Scritpie A&A - Tim Jansen - 1046680 - 27 januari 2013

Is interne beheersing dienstbaar aan

de externe controle?

Bevindingen vanuit Nederlandse controledossiers

Student : Tim Jansen

Studentnummer : 10466850

Begeleider : drs. M.A. Sigle RA

Examinator : dr. S.C. Laval

Vakgroep : Auditing & Assurance

Datum zitting : 1 februari 2013

Nyenrode school of Accountancy & Controlling – Masterscriptie Auditing & Assurance


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------

Tim Jansen, studentnummer 10466850 Pagina I

Omslagblad en bereikbaarheidsgids

Titel : Is interne beheersing dienstbaar aan de externe controle?

Subtitel : Bevindingen vanuit Nederlandse controledossiers

Betreft : Scriptie Master of Science in Accountancy

Vakgebied : Auditing & Assurance

Student : Tim Jansen

Studentnummer : 10466850

Adres : Laag Strijp 6

Postcode : 5735 PD

Woonplaats : AARLE-RIXTEL

Telefoon : 0413-371 357

Email : [email protected]

Social media : http://www.linkedin.com/in/tajmjansen

Universiteit : Nyenrode Business Universiteit

Straatweg 25

3621 BG BREUKELEN

Datum : 1 februari 2013


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------

Tim Jansen, studentnummer 10466850 Pagina II

Inhoudsopgave

Omslagblad en bereikbaarheidsgids ........................................................................................................ I

Inhoudsopgave ........................................................................................................................................ II

Voorwoord ............................................................................................................................................. IV

Samenvatting ........................................................................................................................................... V

1 Inleiding ......................................................................................................................................... 1

1.1 Aanleiding ............................................................................................................................... 1 1.2 Onderzoeksvraag .................................................................................................................... 2

1.3 Deelvragen .............................................................................................................................. 2

1.4 Onderzoeksdoelstelling ........................................................................................................... 2

1.5 Relevantie ............................................................................................................................... 2

1.6 Afbakening .............................................................................................................................. 3

1.7 Opbouw scriptie ...................................................................................................................... 3

2 Theoretische onderbouwing ................................................................................................ 4 2.1 Materialiteit ............................................................................................................................ 4

2.1.1 Inleiding materialiteit .......................................................................................................... 4

2.1.2 Redelijke mate van zekerheid .............................................................................................. 4

2.1.3 Begrippenkader.................................................................................................................... 5

2.1.4 Gebruikersgroep .................................................................................................................. 6

2.1.5 Planningsmaterialiteit .......................................................................................................... 7

2.1.6 Accountantscontrolerisico ................................................................................................... 8

2.2 Interne beheersing ................................................................................................................ 11 2.2.1 Belang van de interne beheersing voor de accountantscontrole...................................... 11

2.2.2 Interne beheersing volgens het COSO-framework ............................................................ 13

2.3 Interne beheersing en de planningsmaterialiteit ................................................................. 15

2.3.1 De invloed van de inschatting van de kwaliteit van de interne beheersing ...................... 15

2.3.2 De invloed van de aanwezigheid van de Raad van Commissarissen ................................. 17

2.3.3 De invloed van de aanwezigheid van de auditcommissie ................................................. 20

2.4 Controlevariabelen................................................................................................................ 21

2.4.1 Complexiteit ....................................................................................................................... 21 2.4.2 Cliëntrelatie........................................................................................................................ 23

2.4.3 Omvang van de accountantsorganisatie ........................................................................... 24

2.4.5 Financiële prestaties .......................................................................................................... 25

2.4.6 Beslissingshulpmiddelen .................................................................................................... 26

2.5 Causaal model ....................................................................................................................... 27

3 Operationalisatie .............................................................................................................. 29 3.1 Data ....................................................................................................................................... 29

3.2 Operationalisatie ................................................................................................................... 30


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------

Tim Jansen, studentnummer 10466850 Pagina III

3.3 Controlevariabelen................................................................................................................ 32

4 Onderzoeksresultaten ....................................................................................................... 35

4.1 Data-analyse .......................................................................................................................... 35

4.2 Normaliteit ............................................................................................................................ 37

4.3 Lineariteit en kracht van de verklarende variabelen ............................................................ 39 4.4 Toetsen op gemiddelden ...................................................................................................... 39

4.5 Correlatie en associatiematen .............................................................................................. 41

4.6 Multicollineariteit.................................................................................................................. 42

4.7 Regressieanalyse ................................................................................................................... 42

4.8 Backward regression ............................................................................................................. 43

4.9 Regressieanalyse definitief model ........................................................................................ 43

4.10 Controle vooronderstelling regressie ................................................................................... 44

4.11 Definitief model .................................................................................................................... 45 4.12 Robuustheidtest .................................................................................................................... 45

5 Conclusies en beperkingen ................................................................................................ 46

5.1 Conclusie hypothesen ........................................................................................................... 46

5.2 Beantwoording probleemstelling ......................................................................................... 47

5.3 Beperkingen van het onderzoek en suggesties vervolgonderzoek ....................................... 48

5.4 Bruikbaarheid voor de praktijk ............................................................................................. 49

Bijlagen ...................................................................................................................................... 50

Bijlage 1 Verklarende afkortingenlijst .............................................................................................. 50

Bijlage 2 Frequentietabellen ............................................................................................................ 51

Bijlage 3.1 Missende waardenanalyse voor eliminatie van missende waarden ................................. 53

Bijlage 3.2 Missende waardeanalyse na eliminatie van missende waarden. ..................................... 54

Bijlage 4 Beoordeling cirkeldiagrammen .......................................................................................... 55

Bijlage 5.1 Kolmogorov-Smirnov test .................................................................................................. 56 Bijlage 5.2 Visuele inspectie van Q-Q Plot en histogram .................................................................... 56

Bijlage 5.3 Kolmogorov-Smirnov test en visuele inspectie na bewerking ........................................... 61

Bijlage 6 Beschrijvende statistiek ..................................................................................................... 63

Bijlage 7 Lineariteit ........................................................................................................................... 63

Bijlage 8 Regressie-analyse .............................................................................................................. 64

Bijlage 9 Backward regression .......................................................................................................... 65

Bijlage 10 Regressie-analyse optimale model .................................................................................... 66

Bijlage 11 Residuenanalyse ................................................................................................................ 66 Bijlage 12 Robuustheidtest ................................................................................................................. 67

Syntax SPSS ............................................................................................................................................ 68

Literatuurlijst ......................................................................................................................................... 82

Authenticiteitverklaring masterscriptie ................................................................................................ 91


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------

Tim Jansen, studentnummer 10466850 Pagina IV

Voorwoord Deze masterscriptie is geschreven in het kader van de opleiding Master of Science in Accountancy aan de

Nyenrode Business Universiteit en heeft als doel aan te tonen dat aan het vereiste eindniveau van de

masteropleiding is voldaan. Daarom is zelfstandig wetenschappelijk onderzoek verricht. Om tot een

degelijk wetenschappelijk onderzoek te komen, heeft een uitgebreide analyse van de relevante

(internationale) literatuur plaatsgevonden. Vanuit deze analyse zijn hypothesen gesteld en is verklarend

onderzoek verricht. De verkregen onderzoeksresultaten zijn kritisch geëvalueerd en in de conclusie aan u

gerapporteerd.

Doordat ik ervoor heb gekozen het onderzoeksvak Auditing & Assurance te volgen, heb ik de kans

gekregen mee te doen met het A&A-traject. Dit betreft een versneld scriptietraject waarbij gedurende het

onderzoeksvak de data zijn verzameld voor deze scriptie. Bovendien werd tijdens dit traject reeds in een

vroeg stadium kennisgemaakt met het vakgebied Auditing & Assurance.

Het onderwerp van deze scriptie betreft de invloed van de kwaliteit van de interne beheersing op de

hoogte van de planningsmaterialiteit. Gezien het belang van inzicht in de entiteit en haar omgeving voor

de accountantscontrole en mijn interesse daarin, heb ik gekozen voor dit onderwerp.

Gedurende mijn masterscriptie ben ik op een zeer prettige en professionele manier gecoacht door een

aantal personen. Bij deze wil ik van de gelegenheid gebruikmaken om iedereen te bedanken die mij heeft

gesteund bij het schrijven van mijn scriptie. Op de eerste plaats wil ik drs. Maarten Siglé RA bedanken voor

zijn begeleiding tijdens het scriptietraject. Tevens wil ik mijn vriendin Antoinette Verbaarschot, mijn

familie en vrienden bedanken voor hun steun en geduld tijdens de vele avonden en weekenden dat ik

bezig was met het schrijven van deze scriptie.

Het schrijven van de masterscriptie was een flinke uitdaging. Ik vond het interessant om me te

verdiepen in de materie. De complexiteit en verscheidenheid van factoren die aan bod komen bij het

schrijven van de scriptie hebben me verbaasd. Bovendien heb ik met veel plezier en enthousiasme aan

deze scriptie gewerkt. Ik hoop dat ik dit enthousiasme aan u kan overdragen en ik wens u daarom veel

leesplezier.

Aarle-Rixtel, 1 februari 2013

Tim Jansen


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------

Tim Jansen, studentnummer 10466850 Pagina V

Samenvatting Bij de bepaling van de planningsmaterialiteit dient de accountant rekening te houden met zowel

kwantitatieve als kwalitatieve factoren. In deze scriptie wordt verslag gedaan van een empirisch

onderzoek naar de relatie tussen de kwaliteit van de interne beheersing van de controlecliënt en de

hoogte van de door de accountant gehanteerde planningsmaterialiteit in Nederland. De interne

beheersing wordt in dit onderzoek op drie manieren geoperationaliseerd, namelijk: de inschatting van de

accountant van de kwaliteit van de interne beheersing, de aanwezigheid van een Raad van

Commissarissen en de aanwezigheid van een auditcommissie. Buiten de invloed van de kwaliteit van de

interne beheersing zijn een aantal factoren getoetst, waarvan, op basis van de wetenschappelijke

onderzoeksliteratuur, wordt verwacht dat deze mede van invloed zijn op de hoogte van de

planningsmaterialiteit.

Uit de analyse van 333 controleopdrachten, uitgevoerd bij Nederlandse ondernemingen in de periode

2009 tot en met 2011, blijkt dat de inschatting van de accountant van de kwaliteit van de interne

beheersing een positieve invloed heeft op de hoogte van de planningsmaterialiteit. Daarbij is een matig

positief verband aangetoond tussen de aanwezigheid van een auditcommissie en de hoogte van de

planningsmaterialiteit. Deze bevindingen zijn in overeenstemming met de internationale literatuur en

onderstrepen het belang van het verwerven van inzicht in de entiteit en haar omgeving.

In tegenstelling tot wat in eerder wetenschappelijk onderzoek is aangetoond, is geen significant

verband gevonden tussen de aanwezigheid van een Raad van Commissarissen en de hoogte van de

planningsmaterialiteit. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat er geen sterke relatie bestaat tussen de

Raad van Commissarissen en de externe accountant. Deze bevindingen liggen in lijn met het onlangs

gerapporteerde advies van de NBA (2011) waarin de NBA (2011) stelt dat de relatie tussen de accountant

en de Raad van Commissarissen voor verbetering vatbaar is.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------

Tim Jansen, studentnummer 10466850 Pagina 1

1 Inleiding 1.1 Aanleiding

Het accountantsberoep mag zich de laatste jaren verheugen op een warme belangstelling van allerlei

belanghebbenden (Eumedion, 2012; VEB, 2012), regelgevers en toezichthouders (AFM 2012; ESMA, 2012).

De aanleiding voor dit onderzoek komt voort uit het maatschappelijk debat dat op dit moment gaande is

over de functie van de accountant. Door de diverse boekhoudschandalen (Ahold, 2003; Enron, 2001;

Parmalat, 2003 en WorldCom, 2002) zijn met name op het gebied van zekerheid relevante vraagstukken

ontstaan. Doordat de mate van zekerheid die de accountant levert moeilijk is in te schatten door de

gebruikers, lijkt een verwachtingskloof te bestaan (Porter, 1993). De basisfunctie van de accountant: ‘De

vertrouwenspersoon van het maatschappelijk verkeer’ (Limperg, 1932; Limperg 1933), wordt hierbij

openlijk ter discussie gesteld. Het accountantsberoep zal geloofwaardigheid blijven verliezen als het niet

lukt om het publiek en stakeholders te informeren over de waarde van dit beroep. Dit vormt een ernstige

bedreiging voor het voortbestaan van het accountantsberoep (Eimers, 2008; ACCA, 2012). Wanneer

accountantsorganisaties inspelen op de behoeften van de gebruiker van de jaarrekening, wordt de

verwachtingskloof tussen beide verkleind. Ook onderzoekers hebben een belangrijke taak om het

maatschappelijk verkeer aan te tonen dat het accountantsberoep maatschappelijk van waarde is (Ashton,

1995). ‘Auditing & Assurance’-onderzoek kan bijdragen aan de relevantie van de accountant door

onderzoeksthema’s te benoemen die aanhaken bij de maatschappelijke relevantie van het

accountantsberoep (Eimers, 2008).

Een begrip dat sterk samenhangt met de zekerheid die de accountant levert, is de

planningsmaterialiteit. Het bepalen van de planningsmaterialiteit is een belangrijke stap in de planning

van de accountantscontrole die een grote impact heeft op de nauwkeurigheid van het accountantsoordeel

en de aard, timing en omvang van de daarvoor te verrichten controlewerkzaamheden (Schaijk, 2009).

Naar de factoren die van invloed zijn op de hoogte van de materialiteit is in het buitenland veel

wetenschappelijk onderzoek verricht (o.a. Iskandar e.a, 1999; Messier e.a, 2005). In de meeste

onderzoeken wordt de nadruk gelegd op de verschillen in de hoogte van de gehanteerde materialiteit die

worden waargenomen tussen de Big 4 en Non-Big 4 accountantsorganisaties. Tot nu toe is weinig

onderzoek verricht naar factoren die de hoogte van de materialiteit beïnvloeden in Nederland. Bovendien

is nog geen specifiek onderzoek verricht naar de invloed van de kwaliteit van de interne beheersing op de

hoogte van de door de accountant gehanteerde materialiteit. Naar mijn mening is dit - gezien het belang

dat de controlestandaarden hechten aan de kennis van de entiteit en haar omgeving met inbegrip van

haar interne beheersing - een onderbelicht thema. Dit onderzoek voorziet in deze leemte door zich met

name te richten op de invloed van de kwaliteit van de interne beheersing op het materialiteitsoordeel van

de accountant.

De reden waarom deze scriptie de invloed van de kwaliteit van de interne beheersing op de hoogte

van de planningsmaterialiteit in Nederland onderzoekt, ligt in het feit dat internationale studies zich tot

dusver voornamelijk geconcentreerd hebben op de accountantsmarkt in de Verenigde Staten, Australië en

het Verenigd Koninkrijk. Aangezien de marktstructuur in Nederland verschillen vertoont met die van de

Angelsaksische landen, is het denkbaar dat de resultaten in deze studie er anders uitzien. De focus van

internationale studies ligt bovendien grotendeels op het type bedrijven dat in Nederland relatief beperkt


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


voorkomt. De Nederlandse markt bestaat voornamelijk uit niet-beursgenoteerde ondernemingen, terwijl

grote, beursgenoteerde multinationals het onderwerp vormen van de meeste internationale studies.

1.2 Onderzoeksvraag

In deze paragraaf wordt de centrale onderzoeksvraag van deze scriptie besproken. Om tot de

beantwoording van de onderzoeksvraag te komen, is deze opgedeeld in deelvragen. In deze scriptie staat

de volgende onderzoeksvraag centraal:

Wat is de invloed van de kwaliteit van de interne beheersing op de hoogte van de

planningsmaterialiteit?

1.3 Deelvragen

De probleemstelling wordt door middel van de hierna geformuleerde deelvragen onderzocht.

Deelvraag 1: Wat wordt verstaan onder (plannings)materialiteit?

(literatuuronderzoek, hoofdstuk 2)

Deelvraag 2: Wat wordt verstaan onder interne beheersing en wat is het belang ervan voor de

accountantscontrole?


Deelvraag 3: Waarom is de kwaliteit van de interne beheersing van invloed op de hoogte van de



Deelvraag 4: In welke mate is de kwaliteit van de interne beheersing van invloed op de hoogte van de


(empirisch onderzoek, hoofdstuk 4)

1.4 Onderzoeksdoelstelling

De doelstelling van dit onderzoek is het verkrijgen van kennis en inzicht in het effect van de kwaliteit van

de interne beheersing op de hoogte van de planningsmaterialiteit. Het onderzoek gaat in op de essentiële

werkzaamheden die een accountant voor de planning van zijn controle verricht, zoals de afweging van de

kwaliteit van de interne beheersing bij de bepaling van de materialiteit.

1.5 Relevantie

De uitkomsten van dit onderzoek zijn van toegevoegde waarde voor gebruikers van de jaarrekening omdat

deze uitkomsten hun meer inzicht geven in het proces van materialiteitsbepaling en de factoren die hierin

meewegen. Daarnaast kan het voor de beroepsgroep, toezichthouders, regelgevers en ondernemingen

een aanvulling zijn op de discussie betreffende de invulling van het materialiteitsbeginsel (Ashton, 1995;

Barnier, 2010; Eimers, 2008). Deze kennis komt de diepgang van de maatschappelijke discussie ten goede

en draagt bij aan de besluitvorming rondom maatregelen ter verhoging van de kwaliteit van de

accountantscontrole.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


1.6 Afbakening

Tijdens de controle maakt de accountant vele beslissingen. Met het oog op de omvang van deze scriptie is

het onmogelijk om op alle aspecten van de controle in te gaan. In deze scriptie is daarom met name

ingegaan op de invloed van de kwaliteit van de interne beheersing op de hoogte van de

planningsmaterialiteit. Hierbij is de kwaliteit van de interne beheersing op drie manieren gemeten:

middels de inschatting van de accountant van de kwaliteit van de interne beheersing, de aanwezigheid

van een Raad van Commissarissen en de aanwezigheid van een auditcommissie. Overige factoren die in

samenhang met de kwaliteit van de interne beheersing ook van invloed zijn op de bepaling van de

planningsmaterialiteit worden in het onderzoek meegenomen. Hieraan worden echter geen conclusies

verbonden omdat dit niet het doel van deze scriptie is.

Deze scriptie gaat in op de materialiteit bij aanvang van de controle, de zogenaamde

planningsmaterialiteit. Hierbij wordt opgemerkt dat niet wordt ingegaan op het verdere verloop van de

controle. Zo wordt de uitvoeringsmaterialiteit, die de accountant gebruikt als een ‘veiligheidsmarge’ om

niet-ontdekte fouten te kunnen opvangen, in dit rapport buiten beschouwing gelaten. Het in ogenschouw

nemen van de materialiteit bij het evalueren van controleverschillen alsmede aan het einde van de

werkzaamheden bij het bepalen van de strekking van de controleverklaring, vallen niet binnen het bereik

van deze scriptie.

1.7 Opbouw scriptie

Deze scriptie is verdeeld in vijf hoofdstukken. Na de inleiding gaat hoofdstuk twee in op de theoretische

onderbouwing van deze scriptie. Dit resulteert in een afhankelijke variabele, de onafhankelijke variabelen

en diverse controlevariabelen. Op basis van deze variabelen worden hypothesen geformuleerd en wordt

aan het eind van hoofdstuk twee het causaal model geschetst. Hoofdstuk drie beschrijft de

operationalisatie van het causaal model en de wijze van dataverzameling. In hoofdstuk vier worden de

diverse hypothesen met behulp van statistische regressie getoetst. Tot slot worden in hoofdstuk vijf de

conclusies en de beperkingen van het onderzoek besproken.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


2 Theoretische onderbouwing Dit hoofdstuk schetst het theoretische kader van dit onderzoek om te komen tot de beantwoording van de

eerste drie deelvragen. Op basis van de bestaande wetenschappelijke literatuur worden de hypotheses

geformuleerd die ten grondslag liggen aan het causaal model. Paragraaf 2.1 geeft antwoord op de eerste

deelvraag door het begrip nader uiteen te zetten en te analyseren vanuit verschillende invalshoeken.

Bovendien wordt in deze paragraaf de link gelegd tussen de planningsmaterialiteit en het

accountantscontrolerisicomodel. In paragraaf 2.2 is aan de hand van de internationale literatuur uitgelegd

wat wordt verstaan onder interne beheersing en wat het belang ervan is voor de accountantscontrole,

waarna in paragraaf 2.3 wordt onderzocht of de kwaliteit van de interne beheersing van invloed is op de

hoogte van de planningsmaterialiteit. Buiten de invloed van de kwaliteit van de interne beheersing wordt

verwacht dat een aantal andere factoren mede van invloed is op de hoogte van de planningsmaterialiteit.

Deze factoren worden in paragraaf 2.4 beschreven. Tot slot geeft paragraaf 2.5 inzicht in het causaal

model. Het causaal model is de visuele weergave van het theoretisch kader waarin een drietal hypotheses

is geformuleerd.

2.1 Materialiteit 2.1.1 Inleiding materialiteit

Het materialiteitsbegrip is sinds zijn introductie in 1933 door de SEC een breed bediscussieerd onderwerp

(Wallage, 2004). De afgelopen periode zijn verschillende publicaties verschenen over materialiteit. Zo zijn

onlangs verschillende artikelen verschenen omtrent dit onderwerp naar aanleiding van de Spyker affaire

(Reimers, 2010; Dieleman, 2011) en naar aanleiding van het verschijnen van het AFM-rapport over de

aandachtspunten financiële verslaggeving 2010 (Litjens, 2010; Hoogendoorn, 2011). In deze artikelen

komt naar voren dat het materialiteitsbegrip diverse interpretaties meekrijgt vanuit verschillende

perspectieven (accountants, regelgevers & gebruikers). In dit hoofdstuk wordt getracht het perspectief

inzake materialiteit meer kleur te geven, door het begrip nader uiteen te zetten en te analyseren vanuit

verschillende invalshoeken. Op deze manier is materialiteit beter te begrijpen en af te bakenen ten

behoeve van deze scriptie.

2.1.2 Redelijke mate van zekerheid

Het doel van de accountantscontrole is om het gewenste Assurance level te krijgen. ‘To assure is

bevestigen dat iets waar is’ (NIVRA, 2009). ‘Waarheid’ is een gewenste eigenschap van informatie en

‘bevestigen’ is alleen zinvol als die informatie door anderen is gegeven. Dit ‘bevestigen’ doet de

accountant (met name) bij zijn oorspronkelijke en huidige kernactiviteit: de controle van jaarrekeningen

(Blokdijk, 2010). Dat is zinvol omdat de gebruikers van een jaarrekening niet zelf kunnen vaststellen of

deze betrouwbaar is. Toch moeten de gebruikers op grond van de jaarrekening beslissingen nemen. Het is

dan goed dat de accountant controleert of de financiële verantwoording een getrouw beeld geeft. Zijn

werkzaamheden resulteren in een controleverklaring. Indien sprake is van een goedkeurende verklaring,

geeft de accountant hierin aan dat hij een redelijke zekerheid biedt dat de jaarrekening niet meer dan (het

bedrag van) de materialiteit zal afwijken van de werkelijkheid (Kloosterman, 2004).


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


De accountantscontrole is opgezet om een hoge, maar niet absolute, mate van zekerheid te

verkrijgen. Het feit dat het werk van de accountant zich richt op de verslaggeving die is opgesteld door

derden, impliceert een informatieasymmetrie en daarmee een mogelijk onjuist oordeel van de accountant

(Klijnsmit, 2003). Hoe goed ook bedoeld, een accountant kan nooit 100% zekerheid garanderen bij een

jaarrekening. Dit komt doordat er beperkingen zijn die inherent zijn aan elke controle en die van invloed

zijn op de mogelijkheden van de accountant om afwijkingen van materieel belang te ontdekken (Elliott,

2002,Eimers, 2008). Deze beperkingen kunnen zowel van technische als budgettaire aard zijn.

Zo is de accountant veelal gedwongen om te steunen op controle-informatie die weliswaar iets

aannemelijk maakt, maar meestal geen sluitend bewijsmateriaal verschaft. Bovendien kan een accountant

onmogelijk alle posten en transacties van organisaties integraal controleren en kan hij niet continu

aanwezig zijn bij een organisatie omdat de verhouding tussen kosten en baten van een controle dan niet

zouden kloppen. Tevens steunt de accountant bij zijn controle op de werking van de interne beheersing

die een aantal beperkingen kent zoals het doorbreken daarvan door het management. De accountant kan

dus niet anders dan een ‘redelijke mate van zekerheid’ geven dat de jaarrekening een getrouwe weergave

is van de economische werkelijkheid (Paape e.a, 2012). Een redelijke mate van zekerheid betekent dat het

risico op een afwijking van materieel belang is teruggebracht tot een aanvaardbaar laag niveau.1 Een

bepaalde marge is dus toegestaan maar die marge mag geen effect hebben op de beslissingsoverweging

van de gebruiker van de jaarrekening. Met name vanuit het accountantscontrolerisicomodel, dat wordt

behandeld in paragraaf 2.1.6, zijn pogingen gedaan om te analyseren welke marge acceptabel wordt

geacht.

2.1.3 Begrippenkader

Bij het opstellen, weergeven en controleren van financiële overzichten speelt het concept van materialiteit

een prominente rol. Het materialiteitsconcept speelt een cruciale rol in het vinden van evenwicht tussen

het accountantscontrolerisico en de controlekosten (Batenburg e.a, 2004). De reikwijdte van de

accountantscontrole, en hiermee de planning en diepgang van de controlewerkzaamheden maar ook de

evaluatie daarvan, is in belangrijke mate gerelateerd aan de hoogte van de planningsmaterialiteit (Schaijk,

2009; Steinbart, 1987; Roberts e.a, 1993). Aangezien de economische beslissingen van het

maatschappelijk verkeer op basis van de jaarrekening pas vanaf een bepaalde financiële afwijking kunnen

veranderen, wordt de planningsmaterialiteit gehanteerd (Harmelen, 2011). In het algemeen geldt daarbij

dat:

2

1 Wat bedoeld wordt met een aanvaardbaar laag niveau, wordt behandeld in paragraaf 2.1.6.

2 ISA 320

‘Afwijkingen, met inbegrip van omissies, worden verondersteld van materieel belang te zijn indien

hiervan, afzonderlijk of geaggregeerd, redelijkerwijs zou kunnen worden verwacht dat zij een

invloed hebben op de economische beslissingen die gebruikers op basis van de financiële

overzichten nemen’.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


De definitie van materialiteit is vertaald vanuit de International Accounting Standards Board (IASB). De

IASB heeft als doel om gemeenschappelijke standaarden voor financiële verslaggeving op te stellen die

over de hele wereld worden gebruikt. Het onderwerp materialiteit ligt op het grensvlak van verslaggeving

en controle. Om de juiste materialiteit te kunnen bepalen zouden professionals een verband moeten

leggen tussen de verslaggevingstandaarden en de controlestandaarden (Holder e.a, 2003; Schaik, 2009).

