tussenringen ook behoorlijke macro-mogelijkheden uit zijn/haar standaardlens halen. Tussenringen zijn holle ringen die tussen de lens en de camera geplaatst worden en de beeldafstand vergroten. Hierdoor wordt het beeld op de sensor groter en verkleint de scherpstel- en werkafstand. Deze ringen bevatten geen glas,

f/13, 1/60, ISO 150, 150mm op full-frame

BOVEN - Door tegen de lucht in te fotograferen en sterk te overbelichten, kon ik dit high-key beeld creëren.

RECHTS - Door een macrolens te combineren met drie tussenringen ontstond een super-macrolens waarmee ik de onderzijde van een porseleinzwam op een abstracte manier kon fotograferen.

f.22, 4s, ISO 800, 150mm op full-frame

waardoor je niets aan kwaliteit verliest – enkel wat licht. Wanneer je deze ringen combineert met een macrolens krijg je bovendien extreme macro-mogelijkheden die je toelaten om nog meer in detail te gaan, waardoor het mogelijk wordt om op een geheel abstracte manier te fotogra-feren. Gecombineerd met een breedhoeklens krijg je dan weer een heel ander verhaal en kan je relatief kleine onderwerpen toch beeld-vullend in beeld brengen, terwijl je ook een groot deel van de omgeving kunt laten zien.

ConclusieWanneer je de volgende keer bij dag en dauw op pad gaat, op zoek naar insecten die zich gewillig laten fotograferen, denk dan af en toe eens outside the box. Probeer naast haarscher-pe close-up beelden ook eens te experimente-ren met bokeh en scherptediepte, licht en te-genlicht, silhouetten of high-key. Je brengt er niet alleen vaak gefotografeerde onderwerpen op een verrassende manier mee in beeld, maar zet de kijker ook aan het denken, waardoor de foto hopelijk veel langer blijft hangen.

KOOPGIDS MACRO-UITRUSTING


De ideale macro-uitrusting

Kies de juiste apparatuur

Macrofotografie kan spectaculaire resultaten opleveren. Maar als je niet beslagen ten ijs komt, raak je al gauw gedemotiveerd door de vele missers of loop je het risico dat je blijft steken in middel-matigheid. Een rondgang langs de benodigde hardware. • Mark Moed

57

MACRO-UITRUSTING KOOPGIDS


Bij macrofotografie denkt menigeen direct aan dure speciale macro-objectieven. Maar er zijn meer manieren waarop je heel dicht bij je

onderwerp kunt komen. Een ander aandachts-punt, dat nog wel eens wordt vergeten, is het licht. Maar laten we bij het begin beginnen. Bij de camera dus.

CameraVeel compactcamera’s beschikken over een macromodus waarmee je leuke close-ups kunt maken (zie verderop). Toch werkt een spie-gelreflex of een compacte systeemcamera het best. Aangezien het objectief verwisselbaar is, kun je een macrolens monteren. Maar het is ook mogelijk om met behulp van goedkope accessoires zoals tussenringen of een omkeer-ring te werken. Het belangrijkste voordeel van de spiegelre-flex ten opzichte van de systeemcamera - de heldere reflexzoeker - is bij macrofotografie in sommige opnamesituaties een nadeel. Als je de camera vanuit een moeilijke positie moet bedienen, is het namelijk vaak handiger om niet de zoeker maar het lcd-scherm (in de Live View-modus) te gebruiken. Het is nóg beter als je dat scherm kunt uitklappen en verdraaien, zodat je het schermbeeld ongeacht je eigen positie altijd optimaal ziet. Bij het fotograferen van paddenstoelen staat de camera bijvoorbeeld waarschijnlijk op of vlak boven de grond. Als je camera een uitklapbaar scherm heeft, hoef je niet op de grond te gaan liggen om door de zoeker te kunnen kijken. Bij Live View heb je bovendien meestal een 100% weergave van het opge-nomen beeld, en een goede indruk van de belichting. Je kunt op details inzoomen, en dat is heel belangrijk omdat de scherptediepte bij macro extreem klein is. Het is natuurlijk ook een pluspunt dat je het scherm van grotere afstand kunt bekijken - prettig als je stiekem toch een beetje bang voor spinnen bent...

FocusOndanks de geboekte vooruitgang is de scherpstelsnelheid bij Live View op spiegelre-

Macro of close-up?Niet de afstand tot het onderwerp, maar de vergroting daarvan is bepalend of we van ma-cro mogen spreken. Van echte macrofotografie is sprake als het onderwerp op ware grootte of groter wordt vastgelegd door de sensor. Een beestje dat in werkelijkheid 5 millimeter lang is, wordt door de lens met afmetingen van 5 millimeter of groter op de sensor geprojecteerd.Deze afbeeldingsmaatstaf of reproductiefactor wordt als verhoudingsgetal aangegeven op het objectief. Bij een echt macro-objectief is dat minimaal 1:1. Bij een macro-objectief met een afbeeldingsmaatstaf van 2:1 wordt het onder-werp zelfs tweemaal zo groot afgebeeld als in werkelijkheid. Indien het onderwerp kleiner wordt afgebeeld (bijvoorbeeld op halve grootte, oftewel 1:2) spreken we van close-up.

Voor macrofotografie is het handig als je camera een uit-

klapbaar lcd-scherm heeft.

flexen nog wat minder hoog dan op systeem-camera’s. Daarbij komt dat de scherpstelling van veel macrolenzen door de langere scherp-stelslag sowieso wat minder snel gaat. Geen probleem bij het fotograferen van een postze-gel, maar bij een rennende spin grijp je er zo vermoedelijk naast. Bij een spiegelreflex is het dan beter om Live View te laten voor wat het is en de optische zoeker met bijbehorende snelle fasedetectie-AF te gebruiken. Overigens zullen er niet veel fotografen zijn die een andere camera aanschaffen omdat ze zich op macrofotografie gaan richten. Bij spiegelreflexcamera’s hoeft dat ook niet, want of je nu een camera met een full-frame- of een APS-C-sensor hebt, macro-fotografie gaat prima. Bij APS-C-camera’s heb je nog het voordeel dat het onderwerp door de cropfactor groter in beeld komt.

ToebehorenHet belangrijkste macro-accessoire is – na het macro-objectief uiteraard - een statief. In het dichtbijgebied is de scherptediepte extreem klein, en je loopt ook veel kans op trillings-

KOOPGIDS MACRO-UITRUSTING


Met een instelslede (macro-rail) verschuif je de camera naar voor of achter. Foto: Christian Fischer

Vier manieren om een macro-onderwerp te belichten: een ringflitser, een ring met meerdere flitsers, een led-ring, en een led-lamp.

diafragma. Bij een vergrotingsfactor van 1:1 wordt een maximaal diafragma van f/2.8 dus f/5.6. Bij een vergrotingsfactor van 5:1 hou je van een diafragma f/2.8 slechts f/16.8 over. Omdat de scherptediepte zeer klein is bij ma-cro, wil je die bovendien meestal vergroten door een klein diafragma te gebruikenJe kleinste diafragma van f/16 wordt bij 1:1 echter f/32, en laat dus een hele stop minder licht binnen. Bij een vergroting van 5:1 wordt f/16 zelfs een piepklein f/96. Met zo’n kleine diafragma’s kan je bij heel veel zonlicht de sluitertijd nog kort genoeg houden, maar meestal zul je extra licht nodig hebben. Bij macrofotografie worden vaak ringflitsers gebruikt. Zo’n flitser heeft een ringvormige flitsbuis die rond het objectief geplaatst wordt. Hierdoor krijg je een schaduwloze verlichting. Verschillende fabrikanten maken een adapter waarmee je van je gewone opsteekflitser een ringflitser maakt. Er zijn ook ‘schaduwloze’ systemen die met meerdere verstelbare kleine flitsertjes werken, zoals het Wireless Creative Lighting System van Nikon. Bij vaste opstellingen binnenshuis is gebruik van een reflectiescherm om schaduwen op te helderen aan te raden. Om een onderwerp van de achtergrond te isoleren of om de de-tails van een muntstuk zichtbaar te maken, heb je tegenlicht respectievelijk strijklicht nodig. Strobisttechnieken (flitsers los van de camera) of continulicht zoals led-verlichting kan uitkomst bieden. Led-lampen zijn relatief voordelig, verbruiken zeer weinig energie en worden niet warm.

Macro op een budgetMisschien is die fantastische macrolens je uit-eindelijke doel, maar moet je er nog even voor sparen. In de tussentijd kun je alvast oefenen met betaalbare accessoires zoals voorzetlen-zen (zie kader ‘Macro met een compactca-mera’), tussenringen of een omkeerring. Door aanschaf van een setje van drie tussenringen met verschillende formaten, die je afzonder-lijk of gecombineerd kunt gebruiken, kun je echte macrofoto’s maken. Bij actuele tussen-ringen van bijvoorbeeld Kenko blijven AF en automatisch diafragma werken.Een balg is eigenlijk een traploos uitgevoerde set tussenringen op een instelslede. Met een omkeerring bevestig je het normale objectief achterstevoren op de camera, waardoor je bij bijvoorbeeld een 50mm objectief al een afbeeldingsmaatstaf van 1:1 krijgt. Doordat je bij het werkdiafragma fotografeert, is het zoekerbeeld erg donker, wat de (handmatige) scherpstelling bemoeilijkt. Er zijn ook adap-ters waarmee je een objectief achterstevoren op een ander objectief monteert, waardoor nog grotere afbeeldingsmaatstaven haalbaar worden.

onscherpte. Ook hier heb je de keuze uit een degelijk maar zwaar statief en een gemakkelijk mee te nemen lichtgewicht statief dat echter minder ondersteuning biedt. Door toepassing van hoogwaardige materialen, zoals carbon (koolstofvezel), magnesiumlegering en zelfs titanium, lukt het fabrikanten om lichte maar sterke statieven aan te bieden. Een erg nuttig accessoire is de instelslede die je tussen camera en statief plaatst. Met dit hulpstuk kun je de camera via een draaiknop soepel, precies en zonder je statief te hoeven verplaatsen naar voren of achteren bewegen.

Met een kabelontspanner of afstandsbedie-ning voorkom je dat het indrukken van de ontspanknop bij langere belichtingstijden tot trillingsonscherpte leidt.

Extra lichtBij een macro-objectief wordt de zeer korte instelafstand in principe bereikt door het verlengen van de insteltubus (objectieven met inwendige scherpstelling uitgezonderd). Door deze extra ‘uittrek’ gaat de effectieve lichtsterkte omlaag, volgens de formule (dia-fragma) + (diafragma x vergroting) = effectief

59

MACRO-UITRUSTING KOOPGIDS


Met een setje tussenrin-gen kun je echte macro-

foto’s maken.

Een balg is eigenlijk een traploos uitgevoerde set tussenringen op een instelslede.

Macro met een compactcameraHet lijkt ideaal: met een compactcamera heb je geen hulpstukken nodig, want zo’n camera heeft een ingebouwde macromodus, te herkennen aan het bloemsymbool. Na inschakeling kun je tot enkele centimeters of soms zelfs millimeters van de frontlens fotograferen. Het nadeel is echter dat de macrostand aan de groothoekzijde van het zoombereik zit. Hierdoor moet je zo dicht bij het onderwerp komen dat er een aantal problemen ontstaan. Zo komt het onderwerp al snel in de schaduw van de camera, die immers vlakbij is. Veel onderwerpen zoals insecten zullen zich be-dreigd voelen en vluchten, dan wel in de aanval gaan. Verder krijg je een totaal ander perspectief bij deze groothoek close-ups. Het onderwerp wordt verhoudingsgewijs klein afgebeeld en de achter-grond is relatief scherp. Dat kan een bijzonder effect geven, maar meestal wil je juist een groot onderwerp tegen een onscherpe achtergrond. Door aanschaf van een close-uplens die je voor de lens monteert (eventueel met behulp van een adapter) kun je gelukkig wel mooie close-ups in de teles-tand maken. Raynox is de bekendste fabrikant van

voorzetlenzen, maar verrassend genoeg leveren Olympus en Sony sinds kort ook voorzetlenzen voor hun systeemcamera’s. Mooie voorbeelden van foto’s die met een (Raynox-) voorzetlens zijn gemaakt, vind je op http://www.flickr.com/groups/

raynoxdcr250. Zulke opnames hebben - vergele-ken met opnames met echte macro-objectieven - een minder goede scherpte aan de randen en in de hoeken, maar bij de meeste foto’s van insecten en bloemen valt dat totaal niet op.

Voorzetlenzen vormen een voordelige manier om ken-nis te maken met de bijzondere macrowereld.

Dichtbij genoeg? Niet geschoten met een duur macro-objectief, maar met een Sony Cyber-shot met Raynox DCR-250 voorzetlens. Foto: Pawel Bieniewski

f/7.1, 1/125, ISO 80


KOOPGIDS MACRO-OBJECTIEVEN

Macro-objectievenOp veel objectieven staat ‘macro’, maar dat impliceert niet dat dit altijd objectieven zijn die aan de strikte ‘macrodefinitie’ voldoen. Hoe kies je een macro-objectief?

Bij veel ‘macrozoomobjectieven’ betekent de term ‘macro’ gewoon dat je van dichterbij kan scherpstellen. Met een echt macro-objectief (met een maximale afbeeldingsmaatstaf van 1:1 of groter) bereik je echter de beste resulta-ten. Macro-objectieven zijn in tegenstelling tot normale objectieven ontworpen om de beste prestaties bij zeer korte opnameafstanden te leveren. Een macro-objectief kan op hele korte af-standen vanaf de frontlens scherpstellen: de afstand tussen de voorzijde van de lens en het onderwerp kan dus minimaal zijn. Maar dat is niet altijd relevant als je insecten of spinnen wilt fotograferen, want die hollen, vliegen of springen vaak weg als je te dichtbij komt. De brandpuntsafstand van de lens is dan belang-rijker.

BrandpuntenMacro-objectieven zijn er immers in ver-schillende brandpunstafstanden en maten. Doorslaggevend is de vraag welk onderwerp je wilt fotograferen. Gaat het om stationaire onderwerpen zoals bloemen, postzegels en horlogemechanieken, waarbij je probleemloos dicht bij jouw onderwerp kunt komen? Dan is een wat kortere brandpuntsafstand (bijvoor-beeld 50 mm) een goede keus. Met zo’n objec-tief kun je lekker dichtbij werken - handig als je bijvoorbeeld met een verticale opstelling werkt.Bij het fotograferen van schuwe en misschien zelfs gevaarlijke dieren zoals insecten en rep-tielen kun je beter een objectief met een lan-

gere brandpuntsafstand kiezen, zodat je vanaf een wat grotere afstand kunt fotograferen. Zoals gezegd is ook de afbeeldingsmaatstaf een belangrijk kenmerk. Hoe groot het onder-werp vastgelegd wordt, is namelijk niet alleen afhankelijk van de opnameafstand maar ook van het sensorformaat en de brandpuntsaf-stand. Een 100mm-objectief zal het onder-werp bij een gelijkblijvende afstand tweemaal zo groot afbeelden als een 50mm-objectief. Je kunt ook de gelijke afbeeldingsmaatstaf aan-houden. In dat geval heb je een tweemaal zo grote opnameafstand.