2.1.4 Gebruikersgroep

Als belangrijkste criterium voor materialiteit geldt de aannemelijke invloed die afwijkingen hebben op de

oordeelsvorming van de gebruiker (het maatschappelijk verkeer). Daarom hanteert de accountant bij het

bepalen van de materialiteit een gebruikersbenadering. In het licht van deze gebruikers wordt vastgesteld

met welke nauwkeurigheid de financiële overzichten worden gecontroleerd.

Gelet op het hiervoor toegelichte gebruikersperspectief, is het voor de accountant van belang om de

belangrijkste gebruikers van de jaarrekening te identificeren. De behoeftes van de verschillende groepen

gebruikers zijn namelijk het uitgangspunt voor het vaststellen van de materialiteit. Het bepalen van deze

behoeftes is daarbij een essentiële stap. Dit is, gezien de mate van subjectiviteit die dit met zich

meebrengt, niet eenvoudig. De gebruikers zijn namelijk geen homogene groep. Zo handelen niet alle

gebruikers hetzelfde in gelijksoortige omstandigheden en lopen hun belangen veelal niet parallel. Omdat

het niet mogelijk is om rekening te houden met de wensen van individuele gebruikers, maakt de

accountant een inschatting van de gemeenschappelijke behoefte aan financiële informatie (ISA 320). De

controlestandaarden (ISA 320) geven aan dat het niet praktisch is om rekening te houden met de

verschillende groepen gebruikers en dat daarom moet worden uitgegaan van de grootste gemene deler

(Majoor, 2006). Hiervoor zal de accountant moeten bepalen wie de belangrijkste gebruikers van de

jaarrekening zijn. Ook de IFAC heeft deze problematiek onderkend en stelt om die reden dat bij

organisaties met winstoogmerk de investeerders als belangrijkste gebruikersgroep kunnen worden

geïdentificeerd. Daarnaast concludeert zij dat de behoeften van deze gebruikersgroep aan de behoeften

van de meeste andere gebruikers van de jaarrekening tegemoet zullen komen.

Holstrum en Messier (1982) geven aan dat ten aanzien van het begrip materialiteit er drie problemen

zijn die te maken hebben met het gebruikersperspectief. Allereerst is weinig bekend over de manier

waarop gebruikers informatie uit de jaarrekening gebruiken bij hun investerings- en

financieringsbeslissingen. Ten tweede hebben opstellers, gebruikers en accountants geen gelijk beeld van

het begrip materialiteit, waardoor deze heterogene ‘groepen’ kunnen verschillen in de interpretatie van

het materialiteitsprincipe. Tot slot is weinig bekend over de invloed van het materialiteitsprincipe op de

economische beslissingen van gebruikers. Cho e.a. (2003) stellen dat dit komt doordat het

besluitvormingsproces van gebruikers moeilijk observeerbaar is. Doordat de accountant onvoldoende

inzicht heeft in de economische beslissingen van gebruikers, heeft hij geen solide uitgangspunt voor de

vaststelling van de materialiteit. Hierdoor kan hij niet in staat worden geacht op basis van vakkundige

oordeelsvorming de materialiteitsgrens in zowel kwantitatief als kwalitatief opzicht te bepalen. Vandaar

ook de grote variatie in materialiteit die uit diverse onderzoeken naar voren komt (Majoor, 2006). Daarbij

stelt Chewning (2002) dat voor de berekening van de materialiteit geen algemeen aanvaarde grondslagen

aanwezig zijn. Hierdoor kan de vastgestelde materialiteit door verschillende accountants bij eenzelfde

jaarrekening afwijken (Chewning 2002). Bovendien blijkt uit onderzoek van Jennings e.a. (1993)


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


discrepantie te bestaan tussen de materialiteit die wordt vastgesteld door de accountant en de

materialiteit die door de verschillende gebruikersgroepen aanvaardbaar wordt geacht. Voor financiers

(banken) is deze discrepantie echter gering. In de meeste gevallen acht een accountant een fout eerder

materieel dan een financier. Daarentegen laat onderzoek van Højskov (1998) in Denemarken zien dat de

toegelaten toleranties volgens accountants en financieel analisten in belangrijke mate afwijken. Zo blijkt

uit de onderzoeksresultaten dat accountants in de meeste gevallen een hogere onjuistheid accepteren

dan financieel analisten. In lijn met deze bevindingen stellen Cho e.a. (2003), op basis van onderzoek dat is

gericht op de reactie van de aandelenkoers, dat investeerders de materialiteit substantieel lager

inschatten dan accountants. Zie in dit verband ook Iskandar e.a. (1999). Ook toezichthouders (ESMA,

2012; AFM, 2012) erkennen dit probleem door te stellen dat onder opstellers, accountants en gebruikers

verschillende opvattingen bestaan over de praktische toepassing van het materialiteitsconcept in de

jaarrekening.

Naar aanleiding van bovenstaand literatuuronderzoek naar het gebruikersperspectief is het duidelijk

geworden dat door de accountant en de belanghebbenden verschillende invullingen worden gegeven aan

het materialiteitsbegrip.3 Deze verschillende invullingen kunnen zich vertalen in een perceptiekloof

(Porter, 1993). Om die reden verlangt de Europese Commissie in het Groenboek (Barnier, 2010) naar meer

communicatie richting het maatschappelijk verkeer over de aspecten van de accountantscontrole.

Communicatie over het materialiteitsbegrip vergroot de vertrouwensfunctie van de accountant richting

het maatschappelijk verkeer en verkleint de verwachtingskloof (Porter, 1993) met als gevolg een

toenemende kwaliteit van de accountantscontrole doordat deze voldoet aan de verwachtingen van het

maatschappelijk verkeer.

2.1.5 Planningsmaterialiteit

Het begrip materialiteit is gedurende het gehele controleproces van belang (Messier e.a, 2005), maar op

twee momenten is het extra relevant: aan het begin van de controle (planningsfase) en bij het einde van

de controle (evaluatie van controleverschillen, hierna de evaluatiematerialiteit). Tijdens de planningsfase

bepaalt de accountant de materialiteit voor de jaarrekening als geheel. Deze materialiteit wordt ook wel

planningsmaterialiteit genoemd. Op basis van de planningsmaterialiteit stelt de accountant zijn

controleplan samen. Bij het bepalen van de planningsmaterialiteit dient de accountant kwantitatieve en

kwalitatieve kenmerken te betrekken.

Waar de kwantitatieve aspecten voornamelijk ingaan op de grens waarop het maatschappelijk verkeer

een andere beslissing kan of zal nemen, gaan de kwalitatieve aspecten voornamelijk in op niet-financiële

indicatoren die ertoe leiden dat de kwantitatieve materialiteitsgrens wordt bijgesteld. Deze kwalitatieve

aspecten kunnen immers van invloed zijn op de beslissingen van de gebruiker van de jaarrekening,

ongeacht het daarmee gemoeide bedrag. Daarnaast bestaat het risico dat bij controles, die enkel zijn

gericht op een kwantitatieve materialiteit, de accountant een controleverschil eerder (ten onrechte) als

immaterieel bestempelt (Levitt, 1998).

3 Redactie Accountancynieuws (2012), “ESMA verlengt consultatieperiode over materialiteit in financiële verslaggeving”,

accountancynieuws, 17-02-2012 09:11.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


De planningsmaterialiteit vormt een belangrijke input voor de controleaanpak, welke uiteindelijk leidt

tot een controleplan. In het controleplan is opgenomen welke werkzaamheden moeten worden verricht.

Nadat de planningsmaterialiteit is vastgesteld dient de accountant op basis van dit materialiteitsbedrag de

controletolerantie te bepalen en toe te rekenen aan de jaarrekeningposten. De planningsmaterialiteit

heeft hiermee een sterke invloed op het vaststellen van de aard, omvang en timing van de

controlewerkzaamheden en heeft een sterke samenhang met het controlerisico (Blokdijk e.a, 2003;

Messier e.a, 2005).

De evaluatiematerialiteit wordt gehanteerd bij de evaluatie van het effect van de geïdentificeerde

afwijkingen op de controle en van eventuele niet-gecorrigeerde afwijkingen op de financiële overzichten.

De som van de gevonden afwijkingen mag de evaluatiematerialiteit niet overschrijden. De uiteindelijke

bevindingen resulteren in het accountantsoordeel in de controleverklaring (Steinbart, 1987). De

evaluatiematerialiteit valt niet binnen het bereik van deze scriptie.

2.1.6 Accountantscontrolerisico

Algemeen

Het doel van de controle van een jaarrekening is een oordeel te geven over het getrouwe beeld van de

jaarrekening. Hierbij beoordeelt de accountant of de jaarrekening in alle van materieel belang zijnde

opzichten in overeenstemming is met de economische werkelijkheid. Het eerder behandelde begrip

‘redelijke mate van zekerheid’ erkent dat er een risico bestaat dat dit oordeel van de accountant niet juist

is. Dit betekent dat er een risico bestaat dat de accountant niet alle materiële afwijkingen die zich in de

jaarrekening bevinden, ontdekt (Leeuwen e.a, 2002). Het accountantscontrolerisicomodel wordt

wereldwijd door accountants gebruikt als instrument voor de inschatting van de risico’s bij aanvang van

een jaarrekeningcontrole (Klijnsmit, 2003). Het accountantscontrolerisico (ook wel controlerisico) wordt

hierbij gedefinieerd als het risico dat de accountant een onjuist oordeel tot uitdrukking brengt als de

financiële overzichten een afwijking van materiaal belang bevatten (Mollema, 2003).

Het doel van de controlewerkzaamheden is dat de accountant, op basis van voldoende en geschikte

controle-informatie, een redelijke mate van zekerheid verkrijgt dat het controlerisico tot een

aanvaardbaar laag niveau is teruggebracht. Omdat perfectie in deze wereld niet haalbaar is, is de kans op

afwijkingen nooit nihil. De jaarrekeningcontrole moet daarom zodanig worden ingericht dat het

controlerisico tot een aanvaardbaar niveau wordt beperkt. Deze inschatting maakt de accountant bij

aanvang van zijn controle. In de praktijk ligt het maximaal aanvaardbaar controlerisico tussen de één en

vijf procent (Klijnsmit, 2003; Leeuwen, 2002; Vorhies, 2005; Wallage, 1997). Wanneer het controlerisico

lager wordt vastgesteld, wil dit zeggen dat de kans kleiner wordt dat onterecht een goedkeurende

verklaring wordt afgegeven. Hiermee wordt het afgegeven oordeel van de accountant betrouwbaarder.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


Componenten van het accountantscontrolerisico

Het accountantscontrolerisico bestaat uit de volgende twee componenten:

1. Het risico op een afwijking van materieel belang

Dit is het risico dat de jaarrekening voorafgaande aan de accountantscontrole een afwijking van

materieel belang bevat. Het risico op een afwijking van materieel belang bestaat uit het ‘inherent

risico’ en het ‘interne beheersingsrisico’. Slechts de resultante van deze twee risico’s is van belang

voor de accountantscontrole (Eimers, 2006).

Het inherent risico is het risico op een materiële afwijking in de jaarrekening zonder rekening

te houden met interne beheersingsmaatregelen. De accountant kan dit risico, los van de

inschatting die hij maakt van de kwaliteit van de interne beheersing, niet beïnvloeden.

Het interne beheersingsrisico is het risico dat de jaarrekening een materiële afwijking bevat

die niet tijdig wordt voorkomen of ontdekt en gecorrigeerd door interne beheersing van de

entiteit. Dit risico is op korte termijn niet te beïnvloeden door de accountant.4

2. Het ontdekkingsrisico

Het ontdekkingsrisico is het risico dat de accountant materiële afwijkingen niet ontdekt via eigen

controlewerkzaamheden. Het zal duidelijk zijn dat met name het ontdekkingsrisico, en daarmee

de hoogte van het uiteindelijke controlerisico, door de accountant kan worden beïnvloed

(Knechel, 2001). Wanneer bijvoorbeeld sprake is van een zwakke interne beheersing, is het

ontdekkingsrisico hoog waardoor de accountant zijn hoeveelheid werk in het algemeen moet

vergroten om het controlerisico tot een aanvaardbaar niveau te reduceren (Klijnsmit, 2003;

Mollema 2003). Het ontdekkingsrisico is dus direct gerelateerd aan de omvang en effectiviteit van

de controlewerkzaamheden van de accountant (Klijnsmit, 2003; Westra 2002). Het aanvaardbare

controlerisico is dan ook het risico dat de accountant bereid is te nemen dat de goedgekeurde

jaarrekening een materiële fout bevat nadat alle werkzaamheden zijn verricht.

De accountant dient dus vooraf vast te stellen wat het aanvaardbare controlerisico is en kan daarna, mede

gegeven de inschatting van het inherente risico en het interne beheersingsrisico, het gewenste

ontdekkingsrisico vaststellen (Wallage e.a, 2003).

Het belang van het accountantscontrolerisico voor deze scriptie

Inzicht in het accountantscontrolerisico is voor deze scriptie met name van belang omdat aan de hand van

dit model de relaties tussen de verschillende onderzoeksgebieden, die ten grondslag liggen aan het

causaal model, kunnen worden uitgelegd. Het causaal model wordt vormgegeven op basis van de

bestaande (wetenschappelijke) literatuur. Omdat er beperkte literatuur beschikbaar is over factoren die

van invloed zijn op de hoogte van de planningsmaterialiteit, wordt gekeken naar aanverwante

onderzoeksgebieden. Voorbeeld hiervan zijn factoren die van invloed zijn op het aantal controle-uren

4 Op de middellange termijn kan de accountant deze wel verbeteren door het verstrekken van adviezen inzake de kwaliteit van

de interne beheersing.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


(controle-inspanningen), de controlekosten en het constateren van afwijkingen. In deze paragraaf worden

de verbanden tussen de verschillende onderzoeksgebieden toegelicht.

Samenhang tussen de controle-inspanningen en de hoogte van de planningsmaterialiteit

Het accountantscontrolerisico hangt nauw samen met de planningsmaterialiteit. Deze relatie wordt

duidelijk aan de hand van de eerder omschreven samenhang tussen het controlerisico en de controle-

inspanningen (Roberts e.a, 1993). Aan de hand van de vooraf bepaalde betrouwbaarheid (het

complementaire deel van het controlerisico) en nauwkeurigheid (planningsmaterialiteit) plant de

accountant zijn werkzaamheden met als doel het verkrijgen van een redelijke mate van zekerheid dat de

jaarrekening geen onjuistheden van materieel belang bevat. De planningsmaterialiteit is in feite een

drempelwaarde op basis waarvan de accountant bepaalt hoeveel werkzaamheden nodig zijn om het

ontdekkingsrisico dusdanig te verlagen dat het controlerisico acceptabel wordt. Hiermee wordt bevestigd

dat de materialiteit en de omvang van de controlewerkzaamheden (ontdekkingsrisico) niet los van elkaar

kunnen worden gezien.

Controlekosten en de planningsmaterialiteit

Ook is er een verband tussen het controlerisico, de hoogte van de planningsmaterialiteit en de

controlekosten. Hoe hoger het ingeschatte risico op een afwijking van materieel belang, hoe lager het

ontdekkingsrisico moet zijn en hoe meer eigen controlewerkzaamheden de accountant zal uitvoeren. Het

is te verwachten dat deze additionele controlewerkzaamheden resulteren in hogere controlekosten.

Hierbij is het tevens mogelijk dat een hoger controlerisico leidt tot het incorporeren van een soort

verzekeringspremie in de controlekosten omdat externe accountants meer risico lopen om aangeklaagd te

worden bij risicovollere cliënten (Groenen e.a, 2004).

Geconstateerde afwijkingen en de planningsmaterialiteit

Tot slot bestaat er een verband tussen de hoogte van de planningsmaterialiteit, het controlerisico en het

aantal geconstateerde afwijkingen. Op basis van de planningsmaterialiteit en het controlerisico bepaalt de

accountant de hoeveelheid werkzaamheden. Een hogere planningsmaterialiteit kan ertoe leiden dat niet

alle afwijkingen worden ontdekt.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


2.2 Interne beheersing De interne beheersing van een onderneming ondersteunt het bereiken van een breed spectrum van

ondernemingsdoelstellingen waaronder het voorkomen en ontdekken van afwijkingen in de jaarrekening.

In paragraaf 2.2.1 wordt aan de hand van wetenschappelijke literatuur en de internationale regelgeving

het belang van kennis en inzicht in de interne beheersing beschreven en op welke wijze de accountant

gebruikmaakt van de interne beheersing. Op het terrein van interne beheersing neemt COSO een

belangrijke plaats in. Daarom is in paragraaf 2.2.2 een uiteenzetting van COSO weergegeven.

2.2.1 Belang van de interne beheersing voor de accountantscontrole

Economische betekenis

‘Getallen’ in de jaarrekening zijn als zodanig niet ‘goed’ of ‘fout’, maar moeten worden bezien in het

perspectief van de economische rationaliteit. De vraag is of het getal juist is in de betekenis waarin het

wordt voorgedragen. Feitelijk kan de accountant daarom geen oordeel vormen over de getrouwheid van

de verantwoording als hij zijn controle beperkt tot een‘cijfermatige controle’. Controle wordt pas zinvol

indien deze doordringt tot de gebeurtenissen die ten grondslag liggen aan de verantwoording. De

accountant moet dus zover in de gebeurtenissen van de onderneming doordringen, dat hij kan beoordelen

of de voorstelling, welke de te verifiëren getallen bij de gebruiker wekken, overeenstemt met de

economische werkelijkheid (Limperg e.a, 1975).

De visie van Limperg (1975) op de controle, die is gebaseerd op kennis van de economische betekenis

van de cijfers, is van actuele waarde. Om een dergelijk gevoel te krijgen bij de ‘getallen’ in de jaarrekening,

dient de accountant voldoende kennis te hebben van de entiteit en haar omgeving. De accountant dient

dus bij het uitvoeren van zijn accountantscontrole te doorgronden op welke wijze de processen van deze

ondernemingen op elkaar ingrijpen, welke risico’s voor de jaarrekening hieraan zijn verbonden en op

welke wijze deze risico’s tot een acceptabel niveau worden teruggebracht (Eimers, 2008). Deze kennis is

onmisbaar bij het plannen van de controle en in het bijzonder bij het inschatten van risico’s op materiële

fouten en fraude. Het vergaren van de nodige kennis over de te controleren huishouding is tevens in de

huidige internationale regelgeving terug te vinden (ISA 315). Ook de moderne controleaanpak (Knechel,

2001; Bell e.a, 1997) die is gebaseerd op risico’s, gaat uit van het verkrijgen van kennis van en inzicht in de

entiteit en haar omgeving, die op basis van controle-informatie moeten worden getoetst (Wallage, 2005).

Het is daarom niet voor niets dat kennis van de entiteit en haar omgeving al meer dan een eeuw op de

agenda van de accountant staat (Limperg instituut, 1993; Soeting, 2003).

Het belang van de kwaliteit van de interne beheersing

De aard van het risico op onjuistheden in de verantwoording is niet eenduidig en hangt af van

verschillende factoren zoals de aard en de gevoeligheid van de post in de jaarrekening waarin een fout of

fraude zou kunnen voorkomen (Diekman, 2005). Daarnaast kan sprake zijn van mitigerende

beheersingsmaatregelen die het risico inperken. Zo is één van de doelstellingen van interne beheersing

het bewaken van de betrouwbaarheid van de informatie die door de organisatie intern gebruikt wordt en

naar buiten wordt gebracht omtrent de strategie, de activiteiten en de interne beheersing zelf (COSO,

1992). Accountants richten zich (in lijn met de Sarbanes-Oxley wetgeving) vooral op dit onderdeel (Koning,

2004).


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


Het belang van de kwaliteit van de interne beheersing hangt tevens samen met de moderne

controlebenadering die is gericht op het accountantscontrolerisicomodel. Deze controlebenadering, die is

geadopteerd door de controlestandaarden (ISA 315), richt zich expliciet op het in kaart brengen en

beoordelen van bedrijfsrisico’s en op de opzet en het functioneren van de interne

beheersingsmaatregelen die van belang zijn voor de controle van de jaarrekening (Leeuwen, 2002). In

feite laten deze risico’s de waarschijnlijkheid zien van interne-beheersingsmissers (Mollema, 2003). Hierbij

zijn interne beheersingsmaatregelen bedoeld om een dempende werking te hebben op het inherente

risico. Hoe lager het interne beheersingsrisico, hoe minder gegevensgerichte werkzaamheden de

accountant nog dient te verrichten om tot de vereiste zekerheid voor het afgeven van de

controleverklaring te komen. Voordeel van een dergelijke aanpak is veelal de vergroting van de

effectiviteit van de controle door verdergaande kennis van de onderneming in al haar facetten (Brown,

1962).

Kennis van de entiteit en haar omgeving

De diepgang waarmee de accountant de interne beheersingsomgeving benadert, is afhankelijk van de

complexiteit van de bedrijfsprocessen en de mate waarin de accountant gebruik wil gaan maken van de

maatregelen van interne beheersing. Niet alle interne beheersingsmaatregelen die een cliënt in het leven

heeft geroepen zijn even relevant voor de accountant. De accountant zal zich voornamelijk concentreren

op beheersingsmaatregelen voor het opstellen van openbaar te maken financiële berichten zoals het

jaarverslag, de jaarrekening en de tussentijdse financiële informatie en de naleving van weten

regelgeving. Maatregelen die betrekking hebben op bedrijfsrisico’s zijn voor de accountant wellicht wat

minder van belang (Onzenoort, 2011). Bij het beoordelen van de kwaliteit van de interne beheersing gaat

het vaak om subjectieve inschattingen door de accountant, gebaseerd op zijn indruk over bijvoorbeeld de

managementkwaliteiten en de betrokkenheid van de leiding (Westra, 2002).

Het belang van kennis van de entiteit en haar omgeving hangt sterk samen met de keuze van de

controlestrategie van de accountant. Brown zag in 1962 de controleaanpak verschuiven van

gegevensgericht naar systeemgericht. Brown (1962) stelt dat het verkrijgen van kennis van de interne

beheersing één van de belangrijkste werkzaamheden zal worden in de beoordeling van de

betrouwbaarheid van de jaarrekening en dat risicoanalyse en materialiteit daarbij onlosmakelijk met

elkaar verbonden zijn.

Ook als de accountant voornamelijk gegevensgerichte werkzaamheden wil uitvoeren, zal hij toch

minstens aandacht moeten besteden aan de wijze waarop het management de onderneming aanstuurt

(beheersingsomgeving) en op welke wijze het management in staat is de significante risico’s te mitigeren

(Eimers, 2006).5 De accountant kan namelijk nooit de vereiste controlezekerheid bereiken middels een

uitsluitend gegevensgerichte controleaanpak omdat zwakten in de interne beheersing niet geheel kunnen

worden ondervangen door extra werkzaamheden van de accountant. Wanneer de accountant besluit om

tijdens zijn controle te steunen op interne beheersingsmaatregelen, zal hij gefundeerd moeten toetsen of

5 Significant risico: een onderkend en ingeschat risico van een afwijking van materieel belang, waaraan, naar het oordeel van de

accountant, tijdens de controle speciale aandacht moet worden besteed (ISA 315).


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


hij daadwerkelijk kan steunen op deze maatregelen. Dit doet hij door zowel de opzet, de implementatie

(bestaan) en de werking van de relevante interne beheersingsmaatregelen te toetsen.

2.2.2 Interne beheersing volgens het COSO-framework

Het ontstaan van een norm

In 1992 is, naar aanleiding van een aantal boekhoudschandalen en fraudegevallen, het eindrapport van

het Amerikaanse Internal Control Integrated Framework door de Committee of Sponsoring Organizations

of the Treadway Commission (hierna COSO) gepubliceerd. Aanvankelijk is COSO ontwikkeld om een

bijdrage te leveren aan fraudepreventie. Zo verklaarde een van de grondleggers van COSO (de Treadway

commissie) dat een goed systeem van interne beheersing frauduleuze handelingen kan voorkomen.

COSO is niet het resultaat van uitgebreid wetenschappelijk onderzoek, maar is ontwikkeld door

mensen uit de praktijk en op basis van reacties uit de praktijk. Dit betreft echter enkel mensen met een

financiële achtergrond, van wie het grootste deel werkzaam als financieel manager of accountant. Daarom

wordt COSO aangemerkt als een selectieve best practice (Renes, 2003). Toch wordt COSO internationaal

gezien als het toonaangevende rapport en referentiemodel op het gebied van interne beheersing en

corporate governance (Romney e.a, 2000; Wade e.a, 1999). Zo blijkt uit onderzoek van Mertens (2008) dat

de meerderheid (negentig procent) van de beursgenoteerde ondernemingen in Nederland COSO toepast.

Bovendien wordt COSO wereldwijd erkend door onder andere de SEC, de PCAOB (2004) en diverse

internationale corporate governance commissies. Hiermee is COSO de wettelijk verankerde en

internationale norm voor de kwaliteit van, en de rapportering over, interne beheersing (Diekman, 2005).

Ook op andere terreinen in de samenleving heeft COSO grenzen verlegd; denk aan de invloed op

onderwijs en accountantspraktijk. Maar in feite gaat het natuurlijk om de interne beheersing in het

bedrijfsleven. COSO heeft organisaties en haar controleurs een kader geboden voor ontwerp,

implementatie en beheer, maar ook voor een meer objectieve beoordeling van de effectiviteit van

vigerende interne beheersingssystemen (Soeting e.a, 2003). Toch kan COSO niet worden gezien als een

harde norm voor de beoordeling van interne beheersing en heeft het nog steeds de professionele

oordeelsvorming van haar gebruikers nodig om zinvol te zijn (Faber, 2006). Bovendien stellen critici dat

een alomvattende set van instrumentarium en technieken nodig is om een effectieve beheersing en

naleving te bereiken (Alles e.a, 2004; Leeuwen e.a, 2010).

Interne beheersing als een proces

De controlestandaarden zoeken voor het beoordelen van de kwaliteit van de interne beheersing ook

aansluiting bij het COSO-raamwerk. De controlestandaarden beschrijven interne beheersing als:


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


6

Het meest belangrijke in deze definitie is dat interne beheersing wordt gezien als een proces dat wordt

uitgevoerd door mensen op alle niveaus in de organisatie (Renes, 2003) en dat interne beheersing geen

absolute, maar redelijke zekerheid verschaft over het realiseren van drie genoemde, elkaar overlappende,

organisatiedoelstellingen. Volgens de COSO (1992) bestaat de interne beheersing uit vijf onderling

samenhangende componenten welke worden gehanteerd bij de beoordeling van de effectiviteit van de

interne beheersing:

� interne beheersingsomgeving;

� risico-inschattingsproces van de entiteit;

� informatie en communicatie;

� interne beheersingsactiviteiten;

� monitoring.7

COSO stelt dat interne beheersing pas effectief is als de vijf componenten aanwezig zijn en in direct

verband staan met de drie doelstellingen. Dit betekent dat alle componenten afzonderlijk gerelateerd zijn

aan elk van de categorieën doelstellingen. Wanneer een bepaalde categorie wordt geanalyseerd, moeten

dus alle vijf componenten daarin vertegenwoordigd zijn en functioneren om te kunnen vaststellen dat de

interne beheersing effectief is. Het interne beheersingssysteem is verstrengeld met de bedrijfsactiviteiten

van de entiteit. De effectiviteit van de interne beheersing is dan ook het grootst wanneer de

beheersingsmaatregelen in de infrastructuur van de entiteit zijn ingebed en een wezenlijk onderdeel

uitmaken van de entiteit.