Hoe kiezen?Op technisch gebied verandert er bij objec-tieven veel minder dan bij camera’s. Dat geldt nog sterker bij macro-objectieven, die vaak vele jaren ongewijzigd in het leverings-programma van de fabrikant prijken. Het is daarom aantrekkelijk om een tweedehands objectief aan te schaffen. Let daarbij wel op dat het objectief zo nieuw is dat het voor di-gitale camera’s werd ontworpen. Bij ‘analoge’ objectieven heb je een grote kans op een ver-slechterde weergave door reflectie tussen het achterste lensdeel en het filter voor de sensor.Bij aanschaf van een nieuwe macrolens zijn er eveneens aandachtspunten. Zo beschikken de betere macrolenzen over een groter aantal dia-fragmalamellen, die ook nog eens zo gevormd zijn dat er bij diafragmeren een cirkelvormige opening ontstaat. Dit geeft een mooie ‘bokeh’, oftewel onscherpte in de achtergrond.Een stille scherpstelmotor is een voordeel

bij het fotograferen van vlinders en andere schuwe insecten. Veel macro-objectieven zijn van een focus limiter oftewel scherpstelbegren-zer voorzien. Je kiest hierbij via een schakelaar voor het macrobereik of juist voor normale opnameafstanden. Het voordeel is dat het objectief bij moeilijke lichtomstandigheden (weinig contrast) niet steeds het gehele bereik van de minimumafstand tot oneindig hoeft af te leggen.

MerktrouwVoor spiegelreflexen zijn veel macrolenzen beschikbaar. We telden veertig stuks van de bekende merken, waaronder Canon het groot-ste aanbod (zeven) heeft, gevolgd door Nikon (vijf) en Pentax en Sony (elk drie). Je kunt ook kiezen voor de onafhankelijke objectieffabri-kanten zoals Sigma (vijf), Tamron (drie), Toki-na (een) en Zeiss (een), waarvan de objectieven evenwel niet op elke camera passen. Veel van de objectieven hebben een brand-puntsafstand van 100 mm (voor full-frame), maar de speciaal voor de kleinere sensorfor-maten ontwikkelde macro-objectieven hebben vaak een kortere brandpuntsafstand van 30 tot 60 mm. Veel APS-C-fotografen kiezen toch voor een full-frameobjectief, om in de toe-komst gemakkelijker op een full-framespie-gelreflex te kunnen overstappen. Een bijzonder spiegelreflexobjectief is de Canon MP-E F2,8/65 mm 1-5 Macro met een afbeeldingsmaatstaf van 1:1 tot 5:1, waardoor je zeer kleine onderwerpen kunt fotograferen. Het objectief heeft geen autofocus, en door

Op dit moment zijn er nog maar weinig macro-objectieven voor systeemcamera’s.


MACRO-OBJECTIEVEN KOOPGIDS

de grote afbeeldingsmaatstaf en de lage licht-sterkte (bij 5:1) is werken uit de hand bijna onmogelijk. De MP-E kost iets minder dan 1.000 euro, maar Canon heeft ook een voorde-lige (circa 299 euro) macrolens in het assorti-ment. De EF F2,5/50 mm Compact Macro komt standaard tot 1:2 en na aanschaf van de Life Size-converter (of een goedkope voorzetlens) zelfs tot 1:1. Een veelzijdig alternatief voor een standaardobjectief! Over betaalbaar gespro-ken: Nikon en Sony bieden elk een 1:1-ma-crolens aan die speciaal is ontworpen voor spiegelreflexen met APS-C-sensor. De Nikon AF-S DX F2,8/40 mm G Micro Nikkor heeft een verkoopprijs van circa 215 euro, terwijl de Sony DT F2,8/30 mm Macro ongeveer 230 euro kost. De beperking van de compacte systeemcamera is dat er op dit moment (nog) maar weinig ma-cro-objectieven voor verkrijgbaar zijn. Of je nu een systeemcamera van Olympus, Panasonic, Sony, Samsung of Fujifilm hebt, voor elk van deze camera’s is slechts één macro-objectief te krijgen. Voor de Nikon 1 en de Canon EOS M zijn zelfs nog helemaal geen macrolenzen aangekondigd. Het nadeel is natuurlijk rela-tief: hoeveel macro-objectieven heb je nodig? Als je bijvoorbeeld tevreden bent met de Leica Macro-Elmarit F2,8/45 mm DG Asph/Mega O.I.S. (90 mm omgerekend naar full-frame), is er natuurlijk geen probleem. En uiteraard kun je ook veel ‘vreemde’ macro-objectieven via een adapter op je camera monteren. In de meeste gevallen zal je dan wel manueel moe-ten scherpstellen.

Met de Canon MP-E F2,8/65 mm 1-5 Macro kun je met een maximale afbeeldingsmaat-staf van 5:1 fotograferen.

De Nikon AF-S DX F2,8/40 mm G Micro Nikkor is een betaalbaar macro-objectief voor Nikon APS-C-reflexen.

Via een adapter kan je bestaande

macrolenzen gebruiken op een

systeemcamera.


KOOPGIDS MACRO-OBJECTIEVEN

BeeldstabilisatieTot enkele jaren geleden hadden macro-ob-jectieven geen ingebouwde beeldstabilisatie, maar daar komt langzamerhand verandering in. Hoewel je bij macrofotografie vaak een statief gebruikt, is stabilisatie niettemin zin-vol omdat je omwille van de flexibiliteit - een insect heeft ook wel eens haast - soms toch uit de hand wilt fotograferen. Bovendien zijn macro-objectieven weliswaar speciaal ontworpen voor dichtbij, maar ze presteren ook goed bij bijvoorbeeld portret-fotografie. Het is fijn dat je dan (bijvoorbeeld tijdens het fotograferen bij bestaand licht) uit de hand kunt werken. Camera’s waarbij de beeldstabilisatie in de camerabody is in-gebouwd, zijn in het voordeel aangezien de stabilisatie met elk objectief werkt.

Met een lange macrolens, zoals de Sigma F2,8/180 mm, heb je een grotere werkafstand tot je onderwerp.

Naast merkeigen objectieven van de cameramer-ken zelf, zijn er ook third-party macrolenzen.

Voor systeemcamera’s bestaat er een handvol

macro-objectieven.

ONTDEK AL ONZE MAGAZINESNU IN DE WINKEL OF IN ONZE WEBSHOP

P30 WORKSHOPBESCHERM JE PRIVACY MET FREE INTERNET ERASER

P22 DOSSIER INTERACTIEF SPORTEN: FIT MET ZOMBIES

P13 HUAWEI ASCEND W1CHINESE PRIJZEN-KLOPPER IS DE MOEITE WAARD

19 MAART 2013 - NR. 270 VOOR EN

Clickx verschijnt 18 keer per jaar - � 4,99

5 414206 070005

0 1 3 7 0

Afgiftekantoor: Antwerpen X - P 309979

WWW.CLICKX.BE

P70

P16

GETEST

SLIM KLUSSEN IN DE TUINROBOTS & APPS

KOOPGIDSSTREAM JE FOTO’S, VIDEO’S & MUZIEK VAN JE PC NAAR JE TV

MAAK JE VISITEKAARTJE

INTERACTIEFMET LAYAR

WEGWIJS IN DE NIEUWE INTERFACE VAN ITUNES 11

FACEBOOK15 BERICHTEN DIE JE BETER NIET POST OP FACEBOOK

MICROSOFT SURFACEDE IDEALE MOBIELE COMPUTER?

NORTON MOBILE SECURITYDE BEVEILIGING DIE JE SMARTPHONE NODIG HEEFT

P10

P50

P26

P14

P74

P38

MICROSOFT, GOOGLE OF APPLEWIE BIEDT HET BESTE TOTAALPAKKET VOOR PC, TABLET, AGENDA, SMARTPHONE, MULTIMEDIA, MAIL & DOCUMENTEN?

MET

Afgi

fteka

ntoo

r 209

9 An

twer

pen

X -

Erke

nnin

gsnu

mm

er P

9080

37

BP

5414206

310347

01323

jaargang 5 I nummer 23 I verschijnt tweemaandelijks I februari - maart 2013 I 5,99 euro

De eerste tests!Nikon D5200 • Canon EOS M • Sony RX1 • Pentax K5 II • Groothoekzoomlenzen

Cursus scherptediepte

Creatief met (on)scherpteTweedehands fotomateriaal

Zo herken je oplichtersArchitectuurfotograaf Toon Grobet

“Niemand zit op je foto’s te wachten”

Afgi

fteka

ntoo

r 200

9 An

twer

pen

X - E

rken

ning

snum

mer

P50

9441

FWD 47 - Tweemaandelijks Magazine - Mei - Juni 2013 - € 5,99 - www.fwdmagazine.be

5 4 1 4 2 0 6 0 0 0 0 4 0

0 1 3 4 7

BP

WORKSHOPXBMC VOOR BEGINNERS

PRIMEURSONY’S 84-INCH 4K-TV

WORKSHOPBETERE AKOESTIEK IN DE WOONKAMER

EXCLUSIEFSAMSUNG S4 GETESTEn drie waardige alternatieven

GETESTGENEVA WORLDRADIODe beste radio ooit?

Exclusieve televisie van Philips t.w.v. 2.999 euro!

GROTE TV’S GETEST

WIN DEZEDESIGN-TV

DOSSIERDIGITALE TELEVISIEBespaar 20 euro per maand!

50 inch en meer

FWD47_Cover.indd 1 10/04/13 08:40

DISCO

VERY M

AG

AZIN

E - MR

T/APR 20

13 - NU

MM

ER 1 D

ISCOV

ERYCHA

NN

EL.NL / D

ISCOV

ERYM

AG

AZIN

E.BE

KLOPJACHT OP BIN LADENOnthullende details: wat er écht is gebeurd

INSIDE THE GANGSTERS' CODEGANGSTERS' CODEDe gevaarlijkste bendes ter wereld

€ 5,95 MRT/APR 2013 # 001

BPBro

ught

to y

ou b

y D

isco

very

Cha

nnel

BP

€ 5,95

Bro

ught

to y

ou b

y D

isco

very

Cha

nnel

Bro

ught

to y

ou b

y D

isco

very

Cha

nnel

5414206500007

01301

DiscoveryC

hannel.be

Hij moordt met een reden

Bijzonder gewoon

Serie-moordenaars

Experiment: martelen op commando

SCHOKKENDKING OF THE JUNGLEDE AK-47TOP VIJF

MISDADIG GOEDVan crimineel naar mediaster

Afgiftekantoor: A

ntwerpen X

- P 309979

DiM0113_COVER2.indd 1 28/02/13 12:42

Afgif

teka

ntoo

r: A

ntw

erpe

n X

- P40

8466

PC

Maga

zine B

elgië

en N

eder

land

vers

chijn

t maa

ndeli

jks, b

ehalv

e in

juli

I jaa

rgan

g 16

nr. 1

68

168

MET REVIEWS VAN

CHROME INGEHAALD DOOR IEWebbrowsers getest op snelheid P14

DE BESTE FACEBOOK-APPSVan handig tot ontspannend P31

ONLINE DRMEinde van illegale software? P12

COMPUTERS & TECHNOLOGIE

DOE-HET-ZELFDOMOTICAWORKSHOP Gebruik je router als domotica-sturing

SMARTPHONEVERMIST?

TMZIFF DAVIS MEDIATM

AUTHORISED PUBLISHER

DOWNLOAD-PASPerfect voor pc’s zonder dvd-station

VIRTUALISEER CD’S,DVD’S EN BLU-RAYS

Gratis registratie vereist.Zie instructies op de achterkant.

WAARDE: 38 EURO

168_downloadpas.indd 1 18/03/13 09:27

Hier

zat j

e dow

nloa

d-pa

s. Ge

en p

as?

Cont

acte

er o

ns v

ia do

wnl

oad-

pas@

pcm

agon

line.

net

MINI SERVERDropbox vol? Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een

5414206

140845

01368

BP

#168 6,49 EURO

GETEST8 NAS'EN� de ultieme back-up� mediastreaming� videobewaking� web- en mailserver� energiezuinig

PC Magazine België en N

ederland ● m

ei 2013 ● netw

ork attached storage ● m

obile security apps ● cloud-ecosystem

en

� Huawei Ascend W1: daar komen de Chinezen � Datacolor Spyder4 Pro: kleurkalibratie voor elk scherm � Microsoft Surface Pro: de enige échte Windows 8-tablet � Fujitsu ScanSnap iX500: snelle kantoorscanner� LG 29EA93P: 21:9-monitor voor breedkijkers � Creative Sound Blaster Zx: terug van weggeweest

TOT

16 TB

Spoor hem zelf op, en wis je data vanop afstand

PCM_168_Cover.indd 1 25/03/13 11:47

AAN DE SLAG

Aa

n d

e s

lag

- Win

do

ws 8

www.clickx.be

POWERED BY

5414206

070036

01204

BP

Deel 4 €7,49

Samsung recommends Windows 8.

www.samsung.com

The maximizes your office experience.Transform it into a tablet, with the detachable touch sensitive screen.

Easily write right on the screen, with the S Pen.Amazing up to 8 hours of battery life.

Now spread out your office on the go.

C1200XXX_Smart PC Pro_Advertentie_205x270mm_Dr01sp.indd 1 23-11-12 16:58

+

VOOR PC, LAPTOP, TABLET & SMARTPHONE

handige apps voorWINDOWS PHONE

MAKKELIJK INSTALLERENOf upgraden

Snel op weg metHANDIGE TIPS

PraktischeWORKSHOPS

001_001_cover workshopgids4_v2.indd 1 27/11/12 13:57

iPhone Special 2 iPhoneiPhone Special 2 is een uitgave van FWD Magazine I € 5,99

VAN

DE

MA

KER

S VA

N

Doe meer met je iPhone & iPad

Special 2

Praktische gids voor iPhone-gebruikers

KOOPGIDS Een betere hoofdtelefoon voor je iPhone

• 6 workshops Navigeren / Foto’s delen / Kindveilig maken / Beter mailen / Niet storen-functie / Meer met AirPlay

• iPhone 5 getest Hoe goed is de camera?