Acceptatie

Ondanks wereldwijde adoptie van COSO in weten regelgeving maakt Power (2007) de kachel aan met de

definitie van COSO: ‘The definition of internal control has always varied in nuance and scope, but this

vagueness has been important to its recent significance…’. Daarnaast verwondert hij zich over het feit dat

het begrip dankbaar is aangegrepen in allerlei regelgeving waar het een eigen leven is gaan leiden. Het

bijzondere is dat hij in ieder geval zelf geen poging onderneemt om een definitie van het begrip te geven

(Paape, 2008). Recent heeft Gupta (2009) onderzoek gedaan naar de toepassing van COSO (1992) in de

Verenigde Staten. Uit dit onderzoek blijkt dat COSO (1992) een aardig conceptueel model is om interne

beheersing te begrijpen, maar dat het management en de accountant worstelen met de vraag hoeveel en

welke beheersingsmaatregelen nodig zijn om de betrouwbaarheid van de controleverklaring veilig te

stellen. COSO heeft de kritiek op het rapport opgepakt en heeft onlangs (december 2011) een

discussiepaper opgesteld om de duidelijkheid van het rapport te vergroten.

6 ISA 315

7 ISA 315

‘het proces dat is opgezet en wordt geïmplementeerd en onderhouden door degenen belast met

governance, het management en andere personeelsleden met als doel een redelijke mate van zekerheid

te verschaffen dat de doelstellingen van de entiteit met betrekking tot (1) de betrouwbaarheid van de

financiële verslaggeving, (2) de effectiviteit en efficiëntie van de uitoefening van de activiteiten alsmede

(3) het naleven van de van toepassing zijnde weten regelgeving worden bereikt’.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


2.3 Interne beheersing en de planningsmaterialiteit In deze paragraaf wordt aan de hand van de bestaande wetenschappelijke literatuur onderzocht of de

kwaliteit van de interne beheersing van invloed is op de hoogte van de planningsmaterialiteit. In dit

onderzoek wordt op basis van de bestaande wetenschappelijke literatuur op drie manieren naar de

kwaliteit van de interne beheersing gekeken, namelijk: naar de inschatting van de accountant van de

kwaliteit van de interne beheersing, de aanwezigheid van een Raad van Commissarissen en de

aanwezigheid van een auditcommissie.

2.3.1 De invloed van de inschatting van de kwaliteit van de interne beheersing

Kwaliteit van de interne beheersing

De interne beheersing staat aan de basis van de financiële verantwoording. Het is daarom voor de

accountant van belang om kennis te verkrijgen omtrent de kwaliteit van de interne beheersing. Op basis

van het accountantscontrolerisicomodel (zoals behandeld in paragraaf 2.1.6) wordt verondersteld dat er

een verband bestaat tussen de kwaliteit van de interne beheersing en de hoogte van de

planningsmaterialiteit omdat een goed werkende interne beheersing al een redelijke mate van zekerheid

biedt omtrent de betrouwbaarheid van de jaarrekening (Blokdijk e.a, 2003; Mayper e.a, 1982). De interne

beheersing vormt, in lijn met het accountantscontrolerisicomodel, het eerste vangnet voor onderkende

jaarrekeningrisico’s. Dit kan vervolgens leiden tot een verlaagd ontdekkingsrisico met als praktische

invulling het verhogen van de materialiteit.

In 2003 hebben Blokdijk e.a. (2003) exploratief onderzoek verricht naar factoren die van invloed zijn

op het materialiteitsoordeel van de accountant. Blokdijk e.a. (2003) hebben in hun onderzoek over de

periode 1998-1999 voor Nederlandse controleopdrachten, uitgevoerd door zowel Big 5 als Non-Big 5

accountantsorganisaties, onder andere geconstateerd dat er een significante positieve relatie bestaat

tussen de kwaliteit van de interne beheersing en de hoogte van de planningsmaterialiteit. Dit betekent dat

een toenemende kwaliteit van de interne beheersing de planningsmaterialiteit verhoogt. Een vergelijkbare

conclusie wordt getrokken door Mayper e.a. (1982). Op basis van zijn onderzoek onder voornamelijk

senior accountants, concludeert hij dat zwakke punten in de interne beheersing (het ontbreken van

functiescheiding of autorisaties) een negatieve invloed hebben op de hoogte van de


Integriteit van het management

Integriteit van het management is een essentieel onderdeel van de interne beheersingsomgeving volgens

COSO en vormt een fundament voor het controlebewustzijn van de cliënt. Daarnaast is de integriteit van

de cliënt een significante verklarende factor voor het accountantscontrolerisico (Ponemon, 1993; Reckers

e.a, 1991). Bernardi e.a. (1994) concluderen dat er een significant verband bestaat tussen de integriteit

van de cliënt en de materialiteit.8 Naarmate de integriteit van de cliënt afneemt, neemt ook de

materialiteit af. Deze onderzoeksresultaten worden door Arnold e.a. (2001) doorgetrokken naar de

8 Bernardi en Arnold (1994) baseren hun bevindingen op een experimenteel onderzoek - over de periode 1990 tot en met

medio 1991 onder 494 accountants uit de Verenigde Staten - naar de invloed van kwalitatieve factoren op de

materialiteitsinschatting van de accountant


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


Europese markt voor accountantscontrole. Uit dit onderzoek blijkt dat – ook in Europa – een significant

positieve relatie bestaat tussen de inschatting door de accountant van de integriteit van het management

en de hoogte van de gehanteerde materialiteit (Arnold e.a, 2001). Daarnaast hebben Margeim e.a. (1990)

aangetoond dat een lage waardering van de cliëntintegriteit resulteert in substantieel meer controle-uren

en minder behoefte om gebruik te maken van de interne beheersing. Op basis van bovenstaande

onderzoeksresultaten kan worden geconcludeerd dat een positieve relatie bestaat tussen de kwaliteit van

de interne beheersing en de hoogte van de planningsmaterialiteit.

Interne beheersing en de controle-inspanningen van de accountant

Zoals hiervoor weergegeven, heeft een adequate interne beheersingsomgeving een positieve invloed op

de hoogte van de planningsmaterialiteit. Deze bevindingen zijn consistent bezien vanuit een ander

onderzoeksdomein, namelijk het onderzoek naar de controle-inspanningen van de accountant (Van Nieuw

Amerongen e.a, 2010). Uit onderzoek van Blokdijk e.a. (2006) en Hogan e.a. (2008) blijkt dat accountants

hun controle-inspanningen adequaat verhogen wanneer sprake is van tekortkomingen in de interne

beheersing, zelfs na manipulaties voor omvang, risico en winstgevendheid van de controlecliënten.

Gaumnitz e.a. (1982) concluderen op basis van het door hen verrichte onderzoek in de Verenigde Staten

dat een hogere kwaliteit van de interne beheersing leidt tot een afname van het aantal controle-uren.

Felix e.a. (2001) stellen dat een goed werkende interne beheersing de werklast voor de accountant

verlaagt. Deze onderzoeksresultaten zijn van belang omdat (conform paragraaf 2.1.6) de accountant op

basis van de planningsmaterialiteit de omvang en effectiviteit van de controlewerkzaam-heden bepaalt. Er

bestaat dus een directe relatie tussen de hoogte van de planningsmaterialiteit en de controle-

inspanningen van de accountant.

Interne beheersing en het constateren van afwijkingen

Het derde onderzoeksdomein dat raakvlakken heeft met dit onderzoek betreft onderzoek naar het

constateren van afwijkingen. Onderzoek naar het aantal geconstateerde afwijkingen heeft een sterke

relatie met de planningsmaterialiteit omdat de accountant op basis van de planningsmaterialiteit en het

controlerisico zijn controle plant (Wallace e.a, 1995). Een hogere planningsmaterialiteit kan ertoe leiden

dat minder afwijkingen worden ontdekt (paragraaf 2.1.6). Uit een onderzoek van Wallace e.a. (1995) blijkt

dat wanneer sprake is van een onderneming met goede managementcontrole en goede controles op

transactieniveau, tegelijk ook sprake is van minder door de accountant gevonden afwijkingen (Eilifsen e.a,

2000; Van Nieuw Amerongen e.a, 2010; Wallace e.a, 1995). Doordat de accountant kan steunen op de

kwaliteit van de interne beheersing, hoeft de accountant minder werkzaamheden uit te voeren om de

kans op afwijkingen te verkleinen hetgeen kan leiden tot het verhogen van de planningsmaterialiteit.

De aard van het verband

Op basis van bovenstaande beschouwing wordt een positief verband verondersteld tussen de kwaliteit

van de interne beheersing en de hoogte van de planningsmaterialiteit (Blokdijk e.a, 2003; Arnold e.a,

2001; Mayper e.a, 1982). De mate waarin gesteund kan worden op de interne beheersing kan, blijkens de

aangehaalde onderzoeksresultaten, een reden zijn voor de accountant om met een hogere materialiteit

de jaarrekening te controleren. Andersom geldt dat hoe lager de vastgestelde materialiteit, hoe meer de


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


accountant rekening houdt met het feit dat hij afwijkingen zal aantreffen die niet door de interne

beheersingsmaatregelen zijn ontdekt. Het gros van de voornoemde onderzoeken doet geen uitspraak over

de kracht van het verband. Gezien het belang van voldoende kennis van de entiteit van de omgeving is de

verwachting dat sprake is van een matig positief verband (Blokdijk e.a, 2003). Verondersteld wordt dat het

verband niet oneindig lineair is omdat de accountant bij het vormen van zijn oordeel niet volledig kan

steunen op de kwaliteit van de interne beheersing en dus altijd eigen werkzaamheden dient uit te voeren

(Blokdijk e.a, 2003). Aan de hand van de voorgaande onderzoeksresultaten is de volgende hypothese

geformuleerd:

H1: Naarmate de accountant de kwaliteit van de interne beheersingsomgeving hoger inschat, neemt de

gehanteerde planningsmaterialiteit toe.

2.3.2 De invloed van de aanwezigheid van de Raad van Commissarissen

Toon aan de top

Interne beheersing begint vanuit een heldere toonstelling aan de top van de organisatie (NBA, 2012). De

NBA (2012) stelt dat een goede toon aan de top bijdraagt aan het goed functioneren van een organisatie,

en dat deze effectiever kan zijn dan uitbreiding van regelgeving. COSO (1992) besteedt in de interne

beheersingsomgeving om die reden aandacht aan de juiste beheersingscultuur. In lijn met COSO (1992)

stellen de controlestandaarden dat de interne beheersingsomgeving toonzettend is binnen een

organisatie en daarmee het controlebewustzijn van medewerkers beïnvloedt.9 Een bekende uitspraak van

de Ondernemingskamer in de strafzaak tegen Ahold heeft nog eens benadrukt dat de toon aan de top en

de eindverantwoordelijkheid voor interne beheersing bij de hoogste ondernemingsleiding behoren (Groot

e.a, 2006).

Toon aan de top is ook voor accountants een belangrijk thema omdat het effect heeft op de kwaliteit

van de interne beheersing en daarmee op een van de fundamenten van het goed functioneren van een

organisatie (NBA, 2012). Deze hogere kwaliteit van de interne beheersing resulteert volgens het

accountantscontrolerisicomodel (paragraaf 2.1.6) in een lager ontdekkingsrisico. Daarom zal een hogere

kwaliteit van de interne beheersing leiden tot een hogere planningsmaterialiteit (Blokdijk e.a, 2003;

Mayper e.a, 1982).

Governance organen

De interesse voor de interne beheersing van de entiteit wordt in belangrijke mate beïnvloed door de

organen belast met governance. Het meest directe mechanisme dat toezicht houdt op het bestuur en de

bedrijfsvoering is de Raad van Commissarissen. De Raad van Commissarissen is primair het orgaan dat,

middels het houden van toezicht op bestuurders en de algemene gang van zaken, de belangen van alle

stakeholders moet waarborgen (SEC, 1999).

Het belang van de Raad van Commissarissen komt voort uit het feit dat naarmate de afstand tussen de

aandeelhouders en het bestuur groter wordt, de behoefte naar onafhankelijk toezicht toeneemt. Een

manier om dit belang te verklaren is de agency theorie (Jensen & Meckling, 1976). De Raad van

9 ISA 315


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


Commissarissen speelt een belangrijke rol in het voorkomen van problemen die ontstaan door de

scheiding van eigendom en de uitvoerende macht. De aandeelhouders (principalen) laten naast de

controle door een externe accountant (monitor) om vergelijkbare redenen ook toezicht op hun organisatie

uitoefenen door de Raad van Commissarissen. Een dergelijke vorm van controle op het management is

noodzakelijk voor het verlagen van de agencykosten (Hillman e.a, 2003). Als wordt gekeken naar de

functie en positie van de Raad van Commissarissen lijkt deze echter op voorhand met vergelijkbare

problemen te kampen als de aandeelhouders doordat in de rolverdeling tussen directie en toezichthouder

ook sprake is van informatieasymmetrie. De Raad van Commissarissen heeft echter de taak om (namens

de aandeelhouders) deze informatieasymmetrie te reduceren door adequaat toezicht uit te oefenen

(Leeuwen e.a, 2011). Daarnaast moet de Raad van Commissarissen alert zijn op het mogelijke optreden

van moral hazard.10 De taak van de Raad van Commissarissen is wettelijk geregeld. Centraal staat hierbij

de onafhankelijke rol ten opzichte van het management en voldoende kennis om het functioneren te

kunnen beoordelen. Onafhankelijkheid resulteert in de noodzakelijke afstand tussen het bestuur en de

commissaris, en is onontbeerlijk voor de oordeelsvorming over door het bestuur genomen besluiten.

Onafhankelijkheid

Het belang van onafhankelijkheid wordt aangetoond door de wetenschappelijke literatuur. Zo toont Fish

e.a. (2006) aan dat de onafhankelijkheid van de commissarissen een prominente rol speelt om te komen

tot een effectieve interne beheersing. De Raad van Commissarissen is het ‘eerstelijns toezicht’ op het

bestuur. Naarmate de Raad van Commissarissen onafhankelijker kan worden genoemd, neemt de

effectiviteit van haar toezicht toe. Om die reden bevat Code Tabaksblat verschillende bepalingen die een

actief en onafhankelijk toezicht door de Raad van Commissarissen waarborgen. Op die manier wordt

voorkomen dat het bestuur zijn ‘eigen doelstelling’ boven die van de ondernemingsdoelstellingen stelt.

Toch lijkt niet altijd sprake te zijn van onafhankelijkheid van de leden van de Raad van

Commissarissen. Het komt namelijk voor dat bestuurders van bedrijven waarmee een relatie bestaat

(bijvoorbeeld oud bestuurders, banken, belangrijke afnemers of leveranciers) benoemd worden in de

Raad van Commissarissen. In dergelijke gevallen is het niet vreemd dat er een zekere verstandhouding

bestaat tussen bestuurders en de Raad van Commissarissen.

Nederlandse beursgenoteerde ondernemingen hebben in tegenstelling tot Angelsaksische

ondernemingen een zogenaamd ‘two-tiersysteem’ waarbij expliciete scheiding is aangebracht tussen

bestuur en toezicht.11 Door deze scheiding wordt de onafhankelijkheid vergroot. In Angelsaksische landen

hebben ondernemingen een one-tiersysteem, waarbij de executives en de non-executives gezamenlijk het

toporgaan vormen. Gezien het belang van een kritische en onafhankelijke toezichthouder biedt de

expliciete scheiding in het two-tiersysteem een beter uitgangspunt dan het one-tiersysteem (John e.a,

1998; Jong, 2007; Lückerath-Rovers e.a, 2010).

Ook uit de wetenschappelijke literatuur (Finkelstein e.a, 2003; Roberts e.a, 2005; Minichilli e.a, 2009)

blijkt dat toezicht door een onafhankelijke Raad van Commissarissen bijdraagt aan het bereiken van

10 Het begrip moral hazard heeft betrekking op de veranderingen die in het gedrag van de agenten kunnen optreden op het

moment dat zij niet direct risico lopen voor de door hen verrichte acties. Principalen kunnen niet altijd (tijdig) ingrijpen wat

veroorzaakt kan worden door gebrek aan middelen om tot een adequate beoordeling van de acties van het management te

komen. 11

Dit tweelaagse stelsel bestaat uit een Raad van Bestuur en een ‘externe’ Raad van Commissarissen.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


effectieve interne beheersing. Doordat er een kleiner risico bestaat op het nastreven van eigenbelang

door het bestuur – ten koste van de stakeholders – dalen de agencykosten (Pruijm, 2010). Dit wordt

tevens bevestigd door Boyd (1994) en Mehran (1995) die stellen dat ‘interne’ commissarissen minder

onafhankelijk zijn en minder goed in staat zijn om effectief toezicht te houden. Daarbij waarderen

aandeelhouders de nodige afstand tussen de Raad van Commissarissen en het bestuur als positief. Zo

hebben Rosenstein & Wyatt (1990) aangetoond dat de benoeming van een onafhankelijke Raad van

Commissarissen resulteert in een stijging van de aandelenkoers.

De Raad van Commissarissen en de accountant

Onderzoek van Kent e.a. (2010) heeft aangetoond dat de kwaliteit van de financiële verslaggeving

toeneemt wanneer sprake is van een onafhankelijke Raad van Commissarissen. Bij een hogere kwaliteit

van de financiële verslaggeving is de accountant eerder geneigd een hogere planningsmaterialiteit te

hanteren. Bovendien worden commissarissen vanuit het perspectief van communicatie steeds belangrijker

voor accountants. Interne accountants krijgen vaker een rechtstreekse rapportagelijn, terwijl de externe

accountants zich in toenemende mate richten op de Raad van Commissarissen. De Raad van

Commissarissen en accountants zijn elkaars bondgenoten in het toezicht op de onderneming. Een goede

samenwerking tussen beide leidt tot beter toezicht en hierdoor tot een betere interne beheersing (NBA

2012). Een hogere kwaliteit van de interne beheersing resulteert naar verwachting in een hogere

planningsmaterialiteit (Blokdijk e.a, 2003; Mayper e.a, 1982) doordat een hoge kwaliteit van de interne

beheersing volgens het accountantscontrolerisicomodel (paragraaf 2.1.6) resulteert in een lager

ontdekkingsrisico voor de accountant.

Een belangrijke vraag bij het toezicht door de Raad van Commissarissen is echter of effectief toezicht

door de Raad van Commissarissen, fraudes en faillissementen kan voorkomen. Boekhoudschandalen

hebben een verband herkenbaar gemaakt tussen een zwakke Raad van Commissarissen en frauderende

bestuurders. Zo hebben Ferrarini e.a. (2005) de Parmalatfraude tot in detail geanalyseerd. Deze studie

toont aan dat bij gebrek aan onafhankelijke toezichthouders de kans op dergelijke debacles toeneemt.


Gelet op de unanieme richting van de hiervoor aangehaalde wetenschappelijke literatuur veronderstel ik

dat de aanwezigheid van de Raad van Commissarissen resulteert in een hogere kwaliteit van de interne

beheersing. Op basis van deze gedachte wordt verondersteld dat een positief verband bestaat tussen de

aanwezigheid van de Raad van Commissarissen en de hoogte van de planningsmaterialiteit. Het gaat

hierbij om het wel of niet aanwezig zijn van een Raad van Commissarissen waardoor sprake is van een

constant verband. De volgende hypothese is geformuleerd:

H2: De aanwezigheid van een Raad van Commissarissen heeft een positieve invloed op de hoogte van de

gehanteerde planningsmaterialiteit.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


2.3.3 De invloed van de aanwezigheid van de auditcommissie

Voorkomen van organisatiemissers

Na de recente beursschandalen en de introductie van nieuwe corporate governance codes hebben

auditcommissies een steeds belangrijkere rol gekregen in de ‘checks and balances’ van organisaties

(Luckarthe-Rovers, 2008). In de onlangs gepubliceerde discussion paper van de Federation of European

Accountants (hierna FEE), die is gebaseerd op breed Europees onderzoek, stelt de FEE dat

auditcommissies van essentieel belang zijn voor het verbeteren van de kwaliteit van interne beheersing en

financiële informatieverschaffing door bedrijven (FEE 2012).

Bij tachtig procent van de rapportagefraudes is het management betrokken (Peecher e.a, 2007).12

Door invloed uit te oefenen op het gedrag van bestuurders kan een aanzienlijk deel van deze

rapportagefraudes worden voorkomen (Jansman e.a, 2010). Dit wordt bevestigd door Kelley e.a. (2006).

Zij stellen op basis van een onderzoek van Uzun e.a. (2004) onder andere dat auditcommissies, door het

uitoefenen van objectief en effectief toezicht, de kans op organisatiemissers verkleinen (Droogsma,

2009).13 Dit komt onder andere doordat leden van auditcommissies die als financiële experts kwalificeren,

tot een ander oordeel komen omtrent de kwaliteit van de interne beheersing (DeZoort, 1998). Daarbij

zullen functionarissen die zich bezig houden met het opstellen van de jaarrekening en tussentijdse

financiële overzichten zich ervan bewust zijn dat de auditcommissie ‘meekijkt’, hetgeen kan meewegen in

de beoordeling die de accountant maakt van de kwaliteit de interne beheersing (Turley e.a, 2007). Het is

daarom voor de accountant belangrijk een beeld te hebben van de mate waarin de auditcommissie

bijdraagt aan de kwaliteit van de interne beheersing. Bovendien vormt de auditcommissie als

voorbereidingscommissie van de Raad van Commissarissen immers een onderdeel van het stelsel van

functiescheidingen aan de top van de organisatie waardoor zij sterke invloed uitoefent op de interne

beheersing (Jansman e.a, 2010).

Takenpakket

Auditcommissies hebben een uitgebreid takenpakket. Een van de in de Nederlandse corporate

governance code opgedragen taken is toezicht houden op het bestuur ten behoeve van de werking van de

interne risicobeheersings- en beheersingsystemen. Hieronder valt het toezicht op de naleving van de

relevante weten regelgeving (Leeuwen, 2011). Daarbij houdt de auditcommissie toezicht op de interne

audit-functie. Bovendien houdt de auditcommissie zich, evenals de externe accountant, bezig met de

controle op de financiële verslaggeving van de vennootschap.

Met betrekking tot auditcommissies bij Nederlandse vennootschappen bestaat volgens Jansman e.a.

(2010) nog geen beeld van de daadwerkelijke betrokkenheid van leden van de auditcommissies bij het

controleproces. Turley e.a. (2007) concluderen op basis van onderzoek dat is uitgevoerd onder

auditcommissies in de Verenigde Staten dat deze bij de bespreking van de controleaanpak, risico-analyse

en materialiteit niet veel verder komen dan het aandragen van ‘business issues’ die de accountant in zijn

12 Er is sprake van rapportagefraude in geval van een opzettelijke doorbreking van de functiescheidingen, leidend tot onjuiste

informatie in de jaarrekening. 13

Onder organisatiemissers worden alle situaties verstaan die kunnen leiden tot een verlies aan waarden van de onderneming.

Hieronder worden onder andere rapportagefraude en managementfraude verstaan.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


controle zou moeten betrekken. Wellicht is een en ander te wijten aan het beperkte inzicht dat

auditcommissies hebben aangaande de accountantscontrole (Jansman e.a, 2010).

Aanspreekpunt tussen de organisatie en de accountant

Hoewel het ontstaan van auditcommissies sterk samenhangt met de zorg voor betrouwbare financiële

verslaggeving door ondernemingen, bleken deze commissies, gezien de eerder genoemde boekhoud-

schandalen, geen garantie te vormen voor het voorkomen van fraudes en boekhoudschandalen (Klein,

2002; Jansman e.a, 2010). Auditcommissies hebben wel een belangrijke signaalfunctie bij het tijdig

signaleren van debacles. Doordat van bedrijven wordt geëist dat een klokkenluiderprocedure bestaat,

kunnen fraudezaken anoniem worden gemeld aan de auditcommissie (Emanuels e.a, 2004). Op die manier

zijn auditcommissies snel op de hoogte van omissies. Daarom is de aanwezigheid van een auditcommissie

van groot belang voor de accountant die belast is met de controle. De auditcommissie is het eerste

aanspreekpunt van de externe accountant.


De hiervoor aangehaalde wetenschappelijke literatuur toont aan dat de aanwezigheid van een

auditcommissie de kwaliteit van de interne beheersing verhoogt. Dit verband wordt tevens erkend door

de internationale toezichthouders die aansturen op een versterking van de rol van de auditcommissie.

Zoals in eerdere paragrafen aangehaald, resulteert een hogere kwaliteit van de interne beheersing in een

hogere planningsmaterialiteit (Blokdijk e.a, 2003; Mayper e.a, 1982). Daarom wordt verondersteld dat een

positief verband bestaat tussen de aanwezigheid van een auditcommissie en de hoogte van de

planningsmaterialiteit. Het gaat hierbij om het wel of niet aanwezig zijn van een auditcommissie, daarom

is sprake van een constant verband. De volgende hypothese is geformuleerd:

H3: De aanwezigheid van een auditcommissie heeft een positieve invloed op de hoogte van de


2.4 Controlevariabelen Buiten de invloed van de kwaliteit van de interne beheersing wordt verwacht dat een aantal andere

factoren mede van invloed is op de hoogte van de planningsmaterialiteit. Deze factoren worden in het

onderzoek als controlevariabelen meegenomen. In deze paragraaf worden de controlevariabelen die bij

dit onderzoek zijn gebruikt beschreven.

2.4.1 Complexiteit

De complexiteit van een onderneming hangt nauw samen met de materialiteitsbepaling. De mate van

complexiteit van een entiteit is een belangrijke sleutel bij het bepalen van de controlestrategie.

Toenemende complexiteit resulteert in een hoger controlerisico van de entiteit (Van Buuren e.a, 2011). Bij

een hogere complexiteit van de gecontroleerde entiteit zal de accountant meer voorbereidende

werkzaamheden moeten verrichten. De accountant moet namelijk goed in staat zijn verwachtingen te

creëren over wat redelijkerwijs de juiste posities in de jaarrekening zijn en daarmee de kans op materiële

afwijkingen bij bepaalde posten te bepalen. Omdat de accountant bij complexere cliënten meer risico


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


loopt bij het verstrekken van zijn verklaring, zal de accountant, wanneer de complexiteit van de cliënt

toeneemt, voorzichtiger zijn bij het inschatten van de planningsmaterialiteit. De complexiteit van een

onderneming is van diverse factoren afhankelijk. Hierna wordt de complexiteit van een onderneming, op

basis van de wetenschappelijke literatuur, op drie manieren geoperationaliseerd, te weten: het aantal

dochtermaatschappijen, het al dan niet genoteerd zijn aan de effectenbeurs en de complexiteit van de

branche waarin de onderneming acteert.

Aantal dochtermaatschappijen

Er zijn redenen denkbaar waarom de accountant aan een concern met een groot aantal

dochtermaatschappijen een lagere planningsmaterialiteit toekent dan aan een onderneming van

vergelijkbare omvang met geen of enkele dochtermaatschappijen (Willekens e.a, 2005; Simunic, 1980;

Pong e.a, 1994). Een concern met een groot aantal dochtermaatschappijen kan aan een groot aantal van

elkaar afwijkende wettelijke, statutaire of in de bedrijfstak gebruikelijke vereisten voor publicatie moeten

voldoen. Door de complexiteit van deze vereisten neemt de kans op afwijkingen en dus het controlerisico

toe. Daarnaast kan het feit dat niet alle dochtermaatschappijen door dezelfde accountantsorganisatie

worden gecontroleerd en kunnen specifieke relaties tussen moeder- en dochterondernemingen aanleiding

geven tot additionele controlerisico’s (Groenen e.a, 2004).

Het al dan niet genoteerd zijn aan de effectenbeurs

Het hebben van een beursnotering kan van belang zijn bij de inschatting van de complexiteit van de

controlecliënt (Palmorose, 1986). Een kenmerk van beursgenoteerde ondernemingen is dat zij een groot

en verspreid aandelenbezit hebben. De aandeelhouders hebben hierdoor minder ‘grip’ op het bestuur

(Kraakman, 2001; Groot, 2006). Hierbij komt dat managers van beursgenoteerde ondernemingen een

grotere neiging hebben om de gerapporteerde resultaten te verbloemen, waardoor de controle van

dergelijke ondernemingen resulteert in een hoger controlerisico (Langendijk, 1998; Willekens e.a, 2005).

Bovendien geldt voor beursgenoteerde-ondernemingen complexere regelgeving (Blokdijk e.a, 2003). Om

bovenstaande redenen wordt verwacht dat de accountant een lagere planningsmaterialiteit zal hanteren

als de onderneming een beursnotering heeft (Blokdijk e.a, 2003).

Branche-indeling

Ook de branche waarin de cliënt opereert kan een bepalende factor zijn voor de hoogte van de

planningsmaterialiteit. Tussen diverse branches zijn als gevolg van weten regelgeving verschillen voor

wat betreft de controlevereisten. Bepaalde branches kenmerken zich door een hogere complexiteit. Deze

complexiteit resulteert in een hoger controlerisico. Om dit risico tot een aanvaardbaar niveau te

mitigeren, dient de accountant extra controle-inspanningen te leveren (Simunic, 1980; Palmrose, 1983).

Een hogere complexiteit vertaalt zich in een lagere planningsmaterialiteit (Pany & Wheeler, 1989). Op

basis van een onderzoek onder Amerikaanse ondernemingen concluderen Pany en Wheeler (1989) dat bij

de financiële sector, ten opzichte van andere sectoren, een relatief lage materialiteit wordt gehanteerd.

Naast de financiële sector zijn er ook andere branches die kunnen worden aangemerkt als complex: ICT,

farmaceutische bedrijven, dienstverlening in research & development en luchtvaart (Pany & Wheeler,

1989).


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------



Op basis van de hiervoor aangehaalde onderzoeken kan worden geconcludeerd dat er een verband

bestaat tussen de complexiteit van een onderneming en de hoogte van de planningsmaterialiteit. Het gros

van de voornoemde onderzoeken doet geen uitspraak over de aard of de kracht van het verband. De

verwachting is dat sprake is van een zwak, lineair verband (Blokdijk e.a, 2003). Verondersteld wordt dat de

planningsmaterialiteit evenredig afneemt naarmate de complexiteit van de cliënt toeneemt (Blokdijk e.a,

2003). Dit betekent dat als de accountant de complexiteit van de onderneming hoger inschat, hij

conservatiever zal zijn in zijn materialiteitsoordeel.

2.4.2 Cliëntrelatie

Bij het nemen van beslissingen tijdens het controleproces steunt de accountant naast kennis en mentale

capaciteiten op zijn cliëntspecifieke ervaring (Messier, 1983; Bonner e.a, 1990; Carpenter e.a, 1992; Libby

en Luft, 1993; Libby en Tan, 1994; Kolk 2011). De invloed van cliëntspecifieke ervaring op de hoogte van

de planningsmaterialiteit is door de jaren heen op verschillende manieren en in diverse fasen van de

accountantscontrole onderzocht (Bates 1982, Messier 1983 en Kolk 2011).

Bij het aangaan van een nieuwe cliëntrelatie heeft de accountant het minste inzicht in de entiteit en

haar omgeving (Roos, 2012; Myers e.a, 2003; George, 2004). Het vergaren van ervaring is een proces:

naarmate een accountant een langere relatie heeft met de cliënt zal hij beter met haar bekend zijn

(Shaub, 1996). Van deze ervaring maakt de accountant gebruik bij het inschatten van een risico op een

afwijking van materieel belang (Van Nieuw Amerongen, 2007).

Tijdens de eerste controlejaren bekijkt de accountant de beschikbare informatie met een kritische blik

(Bedard e.a, 2010; Favere-Marchesi, 2005; Shaub, 1996) waardoor de hoeveelheid controlewerk-

zaamheden hoger is bij nieuwe cliëntrelaties (Bedard e.a, 2010). Shaub (1996) koppelt het aantal bestede

controle-uren aan de planningsmaterialiteit en stelt dat de hogere hoeveelheid werkzaamheden van de

accountant in de eerste jaren van de cliëntrelatie een proxy is van een lagere planningsmaterialiteit.

Daarbij ontstaat naarmate de cliëntrelatie langer voortduurt, een bedreiging voor de

onafhankelijkheid (Carey e.a, 2006; Nelson, 2009; Roos, 2012; Van Nieuw Amerongen e.a, 2012). Deze

bedreiging heeft tot gevolg dat wanneer sprake is van een langere cliëntrelatie, de accountant een hogere

planningsmaterialiteit hanteert (Bates e.a, 1982).1415


Naar aanleiding van de zojuist beschreven literatuur wordt een positief verband verondersteld tussen de

duur van de cliëntrelatie en de hoogte van de planningsmaterialiteit (Bates 1982, Messier 1983 en Kolk

2011). Dit betekent dat naar gelang de cliëntrelatie voortduurt, de accountant een hogere

planningsmaterialiteit hanteert. Omdat alle accountants moeten voldoen aan de geldende beroepsregels,

14 Bates e.a. (1982) hebben op basis van een experiment onder 67 accountants die zowel werkzaam waren in de nationale,

regionale als locale accountantsorganisaties aangetoond dat wanneer geen partnerroulatie heeft plaatsgevonden, de

planningsmaterialiteit significant hoger wordt vastgesteld. 15

Deze bedreiging voor de onafhankelijkheid is het gevolg van een te grote mate van vertrouwdheid. Een te grote mate van

vertrouwdheid kan tot gevolg hebben dat de accountant de jaarrekening beoordeelt met een hogere planningsmaterialiteit

(Roos, 2012).


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


zijn grote verschillen niet aannemelijk. Om die reden wordt een matig verband verwacht tussen de duur

van de cliëntrelatie en de hoogte van de bepaalde materialiteit (Bates e.a, 1982).16 Omdat de accountant

door de jaren heen meer kennis verkrijgt van de cliënt, zal hij de planningsmaterialiteit geleidelijk laten

stijgen (Shaub, 1996). Hierom wordt een lineair verband verondersteld.

2.4.3 Omvang van de accountantsorganisatie

In de afgelopen decennia zijn diverse onderzoeken uitgevoerd naar het verband tussen de omvang van de

accountantsorganisatie en de hoogte van de planningsmaterialiteit. Op dit terrein wordt veelal een

onderscheid gemaakt tussen grote accountantsorganisaties; de zogenaamde Big 4 (voorheen Big 8, Big 6,

Big 5) en kleinere organisaties; Non-Big 4 (Blokdijk e.a, 2003; Blokdijk 2006; Messier, 1983; Reynolds &

Francis, 2001; Deangelo, 1981; Chewning e.a, 1989). Het doel van dit onderscheid is om te onderzoeken of

sprake is van verschillen in de kwaliteit van de accountantscontrole uitgevoerd door verschillende

categorieën accountantsorganisaties. Voor dit onderzoek is relevant of de omvang van de

accountantsorganisaties invloed heeft op de hoogte van de planningsmaterialiteit.

Er wordt verondersteld dat grotere accountantsorganisaties een lagere planningsmaterialiteit

hanteren dan kleinere organisaties (Blokdijk e.a, 2003; Blokdijk, 2006; Messier, 1983) omdat grotere

accountantsorganisaties een conservatievere aanpak hanteren (Messier, 1983). Dit conservatisme komt

volgens hen voort uit het reputatierisico dat grote accountantsfirma’s lopen. Deze veronderstelling wordt

bevestigd door Reynolds & Francis (2001) die op basis van hun onderzoek stellen dat grotere

accountantsorganisaties reputatiekosten of juridische kosten zwaar meewegen in hun oordeelsvorming.

Toch zijn niet alle onderzoekers het eens over dit verband. Zo hebben Chewning e.a. (1989) in hun

onderzoek aangetoond dat grotere accountantsorganisaties (Big 8) een relatief hogere materialiteit

hanteren dan kleinere organisaties. Een belangrijke beperking in dit onderzoek is echter dat kleinere

accountantsorganisaties ondervertegenwoordigd waren. Chewning e.a. (1989) zijn daarom van mening

dat vervolgonderzoek nodig is op dit gebied.


Omdat de meeste onderzoeken een positief verband hebben aangetoond tussen de omvang van de

accountantsorganisatie en de hoogte van de planningsmaterialiteit, wordt verondersteld dat grotere

accountantsorganisaties een lagere materialiteitsinschatting hanteren dan kleinere accountants-

organisaties. Het verwachte verband tussen de omvang van de accountantsorganisatie en de hoogte van

de planningsmaterialiteit is geen sterk verband (Messier, 1983; Blokdijk e.a, 2003; Blokdijk e.a. 2006).

2.4.4 Grootte van de cliënt

Er is veel onderzoek gedaan naar de relatie tussen de omvang van de controlecliënt en de hoogte van de

planningsmaterialiteit (Moriarity e.a, 1976; Simunic, 1980; Bates e.a, 1982; Holstrum e.a, 1982; Chewning

e.a. 1989; Blokdijk e.a, 2003; Messier e.a, 2005). Uit dit onderzoek blijkt dat de omvang van de

controlecliënt een kwantitatieve factor is die van invloed is op de hoogte van de planningsmaterialiteit. De

16 Uit de onderzoeksresultaten van Bates (1982) blijkt dat het verband tussen de duur van de cliëntrelatie en de hoogte van de

planningsmaterialiteit geen standhield op het gedetailleerde niveau van aantal jaren. Het veronderstelde verband van deze

controlevariabele voor het conceptueel model is derhalve een gematigd positief verband.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


relatie tussen de grootte van de controlecliënt en de planningsmaterialiteit kan worden verklaard door het

feit dat de materialiteit veelal een afgeleide is van kwantitatieve factoren zoals het balanstotaal, of het

eigen vermogen of de omzet, of een combinatie daarvan. Wanneer deze aspecten toenemen, heeft dit

direct een impact op de hoogte van de planningsmaterialiteit (Holstrum e.a, 1982; Elliott, 1983; Chewning

e.a. 1989; Blokdijk e.a, 2003; Messier e.a, 2005).

Uit onderzoek blijkt dat er verschillende maatstaven zijn voor het bepalen van de grootte van de

controlecliënt. Moriarity e.a. (1976) hebben met behulp van een experiment aangetoond dat een sterk

positief verband bestaat tussen het balanstotaal en de hoogte van de planningsmaterialiteit. Bates e.a.

(1982) bevestigen dat het balanstotaal invloed heeft op de vaststelling van de planningsmaterialiteit.

Simunic (1980) stelt dat het balanstotaal als maatstaf moet worden gekozen omdat accountants in de

Verenigde Staten een balansgerichte controle zouden uitvoeren. Hij gaat er daarbij van uit dat door de

controle van balansposten indirect een controle plaatsvindt van de winst- en verliesrekening. Als

additionele reden brengt hij naar voren dat een onjuiste waardering van activa vaak de grond is voor een

rechtszaak wegens beroepsaansprakelijkheid tegen de externe accountant.


Blokdijk e.a. (2003) hebben onderzocht of een combinatie van de omzet en het balanstotaal resulteert in

een grotere verklarende kracht van hun regressiemodel. Zij concluderen dat de verklarende kracht

toeneemt bij deze gecombineerde benchmark. De kracht van deze variabele kan het gevolg zijn van het

opheffen van multicollineariteit tussen het balanstotaal en de netto-omzet. In het artikel van Elliott (1983)

wordt aangetoond dat de ratio materialiteit/Ln(activa * omzet) afneemt naarmate de grootte van de

cliënt toeneemt. Dit verband is zodoende niet lineair, maar betreft een degressief verband. Dit betekent

dat de planningsmaterialiteit geen constant percentage is van de omvang van de cliënt.

Op basis van de genoemde onderzoeksresultaten veronderstel ik een sterk positief verband tussen de

grootte van de controlecliënt en de hoogte van de planningsmaterialiteit (Blokdijk e.a, 2003). Daarom is de

variabele grootte opgenomen als controlevariabele in dit onderzoek. Het verband is naar alle

waarschijnlijkheid niet geheel lineair, maar een degressieve functie van de grootte van de cliënt (Blokdijk

e.a, 2003; Elliott, 1983). Het afvlakken zal echter zeer gestaag plaatsvinden, daarom wordt de relatie voor

dit onderzoek als lineair behandeld.

2.4.5 Financiële prestaties

In het algemeen geldt dat de financiële positie van ondernemingen van invloed is op de hoogte van het

controlerisico (Groenen e.a, 2004).17 Het is daarom niet vreemd dat in eerdere onderzoeken een relatie is

aangetoond tussen de financiële prestaties van een controlecliënt en de hoogte van de

planningsmaterialiteit (Steinbart, 1987).

Rendement

Investeerders streven naar winstmaximalisatie middels het participeren in het vermogen van

ondernemingen. Bij een hogere rentabiliteit totaal vermogen (hierna RTV) zal met elke geïnvesteerde euro

17 Het controlerisico is uitgelegd in paragraaf 2.1.6.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


een hoger rendement worden behaald. Hierdoor lopen investeerders minder risico dat ze hun geld niet

terugontvangen. Op basis van deze gedachte kan de accountant geneigd zijn om een hogere

planningsmaterialiteit te hanteren. De RTV geeft dus niet alleen een beeld van de winstgevendheid van de

onderneming, de ratio wordt tevens gezien als een indicator van risico en heeft daarmee invloed op de

risico-inschatting van de accountant (Blokdijk e.a, 2003; Van Buuren, 2009). Blokdijk e.a. (2003) tonen met

behulp van hun onderzoek onder andere aan dat een positief significant verband bestaat tussen de RTV en

de hoogte van de planningsmaterialiteit. Dit betekent dat naarmate de RTV toeneemt, de hoogte van de

planningsmaterialiteit toeneemt (Roberts e.a, 1993).

Om te toetsen of de accountant zijn controle-inspanning verhoogt door een lagere

planningsmaterialiteit te hanteren wanneer sprake is van een kleine winst of een klein verlies hebben

Blokdijk e.a. (2003) hun basismodel gemanipuleerd door verschillende kleine resultaten en verliezen te

analyseren. Hierdoor steeg de verklarende kracht van het regressiemodel. Dit duidt er op dat de

accountant een lagere planningsmaterialiteit hanteert wanneer sprake is van een kleine RTV. Bij een

lagere RTV bestaat namelijk een grotere kans dat het management het winstcijfer oneigenlijk zal

beïnvloeden, of zelfs probeert een negatief resultaat om te buigen in een positief resultaat (Brugstahler

e.a, 1997). Een omslag in het resultaat kan ervoor zorgen dat de jaarrekeninggebruiker een andere

beslissing neemt op basis van het verantwoorde resultaat in de jaarrekening (Westra e.a, 2002; Westra

e.a, 2006).


Op basis van de bovenstaande onderzoeksresultaten is het verband aangetoond tussen de financiële

prestaties van ondernemingen, het controlerisico en de planningsmaterialiteit (Blokdijk e.a, 2003; Van

Buuren, 2009; Brugstahler e.a, 1997). Wanneer de financiële situatie van de cliënt slecht is, is het

aannemelijk dat de accountant conservatiever is ten aanzien van zijn materialiteitsoordeel (Roberts e.a,

1993). Immers, de gebruikers van de jaarrekening zullen onder deze omstandigheden eerder bezorgd zijn

om kleinere afwijkingen in de jaarrekening. Op basis van de hiervoor aangehaalde onderzoeken blijkt dat

als de financiële prestaties van de onderneming afnemen, het controlerisico toeneemt. Het controlerisico

staat in direct verband met de hoogte van de planningsmaterialiteit (paragraaf 2.1.6). Om het

controlerisico tot een aanvaardbaar laag niveau te mitigeren, zal de accountant een lagere

planningsmaterialiteit hanteren. Derhalve kan worden gesteld dat slechte financiële prestaties resulteren

in een lagere planningsmaterialiteit. De kracht van de relatie tussen de financiële prestaties van de

onderneming en de hoogte van de planningsmaterialiteit is sterk (Blokdijk e.a, 2003). Het verband wordt

in lijn met het onderzoek van Blokdijk e.a. (2003) als lineair behandeld.

2.4.6 Beslissingshulpmiddelen

Bij het bepalen van de planningsmaterialiteit kunnen accountants allerlei hulpmiddelen inzetten zoals

reken- of beslissingsmodellen18. Eining e.a. (1997) maken in hun onderzoek onderscheid tussen een drietal

18 In rekenmodellen wordt veelal alleen gebruikgemaakt van financiële factoren, terwijl beslissingsmodellen ook niet-financiële

factoren worden meegewogen.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


hulpmiddelen: checklists, statistische modellen en expert panels.19 De uitkomsten van het onderzoek

tonen aan dat accountants die gebruikmaakten van een statistisch model significant betere

materialiteitsoordelen hadden dan accountants die gebruikmaakten van checklists of geen

gebruikmaakten van hulpmiddelen. De groep accountants die gebruikmaakten van expert panels kwam

bovendien tot een significant beter materialiteitsoordeel dan de andere groepen (Eining e.a, 1997). Op

basis van deze onderzoeksresultaten kan worden gesteld dat het gebruikmaken van hulpmiddelen

resulteert in betere besluitvorming. De uitkomsten liggen in lijn met het onderzoek van Bonner e.a. (1996)

waarbij gebruik is gemaakt van een checklist en geautomatiseerde beslissingsmodellen welke concrete

uitkomsten genereerden. Uit de onderzoeksresultaten blijkt dat beide bijdragen aan een betere

besluitvorming, maar dat het toepassen van de geautomatiseerde beslissingsmodellen een significant

beter resultaat toont dan het toepassen van de checklist (Bonner e.a. 1996). Deze bevindingen zijn

consistent met de uitkomsten van het experimentele onderzoek van Steinbart (1987) waaruit blijkt dat het

gebruik van een beslissingsmodel met zowel financiële als niet-financiële factoren van invloed is op de

oordeelsvorming van de accountant bij de materialiteitsbepaling. Ook DeZoort e.a. (2006) hebben

aangetoond dat accountants die gebruik maken van beslissingshulpmiddelen de planningsmaterialiteit

lager dan accountants die geen gebruik maken van deze hulpmiddelen.


Op basis van bovenstaande onderzoeksresultaten wordt voor dit onderzoek verwacht dat de accountant

bij de aanwezigheid van beslissingshulpmiddelen de planningsmaterialiteit verlaagt. De aanwezigheid van

beslissingshulpmiddelen betekent niet dat deze ook direct gevolgd worden. Uit onderzoek blijkt dat

accountants de uitkomsten van de beslissingshulpmiddelen niet volgen als dit niet in hun voordeel is

(Eining e.a. 1997; Nelson e.a. 2005; Steinbart 1987). Daarnaast is het ook mogelijk dat accountants

terugwerken vanaf de gewenste uitkomst (Nelson e.a. 2005). Op basis van deze gedachte wordt een zwak

positief verband verondersteld tussen de aanwezigheid van beslissingshulpmiddelen en de hoogte van de

planningsmaterialiteit. Omdat het gaat om het al dan niet gebruikmaken van beslissingshulpmiddelen, is

sprake van een constant verband. Ten behoeve van dit onderzoek wordt geen onderscheid gemaakt in het

soort hulpmiddel dat de accountant gebruikt.

2.5 Causaal model Deze paragraaf geeft inzicht in het causaal model. Het causaal model (figuur 2.1) is de visuele weergave

van het theoretisch kader waarin, op basis van wetenschappelijke theorie, best practice benaderingen en

weten regelgeving, een drietal hypotheses zijn geformuleerd. In dit onderzoek wordt getracht de hoogte van de planningsmaterialiteit te verklaren op basis van de

kwaliteit van de interne beheersing. De planningsmaterialiteit betreft derhalve de te verklaren

afhankelijke variabele. Factoren die verband houden met de kwaliteit van de interne beheersing zijn in dit

onderzoek de verklarende onafhankelijke variabelen.

Zoals blijkt uit het theoretisch kader zijn er naast factoren die samenhangen met de kwaliteit van de

interne beheersing ook andere factoren die de hoogte van de planningsmaterialiteit verklaren. Deze

19 Expert panels betreft uitbreiding van het statistisch model met constructief overleg.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


factoren worden in het causaal model opgenomen als controlevariabelen. In het causaal model zijn zes

controlevariabelen opgenomen.

In het causaal model is middels kleur visueel onderscheid gemaakt tussen afhankelijke variabele,

onafhankelijke variabelen en controlevariabelen. De pijlen geven de verwachte richting van de relatie

weer. Naast de pijlen is aangegeven of het gaat om een positieve of een negatieve relatie. De

operationalisatie van deze variabelen wordt uiteengezet in hoofdstuk 3.

+

-/-

+

-/-

+

+

-/-

Inschatting van de accountant

De kwaliteit van de interne

beheersing

Complexiteit

Aantal dochterondernemingen

Beursnotering

Controlevariabele

Raad van Commissarissen

Branche indeling

Beslissingeshulpmiddelen

Auditcommissie

Hoogte van de

planningsmaterialiteit

Afhankelijke variabele

Onafhankelijke variabele

Cliëntrelatie

Omvang van de

accountantsorganisatie

Grootte van de controlecliënt

Financiële prestaties

Figuur 2.1 - causaal model


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


3 Operationalisatie

In navolging op het theoretisch kader zet dit hoofdstuk uiteen hoe het empirische onderzoek in deze

scriptie vorm krijgt. Paragraaf 3.1 beschrijft de wijze van dataverzameling, de verwerking ervan en de

kwaliteitseisen die aan de data zijn verbonden. Daarnaast gaat deze paragraaf kort in op de

eigenschappen van de data. Paragraaf 3.2 laat zien hoe de afhankelijke en onafhankelijke variabelen in het

causaal model zijn geoperationaliseerd. In paragraaf 3.3 is de operationalisatie van de controlevariabelen

weergegeven.

3.1 Data 3.1.1 Inleiding

De basis van dit onderzoek betreft een kwantitatieve dataverzameling. De data zijn verzameld door

studenten van de opleiding tot Register Accountant aan de Business Universiteit Nyenrode, die deelnemen

aan het Masterscriptietraject ‘Materiality and Risk Assessment’. De studenten zijn allemaal werkzaam in

de praktijk. De data voor dit onderzoek zijn afkomstig uit controledossiers van Nederlandse

accountantsorganisaties over een periode van 2004 tot en met 2011.

3.1.2 Inhoud vragenlijst

De vragenlijst is opgesteld door de vakgroep Auditing & Assurance van Nyenrode Business Universiteit. De

vragenlijst bevat verschillende vragen omtrent materialiteit en risicobeoordeling en ziet zowel toe op de

voorbereidings- en planningsfase als op de evaluatie van controleverschillen. De vragenlijst is ingedeeld in

drie onderdelen:

I. Algemene informatie

Dit betreft informatie omtrent de achtergrond van de student, de cliënt, het accountantskantoor

waar de student werkzaam is en informatie over de verantwoordelijk accountant op de opdracht.

II. Materialiteit

Dit gedeelte van de vragenlijst gaat in op achtergrondinformatie over de cliënt. In dit gedeelte

komen onderwerpen aan bod als bedrijfs- en managementstructuur. Daarnaast worden in dit

onderdeel vragen gesteld omtrent:

a. het materialiteitsoordeel;

b. planning en risicoanalyse;

c. evaluatie van controlebevindingen.

III. Financiële informatie

Het derde onderdeel van de vragenlijst bevat financiële informatie over de cliënt.

Onderdeel I is per cliënt een keer ingevuld. De onderwerpen II en III zijn voor vijf jaren ingevuld. De

analyse van de data vindt plaats in hoofdstuk 4.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


3.1.3 Kwaliteitsbewaking

Om ervoor te zorgen dat alle deelnemers aan het project de vragenlijsten op dezelfde manier invullen, zijn

de vragenlijsten tijdens het Onderzoeksvak Auditing & Assurance besproken. Eventuele onduidelijkheden

zijn toegelicht door de associate professor.

Om de accuratesse en volledigheid van de vragenlijsten te waarborgen, zijn de vragenlijsten

geautoriseerd door zowel de student als de verantwoordelijke (senior)manager of accountant op de

opdracht.20 Deze autorisatie is door een medewerker van de vakgroep Auditing & Assurance beoordeeld

en daarna, in verband met het anonieme karakter van de vragenlijsten, vernietigd.

De vragenlijst is gericht op de inhoud van de controledossiers. De kwaliteit van de vragenlijsten heeft

derhalve een sterke samenhang met de kwaliteit van de controledossiers. Daardoor steunt het onderzoek

op de interne kwaliteitsborging van de dossiers van accountantsorganisaties die ressorteren onder het

toezicht van de AFM.

3.1.4 Vertrouwd karakter

Gezien de gevoeligheid van de informatie heeft de vakgroep Auditing & Assurance de vragenlijst zodanig

opgesteld dat de identiteit van de controlecliënten, de accountantsorganisatie en de opdrachtpartner niet

traceerbaar is via de vragenlijst. Om die reden zijn veel vragen gesteld in de vorm van een schaalindeling.