• Help, mijn iPhone is kapot! Zelf repareren of laten maken?

• iPhone-docks De beste, de duurste, de leukste

• Bedien je tv met je iPhone Gooi die oude zapper maar weg!

5414206

000064

01203

MET 27 ACCESSOIRES & 22 APPS DIE JE MOET HEBBEN!

001_001_iPhone02_cover.indd 1 23/10/12 11:20

P22 DOSSIER INTERACTIEF SPORTEN: FIT MET ZOMBIES

P13 HUAWEI ASCEND W1CHINESE PRIJZEN-KLOPPER IS DE MOEITE WAARD

Clickx verschijnt 18 keer per jaar - � 4,99

5 414206 070005

0 1 3 7 0

Afgiftekantoor: Antwerpen X - P 309979

GETESTSTREAM JE FOTO’S, VIDEO’S & MUZIEK VAN JE PC NAAR JE TV

MAAK JE VISITEKAARTJE

INTERACTIEF

FACEBOOK15 BERICHTEN DIE JE BETER NIETPOST OP FACEBOOK

SURFACEDE IDEALE MOBIELE COMPUTER?

NIET

NORTON MOBILE SECURITYSECURITYDE BEVEILIGING DIE JE DE BEVEILIGING DIE JE SMARTPHONE NODIG HEEFTSMARTPHONE NODIG HEEFT

P10 P26

P14

P74

P38

Afgi

fteka

ntoo

r 200

9 An

twer

pen

X - E

rken

ning

snum

mer

P50

9441

Exclusieve televisie van Philips t.w.v. 2.999 euro!

WIN DEZEDESIGN-TV

CHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IECHROME INGEHAALD DOOR IEWebbrowsers getest op snelheidWebbrowsers getest op snelheidWebbrowsers getest op snelheidWebbrowsers getest op snelheidWebbrowsers getest op snelheidWebbrowsers getest op snelheidWebbrowsers getest op snelheid P14P14P14P14P14P14P14P14P14P14P14P14P14P14P14P14P14P14P14P14P14

DE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSDE BESTE FACEBOOK-APPSVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannendVan handig tot ontspannend P31P31P31P31P31P31P31P31P31P31P31P31P31P31P31P31P31P31

ONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMONLINE DRMEinde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software?Einde van illegale software? P12P12P12P12P12P12P12P12P12P12P12P12P12P12

SMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONESMARTPHONEVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMISTVERMIST????????

MINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVERMINI SERVER Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een Geef jezelf onbeperkte capaciteit met een

5414206

140845

01368

BP

#168#168#168#168#168#168#168#168#168#168#168#168#168#168#168#168#168#168#168#168#168#168#168#168#168#168#168#168#168#168#1686,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO6,49 EURO

Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, Spoor hem zelf op, en wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstanden wis je data vanop afstand

AAN DE SLAG

VOOR PC, LAPTOP, TABLET & SMARTPHONEVOOR PC, LAPTOP, TABLET & SMARTPHONEVOOR PC, LAPTOP, TABLET & SMARTPHONE

Twee voor de

prijs vanéén*

Ontdek & bestel online:• Ontvang je digitale versie

meteen in je mailbox• En krijg het papieren

magazine gratis thuisgeleverd*

• Geen verzendkosten!

BESTELLEN IS MAKKELIJK!

Kies je magazine op http://shop.minoc.com.

Je krijgt onmiddellijk de pdf-versie van het

nummer in je mailbox. Het papieren magazine

gaat de dag nadat je bestelt hebt op de postbus.

Zonder extra verzendkosten!

webshop_Minoc_297x230.indd 1 26/04/13 10:11

WORKSHOP VLINDERS


65

VLINDERS WORKSHOP


Vlinders zijn de mooiste en meest gefotografeerde insecten. Door hun verscheidenheid aan kleuren en vormen zijn het echte fotomodellen. • Swa Bouvé

Gevleugelde schoonheidVlinderfotografie

WORKSHOP VLINDERS


Vlinders vind je overal waar bloemen zijn: van bloemperkjes midden in de stad, tot zeldzaam wordende natuurgebiedjes met hun eigen specifieke vlinder-

soorten. Elke vlinder heeft een leefgebied no-dig waar ze de nodige voedselplanten vinden om hun eitjes op te deponeren. Als die planten verdwijnen, zullen de rupsen die afhankelijk zijn van de specifieke voedselplant sterven en verdwijnt ook de vlindersoort.Als je een bepaalde vlindersoort wil fotogra-feren is het dus belangrijk om de biotoop te kennen waar deze vlinder voorkomt. Zo vind je op de heide het heideblauwtje, het groentje, de heivlinder en het gentiaanblauwtje dat af-hankelijk is van klokjesgentiaan.In het zuiden van België ligt de Calestienne,

een smalle richel van kalksteen die loopt van Trelon in Noord-Frankrijk tot Aywaille bij Luik. Op deze droge en kalkrijke grond groeien tal van bijzondere planten. Je kan hier dan ook heel wat vlindersoorten vinden die elders in België bijna niet voorkomen, zoals het grootgeaderd witje, parelmoervlinders, de weerschijnvlinder, de koninginnepage en nog veel meer.

MateriaalDe beste lens om vlindersopnamen te maken is een goede macrolens. De meeste van deze lenzen hebben een vergrotingsmaatstaf van 1/1. Dat betekent dat je onderwerp op ware grootte wordt afgebeeld op de sensor van je camera.Macrolenzen zijn er met brandpuntafstanden

zoals 60mm,100mm 150mm en 200mm. Voor vlinders gebruik ik een 200mm macrolens. Door de langere brandpuntsafstand is mijn werkafstand tot het onderwerp groter. Werk je met een 60mm, dan moet je veel dichterbij komen en vergroot de kans dat je de vlinder doet opschrikken.Een goed statief is een must. Met een macro-lens bedraagt je scherptediepte slechts een paar millimeter, zodat je niet uit de hand kan werken. Je camera moet op dezelfde hoogte als het onderwerp kunnen staan. Liefst ge-bruik je dus een statief waarvan de poten bijna horizontaal geklapt kunnen worden, zodat je camera laag tegen de grond staat. Een statief zorgt er ook voor dat je met langere sluiter-tijden kan fotograferen. Het gebruik van de zelfontspanner of draadontspanner is aan te raden om trillingen te vermijden.

LichtVeel macrofotografen maken gebruik van flits-licht en halen er heel goede resultaten mee. Zelf ben ik voorstander van natuurlijk licht omdat ik dan perfect weet hoe mijn opnamen er gaan uitzien. Een klein reflectiescherm helpt wel om je onderwerp wat bij te lichten. Je

f/5.6, 1/100, ISO 250, 200mm macro

Een beetje tegenlicht en de bloemen op de achter-grond maken deze opname tot een mooi plaatje.

Als je een bepaalde soort wil fotograferen, moet je de biotoop kennen waar deze voorkomt.

67

VLINDERS WORKSHOP


kan er een kopen in de fotovakhandel, of zelf maken door zilverpapier op een stuk karton te kleven. Een goudkleurig reflectiescherm zorgt voor iets warmere kleuren. Mijn toestel staat meestal op de A-stand (dia-fragmakeuze). Ik stel het gewenste diafragma in, en gebruik de scherptediepteknop op de camera om na te gaan wat scherp of onscherp in beeld komt. Desnoods pas ik het diafragma nog aan.

AchtergrondVeel opnamen van vlinders worden gemaakt met een heel egale achtergrond zonder sto-rende elementen. Maar door slim gebruik te maken van bloemen op de achtergrond kan je kleur brengen in je opnamen en komen de vlinderopnamen veel natuurlijker over.

TijdstipBij zonnig weer is het onbegonnen werk om overdag vlinders te fotograferen. Ze zijn dan veel te actief en het licht veel te hard. Het beste is om overdag een wandeling te maken in de natuur en goed uit te kijken waar de vlin-ders zich ophouden. Als je dan de volgende dag vroeg opstaat, kan je bij het eerste daglicht op zoek naar vlinders die de nacht hebben doorgebracht op gras of bloemen. Ze wachten op de eerste zonnestralen om zich op te war-men. Je hebt dus rustig de tijd om een aantal opnamen te maken. Zo vroeg is het meestal nog windstil, en het licht heel zacht en mooi. Als wat later de zon opkomt en de windt toe-neemt, is het tijd om te stoppen.Is het weer lichtbewolkt, dan heb je de hele dag kans om vlinders te fotograferen. Ze zijn dan niet zo actief, en de wolken zorgen voor heel mooi licht.

BOVEN - Ik fotografeerde de parelmoervlinder frontaal, en gebruikte bloemen op de achtergrond om kleur in het beeld te krijgen.

MIDDEN - Opname gemaakt in de Ardeche: een blauwtje in tegenlicht, opgelicht met een reflec-tiescherm.

ONDER - ‘s Ochtends wachten vlinders op de zon om de dauw op hun vleugels te doen opdro-

gen. Je kan hen dan makkelijker benaderen.

f/6.3, 1/125, ISO 200, 200mm macro

f/11, 1/40, ISO 100, 200mm macro

f/16, 1/13, ISO 200, 200mm macro


De wereld met 90mmBij macrofotografie denk je misschien meteen aan dure lenzen, ringflitsers en allerlei extra hulpmiddelen. Maar om met macrofotografie te beginnen, kan je al aan de slag met een eenvoudige 90mm macrolens. • Koen De Langhe

Macro met één lens

PRAKTIJK MACRO ANDERS


Alle foto’s bij dit artikel foto-grafeerden we met een 90mm macro-objectief, dat je voor 400 euro op de kop kan tikken. We gebruikten het zowel op een

cropcamera als een full-frame model.Met een 90mm kan je natuurlijk geen extreme macrofoto’s maken waarbij je ultrakleine onderwerpen fotografeert zoals bijvoorbeeld de ogen van insecten. Dergelijke foto’s vergen overigens heel wat techniek en worden meest-al in een al dan niet geïmproviseerde studio gemaakt en dus zelden op locatie. Dergelijke ultramacro’s halen hun kracht vooral uit een weloverwogen compositie, mooie kleurscha-keringen en niet in het minst uit hun docu-mentair gehalte. Ze bevatten echter zelden een verhaal.Wil je vooral foto’s maken waarbij er iets gebeurt, of waarbij het decor waarin je het onderwerp fotografeert van groot belang is, dan is een 90 mm macrolens wel weer ideaal. Zeker wanneer je van plan bent om op locatie te fotografen.

Zonder statiefSommige fotografen geraken ontmoedigd door de tegenvallende resultaten bij hun eer-ste experimenten met macrofotografie. Vooral de scherpte laat dikwijls te wensen over. De grote moeilijkheid bij macrofotografie is de beperkte scherptediepte. Wil je het insect zo scherp mogelijk op beeld, dan moet je met een zeer klein diafragma werken. Door de bijhorende lange sluitertijden lukt dit moeilijk zonder statief. En laat dat statief één van de grootste obstakels zijn voor macrofotografie op locatie. Het ligt niet in ieders aard om tij-dens een uitstapje heel de dag een statief mee te sleuren. Bovendien kan het gebruik van een statief je beperken in je standpuntkeuze. Maar wat doe je dan als je onderweg macro-foto’s wilt nemen? Wel, dat kan ook zonder statief. Maar dan wel met een relatief korte

macrolens zoals de 90mm én mits je rekening houdt met bepaalde omstandigheden.Omdat je zo dicht bij het onderwerp zit, levert een kleine beweging van je lens een grote ver-plaatsing op in je beeld. Je kan in vele gevallen beter omgekeerd te werk gaan. In plaats van je onderwerp te benaderen met je macrolens, be-weeg je de tak waarop bijvoorbeeld een insect zit naar je lens toe. Of beter gezegd, naar het punt waarop je reeds scherp hebt gesteld. Je kan ook omschakelen naar manuele scherp-stelling. Door deze methode toe te passen kan je de beweging veel beter controleren. Een sta-tief lijkt hier aanbevolen, maar om praktische redenen zal je dikwijls naar een alternatief moeten zoeken. Dat kan je eigen lichaam zijn, op voorwaarde dat je kan steunen tegen een boom of stevige tak, of gewoon de grond. Zo heb ik al veel foto’s genomen waarbij ik met mijn rug op de grond lig en de camera op mijn oogkas rust. Vervolgens beweeg ik met mijn vrije hand de tak waarop het insect zit, naar me toe. Je kan het jezelf ook wat gemak-kelijker maken door het takje gewoon door te knippen. Je doet er de natuur echt geen kwaad mee. Een andere en veel gebruikte techniek voor maximale stabiliteit is het fotograferen vanop buikligging, met je camera steunend op een rijst- of pittenzak. Ook dan is het handiger om het onderwerp met je vrije hand naar het scherpstelpunt te bewegen in plaats van om-gekeerd. Ook je eigen fototas kan fungeren als

alternatief voor een rijstzak. Voor alle duidelijkheid, niets kan een degelijk opgesteld statief helemaal vervangen. Voor de beelden in dit artikel, gebruikte ik geen statief en geen flitslicht, maar ik had wel lichtom-standigheden waarbij ik kon werken met slui-tertijden van minstens 1/250.

Op stapDe 90mm is een lichtgewicht, maar ze is niet ideaal om schuwe insecten mee te fotografen. Voor vlinders en libellen heb je over het alge-meen langere macrolenzen nodig en dan is een statief overigens zo goed als onmisbaar. Je zal met een 90mm lens je aandacht moeten richten op de iets minder schuwere soorten.Laat ons beginnen met de vliegen. Sommige soorten kan je heel gemakkelijk benaderen met een korte macrolens. Vliegen zijn even fotogeniek als afstotelijk. Het is maar zoals je ze wilt bekijken. De natuurliefhebber in ons is zeker en vast verwonderd over de bijzondere bouw van het beestje, maar eenmaal aan tafel wensen we elk exemplaar naar de andere we-reld. We willen niet weten waar ze als larve het levenslicht zagen.

BOVEN - Wants en prooi

RECHTSBOVEN - Gaasvlieg

RECHTSONDER -Vlieg op vlaai



f/13, 1/500, ISO 500, 90 mm op full-frame

f/10, 1/1.600, ISO 640, 90mm op full-frame


MACRO ANDERS PRAKTIJK

Als je ze echter van dichterbij bekijkt, dan moet je toch toegeven dat ze best wel interes-sant zijn. Neem nu de strontvlieg. Ze lijkt wel van goud gemaakt. Je moet eens vanuit buikligging (zorg voor reservekledij) een koei-envlaai bekijken. Er gebeurt daar van alles. Allerlei soorten kevertjes lopen van het ene holletje naar het andere. Wormen komen hier en daar aan de oppervlakte en naast stront-vliegen vertoeven er ook veel andere vliegen. En zolang je niet in tegenwind fotografeert, valt de geur best wel mee…Ook rottend fruit op de grond kan bijzondere beelden opleveren. Meestal zitten die vol met vliegen en mieren. Het zijn omstandigheden waarbij het gebruik van een statief niet aan de

orde is. Met een rijstzak kan je hier veel beter uit de voeten.