Daarmee gaat informatiewaarde verloren en kunnen sommige analyses minder nauwkeurig worden. Dit

heeft tot gevolg dat bepaalde effecten minder goed meetbaar zijn en wellicht ten onrechte niet worden

opgemerkt. Tot slot wordt het vertrouwelijke karakter van de informatie bewaakt doordat alle

participerende studenten een geheimhoudingsverklaring hebben getekend.

3.2 Operationalisatie Deze paragraaf beschrijft de operationalisering van de variabelen die opgenomen zijn in het causaal

model. Het causaal model beschrijft de invloed van de kwaliteit van de interne beheersing op de hoogte

van de planningsmaterialiteit. Aan de hand van de beschikbare dataset en de vragenlijst worden

achtereenvolgens de afhankelijke, onafhankelijke en controlevariabelen behandeld.

3.2.1 Afhankelijke te verklaren variabele

Planningsmaterialiteit (regressieterm: PM)

In dit onderzoek is de hoogte van de planningsmaterialiteit de afhankelijke te verklaren variabele. De

absolute hoogte van de planningsmaterialiteit, zoals deze door de accountant is bepaald ten behoeve van

de controle van de jaarrekening over boekjaar ‘t’, is in de dataset gemeten met behulp van een metrische

variabele die wordt uitgedrukt in euro’s [vraag 7g uit de vragenlijst].21 Deze variabele is in de

regressieanalyse aangeduid als PM.

20 Deze autorisatie ziet zowel toe op de juistheid van de ingevulde data, als op het akkoord voor het beschikbaar stellen van de

data. 21

Business Universiteit Nyenrode (2012). ‘Questionnaire ‘Materiality and Risk Assessment’’. Deze vragenlijst wordt op verzoek

ter inzage verstrekt.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


3.2.2 Onafhankelijke verklarende variabelen

Indruk van de accountant van de kwaliteit van de interne beheersing (regressieterm: INDRUK IB)

Omdat de controlestandaarden stellen dat de planningsmaterialiteit wordt bepaald op basis van

professionele oordeelsvorming, wordt de kwaliteit van de interne beheersing onder andere

geoperationaliseerd door het analyseren van de inschatting van de accountant van de kwaliteit van de

interne beheersing. 22

De indruk van de accountant van de kwaliteit van de interne beheersing van de onderneming is

ontleend aan vraag 2d in de vragenlijst. Deze indruk wordt in het onderzoek gebruikt ter beoordeling van

de kwaliteit van de interne beheersingsomgeving. Per opdracht is de inschatting van de kwaliteit van de

interne beheersing weergegeven. Vraag 2d is opgenomen in het algemene deel van de vragenlijst en dus

per opdracht slechts een keer ingevuld. De vraag is opgenomen als een ordinale variabele waarbij op basis

van een vijfpuntsschaal de indruk van de accountant van de kwaliteit van de interne beheersing is

weergegeven. De schalen van deze variabele zijn voldoende onderscheidend (duidelijke rangorde) en

voldoende evenredig verdeeld (gelijkwaardige schalen).23 Deze variabele is in de regressieanalyse

aangeduid als INDRUK IB.

Aanwezigheid van een Raad van Commissarissen (regressieterm: RvC)

De aanwezigheid van een Raad van Commissarissen is af te leiden uit vraag 1h. Bij deze vraag zijn drie

antwoordopties mogelijk.24 Omdat op basis van het theoretisch kader wordt verondersteld dat alleen de

aanwezigheid van een Raad van Commissarissen invloed heeft op de hoogte van de planningsmaterialiteit,

wordt in dit onderzoek een Raad van Advies niet gelijkgesteld aan de aanwezigheid van de Raad van

Commissarissen. In de dataset kunnen ook stichtingen zijn opgenomen die zijn onderworpen aan een

wettelijke controle. Het toezichthoudend orgaan bij een stichting is de Raad van Toezicht. In dit onderzoek

wordt de Raad van Toezicht gelijkwaardig geacht aan een Raad van Commissarissen. Om te beoordelen of

er cliënten zijn waarop toezicht wordt gehouden door een Raad van Toezicht, wordt antwoord-

mogelijkheid drie uit de vragenlijst integraal doorgenomen. Vraag 1h is opgenomen in het algemene deel

van de vragenlijst en is dus per opdracht slechts een keer ingevuld.

Voor de regressieanalyse wordt een dummyvariabele aangemaakt waarbij het cijfer ‘1’ wordt

toegekend aan een Raad van Commissarissen of Raad van Toezicht. In iedere andere situatie wordt een ‘0’

toegekend. Deze variabele is in de regressieanalyse aangeduid als RvC.

Aanwezigheid van een auditcommissie (regressieterm: AC)

De aanwezigheid van een auditcommissie is ontleend aan vraag 1i. Omdat vraag 1i is opgenomen in het

algemene deel van de vragenlijst is deze per opdracht slechts een keer ingevuld.

Voor deze variabele is een dummyvariabele aangemaakt waarbij het cijfer ‘1’ wordt toegekend bij het

aanwezig zijn van een auditcommissie en het cijfer ‘0’ bij de afwezigheid van een auditcommissie. Deze

variabele is in de regressieanalyse aangeduid als AC.

22 ISA 230

23 1: Ver beneden gemiddeld, 2: beneden gemiddeld, 3: gemiddeld, 4: boven gemiddeld, 5: ver boven gemiddeld.

24 1: Raad van Commissarissen, 2: Raad van Advies, 3: Anders, namelijk….


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


3.3 Controlevariabelen 3.3.1 Complexiteit

De complexiteit van een onderneming kan op verschillende manieren worden geoperationaliseerd.

Maatstaven voor complexiteit die in eerdere onderzoeken zijn gebruikt, zijn in drie groepen in te delen:

1. het al dan niet genoteerd zijn aan een effectenbeurs;

2. het aantal dochtermaatschappijen;

3. de branche-indeling.

Beursnotering (regressieterm: BEURS)

Vraag 5c van de vragenlijst geeft aan of de onderneming een beursnotering heeft. Voor de

regressieanalyse wordt een dummyvariabele aangemaakt waarbij het cijfer ‘1’ wordt toegekend wanneer

een onderneming een beursnotering heeft. Wanneer een onderneming geen beursnotering heeft, wordt

een ‘0’ toegekend. Deze variabele is in de regressieanalyse aangeduid als BEURS.

Aantal dochtermaatschappijen (regressieterm: DOCHTER)

Een andere manier om de complexiteit van een onderneming te operationaliseren is door te kijken naar

het aantal dochterondernemingen van de entiteit. In dit onderzoek wordt verondersteld dat een groter

aantal dochterondernemingen een indicatie geeft voor een complexere onderneming (Simunic, 1980;

Willekens e.a, 2005; Pong e.a, 1994). Om te bepalen hoeveel dochterondernemingen onder de entiteit

ressorteren, wordt gekeken naar vraag 5b. Bij deze vraag wordt zowel gevraagd naar het aantal holdings

als naar het aantal dochterondernemingen (met werkelijke bedrijfsactiviteiten). Voor dit onderzoek is het

alleen relevant hoeveel dochterondernemingen met werkelijke bedrijfsactiviteiten onder de entiteit

ressorteren. Deze variabele is in de regressieanalyse aangeduid als DOCHTER.

Branche indeling (regressieterm: BRANCHE)

De laatste variabele die in dit onderzoek wordt gebruikt als een proxy voor complexiteit is de branche

waarin de onderneming werkzaam is. De branche waarin de onderneming participeert is opgenomen in de

vragenlijst (vraag 2a). Ten behoeve van het regressieonderzoek is een dummy variabele aangemaakt

waarbij het cijfer ‘1’ wordt toegekend als sprake is van een complexe branche. Wanneer geen sprake is

van een complexe branche is het cijfer ‘0’ toegekend. Ten behoeve van dit onderscheid is aansluiting

gezocht met de onderzoeksresultaten van Pany e.a. (1989). Uit dit onderzoek blijkt dat financiële

dienstverlening, ICT, farmaceutische bedrijven, dienstverlening in research & development en luchtvaart

de meest complexe industrieën zijn. Deze variabele is in de regressieanalyse aangeduid als BRANCHE.

3.3.2 Cliëntrelatie (regressieterm: CLIËNTRELATIE)

De duur van de cliëntrelatie is geoperationaliseerd door te kijken naar het aantal jaren dat de huidige

accountant de cliënt controleert. Voor het aantal jaren ervaring wordt gekeken naar het antwoord op

vraag 3d. Dit betreft een quasimetrische variabele die de lengte aangeeft van de relatie tussen de

accountant en de cliënt, uitgedrukt in jaren. Deze quasimetrische variabele kan door de gebruikte indeling

als metrische variabele worden behandeld. De schalen van deze variabele zijn voldoende onderscheidend

(duidelijke rangorde). Het feit dat de schalen niet evenredig zijn verdeeld kan mogelijk afbreuk doen aan


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


de nauwkeurigheid en relevantie van de uitkomsten van de regressieanalyse.25 Deze variabele is in de

regressieanalyse aangeduid als CLIËNTRELATIE.

3.3.3 Omvang van het accountantskantoor (regressieterm: BIG 4)

In de afgelopen decennia zijn diverse onderzoeken uitgevoerd naar het verband tussen de grootte van de

accountantsorganisatie en de hoogte van de planningsmaterialiteit. In deze onderzoeken is onderscheid

gemaakt tussen grote accountantsorganisaties, de Big 4, en kleinere organisaties, de zogenaamde Non-Big

4. De vragenlijst (vraag 3a) maakt onderscheid tussen drie ordinale categorieën.26 De vraag naar de

omvang van de accountantsorganisatie is opgenomen als ordinale driepuntsschaal. Omdat het niet

gebruikelijk is om een driepuntsschaal als (quasi)metrische variabele te behandelen, is ervoor gekozen om

een dummyvariabele aan te maken als sprake is van een Big 4 accountantsorganisatie. Deze variabele is in

de regressieanalyse aangeduid als BIG 4.

3.3.4 Grootte van de controlecliënt (regressieterm: GROOTTE)

De grootte van de controlecliënt kan op diverse manieren worden geoperationaliseerd. Blokdijk e.a.

(2003) en Elliott (1983) doen dit door een combinatie te nemen van het balanstotaal en de omzet.

Doordat de omzet (vraag 11k) en het balanstotaal (vraag 11l) in de vragenlijst zijn opgenomen als

ordinale variabelen, is het niet mogelijk om deze variabelen met elkaar te vermenigvuldigen. Daarom is

ervoor gekozen om de grootte van de controlecliënt te operationaliseren op basis van het balanstotaal van

de onderneming in jaar ‘t’ uitgedrukt in miljoenen euro’s (Simunic, 1980).

Met betrekking tot de vraagstelling wordt verwezen naar vraag 11l in de vragenlijst. Dit betreft een

ordinale variabele waarbij op basis van een vijfpuntsschaal de omvang van de activa is aangegeven. Door

de gebruikte indeling van deze ordinale variabele kan deze als (quasi)metrische variabele worden

behandeld.27 De schalen van deze variabele zijn voldoende onderscheidend (duidelijke rangorde). Het feit

dat de schalen niet evenredig zijn verdeeld, kan mogelijk afbreuk doen aan de nauwkeurigheid en

relevantie van de uitkomsten van de regressieanalyse. Deze variabele is in de regressieanalyse aangeduid

als GROOTTE.

3.3.5 Financiële prestaties (regressieterm: ROI)

De financiële prestatie van een controlecliënt kan op verschillende manieren worden bepaald. In eerder

onderzoek van Blokdijk e.a. (2003) wordt de rentabiliteit totaal vermogen (hierna: RTV) gehanteerd ter

bepaling van de financiële prestatie van de onderneming. Omdat de variabele RTV niet is opgenomen in

de dataset, is ervoor gekozen om de vergelijkbare variabele resultaat op investeringen (hierna ROI) te

hanteren (vraag 11e). Het verschil tussen RTV en ROI is dat de eerste kijkt naar de verhouding tussen het

resultaat en de totale activa, terwijl ROI kijkt naar de verhouding tussen het resultaat en het totaal aan

vaste activa. De variabele ROI betreft een ordinale variabele waarbij op basis van een vijfpuntsschaal de

omvang van de activa dient te worden aangegeven. Door de gebruikte indeling van deze ordinale

25 De inschaling heeft de verdeling één, twee, twee, vijf en x-jaar.

26 1: Big 4, waaronder de accountantsorganisaties Deloitte, Ernst en Young, KPMG en PWC worden verstaan, 2: Non-Big 4

accountantsorganisaties. 27

Het antwoord op de vraag is ingedeeld in 5 schalen: 1: < EUR 10 miljoen, 2: EUR 10 miljoen – EUR 25 miljoen, 3: EUR 25

miljoen – EUR 100 miljoen, 4: EUR 100 miljoen – EUR 500 miljoen, 5: > EUR 500 miljoen.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


variabele kan deze als (quasi)metrische variabele worden behandeld.28 De schalen van deze variabele zijn

voldoende onderscheidend (duidelijke rangorde). Het feit dat de schalen niet evenredig zijn verdeeld kan

mogelijk afbreuk doen aan de nauwkeurigheid en relevantie van de uitkomsten van de regressieanalyse.

Deze variabele is in de regressieanalyse aangeduid als ROI.

3.3.6 Beslissingshulpmiddelen (regressieterm: HULP)

Om het gebruik van beslissingshulpmiddelen te operationaliseren wordt gebruikgemaakt van vraag 7p uit

de vragenlijst, waaruit blijkt of en welke beslissingshulpmiddelen de accountant heeft gehanteerd. Voor

de regressieanalyse wordt een dummyvariabele aangemaakt waarbij het cijfer ‘1’ wordt toegekend

wanneer de accountant gebruikmaakt van beslissingshulpmiddelen en het cijfer ‘0’ wordt toegekend

wanneer de accountant geen gebruikmaakt van beslissingshulpmiddelen. Deze variabele is in de

regressieanalyse aangeduid als HULP.

28 Het antwoord op de vraag is ingedeeld in 5 schalen: 1: < -10%, 2: -10% tot -3%, 3: -3% tot 3%, 4: 3% tot 10, 5: > 10%.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


4 Onderzoeksresultaten

Om te beoordelen in welke mate de kwaliteit van de interne beheersing van invloed is op de hoogte van

de planningsmaterialiteit wordt in dit hoofdstuk een meervoudige regressieanalyse uitgevoerd. Dit houdt

in dat een lineair regressiemodel wordt opgesteld waarbij wordt onderzocht in hoeverre meerdere

onafhankelijke variabelen de afhankelijke variabele verklaren.

4.1 Data-analyse Populatie

De oorspronkelijke dataset bestaat uit 378 unieke waarnemingen, verzameld vanuit controledossiers.

Deze data zijn verzameld in de jaren 2009, 2010 en 2011. Van 92 waarnemingen is het observatiejaar

2009, van 143 waarnemingen is het observatiejaar 2010 en van nog eens 143 waarnemingen is het

observatiejaar 2011.29 Dit betekent dat de gegevens van alle variabelen waarvoor één waarde beschikbaar

is (bijvoorbeeld de variabelen RvC, BEURS en INDRUK IB), afkomstig zijn uit het observatiejaar. Van een

aantal variabelen (bijvoorbeeld PM en ROI) bevat de dataset meerdere waarden, namelijk de waarde uit

het observatiejaar én een aantal voorgaande jaren. Voor deze variabelen zijn nieuwe variabelen

aangemaakt die voor elke waarneming de waarde bevatten afkomstig uit het observatiejaar. Op die

manier komen voor elke observatie alle waarden uit het observatiejaar. Dit vergroot de validiteit van het

onderzoek.

Voordat begonnen kan worden met de statistische analyses, dient de dataset gecontroleerd te

worden op direct zichtbare abnormaliteiten zoals corrupte of ontbrekende waarden. Dergelijke

waarnemingen kunnen de uitkomsten van de regressie ten onrechte beïnvloeden en worden derhalve

verwijderd. Hierdoor wordt de initiële steekproefomvang gereduceerd.

Relevantie van de variabelen

Allereerst is aan de hand van frequentietabellen (bijlage 2) beoordeeld of de te verklaren variabele, de

verklarende variabelen en de controlevariabelen relevant zijn voor regressieanalyse. Uit deze analyse blijkt

dat de spreiding van de variabelen BEURS en HULP zodanig is dat er geen verklarende kracht aan

toegekend kan worden. Deze variabelen worden daarom uit het model verwijderd.30

Corrupte data

Aan de hand van de frequentietabellen (bijlage 2) is beoordeeld of sprake is van corrupte waarden.

Corrupte data kunnen de betrouwbaarheid van de statistische toetsen negatief beïnvloeden doordat het

antwoord niet past bij de vraag. Een aantal vragen kan slechts beantwoord worden met een schaal van 1

tot en met 3. Indien het antwoord lager dan 1 of hoger dan 3 is, betekent dit dat de waarde corrupt is. In

tabel 4.1 worden de corrupte waarden weergegeven.

29 Ten behoeve van dit onderzoek wordt verondersteld dat het observatiejaar het laatste jaar is waarover informatie

beschikbaar is. 30

Uit de frequentietabellen blijkt dat bij de variabele BEURS, 7 van de 343 waarnemingen een beursnotering kennen, bij de

variabele HULP blijkt dat 2 van de 370 waarnemingen geen gebruikmaakt van beslissingshulpmiddelen.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


Variabele Reden corrupt Aantal corrupt

PM De PM kan nooit ‘0’ zijn, derhalve worden waarnemingen waarbij de

PM ‘0’ is, verwijderd.

8

Indruk IB Antwoordindicatie ‘0’ betekent volgens de vragenlijst dat de invuller

geen kennis heeft genomen van de kwaliteit van de interne

beheersing. Omdat op basis van deze waarnemingen geen inschatting

mogelijk is van de kwaliteit van de interne beheersing, worden deze

waarnemingen verwijderd.

3

ROI Deze categorische vraag kent een schaal van 1 tot 5. De niet-

bestaande categorie ‘0’ wordt derhalve als corrupt aangemerkt. Deze

waarnemingen worden verwijderd.

15

Totaal corrupt 26

Legenda: PM: Deze metrische variabele betreft de planningsmaterialiteit in Euro.

INDRUK IB: Deze ordinale variabele geeft op een vijfpuntsschaal de indruk van de accountant van de kwaliteit van de interne beheersing weer, waarbij 1: ver beneden gemiddeld, 2: beneden gemiddeld, 3: gemiddeld, 4: boven gemiddeld, 5: ver

boven gemiddeld. ROI: Deze ordinale variabele vertegenwoordigt de financiële prestaties van de onderneming door te kijken naar de

rentabiliteit op geïnvesteerd vermogen. De vijfpuntsschaal is als volgt ingedeeld: 1: < -10%, 2: -10% tot -3%, 3: -3% tot 3%, 4: 3% tot 10, 5: > 10%.

Tabel 4.1 - Corrupte-waarde-analyse

Ontbrekende waarden

Aansluitend wordt gekeken naar waarnemingen waarbij geen informatie beschikbaar is. Op basis van de

‘missende waardenanalyse’ (bijlage 3) zijn waarnemingen waar data ontbreken uit de dataset verwijderd.

Hierdoor worden nog eens 19 waarnemingen verwijderd. Na verwijdering van deze lege

deelwaarnemingen, bestaat de populatie uit 333 waarnemingen. Resumerend leidt bovenstaande tot het

overzicht zoals weergegeven in tabel 4.2:

Tabel 4.2 - Eerste verkenning van de dataset

Representativiteit van de data

De data zijn verzameld met behulp van controledossiers van verschillende controleopdrachten. Deze

informatie is aangevuld met informatie uit interviews met de verantwoordelijke accountant op de

opdracht. Omdat de data afkomstig zijn uit de praktijk, wordt de representativiteit hoog geacht. De data

beslaan de boekjaren 2009 tot en met 2011. Dit betreffen recente jaren wat de representativiteit van het

onderzoek ten goede komt.

Om te beoordelen of voldoende spreiding aanwezig is binnen de data over de verschillende typen

accountantsorganisaties, de verschillende branches waarin de controlecliënten actief zijn en de omvang

van de controlecliënten, is de dataset nader geanalyseerd. Deze analyse is verricht aan de hand van de

Startaantal cases 378

Corrupte data 26 -/-

Ontbrekende waarnemingen 19 -/-

Definitief aantal bruikbare cases 333


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


cirkeldiagrammen in bijlage 4. Uit deze analyses blijkt dat 42,3% van de ondernemingen in de dataset

wordt gecontroleerd door de Big 4, en dat de overige controles worden verzorgd door Non-Big 4

accountantsorganisaties. Alle branches zijn vertegenwoordigd in de dataset. Uit de cirkeldiagram in bijlage

4 blijkt dat de meeste entiteiten in de dataset werkzaam zijn in de sector ‘retail en groothandel’. Het

grootste deel van de ondernemingen in de dataset (86,8%) heeft een balanstotaal van minder dan 100

miljoen. Dit betekent dat ondernemingen boven deze grens zijn ondervertegenwoordigd in de dataset.

Over de representativiteit van de spreiding van de beschikbare data wordt in dit onderzoek geen uitspraak

gedaan.

4.2 Normaliteit Normale verdeling van de afhankelijke te verklaren variabele

Ter beoordeling van de normale verdeling van de data wordt een normaliteitstoets uitgevoerd op de

afhankelijke te verklaren variabele: de planningsmaterialiteit. Van de onafhankelijke en controlevariabelen

wordt beoordeeld of de data geen overmatige scheefheid (skewness) en gepiektheid (kurtosis) vertonen,

omdat dergelijke kenmerken een ongewenste invloed hebben op de onderzoeksresultaten.

Op basis van een eerste analyse op basis van de Kolmogorov-Smirnov toets (bijlage 5.1) en op basis

van visuele inspectie van de boxplot en de Q-Qplot (bijlage 5.2) blijkt dat de planningsmaterialiteit niet

normaal verdeeld is. Een mogelijke oplossing om de variabele normaal verdeeld te krijgen, is om deze

variabele te transformeren met behulp van het logaritme met grondtal 10 (10 Log). Voordat de logaritme

wordt genomen is 1 opgeteld bij de waarden om er voor te zorgen dat er geen logaritme wordt genomen

van waarden tussen ‘0 en 1’. De normaliteit van de getransformeerde variabele (PM_LN) is op dezelfde

manier getoetst. Uit de Kolmogorov-Smirnovtest blijkt nu dat de PM_LN normaal verdeeld is (bijlage 5.3).

Bovendien blijkt uit de visuele inspectie dat er geen sprake is van extreme waarden.31

Redelijke normale verdeling van de onafhankelijke verklarende en controlevariabelen

Ten aanzien van de onafhankelijke verklarende en controlevariabelen in het regressiemodel dient sprake

te zijn van een redelijke normaliteit. Hiermee wordt voorkomen dat deze variabelen door een te hoge

scheefheid en gepiektheid de regressie bovenmatig beïnvloeden. Uit de analyse van de Kolmogorov-

Smirnovtest blijkt dat geen sprake is van een normale verdeling van deze variabelen. Omdat de

Kolmogorov-Smirnovtest (bijlage 5.1) te gevoelig is voor een dergelijke analyse, is met behulp van Q-Q

plots een visuele inspectie uitgevoerd (bijlage 5.2) om te beoordelen of de onafhankelijke en

controlevariabelen redelijk normaal verdeeld zijn.

Uit deze visuele inspectie blijkt dat de variabele INDRUK IB een redelijk normale verdeling kent waarbij

geen sprake is van een overmatige scheefheid of gepiektheid. De variabele DOCHTER is zeer scheef

verdeeld en kent veel extreme uitbijters (bijlage 5.2). Dit wordt opgelost door een logaritme met grondtal

10 (10 Log) te nemen. Voordat de logaritme wordt genomen is 1 opgeteld bij de waarden om er voor te

zorgen dat er geen logaritme wordt genomen van waarden tussen ‘0 en 1’ (deze gaan namelijk richting

oneindig). Na deze bewerking is sprake van een normale verdeling van de variabele DOCHTER. Bovendien

is er geen sprake van extreme waarden (bijlage 5.3).

31 Waarden met meer dan drie keer de standaarddeviatie (uitbijters).


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


Door een beperkt aantal waarnemingen (1%) in de hoogste categorie van de variabele GROOTTE is

deze variabele scheef verdeeld. Om de variabele redelijk normaal verdeeld te krijgen, zijn de twee hoogste

categorieën, dit zijn de categorieën met de minste waarnemingen, bij elkaar gevoegd. Hierdoor bestaat

deze variabele uit vier categorieën. Omdat het samenvoegen van categorieën nog geen redelijk normale

verdeling oplevert, is het logaritme met grondtal 10 van deze variabele genomen. Voordat dit is gedaan, is

middels trail and error onderzocht welk getal bij de variabele moet worden opgeteld (voor het nemen van

de 10 log) om te komen tot een minimale normale verdeling. Bij het optellen van 10 bij de waarden van de

variabelen, kan op basis van visuele inspectie van de boxplots (deze zijn redelijk symmetrisch) en de Q-

Qplots (alle waarnemingen bevinden zich redelijk op een rechte lijn) geconcludeerd worden dat in

voldoende mate aan de eis van normaliteit is voldaan (bijlage 5.3). Bovendien bevinden het gemiddelde

(1,0778) en de mediaan (1,0771) zich dicht bij elkaar wat duidt op een redelijke normale verdeling.

Op basis van de visuele inspectie blijkt dat de variabelen CLIËNTRELATIE en ROI dusdanig scheef zijn

verdeeld (bijlage 5.2) dat deze niet goed bruikbaar zijn in de regressievergelijking. Om dit op te lossen zijn

deze variabelen gedichotomiseerd.32 Van de variabelen RvC, AC, BRANCHE en BIG 4 heeft geen analyse

van de normaliteit plaatsgevonden omdat bij dummyvariabelen geen sprake is van een normale verdeling.

Beschrijvende statistiek

Naast visuele inspectie ten behoeve van de normaliteit is de beschrijvende statistiek van de gehanteerde

(bewerkte) variabelen in dit onderzoek geanalyseerd. Uit deze analyse (tabel 4.3) blijkt dat de metrische

en schaalvariabelen normaal verdeeld zijn en dat geen sprake is van onacceptabele scheefheid en

gepiektheid. Alle waarden blijven namelijk binnen de toegestane bandbreedte (-2 tot 2).

N Minimum Maximum Gemiddelde Std.

Deviatie

Scheef

-heid

Gepiekt

-heid

Percentielen

25 50 75

PM 333 3,57 7,41 5,347 0,537 0,022 1,218 5,019 5,314 5,683

INDRUK IB 333 1 5 3,291 0,781 -0,18 0,842 3 3 4

RvC 333 0 1 0,3 0,459 0,875 -1,241 0 0 1

AC 333 0 1 0,06 0,238 3,72 11,91 0 0 0

DOCHTER 333 0 2,37 0,508 0,421 0,712 0,671 0 0,477 0,778

BRANCHE 333 0 1 0,156 0,364 1,903 1,631 0 0 0

CLIËNTRELATIE 333 0 1 0,426 0,495 0,299 -1,922 0 0 1

GROOTTE 333 1,04 1,15 1,079 0,036 0,425 -1,085 1,041 1,079 1,114

BIG 4 333 0 1 0,426 0,495 0,299 -1,922 0 0 1

ROI 333 0 1 0,538 0,499 -0,151 -1,989 0 1 1

Legenda: PM: Deze metrische variabele betreft de planningsmaterialiteit in Euro.

INDRUK IB: Deze ordinale variabele geeft op een vijfpuntsschaal de indruk van de accountant van de kwaliteit van de interne beheersing weer, waarbij 1: ver beneden gemiddeld, 2: beneden gemiddeld, 3: gemiddeld, 4: boven gemiddeld, 5: ver

boven gemiddeld. RvC: Deze dummyvariabele geeft aan dat er sprake is van de aanwezigheid van een Raad van Commissarissen.

AC: Deze dummyvariabele geeft aan dat er sprake is van de aanwezigheid van een auditcommissie.

32 CLIËNTRELATIE: Hierbij is onderscheid gemaakt tussen een cliëntrelatie langer dan 10 jaar en een cliëntrelatie korter dan 10

jaar. ROI: Hierbij is onderscheid gemaakt tussen ondernemingen met een rentabiliteit hoger dan 10% en ondernemingen met

een rentabiliteit lager dan 10%.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


DOCHTER: Deze metrische variabele betreft het aantal dochterondernemingen van de onderneming. BRACNHE: Deze dummyvariabele geeft aan dat de onderneming werkzaam is in een complexe branche.

CLIËNTREL: Deze dummyvariabele geeft de lengte aan van de relatie tussen de accountant en de cliënt, uitgedrukt in jaren. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen een cliëntrelatie lager dan 10 jaar en een cliëntrelatie korter dan 10 jaar. GROOTTE: Het totaal aan activa van de onderneming in desbetreffend jaar. Deze variabele betreft een ordinale schaal waarbij onderscheid is gemaakt

tussen: 1: minder dan 10 miljoen euro aan activa, 2: tussen de 10 en 25 miljoen euro aan activa, 3: tussen de 25 en 100 miljoen euro aan activa , 4: meer dan 100 aan activa.

BIG 4: Deze dummyvariabele geeft aan dat de onderneming wordt gecontroleerd door een Big 4 accountantsorganisatie. ROI: Deze dummyvariabele vertegenwoordigt de financiële prestaties van de onderneming door te kijken naar de rentabiliteit op geïnvesteerd

vermogen. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen ondernemingen met een rentabiliteit hoger dan 10% en ondernemingen met een Rentabiliteit lager dan 10%.

Tabel 4.3 - Beschrijvende statistiek

4.3 Lineariteit en kracht van de verklarende variabelen Een andere belangrijke voorwaarde voor het uitvoeren van een regressieanalyse is dat sprake moet zijn

van lineariteit in het regressiemodel. De kracht (R2-waarden) en de lineariteit van de relaties tussen de

afhankelijke te verklaren variabelen en de (quasi)metrische verklarende variabelen zijn één voor één

beoordeeld aan de hand van scatterplots. In het ideale geval laten de scatterplots een rechtlijnige relatie

zien tussen de planningsmaterialiteit en de onafhankelijke variabele en de controlevariabele. Aan de hand

van deze analyse kan worden afgeleid dat de verklarende variabelen lineair zijn in relatie tot (het

natuurlijke logaritme van) de planningsmaterialiteit (bijlage 7). De uitkomsten van de lineariteit laten een

zwakke positieve relatie zien tussen de hoogte van de planningsmaterialiteit en de indruk van de

accountant van de kwaliteit van de interne beheersing (R2 = 0,044). Ook het verband tussen de hoogte

van de planningsmaterialiteit en het aantal dochterondernemingen laat een dergelijk verband zien (R2 =

0,034). Het verband tussen de hoogte van de planningsmaterialiteit en de grootte van de onderneming is

een matig sterk verband (R2 = 0,506).

De gevonden verbanden zijn gelijk aan de verwachte verbanden zoals beschreven in hoofdstuk 2. De

lineariteit van de variabelen is relatief zwak te noemen, de richting van de verbanden is conform de in

hoofdstuk 2 beschreven richting. De zwakke verbanden kunnen deels worden toegekend aan het feit dat

de verdeling over de categorieën (bij INDRUK IB) onevenredig is. Ondanks een zwakke lineariteit is de

inschatting van de accountant van de kwaliteit van de interne beheersing gehandhaafd omdat deze

variabele direct gerelateerd is aan de hoofdvraag. Het ontbreken van een krachtig lineair verband geeft

namelijk geen directe aanleiding om de gestelde hypothese te verwerpen.

4.4 Toetsen op gemiddelden

Toetsen op gemiddelden bij dummyvariabelen

Om te beoordelen of de gemiddelde planningsmaterialiteit bij de verschillende dummyvariabelen gelijk

aan elkaar is, is een aantal t-toetsen uitgevoerd. Wanneer de overschrijdingskans lager is dan 0,05, kan

met een betrouwbaarheid van 95% worden vastgesteld dat de gemiddelde planningsmaterialiteit tussen

de verschillende groepen bij de betreffende dummyvariabelen verschilt. De resultaten zijn opgenomen in

tabel 4.4. Aan de hand van het uitvoeren van t-toetsen kan gesteld worden dat de hoogte van de

gemiddelde planningsmaterialiteit tussen de groepen bij RvC, AC, CLIËNTRELATIE en BIG 4 van elkaar

verschillen.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


Variabele Overschrijdingskans

RvC 0.000

AC 0.000

BRANCE 0.512

CLIËNTRELATIE 0.034

BIG 4 0.000

ROI 0,546

Legenda

RvC: Deze dummyvariabele geeft aan dat er sprake is van de aanwezigheid van een Raad van Commissarissen. AC: Deze dummyvariabele geeft aan dat er sprake is van de aanwezigheid van een auditcommissie.

BRACNHE: Deze dummyvariabele geeft aan dat de onderneming werkzaam is in een complexe branche. CLIËNTREL: Deze dummyvariabele geeft de duur aan van de relatie tussen de accountant en de cliënt, uitgedrukt in jaren. Hierbij is

onderscheid gemaakt tussen een cliëntrelatie langer dan 10 jaar en een cliëntrelatie korter dan 10 jaar. BIG 4: Deze dummyvariabele geeft aan dat de onderneming wordt gecontroleerd door een Big 4 accountantsorganisatie.

ROI: Deze dummyvariabele vertegenwoordigt de financiële prestaties van de onderneming door te kijken naar de rentabiliteit op geïnvesteerd vermogen. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen ondernemingen met een rentabiliteit hoger dan 10% en ondernemingen met een rentabiliteit lager dan 10%.

Tabel 4.4 - t-toetsen

Toetsen op gemiddelde bij (quasi)metrische variabelen

Om te beoordelen of de gemiddelde planningsmaterialiteit bij de verschillen (quasi)metrische variabelen

gelijk aan elkaar is, is een aantal variantie-analyses uitgevoerd (ANOVA). Uit tabel 4.5 blijkt dat de

populatiegemiddelden van alle groepen bij de variabelen INDRUK IB, CLIËNTGROOTTE en AANTAL

DOCHTERS niet aan elkaar gelijk zijn. Vervolgens is met behulp van de Bonferroni-toets beoordeeld welke

groepen van elkaar verschillen (tabel 4.5). Naar aanleiding van deze analyse kan worden geconcludeerd

dat er een significant verschil bestaat tussen de gemiddelde planningsmaterialiteit wanneer de accountant

de kwaliteit van de interne beheersing als lager of hoger dan gemiddeld inschat. Bij cliëntgrootte verschilt

de planningsmaterialiteit tussen alle groepen. Bij de metrische variabele DOCHTER kan deze toets niet

worden uitgevoerd omdat de verschillende groepen minimaal moeten bestaan uit twee waarnemingen

per groep.

Variabele Significantie Groepen die significant van elkaar verschillen

INDRUK IB 0,001 1,4,5

GROOTTE 0,000 1,2,3,4

DOCHTERS 0,050 -

Legenda

INDRUK IB: Deze ordinale variabele geeft op een vijfpuntsschaal de indruk van de accountant van de kwaliteit van de interne beheersing weer, waarbij 1: ver beneden gemiddeld, 2: beneden gemiddeld, 3: gemiddeld, 4: boven gemiddeld,

5: ver boven gemiddeld. DOCHTER: Deze metrische variabele betreft het aantal dochterondernemingen van de onderneming.

GROOTTE: Het totaal aan activa van de onderneming in desbetreffend jaar. Deze variabele betreft een ordinale schaal waarbij onderscheid is gemaakt tussen: 1: minder dan 10 miljoen euro aan activa, 2: tussen de 10 en 25 miljoen euro aan activa,

3: tussen de 25 en 100 miljoen euro aan activa , 4: meer dan 100 miljoen euro aan activa.

Tabel 4.5 - ANOVA


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


4.5 Correlatie en associatiematen

Correlatie (quasi)metrische variabelen

Om een indicatie te krijgen van de aanwezigheid en de richting van de verbanden tussen de afhankelijke

te verklaren variabele (planningsmaterialiteit) en de onafhankelijke en controlevariabelen, zijn aan de

hand van de onderstaande correlatiematrix (tabel 4.6) de correlaties beoordeeld. Uit de correlatiematrix is

eveneens af te lezen dat alle veronderstelde verbanden significant zijn.

Uit de correlatiematrix blijk een significante relatie te bestaan tussen de hoogte van de

planningsmaterialiteit en de inschatting van de accountant van de interne beheersing (p = 0,000). Een

dergelijke relatie bestaat ook met het aantal dochterondernemingen (p = 0,001) en de grootte van de

controlecliënt (p = 0,000). Deze bevindingen liggen in lijn met de verwachtingen zoals geformuleerd in

hoofdstuk twee.

PM INDRUK DOCHTER GROOTTE

PM Pearson Correlatie 1 ,209 ** ,185** ,702**

Sig. (tweezijdig) ,000 ,001 ,000

INDRUK Pearson Correlatie ,209** 1 ,064 ,130*


DOCHTER Pearson Correlatie ,185** ,064 1 ,227**


GROOTTE Pearson Correlatie ,702** ,130* ,227** 1


Legenda: **: Correlatie is significant op 1% niveau (tweezijdige toets).

*: Correlatie is significant op 5% niveau (tweezijdige toets).

PM: Deze metrische variabele betreft de planningsmaterialiteit in Euro.

INDRUK IB: Deze ordinale variabele geeft op een vijfpuntsschaal de indruk van de accountant van de kwaliteit van de interne beheersing weer, waarbij 1: ver beneden gemiddeld, 2: beneden gemiddeld, 3: gemiddeld, 4: boven gemiddeld, 5: ver boven gemiddeld.

DOCHTER: Deze metrische variabele betreft het aantal dochterondernemingen van de onderneming. GROOTTE: Het totaal aan activa van de onderneming in desbetreffend jaar. Deze variabele betreft een ordinale schaal waarbij

onderscheid is gemaakt tussen: 1: minder dan 10 miljoen euro aan activa, 2: tussen de 10 en 25 miljoen euro aan activa, 3: tussen de 25 en 100 miljoen euro aan activa , 4: meer dan 100 miljoen euro aan activa.

Tabel 4.6 – Correlatiematrix

Associatiematen dummyvariabelen

Om het verband tussen de planningsmaterialiteit en de dummyvariabelen te beoordelen, is

gebruikgemaakt van de associatiematen Cramer’s V. Deze toets geeft alleen een indicatie van de kracht

van het verband. De uitkomsten zijn weergegeven in tabel 4.7. Hierbij geldt dat een uitkomst tussen 0,75

en 1 staat voor een sterke relatie. Een uitkomst tussen 0,20 en 0,75 betekent dat sprake is van een matig

sterke relatie.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


Variabele Cramer’s V Approximate significance

RvC ,863 ,279

AC ,946 ,003

BRANCHE ,846 ,448

CLIËNTRELATIE ,862 ,286

BIG 4 ,905 ,048

ROI ,860 ,357

Legenda:


BRACNHE: Deze dummyvariabele geeft aan dat de onderneming werkzaam is in een complexe branche. CLIËNTREL: Deze dummyvariabele geeft de duur aan van de relatie tussen de accountant en de cliënt, uitgedrukt in jaren. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen een cliëntrelatie langer dan 10 jaar en een cliëntrelatie korter dan 10 jaar.

BIG 4: Deze dummyvariabele geeft aan dat de onderneming wordt gecontroleerd door een Big 4 accountantsorganisatie. ROI: Deze dummyvariabele vertegenwoordigt de financiële prestaties van de onderneming door te kijken naar de rentabiliteit op

geïnvesteerd vermogen. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen ondernemingen met een rentabiliteit hoger dan 10% en ondernemingen met een rentabiliteit lager dan 10%.

Tabel 4.7 - Associatiematen dummyvariabelen ten opzichte van de planningsmaterialiteit

Uit tabel 4.7 blijkt dat alle variabelen een sterke samenhang kennen met de hoogte van de

planningsmaterialiteit. Uit de analyse blijkt echter dat bij slechts twee variabelen (AC:0,003 en BIG

4:0,048) sprake is van significante samenhang. Voor de overige variabelen is geen significante relatie

gevonden. Deze variabelen worden daarom in eerste instantie buiten beschouwing gelaten bij de

regressie. Desalniettemin worden deze variabelen later weer toegevoegd aan de regressie om te

onderzoeken of deze een bijdrage leveren aan het optimale onderzoeksmodel.

4.6 Multicollineariteit Op basis van de correlatiematrix (tabel 4.6) is tevens beoordeeld of sprake is van een te hoge mate van

multicollineariteit. Er is sprake van multicollineariteit indien er onaanvaardbare correlaties zijn tussen de

onafhankelijke verklarende variabelen en/of controlevariabelen. Als vuistregel worden onderlinge relaties

die groter zijn dan 0,9 als onaanvaardbaar geacht (Hair, 2010). Uit de correlatiematrix valt af te lezen dat

geen sprake is van multicollineariteit.

4.7 Regressieanalyse In deze paragraaf wordt het causaal model getoetst door middel van een lineaire regressieanalyse. De

unieke bijdrage die individuele variabelen aan het onderzoeksmodel leveren, wordt inzichtelijk gemaakt

door de verandering in de verklarende kracht van het beperkte model te vergelijken met het

onderzoeksmodel.33 Alleen de significante variabelen (volgens paragraf 4.6) worden opgenomen in de

regressie. De uitkomsten van de regressie zijn weergegeven in tabel 4.8. De onafhankelijke- en

controlevariabelen tezamen verklaren 53,7% van de variantie van de planningsmaterialiteit (bijlage 8). Uit

de Snedecor F-toets [ANOVA] blijkt bovendien dat het model als geheel significant is. Voor de variabelen

INDRUK IB, AC, GROOTTE en ROI blijkt de richting van het aangetoonde verband conform de verwachting

33 Met het beperkte model wordt bedoeld het onderzoeksmodel minus één van de onafhankelijke variabelen.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


zoals verondersteld in hoofdstuk 2. De omvang van de accountantsorganisatie (variabele BIG 4) heeft in

tegenstelling tot de verwachting een negatieve relatie ten opzichte van de hoogte van de


Variabele B 95% BI β Tolerance VIF

INDRUK IB ,009 ,043 ,146 ,000 *** ,958 1,044

AC ,187 ,002 ,358 ,033 * ,941 1,063

DOCHTER ,041 -,006 ,138 ,405 ,940 1,064

BIG 4 ,192 ,107 ,278 ,000 *** ,869 1,151

GROOTTE 9,009 7,783 10,234 ,000 *** ,804 1,244

Legenda

N=333; BI=Betrouwbaarheidsinterval; * p < 0,05; ** p < 0,01; *** p < 0,001 INDRUK IB: Deze ordinale variabele geeft op een vijfpuntsschaal de indruk van de accountant van de kwaliteit van de interne

beheersing weer, waarbij 1: ver beneden gemiddeld, 2: beneden gemiddeld, 3: gemiddeld, 4: boven gemiddeld, 5: ver boven gemiddeld.

AC: Deze dummyvariabele geeft aan dat er sprake is van de aanwezigheid van een auditcommissie. DOCHTER: Deze metrische variabele betreft het aantal dochterondernemingen van de onderneming. GROOTTE: Het totaal aan activa van de onderneming in desbetreffend jaar. Deze variabele betreft een ordinale schaal waarbij

onderscheid is gemaakt tussen: 1: minder dan 10 miljoen euro aan activa, 2: tussen de 10 en 25 miljoen euro aan activa, 3: tussen de 25 en 100 miljoen euro aan activa , 4: meer dan 100 miljoen euro aan activa.

BIG 4: Deze dummyvariabele geeft aan dat de onderneming wordt gecontroleerd door een Big 4 accountantsorganisatie. ROI: Deze dummyvariabele vertegenwoordigt de financiële prestaties van de onderneming door te kijken naar de rentabiliteit op


Tabel 4.8 – Regressie-analyse

4.8 Backward regression Om het optimale model te bepalen, en variabelen die niet bijdragen aan het verklaren van de variatie

maar wel ruis veroorzaken te verwijderen, is een backword regression uitgevoerd op het model zoals

onderzocht in paragraaf 4.7. Aan dit model zijn alle onafhankelijke variabelen en controlevariabelen

toegevoegd (ook de niet-significante) om te kijken of deze variabelen bijdragen aan het optimale model.

Het model wordt een aantal keer gedraaid (in dit geval vijf keer) waarbij telkens de variabele met de

minste significantie wordt verwijderd. Uiteindelijk blijkt het model met de variabelen INDRUK IB, ROI, AC,

BIG 4, GROOTTE de hoogste verklarende kracht te hebben voor de hoogte van de planningsmaterialiteit

(bijlage 9). De Durbin-Watson toets geeft een waarde van 2,091 wat betekent dat in het optimale model

geen sprake is van autocorrelatie.34

4.9 Regressieanalyse definitief model Om het definitieve model te bepalen zijn alleen de variabelen uit het optimale model volgens de backward

regression meegenomen in de regressieanalyse. Het optimale model verklaart 54,6% (bijlage 10) van de

variatie in de planningsmaterialiteit en is in zijn geheel significant (tabel 4.9). Voor de variabelen INDRUK

IB, AC, GROOTTE en ROI blijkt de richting van het aangetoonde verband conform de verwachting zoals

verondersteld in hoofdstuk 2. De omvang van de accountantsorganisatie (variabele BIG 4) heeft in

34 De waarde van de Durbin-Watson toets geeft aan of er sprake is van autocorrelatie. Bij een waarde rond 2, is er geen sprake

van autocorrelatie.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


tegenstelling tot de verwachting een negatieve relatie ten opzichte van de hoogte van de

planningsmaterialiteit. Dit betekent dat kleinere accountantsorganisaties een lagere planningsmaterialiteit

hanteren dan grotere accountantsorganisaties. Deze bevinding is opmerkelijk gezien de primaire richting

van de in hoofdstuk twee onderzochte wetenschappelijke literatuur. Desalniettemin hebben Chewning

e.a. (1989) in hun onderzoek aangetoond dat grotere accountantsorganisaties (Big 8) een relatief hogere

materialiteit hanteren dan kleinere organisaties. Een beperking in het onderzoek van Chewning e.a. (1989)

is echter dat kleinere accountantsorganisaties ondervertegenwoordigd waren. Dit onderzoek neemt deze

beperking weg doordat in dit onderzoek 191 van de 333 accountantsorganisaties (57%) zijn aangemerkt

als kleine accountantsorganisaties.

Variabele B 95% BI β Tolerance VIF

INDRUK IB ,064 ,016 ,112 ,009 ** ,952 1,050

AC ,203 ,031 ,376 ,021 * ,930 1,075

GROOTTE 9,509 8,323 10,695 ,000 *** ,844 1,185

BIG 4 ,189 ,103 ,274 ,000 *** ,858 1,165

ROI ,100 ,020 ,180 ,014 * ,968 1,034

Legenda: N=333; BI=Betrouwbaarheidsinterval; * p < 0,05; ** p < 0,01; *** p < 0,001


5: ver boven gemiddeld. AC: Deze dummyvariabele geeft aan dat er sprake is van de aanwezigheid van een auditcommissie.

GROOTTE: Het totaal aan activa van de onderneming in desbetreffend jaar. Deze variabele betreft een ordinale schaal waarbij onderscheid is gemaakt tussen: 1: minder dan 10 miljoen euro aan activa, 2: tussen de 10 en 25 miljoen euro aan activa,

3: tussen de 25 en 100 miljoen euro aan activa , 4: meer dan 100 miljoen euro aan activa. BIG 4: Deze dummyvariabele geeft aan dat de onderneming wordt gecontroleerd door een Big 4 accountantsorganisatie.

ROI: Deze dummyvariabele vertegenwoordigt de financiële prestaties van de onderneming door te kijken naar de rentabiliteit op geïnvesteerd vermogen. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen ondernemingen met een rentabiliteit hoger dan 10% en

ondernemingen met een rentabiliteit lager dan 10%.

Tabel 4.9 - Regressie-analyse van het definitief model

4.10 Controle vooronderstelling regressie Na het uitvoeren van de regressieanalyse is een residuenanalyse gedraaid om vast te stellen of aan de

voorwaarden van regressie is voldaan. Op basis van histogram en de Normal P-P Plot van de

gestandaardiseerde residuen van het definitieve regressiemodel (bijlage 11) wordt geconcludeerd dat de

residuen normaal verdeeld zijn. In de scatterplot van de residuen (bijlage 11) is een puntenwolk te zien die

evenwichtig is verdeeld. Dit duidt erop dat de variantie in de residuen homogeen (constant) is. Het

regressiemodel is homoscedastisch en lineair.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


4.11 Definitief model Op basis van de uitgevoerde regressieanalyse is de volgende regressievergelijking geformuleerd:

Planningsmaterialiteit = -5,625 + 0,064 * INDRUK IB + 0,203 * AC + 9,509 * GROOTTE + 0,189 * BIG 4 +

0,100 * ROI + ε

Waarbij de ‘ε’ de residuele afwijkingen (error) betreft.

Dit optimale model is in figuur 4.10 visueel weergegeven.

+

+

+

+

Inschatting van de accountant

De kwaliteit van de interne

beheersing

Auditcommissie

Hoogte van de

planningsmaterialiteit

Omvang van de

accountantsorganisatie

Grootte van de controlecliënt

Financiële prestaties

Figuur 4.10 - Optimale model

4.12 Robuustheidtest Om de robuustheid van het definitieve regressiemodel te toetsen is de regressie-analyse 25 keer gedraaid

op een willekeurige steekproef van 80% van de totale populatie (gemiddeld aantal waarnemingen per

steekproef is 266). De uitkomst van de robuustheidanalyse is weergegeven in bijlage 12. Uit de analyse

blijkt dat het optimale model voldoende constant is. De variabelen INDRUK IB, GROOTTE en BIG 4 zijn in

alle steekproeven significant. Daarentegen zijn de variabelen AC en ROI niet altijd significant

(respectievelijk 8/25 en 2/25 niet-significant). Een mogelijke verklaring hiervoor is dat deze verbanden niet

heel sterk zijn en daardoor slechts vanaf een bepaald aantal waarnemingen significant zijn. Binnen het

model is geen sprake van een ‘flipping sign’.35

35 Flipping sign: De richtingscoëfficiënt slaat om van positief naar negatief verband of andersom..


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


5 Conclusies en beperkingen In dit hoofdstuk worden de conclusies van het onderzoek geformuleerd en het vormt daarmee het

sluitstuk van deze scriptie. In paragraaf 5.1 worden de in hoofdstuk 2 geformuleerde hypothesen getoetst

aan de onderzoeksresultaten. Paragraaf 5.2 geeft antwoord op de centrale probleemstelling. In paragraaf

5.3 worden de beperkingen van het onderzoek besproken en worden suggesties voor vervolgonderzoek

aangedragen. Tot slot wordt in de laatste paragraaf (5.4) van dit hoofdstuk toegelicht wat dit onderzoek

bijdraagt aan de praktijk.

5.1 Conclusie hypothesen

In deze scriptie staat de relatie tussen de kwaliteit van de interne beheersing en de hoogte van de

planningsmaterialiteit centraal. De kwaliteit van de interne beheersing is daarbij op drie manieren

geoperationaliseerd, namelijk: de inschatting van de accountant van de kwaliteit van de interne

beheersing, de aanwezigheid van een Raad van Commissarissen en de aanwezigheid van een

auditcommissie. Daarnaast gaat dit onderzoek in op andere factoren die mede van invloed zijn op het

materialiteitsoordeel dat ten grondslag ligt aan de te verrichten werkzaamheden ten behoeve van de

accountantscontrole. Naar aanleiding van het verrichte literatuuronderzoek (in hoofdstuk 2) zijn de

onderstaande hypothesen geformuleerd. Op basis van de onderzoeksresultaten (hoofdstuk 4) is

beoordeeld of de gestelde hypothesen worden aangenomen of verworpen.

H2: De aanwezigheid van een Raad van Commissarissen heeft een positieve invloed op de hoogte van

de gehanteerde planningsmaterialiteit.

Op basis van de uitgevoerde t-toetsen blijkt dat de gemiddelde planningsmaterialiteit verschilt bij het

al dan niet aanwezig zijn van een Raad van Commissarissen. Toch blijkt uit zowel de analyse van de

associatiemaat als de regressie-analyse dat geen sprake is van een significant verband tussen de

aanwezigheid van een Raad van Commissarissen en de hoogte van de planningsmaterialiteit. Dit

betekent dat de aanwezigheid van een Raad van Commissarissen geen significante invloed heeft op de

hoogte van de planningsmaterialiteit. De geformuleerde hypothese wordt derhalve verworpen. Een

mogelijke verklaring hiervoor is dat er geen sterke relatie bestaat tussen de Raad van Commissarissen

en de externe accountant. Deze bevindingen liggen in lijn met het onlangs gerapporteerde

adviesrapport van de NBA (2011) waarin de NBA (2011) stelt dat de relatie tussen de accountant en de

Raad van Commissarissen voor verbetering vatbaar is.

H1: Naarmate de accountant de kwaliteit van de interne beheersingsomgeving hoger inschat, neemt

de gehanteerde planningsmaterialiteit toe.