SprinkhanenJe hebt gelukkig ook insecten met een grotere aaibaarheidsfactor. Zeker wanneer je ze kan bekijken door een macrolens. Sprinkhanen zijn bijvoorbeeld gezegend met zo’n grappig kopje dat alleen al het uiterlijk garant staat voor een geslaagd beeld. Ze zijn over het al-gemeen meesterlijk gecamoufleerd en dus moet je al wat geluk hebben om er eentje te ontdekken. De diertjes laten zich gemakkelijk benaderen en zijn erg geliefd bij macrofoto-grafen. Knip eventueel het takje waarop de sprinkhaan zit, door en zoek een geschikte achtergrond. Zorg voor een goed steunpunt zoals een boom waartegen je arm kan rusten. Het grote voordeel van een korte macrolens is dat je gemakkelijk met één hand kan foto-graferen en extra stabiliteit kan winnen door de lens deels te ondersteunen door de andere hand die de tak vast heeft.

SpinnenWe hoeven ons niet te beperken tot insecten. Ook spinnen zijn dankbare onderwerpen. Spinnen zijn wellicht voor sommigen onder ons echte griezels. Wie echter lang genoeg naar de ogen van dit diertje kijkt – en je hebt meestal ruime keuze – kan er met wat fantasie toch menselijke trekjes in herkennen. Wat ‘denkt’ zo’n diertje in feite wanneer je in de buurt komt met een macrolens? Sommige spinnen laten zich zeer gemakkelijk benade-ren en blijven je bovendien lange tijd onbe-weeglijk aanstaren. En dat is natuurlijk mooi meegenomen. We hebben bij spinnen alle tijd om nauwkeurig scherp te stellen – uiteraard op de ogen.

CamouflageDe achtergrond is bij macrofotografie van groot belang. Ze bepaalt mee de sfeer van het beeld. Door te spelen met scherptediepte en kleurencombinaties zorgen we ervoor dat het onderwerp mooi los komt van de achtergrond.

LINKSBOVEN - Sprinkhaan op blad.

LINKSONDER - Stel scherp op de ogen.

ONDER - Het onderwerp hoeft niet altijd af te steken tegen de achtergrond.

f/11, 1/200, ISO 500, 90mm op full-frame f/16, 1/400, ISO 400, 90mm op cropcamera

PRAKTIJK MACRO ANDERS


SlakkenAls insecten of spinnen je steeds te snel af zijn, ga dan eens op zoek naar slakken. En dan nog liefst de huisjesslak. Geen tuin die ervan gespaard blijft. Je zal dus niet zo lang moeten zoeken naar geschikte exemplaren. Het is een geweldig leuk diertje om te mee te gaan experimenteren met scherptediepte en stand-puntkeuze.

TipsIn vochtige natuurgebieden zie je vroeg in de ochtend veel insecten een zonnig plekje op-zoeken waar de ochtenddauw op hun lichaam kan opdrogen. De dauwdruppels vormen een hinderlijke ballast waardoor ze niet zo snel weg vliegen wanneer je de diertjes van nabij wilt fotograferen. Nadeel is wel dat de lichtin-tensiteit zo vroeg in de ochtend niet ideaal is. Bij dit soort opnames is een statief zo goed als onmisbaar. Je kan natuurlijk ook de gevoelig-heid opdrijven.Overmatig copulatiegedrag is een opvallend kenmerk bij tal van insecten. Het lijkt dan wel of ze niet anders te doen hebben. Een duwtje links of rechts omwille van de compositie deert hen zelden. Als ware acrobaten herstel-len ze steeds hun evenwicht. Wordt het uit-eindelijk iets te warm onder hun pootjes, dan vliegen ze simpelweg met hun tweetjes naar een andere struik en kan je daar eventueel een nieuwe poging wagen.Ook insecten die zich te goed doen aan de nectar in de bloemen zijn een dankbaar onder-werp. Uiteraard denken we onmiddellijk aan bijen en hommels. Maar ga ook eens op zoek naar de prachtige penseelkever die zich net als vele andere kevers zeer gemakkelijk laat benaderen.Het is een dijk van een cliché, maar er opent zich echt wel een nieuwe wereld wanneer je met macrofotografie begint. Je zal dikwijls na de opname benieuwd zijn naar wat je nu pre-cies waargenomen hebt. Eenmaal thuis begint het opzoekingswerk.

effectief naar gelang de omgeving op enkele dagen van kleur te kunnen veranderen. Scha-keringen tussen wit, lichtgroen en geel. Je ziet ze amper, maar ze zitten met honderden in je tuin. Kijk maar eens tussen de bloemblaadjes van de margriet of van een roos. Ook wantsen beschikken over voortreffelijke camouflage-technieken.

Maar ook het tegenovergestelde kan leuke resultaten opleveren. Dan begeven we ons op het terrein van de camouflagetechnieken waarvoor tal van insecten en spinnen bekend zijn. Er is bijvoorbeeld een krabspinnetjes-soort die zich meesterlijk goed kan camoufle-ren; ze heet niet voor niets de kameleonspin. Ze dankt haar naam aan het vermogen om

f/10, 1/1.000, ISO 500, 90mm op cropcamera

LINKS - Gehoornde metselbij

RECHTSBOVEN - Soldaatjes

RECHTSONDER - Waterjuffer


f/ f14, 1/200, ISO 400, 90mm op cropcamera



Macrofoto’s op topniveau

Gevorderde technieken


Macrofoto’s op topniveau

Een ambitieuze fotograaf wil zichzelf graag onderscheiden van de rest. Dat kan door andere technieken te gebruiken of bestaande technieken anders toe te passen. Hoe zorg je ervoor dat jouw macrofoto’s opvallen? • Maxim Piessen

TECHNIEK MACROFOTOGRAFIE


Macrofotografie is een prachtig onderdeel van de fotografie. Maar zelfs als je de techniek ervan beheerst, is het niet al-tijd eenvoudig om een foto te

maken die opvalt tussen de honderden foto’s van libellen langs een waterplas en witjes op een bloem.

LichtAangezien een foto niets anders is dan de ver-taling van licht, is licht een essentieel ingredi-ent bij het maken van een foto. Vele mensen zijn trots dat ze hun foto’s nemen met natuur-lijk licht. Ik denk daar anders over. Natuurlijk licht kan erg mooi, warm en zacht zijn, maar je hebt er nauwelijks controle over. Ik doe aan macrofotografie en kan heel mijn miniatuurwereldje manipuleren. Als de com-positie niet goed is, verplaats ik de camera enkele millimeters – en de foto ziet er al hele-maal anders uit. Zit ik opgescheept met een

lelijke achtergrond? Geen probleem, ik neem een voorwerp in de kleur die ik wil en ik plaats het achter mijn onderwerp. Zoals je merkt, kan je enorm veel zaken met weinig moeite aanpassen. Waarom zou je dan geen meester mogen zijn over je eigen licht?

FlitsersIk gebruik verschillende lichtbronnen, maar werk het vaakst met losse flitsers. Vele macro-fotografen hebben nog nooit met een flitser gewerkt. Ze fotograferen steeds bij natuurlijk licht en krijgen zo mooie (maar vaak saaie) beelden. Als ze al wel met een flitser gewerkt hebben, was het met een ringflitser of met hun externe flitser die ze bovenaan hun camera monteerden.Beide leveren niet bijster creatieve beelden op. Bij het gebruik van een ringflitser krijg je snel zeer platte beelden die overal hetzelfde belicht zijn. Wanneer je een gewone flitser gebruikt, flits je vaak voorbij je onderwerp omdat de focusafstand bij macrofotografie in het alge-

meen klein is.Een betere oplossing hoeft niet duur te zijn. Natuurlijk kan je veel geld geven aan een gespecialiseerde macroflitser zoals de twin flash van Canon, maar het kan ook goedkoper. Zelf heb ik twee tweedehands Canon 430EX II aangekocht, een draadloze triggerset op eBay gezocht en zelf een bracket gebouwd waarop ik de flitsers kon monteren. Het geheel heeft me 400 euro gekost, de helft van de Canon twin flash die ik dan nog alleen voor macrofo-tografie had kunnen gebruiken.

Plaatsing Als je frontaal flitst, krijg je een erg ‘plat’ beeld. Dat kan natuurlijk de bedoeling zijn, maar vaak is een dynamisch beeld krachtiger. Het verschil tussen een plat of dynamisch beeld zit hem in de plaatsing van je flitser. Je kan de prachtige vorm van insecten of bloemen helemaal tot hun recht laten komen door er een silhouet van te maken. Dat klinkt

moeilijker dan het is. Je neemt een groot blad wit papier en plaatst je flitser erachter. Je on-derwerp komt tussen het papier en de camera. Je hoeft nu enkel af te drukken en je silhouet wordt gevormd. Om delen van een insect zichtbaar te maken die je met het blote oog niet kan waarnemen, moet je opnieuw de flitser achter je onderwerp plaatsen. En voorbeeld: als een mier drinkt, zwelt haar achterlijf op. Als je de flitser achter de mier plaatst, zal het flitslicht door het ach-terlijf van de mier gaan. Ik liet een mier een mengsel van water, suiker en rode siroop drin-ken en fotografeerde haar met deze techniek. Zo zag je de rode kleur ook in het achterlijf.Je kan de flitser ook onder je onderwerp plaat-sen. Zo’n set-up kan mooi zijn bij een insect dat op een bloem zit. Al zit je hier wel met een probleem: de bloem zal het licht blokkeren zo-dat het insect onderbelicht zal zijn. Ik stootte tegen dat probleem aan toen ik een bidsprink-haan op een bloem fotografeerde. Op zo’n moment moet je creatief denken. Ik heb een

ronde make-up spiegel van mijn zus genomen en deze boven de bloem gehangen. Zo werd er toch nog genoeg licht weerkaatst zodat de bidsprinkhaan mooi belicht werd.

Zacht flitsenSommige fotografen vermijden flitslicht omdat het hard overkomt. Anders verwoord: flitslicht geeft harde schaduwen en – als je niet uitkijkt – uitgebrande plekken. Dat wil je als fotograaf te allen tijde vermijden. Je kan flitslicht zelf al verzachten met behulp van een diffuser. Je kan een dure diffuser kopen, of er zelf een maken. Eerst had ik voor 3 euro een diffuser gekocht op eBay, maar die had een rechthoekige vorm en gaf niet zo’n mooie reflectie in bijvoorbeeld spinnenogen. Ik besloot er dan zelf eentje te bouwen. Mijn diffuser moest mooie rondin-gen hebben zodat hij voor betere reflecties zou zorgen en hij moest me toelaten de kleur van mijn licht te kiezen. Na heel wat denkwerk ben ik als volgt te werk gegaan. Ik heb een olijfpotje genomen, dit binnenin vol zilver-papier gekleefd. Dan heb ik een doorzichtige microgolfovenfolie over de opening (waar het deksel oppast) gelijmd. Het resultaat is een diffuser die je helemaal kunt modificeren. Tussen de folie en het deksel leg ik het materi-aal dat ik wil gebruiken, en zo kan ik verschil-lende soorten licht voortbrengen.Een diffuser moet voor mij meer kunnen dan het licht verzachten, hij mag het ook aanpas-sen. In Italië vond ik een prachtig springspin-netje dat ik in een wit plastic bekertje heb laten lopen. Door dat bekertje had ik meteen een mooie witte achtergrond. Maar hoe kon ik de belichting juist krijgen? Aangezien ik met een erg grote vergroting werkte, had ik omwille van het extreem kleine diafragma een grote hoeveelheid licht nodig. De enige mogelijkheid was om door het bekertje heen te flitsen. Achteraf gezien, gaf dit een erg leuk resultaat. Doordat het hele bekertje oplichtte, reflecteerde de opening ervan in de ogen van de springspin. Door deze reflectie leek de spin wel pupillen te hebben.

BladerenIk heb ook al door bladeren geflitst. Op een dag was ik gaan wandelen en zag ik op de grond een verdord, omgekruld blad met

Om delen van een insect zichtbaar te maken die je met het blote oog niet kan waarnemen, moet je de flitser achter je onderwerp plaatsen.

BOVEN - Deze mier drinkt een mengsel van water en siroop. Door langs achteren te flitsen zie je dit mengsel duidelijk in het achterlijf.

ONDER - Deze springspin loopt in een wit bekertje. De flitser doet het bekertje helemaal oplichten. Zo ontstond de ronde reflectie in de ogen.



daarin een trilspin met eitjes. Trilspinnen eten niet totdat hun eitjes uitkomen. Een trilspin-moeder vertoont dus een extreem bescherm-gedrag. Dat wou ik in de foto weergeven door een speciale sfeer te creëren. Ik heb door het blad heen geflitst. Op deze manier kreeg het licht een erg warme kleur en leek het wel alsof de trilspin zich in een scène uit een film be-vond. Missie geslaagd.Na wat meer experimenten met flitsen en bla-deren heb ik die techniek gecombineerd met de eerder beschreven silhouettechniek. Maar in plaats van een wit blad hield ik een blad van

een boom achter het insect. In Kroatië vond ik een volwassen mierenleeuw op een blad. Wat die dieren zo speciaal maakt, zijn de prachtige vleugels. Die heb ik proberen te benadrukken door de silhouettechniek toe te passen. Het licht vertrok uit mijn flitser, ging door het blad en werd groen. Het groene licht werd dan gro-tendeels geblokkeerd door de mierenleeuw, maar een stukje werd doorgelaten door de vleugels. Daardoor zie je de mooie structuur van de vleugels.Zoals eerder vermeld, beschik ik over twee flit-sers. Af en toe maak ik hier ook gebruik van. In Kroatië vond ik een grassprinkhaan en de situatie leende zich ertoe de laatst beschreven silhouettechniek toe te passen. Ik stuurde het licht dus door een blad en kreeg mooi groen licht. Het enige nadeel was dat de sprinkhaan geen licht doorliet, waardoor hij onderbe-licht was. Dat kon ik oplossen door met mijn tweede flitser langs voren te flitsen. Met de nieuwe opstelling was de sprinkhaan wel goed belicht, maar was ik het mooie groene licht

kwijt. Ik heb toen snel geïmproviseerd – zo’n sprinkhaan blijft immers niet zitten wachten – en ook voor de tweede flitser een groen blad geplaatst. Zo kreeg ik een foto met de belich-ting die ik voor ogen had.