Uit de analyse van 333 controleopdrachten, uitgevoerd bij Nederlandse ondernemingen in de periode

2009 tot en met 2011, blijkt dat de inschatting van de accountant van de kwaliteit van de interne

beheersing een positieve invloed heeft op de hoogte van de planningsmaterialiteit. Dit zwakke

significante verband houdt stand bij de robuustheidanalyse. De geformuleerde hypothese wordt dus

aangenomen. Dit betekent dat een toename van de inschatting van de kwaliteit van de

beheersingsomgeving resulteert in een verhoging van de planningsmaterialiteit.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


5.2 Beantwoording probleemstelling

In dit onderzoek is een antwoord verkregen op de volgende centrale probleemstelling:

Wat is de invloed van de kwaliteit van de interne beheersing op de hoogte van de


Op basis van de onderzoeksresultaten is aangetoond dat sprake is van een zwak positief verband tussen

de inschatting van de accountant van de kwaliteit van de interne beheersing en de hoogte van de

planningsmaterialiteit. Daarbij is een matig positief verband aangetoond tussen de aanwezigheid van een

auditcommissie en de hoogte van de planningsmaterialiteit. In tegenstelling tot wat vanuit het theoretisch

kader werd verwacht, is geen significant verband gevonden tussen de aanwezigheid van een Raad van

Commissarissen en de hoogte van de planningsmaterialiteit. Een eenduidig antwoord op de centrale

probleemstelling is dus niet mogelijk. Wel blijkt dat de accountant in lijn met de internationale literatuur

de kennis van de entiteit en haar omgeving met inbegrip van de interne beheersing meeneemt in zijn

materialiteitsoordeel.

Buiten de invloed van de kwaliteit van de interne beheersing zijn een aantal factoren getoetst,

waarvan, op basis van de wetenschappelijke onderzoeksliteratuur, wordt verwacht dat deze mede van

invloed zijn op de hoogte van de planningsmaterialiteit. De uitkomsten van het statistisch onderzoek laten

zien dat met name de grootte van de controlecliënt een sterke positieve invloed heeft op de hoogte van

de planningsmaterialiteit. Het gegeven dat de grootte van de controlecliënt de grootste unieke bijdrage

levert aan het optimale model schept de verwachting dat financiële factoren de belangrijkste invloed

hebben op de hoogte van de planningsmaterialiteit. In het optimale model hebben ook de omvang van het

accountantskantoor en de financiële prestaties van de controlecliënt een matige positieve invloed op de


H3: De aanwezigheid van een auditcommissie heeft een positieve invloed op de hoogte van de


Op basis van de uitgevoerde t-toetsen blijkt dat de gemiddelde planningsmaterialiteit verschilt bij het

al dan niet aanwezig zijn van een auditcommissie. Deze bevinding wordt ondersteund doordat uit

zowel de analyse van de associatiemaat als de regressie-analyse blijkt dat een matig, positieve relatie

bestaat tussen de aanwezigheid van een auditcommissie en de hoogte van de planningsmaterialiteit.

Hierbij dient opgemerkt te worden dat uit de robuustheidtest blijkt dat dit significante verband niet

altijd standhoudt bij een test op 80% van de populatie. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat deze

relatie niet heel sterk is en daardoor slechts vanaf een bepaald aantal waarnemingen significant is.

Deze veronderstelling wordt versterkt doordat in de definitieve populatie van 333 waarnemingen

slechts 21 auditcommissies aanwezig zijn. Wanneer willekeurig 80% van de populatie wordt getest, is

het mogelijk dat er binnen deze populatie slechts voor een beperkt aantal waarnemingen sprake is van

de aanwezigheid van een auditcommissie. Deze veronderstelling dient getoetst te worden in

vervolgonderzoek. Omdat het verband in de meerderheid van de robuustheidtesten (17/25)

standhoudt, wordt de geformuleerde veronderstelling aangenomen.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


5.3 Beperkingen van het onderzoek en suggesties vervolgonderzoek

Dit onderzoek kent, net als elk ander onderzoek, een aantal onderzoekstechnische beperkingen. Deze

beperkingen kunnen aanleiding zijn voor aanvullend toekomstig onderzoek. Naar aanleiding van de in

deze paragraaf aangehaalde beperkingen worden suggesties voor nader onderzoek onderkend.

Selectie van controledossiers

De eerste beperking van dit onderzoek komt voort uit de vrije keuze die studenten hadden om

controledossiers te selecteren voor het invullen van de dataset. Nyenrode heeft voor de selectie van

organisaties geen strikte richtlijnen verstrekt. Er bestaat een aannemelijke kans dat de controledossiers

niet aselect zijn geselecteerd, maar dat bij de selectie van het dossier de voorkeur van de

verantwoordelijke accountant of de betrokken student een rol heeft gespeeld. Zo bestaat de mogelijkheid

dat accountantsorganisaties een selectie hebben gemaakt in de kwaliteit van de controleopdrachten. Dit

heeft tot gevolg dat de resultaten mogelijk een te positief beeld geven van de werkzaamheden van de

accountant. Dit kan afbreuk doen aan de representativiteit van de data. Er zijn overigens geen signalen

bekend dat deze selectie heeft plaatsgevonden. Bovendien neemt deze beperking niet weg dat een

vragenlijstonderzoek dat is gebaseerd op controledossiers, een unieke mogelijkheid is om achter de

schermen van de accountantscontrole te kijken en daarmee in potentie krachtige invulling kan geven aan

het inzicht in de black box van het controleproces.

Het toewijzen van informatie aan jaren

De data voor dit onderzoek zijn verzameld in de jaren 2009, 2010 en 2011 (het verzameljaar). Een aantal

gegevens is alleen van toepassing op het verzameljaar. Daarnaast zijn er variabelen die voor het

verzameljaar zelf en voor de vier jaren daarvoor zijn ingevuld. Voor dit onderzoek zijn alle waarnemingen

dusdanig geselecteerd zodat alleen naar de informatie is gekeken die betrekking heeft op het

verzameljaar. Ten behoeve van deze toewijzing is verondersteld dat het meest actuele jaar waarover

informatie beschikbaar is, het verzameljaar betreft. Dit is echter niet met zekerheid vast te stellen

waardoor het verzameljaar mogelijkerwijs kan afwijken. Bij vervolgonderzoek zou ervoor gekozen kunnen

worden om aan te geven in welk jaar de informatie verzameld is.

Het gebruik van ordinale schalen

Voor een aantal vragen, waaronder de inschatting van de accountant van de kwaliteit van de interne

beheersing, is gebruikgemaakt van ordinale schalen. Daarmee gaat informatiewaarde verloren en kunnen

sommige analyses minder nauwkeurig worden. Dit heeft tot gevolg dat bepaalde effecten minder goed

meetbaar zijn en wellicht ten onrechte niet worden opgemerkt.

Begrijpelijkheid

Een ander risico met vragenlijstenonderzoek is dat de vragen niet begrepen worden of onjuist worden

geïnterpreteerd, zeker als het complexe vragen betreft. Deze beperking is gedeeltelijk ondervangen

doordat tijdens colleges van het onderzoeksvak de vragenlijsten en eventuele onduidelijkheden besproken

zijn.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


Dynamiek van de accountantscontrole

Een ander probleem is dat het dynamische proces van accountantscontrole moeilijk achteraf is vast te

stellen op basis van vragenlijsten die zijn gebaseerd op controledossiers. Zo kunnen materialiteits-

beslissingen gedurende de controle door diverse omstandigheden worden aangepast en kan de

accountant tijdens de controle een andere inschatting maken van de kwaliteit van de interne beheersing.

Ook kunnen zowel interne als externe omstandigheden bestaan ten aanzien van de te controleren

organisatie en de accountantsorganisatie die het onderzoek beïnvloeden. Deze feitelijkheden zijn niet uit

de vragenlijsten te destilleren.

Externe validiteit

Het onderzoek richt zich enkel op de Nederlandse accountantsmarkt waardoor de resultaten mogelijk niet

gelijk zullen zijn aan de resultaten in het buitenland. Het zou voor vervolgonderzoek interessant kunnen

zijn om internationale jaarrekeningcontroles te betrekken in het onderzoek om op die manier te toetsen in

welke mate de verbanden verschillen tussen de diverse landen. Daarbij kan op deze manier een uitspraak

worden gedaan over de generaliseerbaarheid van de onderzoeksresultaten naar internationaal

perspectief.

Robuustheidtest

De laatste beperking heeft betrekking op het feit dat uit de robuustheidtest blijkt dat dit significante

verband tussen de aanwezigheid van een auditcommissie en de hoogte van de planningsmaterialiteit niet

altijd standhoudt bij een test op 80% van de populatie. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat deze

relatie niet heel sterk is en daardoor slechts vanaf een bepaald aantal waarnemingen significant is. Deze

veronderstelling wordt versterkt doordat in de definitieve populatie van 333 waarnemingen slechts 21

auditcommissies aanwezig zijn. Wanneer willekeurig 80% van de populatie wordt getest, is het mogelijk

dat er binnen deze populatie slechts voor een beperkt aantal waarnemingen sprake is van de

aanwezigheid van auditcommissies. Deze veronderstelling dient getoetst te worden in vervolgonderzoek.

5.4 Bruikbaarheid voor de praktijk

Door middel van dit onderzoek is getracht een bijdrage te leveren aan de controlepraktijk in Nederland.

De onderzoeksresultaten zijn van groot belang voor gebruikers van de jaarrekening omdat deze resultaten

meer inzicht geven in het proces van materialiteitsbepaling en de factoren die hierin meewegen.

Daarnaast kan het voor de beroepsgroep, toezichthouders, standaardsetters en ondernemingen een

aanvulling zijn op de discussie betreffende de invulling van het materialiteitsbeginsel (Ashton, 1995;

Barnier, 2010; Eimers, 2008). Deze kennis komt de diepgang van de maatschappelijke discussie ten goede

en draagt bij aan de besluitvorming rondom gewenste maatregelen ter verhoging van de kwaliteit van de

accountantscontrole. Bovendien blijkt uit dit onderzoek of de kwaliteit van de interne beheersing van de

gecontroleerde ondernemingen van invloed is op het materialiteitsoordeel van de accountant. De

uitkomsten van dit onderzoek onderstrepen derhalve het belang van het verwerven van inzicht in de

entiteit en haar omgeving.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


Bijlagen

Bijlage 1 Verklarende afkortingenlijst

In onderstaande verklarende afkortingenlijst zijn alle afkortingen opgenomen die in de scriptie worden

gebruikt.

AC Auditcommissie (regressieterm)

AFM Autoriteit Financiële Markten

AICPA American Institute of Cerfified Public Accountants

ANOVA Analysis of Variance

ARM Audit Risk Model

BEURS Het genoteerd zijn aan de effectenbeurs (regressieterm)

BIG 4 Big 4 kantoor verzorgt de accountantscontrole (regressieterm)

BRANCHE Er is sprake van een complexe branche (regressieterm)

DOCHTER Het aantal dochtermaatschappijen (regressieterm)

FEE Federation of European Accountants

GROOTTE Grootte van de controlecliënt(regressieterm)

HULP Het gebruik maken van beslissingshulpmiddelen door de accountant (regressieterm)

IAASB International Auditing and Assurance Standards Board

IBR Intern beheersing risico

IFAC International Federation of Accountants

IFRS International Financial Reporting Standards

INDRUK IB De indruk van de accountant van de kwaliteit van de interne beheersing (regressieterm)

IR Inherent risico

ISA International Financial Reporting Standards

CLIËNTRELATIE De duur van de cliëntrelatie in jaren (regressieterm)

NBA Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants

NIVRA Koninklijk Nederlands Instituut van Registeraccountants

NV COS Nadere Voorschriften Controle en Overige Standaarden

OR Ontdekkingsrisico

PCAOB Public Company Accounting Oversight Board

PM Planningsmaterialiteit (regressieterm)

POB Public Oversight Board

RA Register accountant

ROI Resultaat op investeringen (regressieterm)

RvC Raad van Commissarissen (regressieterm)


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


Bijlage 2 Frequentietabellen

Onderstaand worden de frequentietabellen weergegeven voor correctie op corrupte en missende

waarden.

Corrupt =

Extreem scheve spreiding =

Variabele

Antwoord INDRUK IB RvC AC Beurs CLIËNTREL BIG 4 GROOTTE ROI Hulp

0 3 260 357 343 4 160 149 15 2

1 8 118 21 7 19 207 99 39 370

2 28 44 80 15

3 199 151 32 57

4 120 159 5 49

5 20 184

Legenda:


5: ver boven gemiddeld. RvC: Deze dummyvariabele geeft aan dat er sprake is van de aanwezigheid van een Raad van Commissarissen. AC: Deze dummyvariabele geeft aan dat er sprake is van de aanwezigheid van een auditcommissie.

BEURS: Deze dummyvariabele geeft aan dat de onderneming een beursnotering heeft. CLIËNTREL: Deze ordinale variabele geeft op een vijfpuntsschaal de duur van de relatie aan tussen de accountant en de cliënt,

uitgedrukt in jaren, waarbij 1: eerstejaars controle , 2: twee tot drie jaar , 3: vier tot vijf jaar, 4: vijf tot tien jaar , 5: langer dan 10 jaar.

GROOTTE: Het totaal aan activa van de onderneming in desbetreffend jaar. Deze variabele betreft een ordinale schaal waarbij onderscheid is gemaakt tussen: 1: minder dan 10 miljoen euro aan activa, 2: tussen de 10 en 25 miljoen euro aan

activa, 3: tussen de 25 en 100 miljoen euro aan activa , 4: tussen de 100 en 500 miljoen euro aan activa, 5: meer dan 500 aan activa.

BIG 4: Deze dummyvariabele geeft aan dat de onderneming wordt gecontroleerd door een Big 4 accountantsorganisatie. ROI: Deze dummyvariabele vertegenwoordigt de financiële prestaties van de onderneming door te kijken naar de

rentabiliteit op geïnvesteerd vermogen. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen ondernemingen met een rentabiliteit hoger dan 10% en ondernemingen met een rentabiliteit lager dan 10%.

HULP: Deze dummyvariabele geeft aan dat de accountant gebruik maakt van beslissingshulpmiddelen bij het bepalen van de planningsmaterialiteit.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


Branche-indeling

Branche Aantal Percentage

Landbouw 8 2,1

Extractieve industrieën 8 2,1

Infrastructuur en constructie 38 10,1

Voeding 17 4,5

Textiel en drukwerk 3 0,8

Chemicaliën 7 1,9

Farmaceutisch 3 0,8

Duurzame (productie)middelen 16 4,2

Computers, ICT en telecommunicatie 2 0,5

Transport 23 6,1

Handel 85 22,5

Financiële dienstverlening 17 4,5

Diensten 43 11,4

Gezondheidszorg 29 7,7

Onderwijs 10 2,6

Horeca and recreatie 13 3,4

Anders 56 14,8

Totaal 378 100,0


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


Bijlage 3.1 Missende waardenanalyse voor eliminatie van missende waarden

Missende waarden =

Missende waardenanalyse

N Missen Waarneming

N Percentage

PM 378 0 ,0

INDRUK IB 378 0 ,0

RvC 378 0 ,0

AC 378 0 ,0

DOCHTER 368 10 2,6 158,239,209,174,314,325,168,334

BRANCHE 378 0 ,0

CLIËNTREL 377 1 ,3 336

BIG 4 367 11 2,9 50,238,158,174,314,325,168,334,341,342,343,35

1,164

GROOTTE 365 13 3,4 158,88,271,274,327,371,

239,209,174,314,325,168,334

ROI 359 19 5,0 158,46,80,225,372,373,375,88,271,274,327,371,

239,209,174,314,325,168,334

Legenda:

PM: Deze metrische variabele betreft de planningsmaterialiteit in Euro. INDRUK IB: Deze ordinale variabele geeft op een vijfpuntsschaal de indruk van de accountant van de kwaliteit van de interne

beheersing weer, waarbij 1: ver beneden gemiddeld, 2: beneden gemiddeld, 3: gemiddeld, 4: boven gemiddeld, 5: ver boven gemiddeld. RvC: Deze dummyvariabele geeft aan dat er sprake is van de aanwezigheid van een Raad van Commissarissen.

AC: Deze dummyvariabele geeft aan dat er sprake is van de aanwezigheid van een auditcommissie. DOCHTER: Deze metrische variabele betreft het aantal dochterondernemingen van de onderneming.

BRACNHE: Deze dummyvariabele geeft aan dat de onderneming werkzaam is in een complexe branche. CLIËNTREL: Deze ordinale variabele geeft op een vijfpuntsschaal de duur van de relatie aan tussen de accountant en de cliënt,

uitgedrukt in jaren, waarbij 1: eerstejaars controle , 2: twee tot drie jaar , 3: vier tot vijf jaar, 4: vijf tot tien jaar , 5: langer dan 10 jaar.






-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


Bijlage 3.2 Missende waardeanalyse na eliminatie van missende waarden.

Missende waardenanalyse

N Missen Waarneming

N Percentage

PM 333 0 ,0

INDRUK IB 333 0 ,0

RvC 333 0 ,0

DOCHTER 333 0 0

AC 333 0 ,0

BRANCHE C 333 0 ,0

CLIËNTREL 333 0 0

BIG 4 333 0 0

GROOTTE 333 0 0

ROI 333 0 0

Legenda:


beheersing weer, waarbij 1: ver beneden gemiddeld, 2: beneden gemiddeld, 3: gemiddeld, 4: boven gemiddeld, 5: ver boven gemiddeld.



CLIËNTREL: Deze ordinale variabele geeft op een vijfpuntsschaal de duur van de relatie aan tussen de accountant en de cliënt,

uitgedrukt in jaren, waarbij 1: eerstejaars controle , 2: twee tot drie jaar , 3: vier tot vijf jaar, 4: vijf tot tien jaar , 5: langer dan 10 jaar .






-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


Bijlage 4 Beoordeling cirkeldiagrammen

Om te beoordelen of er voldoende spreiding is binnen de data over de verschillende typen

accountantsorganisaties, de verschillende branches waarin de controlecliënten actief zijn en de omvang

van de controlecliënten is de dataset nader geanalyseerd. Deze analyse is verricht aan de hand van

onderstaande cirkeldiagrammen.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


Bijlage 5.1 Kolmogorov-Smirnov test

Normaliteitstest voor bewerking van de variabele.

Normaal verdeeld =

Niet normaal verdeeld =

Kolmogorov-Smirnov

Statistic df Sig.

PM ,367 333 ,000

INDRUK ,285 333 ,000

DOCHTER ,367 333 ,000

CLIËNTREL ,252 333 ,000

GROOTTE ,239 333 ,000

ROI ,316 333 ,000

Legenda:


beheersing weer, waarbij 1: ver beneden gemiddeld, 2: beneden gemiddeld, 3: gemiddeld, 4: boven gemiddeld, 5: ver boven gemiddeld. DOCHTER: Deze metrische variabele betreft het aantal dochterondernemingen van de onderneming.

CLIËNTREL: Deze ordinale variabele geeft op een vijfpuntsschaal de duur van de relatie aan tussen de accountant en de cliënt, uitgedrukt in jaren, waarbij 1: eerstejaars controle , 2: twee tot drie jaar , 3: vier tot vijf jaar, 4: vijf tot tien jaar ,

5: langer dan 10 jaar . GROOTTE: Het totaal aan activa van de onderneming in desbetreffend jaar. Deze variabele betreft een ordinale schaal waarbij

onderscheid is gemaakt tussen: 1: minder dan 10 miljoen euro aan activa, 2: tussen de 10 en 25 miljoen euro aan activa, 3: tussen de 25 en 100 miljoen euro aan activa , 4: tussen de 100 en 500 miljoen euro aan activa, 5: meer dan

500 aan activa. ROI: Deze dummyvariabele vertegenwoordigt de financiële prestaties van de onderneming door te kijken naar de rentabiliteit op


Bijlage 5.2 Visuele inspectie van Q-Q Plot en histogram

Visuele inspectie van de boxplot, de Q-Q plot en histogram van de variabele PM voor bewerking van de

variabele.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


INDRUK IB

Visuele inspectie van de boxplot, de Q-Q plot en histogram van de variabele INDRUK IB voor bewerking

van de variabele.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


DOCHTER

Visuele inspectie van de boxplot, de Q-Q plot en histogram van de variabele DOCHTER voor bewerking van

de variabele.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


CLIËNT RELATIE

Visuele inspectie van de boxplot, de Q-Q plot en histogram van de variabele CLIËNTRELATIE voor

bewerking van de variabele.

GROOTTE

Visuele inspectie van de boxplot, de Q-Q plot en histogram van de variabele GROOTTE voor bewerking van

de variabele.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


ROI

Visuele inspectie van de boxplot, de Q-Q plot en histogram van de variabele ROI voor bewerking van de

variabele.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


Bijlage 5.3 Kolmogorov-Smirnov test en visuele inspectie na bewerking

Niet normaal verdeeld =

Normaal verdeeld =

Kolmogorov-Smirnova

Statistic df Sig.

PM ,046 333 ,090

DOCHTER ,141 333 ,000

GROOTTE ,247 333 ,000 PM: Deze metrische variabele betreft de planningsmaterialiteit in Euro.

DOCHTER: Deze metrische variabele betreft het aantal dochterondernemingen van de onderneming. GROOTTE: Het totaal aan activa van de onderneming in desbetreffend jaar. Deze variabele betreft een ordinale schaal waarbij onderscheid is gemaakt tussen: 1: minder dan 10 miljoen euro aan activa, 2: tussen de 10 en 25 miljoen euro aan

activa, 3: tussen de 25 en 100 miljoen euro aan activa , 4: meer dan 100 aan activa.

PM

Visuele inspectie van de Q-Q plots van de variabele PM voor bewerking van de variabele.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


DOCHTER

Visuele inspectie van de Q-Q plots van de variabele DOCHTER voor bewerking van de variabele.

GROOTTE

Visuele inspectie van de Q-Q plots van de variabele GROOTTE voor bewerking van de variabele.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


Bijlage 6 Beschrijvende statistiek

Bijlage 7 Lineariteit

N

Minimum Maximum Gemiddelde Std.

Deviatie

Scheefheid Gepiektheid

Statistic Statistic Statistic Statistic Statistic Statistic Std. Error Statistic Std. Error

PM 333 3,57 7,41 5,347 0,537 0,022 0,134 1,218 0,266

INDRUK IB 333 1 5 3,291 0,781 -0,180 0,134 0,842 0,266

RvC 333 0 1 0,300 0,459 0,875 0,134 -1,241 0,266

AC 333 0 1 0,060 0,238 3,720 0,134 11,910 0,266

DOCHTER 333 0 2,37 0,508 0,421 0,712 0,134 0,671 0,266

BRANCHE 333 0 1 0,156 0,364 1,903 0,134 1,631 0,266

CLIËNTREL 333 0 1 0,426 0,495 0,299 0,134 -1,922 0,266

GROOTTE 333 1,04 1,15 1,079 0,036 0,425 0,134 -1,085 0,266

BIG 4 333 0 1 0,426 0,495 0,299 0,134 -1,922 0,266

ROI 333 0 1 0,538 0,499 -0,151 0,134 -1,989 0,266 Legenda: PM: Deze metrische variabele betreft de planningsmaterialiteit in Euro.


5: ver boven gemiddeld. RvC: Deze dummyvariabele geeft aan dat er sprake is van de aanwezigheid van een Raad van Commissarissen. AC: Deze dummyvariabele geeft aan dat er sprake is van de aanwezigheid van een auditcommissie.


CLIËNTREL: Deze dummyvariabele geeft de duur aan van de relatie tussen de accountant en de cliënt, uitgedrukt in jaren. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen een cliëntrelatie langer dan 10 jaar en een cliëntrelatie korter dan 10 jaar.


activa, 3: tussen de 25 en 100 miljoen euro aan activa , 4: meer dan 100 aan activa. BIG 4: Deze dummyvariabele geeft aan dat de onderneming wordt gecontroleerd door een Big 4 accountantsorganisatie.

ROI: Deze dummyvariabele vertegenwoordigt de financiële prestaties van de onderneming door te kijken naar de rentabiliteit op geïnvesteerd vermogen. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen ondernemingen met een rentabiliteit

hoger dan 10% en ondernemingen met een rentabiliteit lager dan 10%.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


Bijlage 8 Regressie-analyse

R R Square Adjusted R

Square

Std. Error of the

Estimate

Change Statistics Durbin-

Watson R Square

Change

F Change df1 df2 Sig. F

Change

,738a ,544 ,537 ,36547 ,544 78,024 5 327 ,000 2,087 Legenda: a. Onafhankelijke variabele: (Constant), INDRUK IB, AC, DOCHTER, BIG 4, GROOTTE

b. Afhankelijke varaibele: PM PM: Deze metrische variabele betreft de planningsmaterialiteit in Euro.


5: ver boven gemiddeld. AC: Deze dummyvariabele geeft aan dat er sprake is van de aanwezigheid van een auditcommissie.

DOCHTER: Deze metrische variabele betreft het aantal dochterondernemingen van de onderneming. GROOTTE: Het totaal aan activa van de onderneming in desbetreffend jaar. Deze variabele betreft een ordinale schaal waarbij onderscheid is gemaakt tussen: 1: minder dan 10 miljoen euro aan activa, 2: tussen de 10 en 25 miljoen euro aan



-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


Bijlage 9 Backward regression

Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the

Estimate

Durbin-Watson

1 ,747a ,558 ,546 ,36191

2 ,747b ,558 ,547 ,36153

3 ,746c ,557 ,548 ,36126

4 ,746d ,556 ,548 ,36113

5 ,743e ,553 ,546 ,36197 2,091

Legenda:

Model 1: CLIËNTRELATIE, INDRUK IB, ROI, BRANCHE, DOCHTER, AC, BIG 4, RvC, GROOTTE Model 2: INDRUK IB, ROI, BRANCHE, DOCHTER, AC, BIG 4, RvC, GROOTTE

Model 3: INDRUK IB, ROI, BRANCHE, AC, BIG 4, RvC, GROOTTE Model 4: INDRUK IB, ROI, BRANCHE, AC, BIG 4, GROOTTE

Model 5: INDRUK IB, ROI, AC, BIG 4, GROOTTE PM: Deze metrische variabele betreft de planningsmaterialiteit in Euro.


5: ver boven gemiddeld. RvC: Deze dummyvariabele geeft aan dat er sprake is van de aanwezigheid van een Raad van Commissarissen.

AC: Deze dummyvariabele geeft aan dat er sprake is van de aanwezigheid van een auditcommissie. DOCHTER: Deze metrische variabele betreft het aantal dochterondernemingen van de onderneming. BRACNHE: Deze dummyvariabele geeft aan dat de onderneming werkzaam is in een complexe branche.

CLIËNTREL: Deze dummyvariabele geeft de duur aan van de relatie tussen de accountant en de cliënt, uitgedrukt in jaren. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen een cliëntrelatie langer dan 10 jaar en een cliëntrelatie korter dan 10 jaar.



ROI: Deze dummyvariabele vertegenwoordigt de financiële prestaties van de onderneming door te kijken naar de rentabiliteit op geïnvesteerd vermogen. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen ondernemingen met een rentabiliteit

hoger dan 10% en ondernemingen met een rentabiliteit lager dan 10%.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


Bijlage 10 Regressie-analyse optimale model

R R Square Adjusted

R Square

Std. Error of

the Estimate

Change Statistics Durbin-

Watson R Square

Change

F Change df1 df2 Sig. F

Change

,743a ,558 ,546 ,36197 ,553 80,807 5 327 ,000 2,091 Legenda: a. Onafhankelijke variabele: (Constant), INDRUK IB, AC, GROOTTE, BIG 4, ROI

b. Afhankelijke variabele: PM PM: Deze metrische variabele betreft de planningsmaterialiteit in Euro.