Ander lichtAls je al je geld in je camera en macrolens hebt gestoken en niets meer over hebt om een flitser te kopen, kan je nog altijd mooie platen maken met fietslichtjes of bureaulampen. Let wel op, bij flitsers heb je kort en krachtig licht en kan je korte sluitertijden gebruiken om bewegende onderwerpen vast te leggen. Als je een ledlampje of een bureaulamp gebruikt, zal je met een langere sluitertijd moeten werken. Dit betekent dat je geen bewegende onderwer-pen kan vastleggen en dat je met een statief zal moeten werken. Als je dit niet graag doet, raad ik je aan om verder te sparen voor een flitser.Als je dergelijk continulicht gebruikt, maak de omgeving waarin je werkt dan zo donker

LINKS - In dit beeld probeerde ik het beschermende karakter van een moeder trilspin weer te geven door door het dorre blad te flitsen.

RECHTS - De grassprinkhaan wordt belicht met een flitser langs achter en een flitser langs voor; beide flit-sers worden verzacht door een groen blad.

f/6.3, 1/80, ISO 100, 100mm op cropcamera f/3.2, 1/160, ISO 100, 100mm op cropcamera


MACROFOTOGRAFIE TECHNIEK

mogelijk. Anders zal het omgevingslicht het effect van je lampjes te niet doen. Plaats je camera stevig zodat deze niet kan bewegen. Dit kan je doen door een statief te gebruiken. Als je erg laag tegen de grond fotografeert, gebruik je het best een rijstzak. Zelf gebruik ik een kersenpitkussen in een plastic zak, dit werkt even goed!Zodra je camera stevig staat, kan je focussen op je (onbeweeglijke) onderwerp. Als je onder-werp scherp in beeld is gebracht, plaats je je lichtjes en experimenteer je ermee. Het beste is om deze techniek te oefenen met een bloem en wat te spelen met de afstand tussen de bloem en de lichtjes, de plaatsing van de licht-jes en de hoeveelheid lichtjes. Over het alge-meen, zal je een lange sluitertijd en een groot diafragma (kleine f-waarde) nodig hebben.De eerste keer dat ik deze techniek toepaste, was bij het fotograferen van vlindereitjes. Ik wilde een speciale sfeer toevoegen aan de foto. Ik plaatste de eitjes op een blad, en daaronder plaatste ik een ledlampje. Achter de eitjes

zette ik een groot blad en met daarop nog een ledlampje. Dat lampje had ik zo gericht zodat de achtergrond vlak achter de eitjes het hel-derste was. Op deze manier wordt de aandacht naar de eitjes gezogen. Ook halogeenlampen zijn erg geschikt voor creatieve macrofotografie. Ze hebben al iets meer kracht, waardoor je met snellere sluitertijden kan werken. Ook geeft een hal-logeenlamp een warme sfeer aan je foto’s. Af-gelopen jaar heb ik een serie gemaakt waarbij ik alleen gebruik maakte van een bak water en twee bureaulampen. Het water zorgde voor een mooie reflectie en de halogeenlampen voor het mooie warme licht. Voor een van de foto’s uit deze reeks gebruikte ik een krekel als onderwerp. Krekels zijn actieve insecten, dus je hebt een korte sluitertijd nodig om ze scherp vast te leggen. Omdat ik werkte met halogeenlampen, kon ik geen hoge sluitertijd gebruiken en moest ik geduldig wachten tot de krekel enkele seconden stil bleef zitten.

Insecten temmenMacrofotografie is net iets anders dan model-lenfotografie. Een model kan je vragen om haar hand nog een halve centimeter naar rechts te verplaatsen. Insecten luisteren niet, je mag nog zo hard roepen als je wil. Het beestje zal misschien wel bewegen, maar dat zal dan een gevolg zijn van de luchtstroom die bij het roepen vrijkomt.Een insect kan je vergelijken met een jong kind: ze doen alleen wat je wil als je ze iets lek-kers geeft. Een mier kan je stilhouden door ze suikerwater te geven. Dat is niet zo moeilijk:

LINKS - Het mooiste aan mierenleeuwen zijn de vleu-gels. Die heb ik proberen weer te geven door het insect als silhouet in beeld te brengen.

RECHTS - Door deze cicade met mijn handen te bena-deren, stuurde ze naar de juiste plek zodat ik een mooie compositie en scherpte verkreeg.

f/5.0, 1/100, ISO 100, 100mm op cropcamera f/5.6, 1/80, ISO 100, 65mm op cropcamera



Creativiteit Je kan de beste tennisracket en een perfecte techniek hebben, maar nog steeds enkele matchen verliezen. Om je écht te onderschei-den, zal je creatief uit de hoek moeten komen. Het is net hetzelfde bij fotografie: je moet een creatieve kijk op de dingen hebben. Je kan dit ook leren door te kijken naar alledaagse din-gen en je af te vragen hoe je die onderwerpen kunt combineren zodat ze een speciaal beeld opleveren.Ik had dat inzicht bij ‘papier’ en ‘insecten’. De elegantie van zowel papier als insecten sprak me erg aan. Ik wou die twee combineren. De eerste proef was een groene bidsprinkhaan op een papier. Het grootste probleem was om de belichting juist te krijgen. Uiteindelijk heb ik onrechtstreeks geflitst via een ander vel wit papier. Zo werd het licht goed verstrooid en werden zowel de bidsprinkhaan als het papier perfect belicht. Ik kreeg heel wat positieve reacties op die fo-to’s en besliste om een serie te maken waarin wandelende bladeren gecombineerd worden met papier. Dat is niet zo moeilijk; je neemt een papier, zet er een wandelend blad op en maakt een foto. Maar om dit gegeven iets crea-tiever te benaderen, had ik mezelf de opdracht gegeven om humor in de foto’s te leggen. Humor in foto’s brengen, is niet zo gemakke-lijk. Maar het tilt je foto’s wel naar een hoger niveau. Er is niets leukers dan mensen te doen lachen met een foto. Bovendien zullen ze zich de foto langer herinneren. Gewoon door wat te spelen met papier en schaar heb ik enkele leuke resultaten kun-nen behalen. Zo heb ik een trapje uit papier gemaakt waarop ik een wandelend blad naar boven liet klimmen. Ik fotografeerde het he-lemaal onderaan in beeld zodat het leek alsof het beestje nog een enorm lange weg af te leg-gen had. Ook zag ik een leuke woordspeling: ‘wande-lend blad en blad papier’. Ik kwam dus op het idee om deze twee elkaar te laten imiteren. Door een klein papiertje te krullen, lijkt het wel alsof het blad papier het wandelend blad probeert te imiteren. Een bijpassende titel was dan ook snel gevonden: de imitator. Het werd de openingsfoto van dit artikel.www.maximpiessen.com

Studenten staan niet graag vroeg op. En aan-gezien ik een student ben, pas ik de beschre-ven methode dus niet zoveel toe. De dauw-druppels moet ik dus ook missen. Maar omdat ik die wel mooi vind, heb ik een alternatief gezocht. Tweemaal per week moet ik mijn insecten (die ik in terraria houd) besproeien met water. Ik merkte op dat er waterdruppels ter grote van dauw achterblijven. Vooral bij de bidsprinkhanen geeft dat mooie beelden. Met deze sproeitechniek heb ik een foto kunnen maken die het effect van de druppeltjes duide-lijk illustreert: de druppeltjes vergroten netjes de facetten van de bidsprinkhaan.

Insecten sturenJe kan insecten geen instructies geven, maar dat wil niet zeggen dat je hen niet kan sturen. Insecten zijn bang van grote vlakken. Die angst kan je in je voordeel gebruiken door je

hand als vlak te gebruiken. Je hoeft het insect zelfs niet aan te raken: door gewoon met je hand naar het insect te bewegen, zal het van-zelf bewegen. Op die manier kan je je insect dus positioneren zoals je wil. Je moet dit ech-ter erg rustig doen, anders zal het insect een ontsnappingsmanoeuvre uitvoeren. Enkele jaren terug heb ik voor het eerst een insect ‘bestuurd’. Er zat een cicade op de krul van een pompoen. Ik had de krul scherp in beeld gebracht, maar de cicade zat iets te hoog en niet in het scherptevlak. Ik heb de cicade eerst langs boven benaderd, zo verschoof ze iets naar onderen. Dan heb ik ze langs voren benaderd zodat ze in het scherptevlak terecht kwam. Deze techniek werkt ook erg goed bij spinnen.Zoals gezegd, mag je geen bruuske bewegin-gen maken. Veel insecten zullen dan vluchten, maar sommige insecten zullen een dreighou-ding opzetten. Verschillende soorten bid-sprinkhanen hebben zo’n dreighouding. Als een insect in dreighouding gaat staan, moet je niet stoppen met fotograferen. In tegendeel, dreighoudingen zijn vaak prachtige taferelen om vast te leggen!

je neemt een glas en mengt er water en suiker in. Je kan dat mengsel opzuigen in een spuitje en meenemen op een wandeling. Kom je een mierennest tegen, moet je gewoon een drup-peltje suikerwater op een blad of takje leggen en na enkele minuten zal het er wemelen van de mieren. Zodra een mier begint te drinken, zal ze gedu-rende enkele minuten relatief stil blijven zit-ten. Met relatief bedoel ik dat de voelsprieten nog steeds erg snel zullen bewegen. Hou daar rekening mee bij het instellen van je camera: kies voor een snelle sluitertijd zodat er geen bewegingsonscherpte is. Je zal dan hoogst-waarschijnlijk een flitser nodig hebben, maar flitslicht mag geen probleem meer vormen als je de vorige pagina’s gelezen hebt.Hetzelfde kan je doen met vlinders en andere bestuivers. In plaats van suikerwater maak je nu gebruik van bloemen en planten. Als je

bijvoorbeeld een bepaalde vlindersoort wil fotograferen, zoek je op welke bloemen ze het liefst bezoeken en die plant je dan in je tuin. Op deze manier vergroot je de kans om dicht bij huis mooie vlinders tegen te komen.

Dag en dauwInsecten zijn koudbloedig. Ze moeten op-warmen in de zon voor ze kunnen bewegen. Als je graag vroeg opstaat, ga je gewoon voor zonsopgang naar een plek met veel insecten, zet je camera klaar en wacht op het eerste zonlicht. Je hebt dan enkele tientallen minu-ten waarin het insect nog doodstil zal blijven zitten. Je kan dus met langere sluitertijden werken en zo optimaal gebruik maken van het warme licht. Als het een koude heldere nacht was, krijg je misschien nog dauwdruppels als extraatje.Het leuke aan dauwdruppels is dat ze funge-ren als ‘miniatuurmacrolensjes’. Het kan dus ook interessant zijn om met een iets hogere vergroting te werken om het effect van deze lensjes maximaal in beeld te brengen. Je kan duidelijk zien dat ze bijvoorbeeld de facetten van een libel enkele malen vergroten.

Je kan insecten geen instructies geven, maar dat wil niet zeggen dat je hen niet kan sturen.

BOVEN - Deze foto van vlindereitjes is genomen met goedkope ledlampjes. Ik plaatste een lampje onder de eitjes en een achter het blad achter de eitjes.

ONDER - Wanneer ik mijn bidsprinkhanen besproei, worden er prachtige waterdruppeltjes op de facetogen gevormd.

WORKSHOP PHOTOSHOP

84 SHOOT • SPECIAL • NATUUR & MACRO 84

Hoewel natuurfotografen het liefst zo ‘naturel’ mogelijk fotograferen, is Photoshop ook binnen de natuurfotografie een populair stuk software. Het wordt vooral gebruikt om foto’s te ‘finetunen’ en minder voor uitgebreide montages. We geven je daarom tien tuningtips. • Johan Elzenga

Photoshop-tips voornatuurfotografie

1 Flexibel formaatToen iedereen nog op (dia-) film fotografeerde, waren er veel

natuurfotografen die vonden dat het kleinbeeldformaat (24 x 36 mm) heilig was. Hoewel er speciale diaraampjes waren waarmee je een foto smaller kon maken, was dat een behoorlijk taboe. Onzin natuurlijk: waarom zou een ooit arbitrair gekozen beeld-verhouding heilig zijn? Ook tegenwoordig vergeten veel fotogra-fen dat je een foto ook een andere beeldverhouding kunt geven. Vooral bij landschappen doet een iets langgerekter formaat het heel goed, omdat dit de weidsheid benadrukt. En passant haal je er hier die lelijke voetstappen in het zand mee weg...

WORKSHOP PHOTOSHOP

1

PHOTOSHOP WORKSHOP

85 SHOOT • SPECIAL • NATUUR & MACRO 85

2 Optimaal contrastOm een foto een optimaal contrast te geven, moet je ervoor zorgen

dat het histogram links en rechts geen lege plek vertoont. Gebruik Niveaus (Levels) of Curven (Curves) en zet het linker en rechter schuifje tegen de uiteinden van het histogram aan. Soms kun je daar echter de mist mee ingaan, doordat één kleur geen lege ruimte links of rechts heeft. Het histo-gram laat dat niet zien. Houd daarom de Alt-toets ingedrukt terwijl je aan zo’n schuifje trekt. Dan krijg je een wit (linker schuifje) of zwart (rechter schuifje) beeld te zien, met in kleur welke delen toch al details verliezen. In dit voorbeeld zie je dat het rechter schuifje lang niet zo ver mag opschui-ven als je zou denken, omdat er dan vlekken zonder details ontstaan.

1

2

2

3

3

Om een optimaal contrast te krijgen, zet je beide schuifjes tegen de uiteinden van het histogram aan. Controleer met de Alt-toets of je niet ongemerkt te ver doorschiet met één kleur, want dat laat het histogram niet zien.

Niemand zegt dat een foto altijd een 3:2-ver-houding moet hebben. Een wat langgerekter formaat versterkt hier de compositie, en je snijdt er ook meteen die lelijke voetstappen op de voorgrond mee weg.

WORKSHOP PHOTOSHOP


3 Klonen met kleurTegenlicht is het mooiste licht dat er is, maar leidt snel tot lelijke

diafragmavlekken. Dergelijke vlekken zijn heel lastig te corrigeren, zeker bij een foto als deze. De patronen in het zand zijn zo uniek dat het vrijwel onmogelijk is om zo’n grote vlek onzichtbaar weg te klonen. De oplossing is om alleen de kleur te klonen, niet de helderheidswaarden. We kunnen dat doen door de Overvloeimodus van het Kloonstempel op Kleur te zetten, maar het kan ook anders. Voeg een nieuwe laag toe en zet de Overvloeimo-dus van die laag op Kleur (Color). Selecteer het Kloonstempel (Clone Tool) en zorg dat Monster van alle lagen (Sample All Layers) aangevinkt is. Kloon nu die vlek weg door materiaal uit de omgeving te kopiëren met dezelfde kleur. Dat het niet dezelfde structuur heeft, is nu niet meer belangrijk. Na-dat je op deze manier de kleur van de vlekken precies hebt aangepast aan die van de omgeving, kun je voorzichtig met het gereedschap Doordruk-ken (Burn) ingesteld op een hele lage Belichting (Exposure) van pakweg 5% de vlek wat donkerder maken, zodat die ook eenzelfde dekking als de omgeving krijgt.

4 Blauwe schaduwenDoordat schaduwen bij zonnig weer vooral weerkaatst licht vanuit

de blauwe lucht krijgen, zijn ze blauw. Onze hersenen corrigeren zoiets, maar je camera registreert dit genadeloos. Vooral bij sneeuwlandschap-pen kan dit lelijk ogen. Een hogere witbalansinstelling is niet de oplossing, want dan wordt de sneeuw buiten de schaduwen geel. Je kunt dit echter prima oplossen met een Aanpassingslaag Kleurtoon/verzadiging (Hue/Sa-turation). Verander de instelling van Master naar Blauw, en klik eventueel nog even met het linker pipet in de schaduw om precies de goede blauwe tint te krijgen. Schroef vervolgens de Verzadiging een flink stuk terug, maar haal niet alle blauwe kleur weg. Een klein beetje blauw ziet er natuur-lijker uit. Omdat de lucht hierdoor ook veel blauw verliest, maak je met het gereedschap Verloop (Gradient) een masker aan dat wit is boven het land-schap en zwart boven de lucht. Zo krijgt de lucht zijn oorspronkelijke kleur weer terug.

Kloon in een nieuwe laag waarvan de Over-vloeimodus op Kleur staat. Zo speelt alleen de kleur van de gekopieerde pixels een rol en maakt het niet uit dat de structuur helemaal niet aansluit.

1

1

2

3

PHOTOSHOP WORKSHOP


5 Blauwe schaduwen (CS6)Photoshop CS6 komt met Camera Raw 7. Daar zit een nieuwe functie

in die een alternatief vormt voor de vorige tip. Dit is vooral interessant als je slechts op een paar plekjes een blauwe schaduw hebt, waardoor je de aanpassingslaag van tip 4 sterk zou moeten maskeren. Met Camera Raw 7.1 kun je namelijk een lokale witbalanscorrectie inschilderen. Stel de witbalans zo in dat deze correct is voor de rest van de foto - in dit geval Als opname (As shot) - en selecteer vervolgens het Aanpassingspenseel (Ad-justment Brush). Stel bij Temperatuur een correctie van +15 in, en schilder daarmee de schaduwen wat neutraler. Na het schilderen kun je de waarde van de correctie ook nog veranderen, dus als +15 te veel of te weinig blijkt te zijn, verander je dat gewoon even zonder dat je opnieuw hoeft te schil-deren.

Met Camera Raw 7.1 in Photoshop CS6 kun je ook al bij de Raw-conversie een blauwe scha-duw corrigeren, omdat je hiermee een witbalanscorrectie plaatselijk kunt inschilderen.

Blauwe schaduwen corrigeer je met een aanpassingslaag Kleurtoon/verzadiging. Zet de verzadiging van blauw een stuk lager, en voeg een masker toe zodat de lucht niet eveneens zijn blauwe kleur verliest.

1

2

2

3

3

WORKSHOP PHOTOSHOP


6 Kleurzweem corrigerenFoto’s hebben soms een kleurzweem die lastig te bepalen is. Je ziet

wel dat er iets niet helemaal klopt, maar het is moeilijk om precies te zeg-gen welke kleur de zweem heeft. De standaardmethode om zoiets te cor-rigeren is dat je in Curven (Curves) met het grijspipet op een stukje in de foto klikt dat neutraal grijs moet zijn, maar bij natuurfoto’s zijn dergelijke stukjes soms moeilijk te vinden. De volgende methode werkt dan vaak goed, mits de foto niet één zeer dominante kleur heeft. Maak een kopie van de foto in een nieuwe laag, en pas hier Filter, Vervagen (Blur), Gemid-deld (Average) op toe. Je krijgt nu een laag met een egale kleur. Bij een foto zonder kleurzweem zou dat grijs moeten zijn, dus als je wel een kleur ziet, is dat de kleurzweem. Die kun je nu als volgt corrigeren. Draai de kleur van de laag om met Ctrl en I, zet de Overvloeimodus op Kleur (Color) en de Dek-king (Opacity) op zo’n 20%. Zo maak je als het ware een kleurcorrectiefilter van die laag. Vaak is het wel nodig om ook de kleurverzadiging van het geheel weer iets te verhogen met een Aanpassingslaag Kleur/verzadiging (Hue/Saturation).

7 Klonen in spiegelbeeldIn de natuur komen veel dingen in paren voor. Ledematen, ogen,

oren, neusgaten... we hebben er steeds twee van, die min of meer elkaars spiegelbeeld vormen. Heb je een dier gefotografeerd dat een probleem met één oog of oor heeft, zoals deze leeuwin die blind is aan haar linkeroog, dan zou je het andere oog kunnen gebruiken om dit te herstellen. Omdat dit andere oog het spiegelbeeld is, kun je het echter niet zomaar klonen. Photoshop heeft een relatief onbekende functie waarmee het wél kan. Maak het palet Kloonbron (Clone Source) zichtbaar vanuit het menu Ven-ster (Window). Hierin krijg je de mogelijkheid om de kloonbron te spie-gelen, zowel horizontaal als verticaal. Het effect van het klonen is dan in spiegelbeeld, en dat is precies wat we nodig hebben. Spiegel de kloonbron horizontaal, neem als monster het gezonde rechteroog en kloon vervol-gens netjes nieuw licht in het blinde linkeroog.

Als je de Kloonbron horizontaal spiegelt, kun je het blinde linkeroog repareren door het gezonde rechteroog te klonen.

1

1

2

3

PHOTOSHOP WORKSHOP


Als je een kopie van de foto maakt in een nieuwe laag, en je past daar Filter, Vervagen, Gemiddeld op toe, krijg je een egaal gekleurde laag met de kleur van de eventuele kleurzweem.

2

3

8 Twee smaken stromend waterIedereen weet wat er gebeurt als je stromend water fotografeert

met een korte respectievelijk een lange sluitertijd. Bij een korte sluiter-tijd zie je de opspattende waterdruppels; bij een lange krijg je dat fraaie ‘engelenhaareffect’. In Photoshop kun je dit combineren tot een foto met elementen van beide - wat weer iets geheel anders is dan het effect van een gemiddelde sluitertijd. Maak een foto met lange en eentje met korte slui-tertijd, vanaf statief. Laad beide foto’s als lagen in Photoshop (via Bestand, Scripts, Bestanden naar stapel laden) en lijn ze uit. Zorg dat de ‘engelen-haarfoto’ de bovenste laag is. Dubbelklik naast het icoontje van die laag in het lagenpalet om de Laagstijl-opties te krijgen. Trek het linker schuifje onder Deze laag naar ongeveer 80. Houd dan de Alt-toets ingedrukt en trek de rechterhelft van dit schuifje helemaal door naar rechts (255). Je krijgt nu een foto met zowel aspecten van de snelle sluitertijd (spetters en zichtbare stroming) als ‘engelenhaar’ op plaatsen waar het water het snelste stroomt.

1

23

Laad twee foto’s met verschillende sluitertijden als lagen, en laat ze dan geavanceerd overvloeien om kenmerken van beide opnames in een nieuw beeld te combineren.

WORKSHOP PHOTOSHOP


9 Schone randenAls je groepen dieren fotografeert, is het vaak onmogelijk om ieder

dier afzonderlijk in de meest gunstige houding te krijgen. Je ‘modellen’ werken nooit echt mee. Een dier dat daardoor ‘onthoofd’ wordt of half op de foto staat, kun je maar beter helemaal verwijderen. Soms lijkt dat heel lastig omdat je onvoldoende materiaal in de omgeving kunt vinden dat je kunt gebruiken om die ruimte op te vullen. Maar bedenk dat niemand weet hoe het tafereel er oorspronkelijk uitzag... behalve jij. Gebruik des-noods materiaal van de andere kant van de foto en kloon ook hier in spie-gelbeeld, net als bij tip 7. Niemand die het weet, en wat niet weet...

10 Zwart-witSommige foto’s verbeteren enorm in zwart-wit, en dat geldt

niet alleen voor landschappen. Omzetten naar zwart-wit werkt vooral goed bij foto’s die hun zeggingskracht halen uit eenvoudige lijnen, en niet te veel uit subtiele details. Bedenk dat details minder kunnen worden of zelfs helemaal kunnen verdwijnen bij verschillende kleuren die dezelfde hel-derheid hebben en daardoor dezelfde grijstint krijgen. Dat is op te vangen door met de instellingen van de zwart-witomzetting te spelen. Start met een voorinstelling die een redelijk hoog contrast geeft, en werk van daaruit verder tot je een effect krijgt dat je bevalt.

Als je de meest rechtse jonge olifant wilt weghalen omdat hij er maar half op staat, dan kun je gewoon materiaal van helemaal links gebruiken voor het opvullen. Niemand die weet dat daar helemaal geen zonovergoten struikje stond...

1

1

2

3

PHOTOSHOP WORKSHOP


Sommige foto’s knappen enorm op indien je ze omzet naar zwart-wit.

2 3

Shoot nabestellen?Heb je een nummer van Shoot gemist? In onze shop vind je alle verschenen nummers.

shop.minoc.com/shoot

Bij on line betaling ontvang je onmiddellijk de volledige pdf-versie van het magazine zodat je meteen kan beginnen lezen. Het papieren maga-zine (indien nog beschikbaar) krijg je thuisgezonden.

shootInspiratie voor betere beelden

i.s.m. Belgiumdigital.com

shoot jaargang 2 I nummer 5 verschijnt tweemaandelijks februari - maart 2010 4,99 euro

Afgi

fteka

ntoo

r 209

9 An

twer

pen

X -

Erke

nnin

gsnu

mm

er P

9080

37

Getest• Leica M9• A3-fotoprinters

Creatief met

belichting

Guido SterkendriesFotograferen aan de Amazone

Regen, hagel, wind Ideaal fotoweer!

Canon EOS-1D mIVvs. Nikon D3s Wie is de nieuwe referentie?

5 414206 310316

0 1 0 0 5

BP

Nikon D5000WIN met AF-S DX 18-55

VR-objectief of een Nikon compactcamera

tingDiafragma, sluitertijd en gevoeligheid onder de knie

SH05_cover_BE_def.indd 2 1/26/10 4:15:46 PM



jaargang 2 I nummer 6 verschijnt tweemaandelijks april - mei 2010 4,99 euro

Afgi

fteka

ntoo

r 209

9 An

twer

pen

X -

Erke

nnin

gsnu

mm

er P

9080

37

Getest• Samsung NX10• Canon EOS 550D

Persfotograaf Filip Claus “Ik fotografeer een bedrijfsleider niet aan zijn bureau, wel in de douche”

Vogelfotografi eOp jacht met de camera

WaterHet ongrijpbare element in beeld

5 414206 310316

0 1 0 0 6

BP

Scherperefoto’sVerbeter je

techniek

Sony Alpha 550 met 18-55mm en

55-200mm objectiefWIN

SH06_cover_1.indd 2 3/25/10 3:04:30 PM



jaargang 2 I nummer 7 verschijnt tweemaandelijks juni - juli 2010 4,99 euro

Afgi

fteka

ntoo

r 209

9 An

twer

pen

X -

Erke

nnin

gsnu

mm

er P

9080

37

Filmen als een pro Video met je refl excamera

Welke lens kopen?Kies het juiste objectief

Portfolio Bjorn TagemoseHoe laat je Juliette Lewis met een geraamte dansen?

5 414206 310316

0 1 0 0 7

BP

REISFOTOGRAFIEOp zoek naar originele beeldenGetest• Photoshop CS5• Draagbare statieven W

IN Sony NEX-5 nieuwe camera met dubbele lenskit

SH07_cover_2.indd 2 20/05/10 15:28

jaargang 2 I nummer 8 verschijnt tweemaandelijks augustus - september 2010 4,99 euro

Afgi

fteka

ntoo

r 209

9 An

twer

pen

X -

Erke

nnin

gsnu

mm

er P

9080

37

Portfolio Filip Santens

“Fotograaf is het mooiste beroep ter wereld”

Portfolio Jimmy Kets“Het leven van een

persfotograaf lijkt op dat van een straatkind”

Re� ectieschermenZet de zon naar je hand

Portretten

WIN

BP 5 414206 310316

0 1 0 0 8

Adobe Photoshop CS5Adobe Photoshop Lightroom 3

Fotograferen met natuurlijk licht

Getest• Sony NEX-5 • Fotoprints BP

Adobe Photoshop CS5Adobe Photoshop Lightroom 3W

IN Adobe Photoshop CS5Adobe Photoshop Lightroom 3

SH08_cover_6.indd 2 24/08/10 09:48

jaargang 2 I nummer 9 verschijnt tweemaandelijks oktober-november 2010 4,99 euro

Afgi

fteka

ntoo

r 209

9 An

twer

pen

X -

Erke

nnin

gsnu

mm

er P

9080

37

Adobe Lightroom 3Ontwikkel zelf je foto’s

Luchtfotograaf Karel Tomeï“Zelfs België is mooivanuit de lucht”

Betaalbare studio� itsersProfessioneel lichtbij je thuis

Fotografeer je feestmenuGetest• Samsung NX100• Sony Alpha A55 W

IN

BP 5 414206 310316

0 1 0 0 9

Olympus E-PL1Compacte systeemcamera

Met de camera de keuken in

Olympus E-PL12x

SH09_cover_001__.indd 2 12/10/10 10:07

jaargang 3 I nummer 11 verschijnt tweemaandelijks februari 2011 - maart 2011 4,99 euro

Afgi

fteka

ntoo

r 209

9 An

twer

pen

X -

Erke

nnin

gsnu

mm

er P

9080

37

Getest• Back-uptoestellen• Nikon D7000 W

IN

BP

Epson Stylus R2880

A3 fotoprinter

Van kleur naar zwart-witVolledige cursus

Stylus R2880Stylus R2880

Van amateur naar proVerdien geld met je foto’s

Op fotosafari in AfrikaTips voor avonturiers

Haspengouw in bloeiNeem de lente in beeld

Fotoposters makenBestellen of zelf printen?

5 414206 310316

0 1 1 1 1

SH11_cover.indd 2 01/02/11 11:02

jaargang 3 I nummer 12 verschijnt tweemaandelijks april - mei 2011 4,99 euro

Afgi

fteka

ntoo

r 209

9 An

twer

pen

X -

Erke

nnin

gsnu

mm

er P

9080

37

Getest• Panasonic GF2• Epson R3000 W

IN

BP

Vanguard

Creatief � itsenmet eenvoudig materiaal

Foto’s vanuit een ballonWin een gratis ballonvaart

Test superzoomlenzenDe beste lens voor op reis?

De BiesboschHet mooiste stukje van Nederland

Canon 600DDe beste EOS?

5 414206 310316

0 1 1 1 2

Volledige cursus strobisme

met eenvoudig materiaalVanguardCadeaupakket met carbonstatief en cameratas

SH12_cover.indd 2 28/03/11 09:48

jaargang 3 I nummer 13 verschijnt tweemaandelijks juni - juli 2011 4,99 euro

Afgi

fteka

ntoo

r 209

9 An

twer

pen

X -

Erke

nnin

gsnu

mm

er P

9080

37

Getest• Fotorugzakken• Pentax K-r W

IN

BP

Samsung

Cursus lichtherkennen, gebruiken, maken

Macro-opnameszonder dure lens

CitytripsGids voor perfecte reisfoto’sDe beste bestemmingen7 pagina’s hints en tips

Panoramafoto’smaken zoals een pro

5 4 1 4 2 0 6 3 1 0 3 1 6

0 1 1 1 3

Cursus lichtGeef je foto’s de juiste sfeer

NX100 camera met opzetflitser

Win een gratis workshop

met modefotograaf Tom Museeuw

SH13_cover.indd 2 20/05/11 11:42

jaargang 3 I nummer 14 verschijnt tweemaandelijks augustus - september 2011 4,99 euro

Afgi

fteka

ntoo

r 209

9 An

twer

pen

X -

Erke

nnin

gsnu

mm

er P

9080

37

Getest• Nikon D5100• Fotoboeken W

IN

BP

Menik

Portretlenzen85mm vs. goedkope alternatieven

Cursus camera-onderhoudReinig zelf je sensor

EISA AwardsDe beste fotoproducten

Photoshop-trucLaat toeristen verdwijnen

Losse � itserssturen vanop je camera

5 414206 310316

0 1 1 1 4

Getest

Complete studiofl itssetstudiofl itsset

SH14_cover_portret_.indd 2 22/08/11 14:50

jaargang 3 I nummer 15 verschijnt tweemaandelijks oktober - november 2011 4,99 euro

Afgi

fteka

ntoo

r 209

9 An

twer

pen

X -

Erke

nnin

gsnu

mm

er P

9080

37

Getest• Panasonic GF3• Pentax Q W

IN

BP

Nikon 1

Werken met studiolicht en modellen

Olympus E-P3De beste systeemcamera?

Marco Mertens“Je camera is een handicap”

Insectenfotogra� eDe beste tips van de experts

5 4 1 4 2 0 6 3 1 0 3 1 6

0 1 1 1 5

J1 en V1systeemcamera

Volledige basiscursus Aan de slag in de studio

SH15_cover_v1.indd 2 10/10/11 15:33

jaargang 3 I nummer 16 verschijnt tweemaandelijks december 2011 - januari 2012 4,99 euro

Afgi

fteka

ntoo

r 209

9 An

twer

pen

X -

Erke

nnin

gsnu

mm

er P

9080

37

Getest• Sony Alpha A77• Samsung NX200 BP 5 4 1 4 2 0 6 3 1 0 3 1 6

0 1 1 1 6

Verdien geld met je foto’sBeginnen met stockfotogra� e

Foto’s op feestjesFlitsen zonder moeite

CadeaugidsDe mooiste fotoboeken

Maak een

in Lightroom of Photoshop in Lightroom of Photoshopin Lightroom of Photoshop

Een statief en rugzak van Vanguard

WIN

retro-look

SH16_cover_v1.indd 2 28/11/11 15:23

Afgi

fteka

ntoo

r 209

9 An

twer

pen

X -

Erke

nnin

gsnu

mm

er P

9080

37

BP

5414206

310316

01218

Cursus Lightroom 4 goedkoper én beter foto’s ontwikkelen

Nikon D4De eerste indrukken van een topcamera

Fuji� lm X-Pro 1Topkwaliteit in retro-jasje

huwelijks fotograaf

jaargang 4 I nummer 18 I verschijnt tweemaandelijks I april - mei 2012 I 4,99 euro

Aan de slag als

een 85mm prachtlens van CARL ZEISSWIN

een 85mm prachtlens van CARL ZEISS

SH18_cover_v1.indd 2 26/03/12 11:59

Afgi

fteka

ntoo

r 209

9 An

twer

pen

X -

Erke

nnin

gsnu

mm

er P

9080

37

BP

5414206

310316

01219

jaargang 4 I nummer 19 I verschijnt tweemaandelijks I juni - juli 2012 I 4,99 euro

land schappenVolledige cursus:

fotografeer dramatische

Nikon D800De perfecte camera?

Edwin GiesbersNatuurfotogra� e in eigen land

Guerrillafotogra� e 1 camera, 1 lens, 1 lichtbron

-

SH19_cover_v1.indd 2 21/05/12 13:59

Afgi

fteka

ntoo

r 209

9 An

twer

pen

X -

Erke

nnin

gsnu

mm

er P

9080

37

BP5

414206

310316

01221

jaargang 4 I nummer 21 I verschijnt tweemaandelijks I oktober - november 2012 I 4,99 euro

Spectaculaire shoots met

Nikon D600Fullframe wordt betaalbaar

Sony Alpha A99Nieuwe topklasse

Natuurlijke portrettenMet simpel materiaal

50mm-objectieven getestDe beste lens die je kan kopen

Flitslichtop locatie

SH21_cover.indd 2 08/10/12 13:51

Afgi

fteka

ntoo

r 209

9 An

twer

pen

X -

Erke

nnin

gsnu

mm

er P

9080

37

BP

5414206

310316

01220

jaargang 4 I nummer 20 I verschijnt tweemaandelijks I augustus - september 2012 I 4,99 euro

Fotografeer voetbal zoals een pro

EISA AwardsDe beste producten bekroond

Fotoboeken• Ontwerp je eigen boek• Wie drukt het mooiste boek?

De allereerste tests• Canon EOS 650D• Panasonc Lumix G5• Sony Cyber-shot RX100• Samsung NX20

SH20_cover_v3.indd 2 21/08/12 11:04

Afgi

fteka

ntoo

r 209

9 An

twer

pen

X -

Erke

nnin

gsnu

mm

er P

9080

37

BP

5414206

310316

01222

jaargang 4 I nummer 22 I verschijnt tweemaandelijks I december 2012 - januari 2013 I 4,99 euro

De eerste tests!Sony Alpha A99Olympus E-PL5 Panasonic GH3

Fujifilm X-E1

Natuurfotografie

Het eerste licht is het mooisteHoe vind je een

fotomodel?Doordrukken en tegenhouden

Laat je foto’s spreken

Steeds meer mensen gaan aan de slag met refl ex- of systeemcamera’s. Voor een beginnend fotograaf is er geen beter geschenk dan het basisboek ‘Beter foto-graferen’. In 228 pagina’s vertellen we alles over sluitertijd, diafragma, belichting, autofocus, ... en dat in de klare taal die je van Shoot gewend bent. Het boek bevat ook praktijktips voor buitenopnames, citytrips, portretten, originele reisfoto’s,… plus een cursus nabewerking met Adobe Lightroom 4.

Deze dvd bevat alle nummers van Shoot 2012. Een compleet naslagwerk met alle artikelen van het afgelopen jaar. Met handige zoekfuncties en makkelijke printmogelijkheden.Je kan zoeken op woorden of onderwerpen of gewoon rustig bladeren en rondkijken in alle Shoot-nummers én specials die in 2012 verschenen zijn.

EXTRA: Op de dvd vind je ook alle nummers van PC Magazine, Clickx, FWD én Discovery Magazine 2012!

Je fotografeert graag en daarenboven liefst overal. Vanaf nu kan dat erg mak-kelijk met dit fl exibele statief van Joby. De Joby GorillaPod SLR-Zoom kent onmogelijke hoeken, zo ben je niet meer gebonden aan vlakke oppervlakken voor foto’s zonder trillingen. De mogelijkheden zijn eindeloos.

Deze dvd bevat alle nummers van Shoot 2012. Een compleet naslagwerk met alle artikelen van het afgelopen jaar. Met handige zoekfuncties en makkelijke printmogelijkheden.Je kan zoeken op woorden of onderwerpen of gewoon rustig bladeren en rondkijken in alle Shoot-nummers én specials die in 2012 verschenen zijn.

EXTRA:FWD én Discovery Magazine 2012!

Abonnement Shoot + alle edities van Shoot 2012 (jaararchief)

ABONNEMENTS AANBOD

Abonnement Shoot + Joby GorillaPod SLR-Zoom

Abonnement Shoot + Gids Beter fotograferen

Steeds meer leggen we elk moment van ons leven vast op beeld. Op feestjes ben je voortdurend met je camera in weer en wanneer je op reis bent, verlaat je je hotelkamer niet zonder je toestel. Toch lijken je foto’s achteraf altijd iets te missen. Dat moet beter kunnen!

Je hebt dan wel een goede refl ex- of systeemcamera, maar om beelden te maken die de tand des tijds doorstaan, zal je in de eerste plaats je toestel beter moeten leren kennen. In plaats van de camera al het werk voor je te laten doen, moet jij hem de weg tonen. Net zoals een goede regisseur dat doet. Deze gids helpt je daarbij.

Zo kan je pas echt sfeervolle beelden maken, zodra je weet waarvoor aldie knopjes dienen. We leren je dus je toestel van A tot Z kennen en gaandaarna op stap met de camera in de hand. We tonen je alle kneepjes van het vak, of je je nu waagt aan portretfotografi e of liever de wijde natuur intrekt. Er is immers maar één stelregel om een goede fotograaf te worden:oefening baart kunst. Tot slot gidsen we je door de fotobewerker Lightroom heen, waarmee je je kiekjes net dat beetje meer geeft.

Wedden dat je binnenkort vriend en vijand verbaast met je foto’s?

Tom WoutersEindredacteur

Beter fotograferen

shoot

shoot

12,99 euro

BETER FOTOGRAFEREN

BETER FOTOGRAFEREN

Flits, statief of extra lens: Wat heb jij écht nodig?

sprekende portretten I weidse natuurbeelden I originele reisfoto’s I ...

Achtergrond & praktijktips • sluitertijd • diafragma • witbalans • belichting

228 pagina’sin klare taal

8 7 1 0 9 6 6 1 0 1 2 8 5

0 1 2 3 8

BP

+ CursusNabewerking

AdobeLightroom 4 Nieuwste versie!

voor systeem- en re� excamera

Inspiratie voor betere beelden

LE38_cover_NL3.indd 6 09/03/12 16:24

€ 28 6x shoot + jaararchief

€ 50,50 6x shoot + Joby Gorilla-Pod

€ 34,50 Gids Beter fotograferen + 6x shoot

aboaanbieding_20130417_spread.indd 2 26/04/13 10:24

Shoot is het fotografiemagazine voor en door enthousiaste fotografen. In Shoot vind je de beste tips en trucs, workshops en cursussen voor geslaagde foto’s, de knapste fotoplekjes in België en Nederland, de helderste uitleg over fotografietech-nieken, tests van nieuwe camera’s, lenzen en meer, plus foto’s van de beste fotografen.

ABONNEMENTS AANBOD

http://shop.minoc.com/shoot

Abonneer nu op Shoot!

Alle info over deze aanbiedingen op

aboaanbieding_20130417_spread.indd 3 26/04/13 10:24

KOOPGIDS PRINTEN


A3-printers voor je foto’s

Maak je eigen vergrotingenEen foto op groot formaat maakt automatisch meer indruk. We vergelijken drie inkjetprinters. • Erik Derycke

Of het nu een adembenemend land-schap is, of een haarscherpe macro-opname: een mooie foto maakt altijd meer indruk als je hem op

groot formaat bekijkt. Wil je een eigen foto op posterformaat, dan kan dat vandaag op heel wat manieren.Het eenvoudigste en goedkoopste is om een fotoprint op groot formaat te bestellen bij een printcentrale. Je kan daarbij kiezen voor een print op fotopapier, op posterpapier, of op één

van de vele dragers zoals acryl, dibond, forex, of canvas.Maar voor de meeste controle over het resul-taat haal je een eigen printer in huis. Je kan dan printen wat je wil, wanneer je het nodig hebt. Uiteraard moet je wel een som geld neer-tellen om de printer aan te schaffen, en blijf je met lopende kosten voor papier en vooral inkt. De investering in een eigen printer (al dan niet grootformaat) loont daarom alleen als je veel prints maakt.

De drie printers die we hier bekijken, druk-ken maximaal op A3+ (483 x 329 mm). Je kan ze natuurlijk ook voor kleinere formaten ge-bruiken, zoals A4 of 10x15cm. Twee ervan zijn specifieke fotoprinters: ze gebruiken meer dan vier inkten, waardoor ze fijnere kleurschake-ringen en grijstinten beter kunnen reproduce-ren. De printer van HP is een kantoorprinter met de vier klassieke inkten (cyaan, magenta, geel en zwart).

95

PRINTEN KOOPGIDS


De Pixma Pro-10 gebruikt net als de Pro9500 MkII Canons Lucia-inkten op pigmentbasis. De printer bevat zes kleurinkten (cyaan, magenta, geel, lichtcyaan, lichtmagenta, rood), drie monochrome inkten (matzwart, fotozwart en grijs), en de kleurloze Chroma Optimizer die ervoor zorgt dat afdrukken op glanzende en halfglanzende papiersoorten een egale glans krijgen. Elke inkttank bevat 14 milliliter.Je kan losse vellen papier gebruiken tot op A3+ formaat. Normaal papier gaat in de bovenste papierlade, terwijl je zwaardere papiersoorten via de manuele papierinvoer aan de achter-zijde kan laden. Via de meegeleverde adapter kan je ook bedrukbare cd- en dvd-schijfjes be-printen met een eigen label.Het installeren van de printer duurt ongeveer een kwartier – tijd die je vooral spendeert aan het plaatsen van de inkttanks en het wachten tot de testpagina’s afgedrukt worden. Je kan de printer via usb rechtstreeks op een pc aan-sluiten, of via de Ethernetpoort in een netwerk

plaatsen. De Pro-10 heeft ook een draadloze wifi-aansluiting aan boord. Je kan ook een camera rechtstreeks op de printer aansluiten om snel een afdruk te maken, maar dat raden we niet aan.

KwaliteitAan de hoogste kwaliteit is de Pro-10 niet echt snel: een A4-afdruk met 2cm witrand rolde op zes minuten uit de printer, terwijl een afdruk op A3-formaat net geen 12 minuten op zich liet wachten. Wanneer we ‘standaardkwaliteit’ se-lecteerden, daalde de printtijd met een kwart, en zonder dat de afdrukkwaliteit merkbaar slechter werd.Kleurafdrukken zijn uitstekend, met erg sub-tiele kleurovergangen. Ook zwart-witfoto’s worden prima afgedrukt, met een mooi neu-traal grijs, zonder kleurzweem. In de printer-software is er een optie ‘Foto’s afdrukken in zwart-wit’, maar die geeft vreemd genoeg een

slechter resultaat dan wanneer we zwart-wit foto’s gewoon laten afdrukken. Je kan matte en glanzende papiersoorten door elkaar ge-bruiken mits je de juiste instellingen in de printersoftware kiest; de Pro-10 selecteert automatisch de juiste zwarte inkt voor mat of glanzend papier.Het effect van de Chroma Optimizer is meteen zichtbaar als we eenzelfde foto een keer met en keer zonder deze kleurloze ‘vernis’ afdrukken. De foto zonder Gloss Optimizer vertoont een bronsachtige schijn als je het licht er schuin op laat invallen.De straatprijs van de Pro-10 ligt net iets lager dan die van de Epson R3000. Een setje nieuwe inkttanks is een stuk goedkoper dan bij Epson, maar de tanks voor de R3000 bevatten wel bijna dubbel zoveel inkt.

699 euroSet van tien PGI-72 inkttanks: 149,50 eurowww.canon.be

Canon Pixma Pro-10De Pixma Pro-10 is de opvolger van de Pro9500 MkII. Hij print op afdrukmedia tot A3+, en gebruikt inkt op basis van pigmenten in tien afzonderlijke inkttanks.

KOOPGIDS PRINTEN


De Stylus Photo R3000 hebben we al uit-gebreid getest in Shoot 12. De printer heeft sindsdien een EISA Award in de wacht weten te slepen, en dat is helemaal terecht. Het blijft een van de beste toestellen voor thuisgebruik.De R3000 drukt op papierformaten van 10x15 cm tot A3+, en kan papierdiktes tot 1,3 mm aan. Dikke papiersoorten laad je langs de voor-zijde van de printer, zodat je achter de printer geen vrije ruimte moet laten, zoals bij de Ca-non. Met de meegeleverde cd/dvd-adapter kan je eigen labels op bedrukbare schijfjes printen. Qua aansluitingsmogelijkheden is de R3000 te vergelijken met de Pixma Pro-10: hij bevat een usb-poort, maar er is ook een Ethernet-poort waarmee je de printer in een netwerk kan plaatsen. Je kan de printer ook in een draadloos netwerk integreren, dankzij de in-gebouwde WiFi-connectie. Ook Epson laat toe om rechtstreeks vanop een digitale camera te printen. We vragen ons echt af of iemand dat ooit doet?

De R300 gebruikt Epsons UltraChrome K3-inktset met negen inkten: cyaan, magenta, geel, lichtcyaan, lichtmagenta, twee grijstin-ten, en matzwart of fotozwart. De inkttanks hebben een capaciteit van 25,9 milliliter. Het zwakke punt van de R3000 is dat je bij het wisselen van een matte naar een glanzende papiersoort of omgekeerd ook de juiste zwarte inkt moet selecteren. Daarbij wordt het zwarte inktkanaal gepurgeerd en gevuld met de nieuw gekozen inkt, en daarbij gaat inkt ver-loren. Voortdurend van papiertype wisselen is dus een dure aangelegenheid op de R3000.

KwaliteitDe Epson-inkten op pigmentbasis komen het best tot hun recht op halfglanzende media zoals het Epson Premium Semigloss fotopa-pier, en op matte media. Op glanzende papier-soorten is afhankelijk van de lichtinval een heel zwak bronzing-effect te merken, waarbij

het lijkt alsof de inkt bovenop het papier ligt. De kleuren zijn natuurlijk en alle details wor-den haarfijn weergegeven. Voor monochrome afdrukken krijgen we het beste resultaat als we niet Photoshop of Lightroom maar de prin-ter zelf het kleurbeheer laten doen, en in de printersoftware de instellingen voor zwart-wit selecteren. We kunnen daarbij nog kiezen voor een neutrale, warme, koele of sepiatint.In onze test duurde het afdrukken van een randloze A4-foto net geen drie minuten, en een foto op A3-formaat met witte rand van 2cm was op vier minuten klaar. De R3000 is wel rumoerig dan de Pixma Pro-10.

699 euroSet van negen T157x inkttanks: 275 eurowww.epson.be

Epson Stylus Photo R3000Epsons paradepaardje bij de A3-desktopprinters gaat al even mee, en is nog steeds een van de beste op de markt.

97

PRINTEN KOOPGIDS


Hoe groot kan je printen?

Tot welk formaat je een digitale foto kan afdrukken, hangt in de eerste plaats van de horizontale en verticale dimensies van de foto af. Een foto van een 12-megapixelcamera telt bijvoorbeeld 4.000 x 3.000 pixels. Bij het printen worden die pixels over de te bedrukken oppervlakte verdeeld. Hoe groter je print, hoe dunner die pixels ‘uitgesmeerd’ moeten worden om de print te vullen.Vaak lees je dat je voor een fotoprint ‘300 dpi’ (300 dots per inch) nodig hebt. Dat is een goed-bedoelde maar misleidende vuistregel. Wat telt zijn niet de dots (inktdruppels) maar de pixels: je moet dus naar de ppi (pixels per inch) kijken. Als je voormelde foto van 4.000 x 3.000 pixels laat afdrukken aan 300 ppi, krijg je een afdruk van 13,3 x 10 inch (33,8 x 25,4 cm). Als je de af-drukresolutie verlaagt naar 200 ppi wordt dat 20 x 15 inch = 50,8 x 38,1 cm. Maar doordat er minder pixels beschikbaar zijn (200 in plaats van 300 per inch), zal de grotere afdruk minder scherp overkomen.Daarbij speelt ook de kijkafstand een rol. Hoe groter de afdruk, hoe verder de toeschouwer moet staan om hem te bekijken. Daardoor is voor afdrukken op klein formaat een hogere ppi nodig dan voor grote posters. Hieronder ver-melden we de aanbevolen afdrukresolutie voor verschillende formaten.Op sommige afdrukmedia kom je weg met een nog lagere ppi. Canvas of ruwe papiersoorten hebben een eigen textuur, en kunnen daardoor volstaan met een lagere afdrukresolutie dan glanzend of halfglanzende fotopapier.

Aanbevolen minimale afdrukresolutie10x15cm tot 15x20cm : 220 tot 300 ppi 20x27cm tot 30x45cm : 150 tot 220 ppi 40x60cm tot 50x70cm : 100 tot 150 ppi

Nog niet zo lang geleden maakte ook HP Pho-tosmart-fotoprinters die A3-formaat konden bedrukken. Sindsdien heeft HP behoorlijk in zijn aanbod gesnoeid. De Photosmart-printers gaan niet hoger meer dan A4-formaat, terwijl er voor de professionele markt nog wel de grote maar dure DesignJet-printers blijven. Voor onze test van desktopprinters leverde HP een OfficeJet 7110. Die onderscheidt zich alvast door zijn erg lage aankoopprijs.Zoals de naam al aangeeft is de printer bedoeld voor een kantooromgeving. Hij bevat een usb-poort, een Ethernet-aansluiting en een draadloze wifi-connectie. Je kan ook printen vanop smartphones en tablets, via de gratis HP ePrint app.Het installeren duurt een kwartiertje: tien mi-nuten om alle beschermfolie los te peuteren, een minuut om de vier inkttanks te plaatsen (zwart, cyaan, magenta, geel) en vier minuten om de printer zichzelf te laten configureren.

KwaliteitNaast goedkoop is de OfficeJet 7110 ook erg snel: een foto op A4-formaat is in minder dan twee minuten klaar, een A3-afdruk blijft net onder de vier minuten. Helaas staat de afdruk-kwaliteit niet op hetzelfde niveau als die van de echte fotoprinters. Vooral bij subtiele kleur-schakeringen, zoals de rode en gele tinten van bloemblaadjes en huidskleuren, steekt de OfficeJet 7110 er in negatieve zin uit. En met zijn ene zwarte inktpatroon slaagt hij er even-min in om genuanceerde grijswaarden in een zwart-wit afdruk te reproduceren.De Officieert 7110 voelt zich het beste thuis in een kantooromgeving, en is prima ge-schikt voor kantoorgrafiek. Maar wie hem als fotoprinter wil inzetten, zal teleurgesteld worden.

199 euroSet van vier 933XL inkttanks: 71 euro

HP Officejet 7110 HP stuurde ons geen fotoprinter maar een all-round kantoorprinter. Die is beduidend goedkoper dan de rivalen, maar is hij ook goed?

Hoofdredacteur: Erik Derycke ([email protected]) • Webredacteur: Ton Hermans ([email protected]) • Eindredactie: Wilfried Jans, Bart Bettens • Artdirector: Tine Van Beurden • Medewerkers: Swa Boeve, Edwin Brosens, Koen De Langhe, Edwin Giesbers, Bart Heirweg, Mark Moed, Wouter Pattyn, Paxim Piessen, Rhé Slootmaekers • Redactieraad: René Delbar, Jacques Janssens, Leon Van Haecht, Patric Wijns • Vormgeving: Eva Bou-

cherie, Dian Geerts, Marlies Stappaerts en Tine Van Beurden • Redactieadres: Shoot - Minoc Business Press, Parklaan 22 bus 10, 2300 Turnhout (B) - De redactie is telefonisch niet bereikbaar • Abonnementen België: [email protected], telefoon: 014 46 23 01, http://shop.minoc.com/ • Abonnementen Nederland: [email protected], telefoon: 023 53 64 401, http://shop.minoc.com/ • Marketing: Johan Vandecasteele - [email protected], telefoon: 014 46 23 71, Dana Molenberghs - [email protected], telefoon: 014 46 23 72 • Advertentieverkoop: Marlies Eyckmans - [email protected] - Johan Nys - [email protected] - Inge Van Rom-puy - [email protected], telefoon: 014 46 23 00 • Druk: Senefelder Misset, Doetinchem • Distributie: Imapress, Turnhout (B); HUB Uitgevers, Haarlem (NL) • Verantwoor-delijke uitgever: Diederik Vandewouer, Parklaan 22 bus 10, 2300 Turnhout (B) • De prijs van dit nummer is 5,99 euro • Een jaarabonnement op Shoot (6 nummers) kost 28 euro .

Voor onze Nederlandse abonnees geldt dat een standaardabonnement (tenzij anders aangegeven bij het afsluiten) een looptijd van bepaalde duur voor 1 jaar heeft. Het abonnement wordt na dit eerste jaar stilzwijgend omgezet naar een abonnement van onbepaalde duur, tenzij u uiterlijk één maand voor afloop van het initiële abonnement per brief, mail of fax opzegt. Na de omzetting naar onbepaalde duur kan het abonnement op ieder moment schriftelijk worden opgezegd met een wettelijk voorgeschreven termijn van 3 maanden. Vanaf dit nummer wordt de abonnementenadministratie voor de Nederlandse abonnees verzorgd door HUB Uitgevers. Voor alle vragen i.v.m. uw abonnement kan u terecht op tel. 023 53 64 401 of per mail naar [email protected].

shoot

shoot


Copyright 2013 Minoc Business Press nv• Copyright Zonder schriftelijke toestemming van de verantwoordelijke uitgever mag geen enkele tekst noch illustratie van Shoot, geheel of gedeeltelijk, gereproduceerd worden. Dit magazine is auteursrechtelijk beschermd. Wens je artikels te scannen, digitaal op te slaan, meermaals te kopiëren of commercieel te gebruiken? Meer info op www.presscopyrights.be. Shoot is een onderdeel van Minoc Business Press. Andere uitgaven van Minoc Business Press zijn FWD, Clickx, PC Magazine, Smart Business Strategies, IT Professional en ZDNet. • Disclaimer Shoot bevat links naar websites die de redactie interessant acht. Zulke links zijn evenwel puur informatief en de uitgever is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze sites of het gebruik dat ervan zou kunnen worden gemaakt. De uitgever is niet verantwoordelijk voor de inhoud van de advertenties. Meegedeelde persoonsgegevens worden gebruikt om je aanvraag te beantwoorden en worden opgenomen in het adressenbestand van Minoc Business Press om je op de hoogte te houden van onze activiteiten. Tenzij je schriftelijk verzet aantekent, mogen je persoonsgegevens doorgegeven worden aan derden. Je hebt steeds het recht op toegang, verbetering en schrapping van deze gegevens.

VOLGEND NUMMER


Neem nu een abonnement op Shoot. Je krijgt Shoot zes keer keurig thuisbezorgd voor de prijs van 28 euro. Dat is een korting van 25% op de winkelprijs. Alle informatie over dit aanbod lees je op www.shoot.be (klik bovenaan op ‘Abonneer’). Aanbod geldig in België en Nederland.

Shoot altijd in je brievenbus?

Ik wilmeer Shoot

WORKSHOPNEWBORNFOTOGRAFIE

LOCATIEDE WESTHOEK

TECHNIEKECHTE HDRAbon-

neren is besparen

n° 25ligt op 11 juniin de winkel

98

(c) Ake van der Velden

FUJIFILM Imaging Belux www.facebook.com/Fujifi lm.Belgium

www.fujifi lm.be

I AM IMAGINATION

*Dra

adlo

ze v

erbi

ndin

g m

et s

mar

tpho

nes

en ta

blet

s m

ogel

ijk m

et d

e ad

apte

r WU

-1a,

apa

rt v

erkr

ijgba

ar.

I AM THE NIKON D5200. Ik ben uw creatief oog. Ik heb een kan-telbare monitor, een Full HD-filmfunctie, en een draadloze verbinding* met uw smartphone of tablet . Ik bied superieure beeldkwaliteit dankzij een 24 MP beeldsensor, een ISO-bereik tot 6400 en 39 focuspunten. Ik zet uw verbeelding om in beelden. www.nikon.be

Adv.Shoot_230x297.indd 1 17/04/13 14:11

Shoot

Documents

Transcript of Shoot