INDRUK IB: Deze ordinale variabele geeft op een vijfpuntsschaal de indruk van de accountant van de kwaliteit van de interne beheersing weer, waarbij 1: ver beneden gemiddeld, 2: beneden gemiddeld, 3: gemiddeld, 4: boven gemiddeld, 5: ver boven gemiddeld.

AC: Deze dummyvariabele geeft aan dat er sprake is van de aanwezigheid van een auditcommissie. GROOTTE: Het totaal aan activa van de onderneming in desbetreffend jaar. Deze variabele betreft een ordinale schaal waarbij

onderscheid is gemaakt tussen: 1: minder dan 10 miljoen euro aan activa, 2: tussen de 10 en 25 miljoen euro aan activa, 3: tussen de 25 en 100 miljoen euro aan activa , 4: meer dan 100 aan activa.



Bijlage 11 Residuenanalyse


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


Bijlage 12 Robuustheidtest

Steek

proef

Adjusted R

Square

f Sig. f INDRUK IB AC GROOTTE BIG 4 ROI

1 0,526 59,977 ,000b 0,006 0,158 0,000 0,000 0,035

2 0,560 68,709 ,000b 0,007 0,260 0,000 0,000 0,013

3 0,564 69,129 ,000b 0,005 0,077 0,000 0,000 0,023

4 0,535 63,153 ,000b 0,015 0,013 0,000 0,001 0,016

5 0,517 57,097 ,000b 0,007 0,015 0,000 0,000 0,007

6 0,532 61,162 ,000b 0,002 0,076 0,000 0,000 0,039

7 0,532 62,670 ,000b 0,005 0,020 0,000 0,001 0,015

8 0,572 75,211 ,000b 0,001 0,023 0,000 0,000 0,001

9 0,520 57,071 ,000b 0,004 0,003 0,000 0,000 0,001

10 0,524 59,534 ,000b 0,002 0,039 0,000 0,000 0,021

11 0,535 62,254 ,000b 0,002 0,014 0,000 0,001 0,022

12 0,555 70,209 ,000b 0,002 0,017 0,000 0,001 0,015

13 0,555 66,231 ,000b 0,001 0,001 0,000 0,000 0,008

14 0,558 67,082 ,000b 0,003 0,001 0,000 0,000 0,003

15 0,545 63,142 ,000b 0,001 0,196 0,000 0,000 0,124

16 0,559 70,103 ,000b 0,000 0,012 0,000 0,000 0,073

17 0,610 78,852 ,000b 0,001 0,151 0,000 0,000 0,016

18 0,548 67,335 ,000b 0,004 0,018 0,000 0,000 0,004

19 0,563 71,093 ,000b 0,001 0,027 0,000 0,000 0,017

20 0,574 72,841 ,000b 0,003 0,004 0,000 0,000 0,000

21 0,557 68,105 ,000b 0,002 0,001 0,000 0,000 0,000

22 0,550 67,021 ,000b 0,004 0,044 0,000 0,000 0,037

23 0,528 59,253 ,000b 0,004 0,102 0,000 0,000 0,012

24 0,541 64,397 ,000b 0,000 0,065 0,000 0,001 0,025

25 0,569 69,890 ,000b 0,001 0,008 0,000 0,001 0,005

PM: Deze metrische variabele betreft de planningsmaterialiteit in Euro.


5: ver boven gemiddeld. AC: Deze dummyvariabele geeft aan dat er sprake is van de aanwezigheid van een auditcommissie. GROOTTE: Het totaal aan activa van de onderneming in desbetreffend jaar. Deze variabele betreft een ordinale schaal waarbij

onderscheid is gemaakt tussen: 1: minder dan 10 miljoen euro aan activa, 2: tussen de 10 en 25 miljoen euro aan activa, 3: tussen de 25 en 100 miljoen euro aan activa , 4: meer dan 100 aan activa.




-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


Syntax SPSS *@data filteren op verzameljaar (verticaal zoeken).

RECODE VERZ_JAAR (2009=1) (MISSING=SYSMIS) (ELSE=0) INTO FILTER_09.

VARIABLE LABELS FILTER_09 'verzameljaar 2009'.

EXECUTE.



EXECUTE.



EXECUTE.

COMPUTE PM_F=FILTER_09 * PM2009+FILTER_10 * PM2010 + FILTER_11 * PM2011.

EXECUTE.

COMPUTE BEURS_F=FILTER_09 * BEURS2009+FILTER_10 * BEURS2010 + FILTER_11 * BEURS2011.

EXECUTE.

COMPUTE DOCHTER_F=FILTER_09 * DOCHTER2009+FILTER_10 * DOCHTER2010 + FILTER_11 *

DOCHTER2011.

EXECUTE.

COMPUTE GROOTTE_F=FILTER_09 * GROOTTE2009+FILTER_10 * GROOTTE2010 + FILTER_11 *

GROOTTE2011.

EXECUTE.

COMPUTE HULP_F=FILTER_09 * HULP_2009+FILTER_10 * HULP2010 + FILTER_11 *HULP2011.

EXECUTE.

COMPUTE ROI_F=FILTER_09 * ROI2009+FILTER_10 * ROI2010 + FILTER_11 * ROI2011.

EXECUTE.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


*@@****VOLGENDE ACTIE****@@*

*@Analyse van de spreiding en frequenties in de categorische en dichotome variabelen.

FREQUENCIES VARIABLES=BEURS_F BRANCHE OMVANG GROOTTE_F HULP_F ROI_F INDRUK-IB PM_F AC

RvC DOCHTER_F CLIËNTREL

/ORDER=ANALYSIS.

*@RESULTAAT@Bij de variabelen BEURS_F en HULP_F is de spreiding zodanig dat er geen verklarende

kracht aan toegekend kan worden,

deze variabelen worden daarom uit het model gehaald.

*@RESULTAAT@Uit de analyse biljkt welke variabelen corrupt zijn, deze variablen uit het model gehaald.

*PM=0 er uit want de PM kan nooit nihil zijn. Dit zijn er 8.

*ROI=0 er uit, dit is een niet bestaande categorie. Dit zijn er 15.

*INDRUK-IB = 0 er uit, dit betekend dat de invuller van de vragenlijst geen kennis heeft genomen van de

kwaliteit van de interne beheersing. Dit zijn er 3.


*@Corrupte data er uit filteren.

USE ALL.

COMPUTE filter_$1=(

(ROI_F=0 OR

PM_F=0 OR

INDRUK-IB =0)

).

VARIABLE LABEL filter_$ 'remove corrupt values (FILTER)'.

VALUE LABELS filter_$ 0 'Not Selected' 1 'Selected'.

FORMAT filter_$ (f1.0).

FILTER BY filter_$.

EXECUTE.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------



*@Omdat hij alle waarde lager of gelijk aan 0 er uit gooit, gooit SPSS ook de missing values er uit. Daarom

nieuwe filter aangemaakt om te voorkomen dat deze missing values er uit worden gegooid.

RECODE filter_$1 (MISSING=1) (0=1) (1=0) INTO filter2.

EXECUTE.

FILTER BY filter2.

EXECUTE.


*@Controleren of er echt 26 uit zijn gefilterd door aantal eenen te tellen in filter2.

FREQUENCIES VARIABLES=filter2

/ORDER=ANALYSIS.


*@Controleren of alle corrupte data er uit is gefilterd.

FREQUENCIES VARIABLES=BRANCHE OMVANG GROOTTE_F ROI_F INDRUK-IB PM_F AC RvC DOCHTER_F

CLIËNTREL

/ORDER=ANALYSIS.

*@RESULTAAT@Alle corrupte data zijn er uitgefilterd. N = 352.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------



*@Missing Value Analyse.

USE ALL.

MVA VARIABLES=

DOCHTER_F

PM_F

INDRUK-IB

RvC

AC

BRANCHE

CLIËNTREL

OMVANG_R

GROOTTE_F

ROI_F

/MAXCAT=400

/CATEGORICAL=

OMVANG_R

RvC

AC

BRANCHE

/MPATTERN NOSORT.

*@RESULTAAT@De geconstateerde missing values worden er uit gefilterd. Dit zijn er 19 (extra --> een

aantal missing values was ook corrupt bij andere waarden).


*@FILTEREN Op basis van het variabele nummer worden de missing values er uit gefilterd.

USE ALL.

COMPUTE filter_$ABC=(

nummer<>46 AND

nummer<>80 AND

nummer<>225 AND

nummer<>372 AND

nummer<>373 AND

nummer<>375 AND

nummer<>88 AND

nummer<>271 AND


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


nummer<>274 AND

nummer<>327 AND

nummer<>371 AND

nummer<>239 AND

nummer<>209 AND

nummer<>174 AND

nummer<>314 AND

nummer<>325 AND

nummer<>168 AND

nummer<>334 AND

nummer<>158 AND

nummer<>341 AND

nummer<>342 AND

nummer<>343 AND

nummer<>351 AND

nummer<>164 AND

nummer<>90 AND

nummer<>238 AND

nummer<>336 AND

ROI_F>0 AND

PM_F>0 AND

INDRUK-IB>0).

VARIABLE LABEL filter_$ABC 'filter'.

VALUE LABELS filter_$ABC 0 'Not Selected' 1 'Selected'.

FORMAT filter_$ABC (f1.0).

FILTER BY filter_$ABC.

EXECUTE.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------



*@Controleren of alle missing values er uit zijn gefilterd.

MVA VARIABLES=

DOCHTER_F

PM_F

INDRUK-IB

RvC

AC

BRANCHE

CLIËNTREL

OMVANG_R

GROOTTE_F

ROI_F

/MAXCAT=400

/CATEGORICAL=

OMVANG_R

RvC

AC

BRANCHE.

*@RESULTAAT@Alle missing values zijn uit het model verwijderd. N=333.


*@Na het verwijderen van de missing values, analyse van de data op basis van discriptive statistics,

normaliteitstoetsten en visuele inspectie van boxplots en scatterplots.

EXAMINE VARIABLES=

DOCHTER_F

PM_F

INDRUK-IB

CLIËNTREL

GROOTTE_F

ROI_F

/PLOT BOXPLOT NPPLOT HISTOGRAM

/COMPARE GROUPS

/STATISTICS DESCRIPTIVES

/CINTERVAL 95

/MISSING LISTWISE

/NOTOTAL.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


*@RESULTAAT@Uit de analyse blijkt dat PM, DOCHTER en GROOTTE zeer scheef verdeeld zijn en veel

outliers hebben.


*@Dit wordt opgelost door een logaritme van 10 te nemen. Om er voor te zorgen dat er geen logaritme

van 0 wordt genomen, wordt er 1 opgeteld bij de waarden.

COMPUTE PM_F_LN=LG10(PM_F+1).

VARIABLE LABELS PM_F_LN 'PM_lg'.

EXECUTE.

COMPUTE DOCHTER_F_LN=LG10(DOCHTER_F+1).

VARIABLE LABELS DOCHTER_F_LN 'DOCHTER_lg'.

EXECUTE.

*@Uit de analyse blijkt nog steeds dat grootte erg scheef is. Op advies van de docent de kleineste

categoriën (de categoriën met de grootste waarnemignen

samengevoegd). DIt zijn categoriën 4 en 5.

RECODE GROOTTE_F (5=4) (ELSE=Copy) INTO GROOTTE_S.

EXECUTE.

*@Ondanks het samenvoegen van categoriën 4 en 5 is er nog geen sprake van een redelijke normale

verdeling (variabele is te scheeft en gepiekt).

Daarom eerst 10 opgeteld bij de waarden en vervolgens het logaritme van 10 genomen.

COMPUTE GROOTTE_S_L=LG10(GROOTTE_S+10).

EXECUTE.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------



*@Opnieuw controleren analyse van de data op basis van discriptive statistics, normaliteitstoetsten en

visuele inspectie van boxplots en scatterplots.

EXAMINE VARIABLES=

PM_F_LN

DOCHTER_F_LN

GROOTTE_S_L

/PLOT BOXPLOT NPPLOT

/COMPARE GROUPS

/STATISTICS DESCRIPTIVES

/CINTERVAL 95

/MISSING LISTWISE

/NOTOTAL.


*@Discriptive statistiscs naast elkaar.

DATASET ACTIVATE DataSet1.

DESCRIPTIVES VARIABLES=PM_F_LN INDRUK-IB RvC AC DOCHTER_F_LN BRANCHE CLIËNTREL_DICH

GROOTTE_S_L

BIG 4 ROI_F_DICH

/STATISTICS=MEAN STDDEV VARIANCE RANGE MIN MAX KURTOSIS SKEWNESS.

*RESULTAAT@Op basis van visuele inspectie van de boxplots (redelijk symetrisch) en de Q-Qplots (alle

waarnemingen redelijk op een rechte lijn) kan geconcludeerd worden dat in voldoende mate aan de eis

van normaliteit is voldaan. (Niet optimaal als gekeken wordt naar de scheeftheid en gepiektheid, deze

liggen welliswaar buiten de bandbreedte van -2 en 2).

DESCRIPTIVES VARIABLES=PM_F_LN INDRUK-IB RvC AC DOCHTER_F_LN BRANCHE CLIËNTREL_DICH

GROOTTE_S_L

BIG 4 ROI_F_DICH

/STATISTICS=MEAN STDDEV VARIANCE RANGE MIN MAX SEMEAN KURTOSIS SKEWNESS.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------



*@Omdat de variabele ROI en CLIËNTRELATIE zo scheef zijn verdeeld dat deze niet goed bruikbaar zijn in

de regressievergelijking, worden deze variabelen gedichitomiseerd.

RECODE ROI_F (MISSING=SYSMIS) (5=1) (1 thru 4=0) INTO ROI_F_DICH.

VARIABLE LABELS ROI_F_DICH 'ROI_dich'.

EXECUTE.

RECODE CLIËNTRELATIE (MISSING=SYSMIS) (5=1) (1 thru 4=0) INTO CLIËNTREL_DICH.

VARIABLE LABELS CLIËNTREL_DICH 'CLIËNTREL_dich'.

EXECUTE.


*@Lineairiteit beoordelen adhv scatterplots.

GRAPH

/SCATTERPLOT(BIVAR)=DOCHTER_F_LN WITH PM_F_LN

/MISSING=LISTWISE

/SUBTITLE='Lineairverband tussen PM en DOCHTER'.

GRAPH

/SCATTERPLOT(BIVAR)=INDRUK-IB WITH PM_F_LN

/MISSING=LISTWISE

/SUBTITLE='Lineairverband tussen PM en INSCHATTING VAN DE KWALITIET VAN DE INTERNE

BEHEERSING'.

GRAPH

/SCATTERPLOT(BIVAR)=RvC WITH PM_F_LN

/MISSING=LISTWISE

/SUBTITLE='Lineairverband tussen PM en AANWEZIGHEID VAN DE RVC'.

GRAPH

/SCATTERPLOT(BIVAR)=AC WITH PM_F_LN

/MISSING=LISTWISE

/SUBTITLE='Lineairverband tussen PM en AANWEZIGHEID VAN DE AC'.

GRAPH

/SCATTERPLOT(BIVAR)=BRANCHE WITH PM_F_LN

/MISSING=LISTWISE


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


/SUBTITLE='Lineairverband tussen PM en COMPLEXE BRANCHES'.

GRAPH

/SCATTERPLOT(BIVAR)=BIG 4 WITH PM_F_LN

/MISSING=LISTWISE

/SUBTITLE='Lineairverband tussen PM en CONTROLE UITGEVOERD DOOR DE B4'.

GRAPH

/SCATTERPLOT(BIVAR)=ROI_F_DICH WITH PM_F_LN

/MISSING=LISTWISE

/SUBTITLE='Lineairverband tussen PM en ROI DICH'.

GRAPH

/SCATTERPLOT(BIVAR)=CLIËNTREL_DICH WITH PM_F_LN

/MISSING=LISTWISE

/SUBTITLE='Lineairverband tussen PM en ACCOUNTANTSERVARING DICH'.

GRAPH

/SCATTERPLOT(BIVAR)=GROOTTE_F WITH PM_F_LN

/MISSING=LISTWISE

/SUBTITLE='Lineairverband tussen PM en ORGANISATIEERVARING'.


*@Crosstabs voor het analyseren van de verbanden tussen de PM en dummies.

CROSSTABS

/TABLES=ROI_F_DICH CLIËNTREL_DICH BRANCHE RvC AC BIG 4 BY PM_F_LN

/FORMAT=AVALUE TABLES

/STATISTICS=CHISQ PHI

/CELLS=COUNT

/COUNT ROUND CELL.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------



*@T-toetsen op gemiddelde.


T-TEST GROUPS=ROI_F_DICH(1 0)

/MISSING=ANALYSIS

/VARIABLES=PM_F_LN

/CRITERIA=CI(.95).


T-TEST GROUPS=CLIËNTREL_DICH(1 0)

/MISSING=ANALYSIS

/VARIABLES=PM_F_LN

/CRITERIA=CI(.95).


T-TEST GROUPS= BRANCHE(1 0)

/MISSING=ANALYSIS

/VARIABLES=PM_F_LN

/CRITERIA=CI(.95).


T-TEST GROUPS=RvC(1 0)

/MISSING=ANALYSIS

/VARIABLES=PM_F_LN

/CRITERIA=CI(.95).


T-TEST GROUPS=AC(1 0)

/MISSING=ANALYSIS

/VARIABLES=PM_F_LN

/CRITERIA=CI(.95).


T-TEST GROUPS=BIG 4(1 0)

/MISSING=ANALYSIS

/VARIABLES=PM_F_LN

/CRITERIA=CI(.95).


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------



*@ANOVA F-test.

ONEWAY PM_F_LN BY INDRUK-IB

/MISSING ANALYSIS

/POSTHOC=BONFERRONI ALPHA(0.05).

ONEWAY PM_F_LN BY GROOTTE_S_L

/MISSING ANALYSIS


ONEWAY PM_F_LN BY DOCHTER_F_LN

/MISSING ANALYSIS



*@Voorafgaand aan de regressie kijken naar onderlinge correlaties.

CORRELATIONS

/VARIABLES=

PM_F_LN

INDRUK-IB

DOCHTER_F_LN

GROOTTE_S_L

/PRINT=TWOTAIL NOSIG

/MISSING=PAIRWISE.

*@RESULTAAT@Er zijn een aantal correlaties tussen onafhankelijke/controlevariabelen onderling, maar

de correlaties zijn niet extreem groot dus het risico op multicolineariteit is gering, wel wordt een

multicolineariteit diagnose uitgevoerd bij de regressie.


*@Regressie-analyse uitvoeren

REGRESSION

/MISSING LISTWISE

/STATISTICS COEFF OUTS CI(95) R ANOVA COLLIN TOL CHANGE ZPP

/CRITERIA=PIN(.05) POUT(.10)

/NOORIGIN

/DEPENDENT PM_F_LN

/METHOD=ENTER


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


INDRUK-IB

RvC

AC

BRANCHE

DOCHTER_F_LN

BIG 4

GROOTTE_S_L

ROI_F_DICH

CLIËNTREL_DICH

/SCATTERPLOT=(*ZRESID,*ZPRED)

/RESIDUALS DURBIN HISTOGRAM(ZRESID) NORMPROB(ZRESID).


*@Backward regression om het optimale model te bepalen en variabelen die niet bijdragen aan het

verklaren van de variatie maar wel ruis veroorzaken te verwijderen.

REGRESSION

/MISSING LISTWISE

/STATISTICS COEFF OUTS CI(95) R ANOVA COLLIN TOL CHANGE ZPP


/NOORIGIN

/DEPENDENT PM_F_LN

/METHOD=BACKWARD

GROOTTE_S_L

INDRUK-IB

RvC

AC

BRANCHE

DOCHTER_F_LN

BIG 4

ROI_F_DICH

CLIËNTREL_DICH

/SCATTERPLOT=(*ZRESID,*ZPRED)

/RESIDUALS DURBIN HISTOGRAM(ZRESID) NORMPROB(ZRESID).


*@80% filter aanmaken ten behoeve van de rubustheidscheck.

USE ALL.

FREQUENCIES VARIABLES=filter_$ABC filter_$80 FILTER_ABCx80

/ORDER=ANALYSIS.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------



*@Robustheidsanalyse

*@Filter ABC * hier is genomen het filter ABC waar alle missing values etc mee wegworden gehaald.

Vervolgens is een 80% filter via select cases uitgevoerd. Dat geeft ongeveer 80% van de valide cases.

USE ALL.


EXECUTE.

COMPUTE filter_$80=(uniform(1)<=.80).

VARIABLE LABELS filter_$80 'Approximately 80% of the cases (SAMPLE)'.

FORMATS filter_$80 (f1.0).

FILTER BY filter_$80.

EXECUTE.

USE ALL.

COMPUTE FILTER_ABCx80=filter_$ABC*filter_$80.

EXECUTE.

FILTER BY FILTER_ABCx80.

EXECUTE.

REGRESSION

/MISSING LISTWISE

/STATISTICS COEFF OUTS CI(95) R ANOVA


/NOORIGIN

/DEPENDENT PM_F_LN

/METHOD=ENTER

GROOTTE_S_L

INDRUK-IB

AC

BIG 4

ROI_F_DICH.

USE ALL.


EXECUTE.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


Literatuurlijst - ACCA (2012). “ACCA: Accountants moeten grote publiek overtuigen van hun waarde”. AN.

September 2012.

- AFM redactie (2012). “AFM streeft naar meer duidelijkheid over toepassing ‘materialiteit’ in

jaarrekening”. http://www.afm.nl/nl/nieuws/2012/jan/jaarrekening.aspx, 31-01-2012.

- Alles G.A. & Datar S.M. (2004). “How do you stop the books from being cooked? A management

control perspective on financial accounting standard setting and the section 404 requirements of

the Sarbanes Oxley Act”. International Journal of Disclosure and Governance, vol.1, no. 2, pp. 119-

137.

- Arnold D.F.Sr, Bernardi R.A. & Neidermeyer P.E. (2001). “The association between European

materiality estimates and client integrity, national culture and litigation”. The International Journal

of Accounting 36, pp. 459-483.

- Asare S.K, Cianci A.M. & Tsakumis G. (2009). “The impact of competing goals, experience, and

litigation consciousness on auditors’ judgments”. International Journal of Auditing, pp. 223-236.

- Ashton R.H. & Ashton A.H. (1995). “Perspectives on judgment and decision-making”. research in

accounting and auditing, Cambridge University Press.

- Autoriteit Financiële Markten (2010). “Aandachtspunten Financiële Verslaggeving 2010 Toezicht

Financiële Verslaggeving”. www.afm.nl.

- Barnier M. (2010). “Green paper: Audit Policy: Lessons from the Crisis”. Brussel: European

Commission.

- Batenburg P.C. & Schaik F.D.J. (2004). “Allocatie van materialiteit”. Maandblad voor accountancy

en bedrijfseconomie. September, pp. 376-383.

- Bates H.L, Ingram R.W. & Reckers P.M.J. (1982). “Auditor-client affiliation – the impact on

materiality". Journal of Accountancy. April 1982, pp. 60-64.

- Bedard J.C. & Johnstone K.M. (2010). “Audit Partner Tenure and Audit Planning and Pricing.

Auditing”. A Journal of Practice &Theory.

- Bell T, Marrs F, Solomon I. & Thomas H. (1997). “Auditing Organizations Through a Strategic-

Systems Lens”. KPMG Peat Marwick.

- Bernardi R.A. & Arnold D.F. (1994). “The influence of client integrity and competence and auditor

characteristics on materiality estimates”. The Irish Accounting Review, 1 (1), pp. 1-23.

- Bisgaard S. (2008). “Quality management and Juran’s legacy”. Quality Engineering, vol. 20,

no. 4, pp. 390-401.

- Blokdijk H, Drieënhuizen F, Simunic D.A. & Stein M.T. (2003). “Factors affecting auditors’

assessment of planning materiality”. Auditing: A Journal of Practice and Theory 22(2, September),

pp. 297-307.

- Blokdijk H, Drieënhuizen F, Simunic D.A. & Stein M.T. (2006). “An analysis of cross-sectional

differences in Big and Non-Big public accounting Firms’ audit programs.”. Auditing: A Journal of

Practice & Theory, 25 (1), pp. 27-48.

- Blokdijk H. (2010). “De betekenis van assurance in het maatschappelijk”. Maandblad voor

accountancy en bedrijfseconomie, 84e jaargang, september 2010, pp. 416 – 426.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


- Bonner S. & Lewis B. (1990). “Determinants of auditor expertise”. Journal of Accounting Research

3, pp. 1-20.

- Bonner S.E, Libby R. & Nelson M.W. (1996). “Using decision aids to improve auditors’ conditional

probability judgements”. The accounting Review, Vol. 71, No. 2, pp. 221-240.

- Bos A. (1996). “Presentatiematerialiteit. Het materialiteitsbeginsel bij de presentatie van

financiële informatie in de jaarrekening”. Delwel, pp. 285.

- Boyd B. (1994). “Board control and CEO compensation”. Strategic Management Journal 15, pp.

335-344.

- Brown R.G. (1962). “Changing Audit Objectives and Techniques”. The Accounting Review, October,

pp. 696-703.

- Burgstahler D. & Dichev I. (1997). “Earnings management to avoid earnings decreases and losses”.

Journal of Accounting and Economics, 1997, pp. 99 - 126.

- Carpenter B.W. & Dirsmith M.W. (1992). “Early debt extinguishment transactions and auditor

materiality judgments: A bounded rationality perspective”. Accounting, Organizations and Dociety

17(8), pp. 709-740.

- Carey P. & Simnett R. (2006). “Audit partner tenure and audit quality”. The Accounting Review,

Vol. 81, No. 3, pp 653-676.

- Chewning G, Pany K. & Wheeler S. (1989). “Auditor Reporting Decisions Involving Accounting

Principles Changes: Some Evidence on Materiality Thresholds”. Journal of Accounting Research,

pp.78-96.

- Chewning G. & Higgs J. (2002). “What does "materiality" really mean?”. The Journal of Corporate

Accounting & Finance, Vol. 13 No. 4, pp. 61-71.

- Cho S. Y, Hagerman R, Nabar S. & Patterson E. R. (2003). “Measuring Stockholder Materiality”.

Accounting Horizons, pp. 63-76.

- Colbert G. & Murray. D. (1998). “The association between auditor quality and auditor size, an

analyesis of small CPA firms”. Journal of Accuonting, Auditing 7 Finance, vol. 13, pp. 135-150.

- Committee on the Financial Aspects of Corporate Governance (1992). “Report of the Committee

on the Financial Aspects of Corporate Governance”. Gee: London.

- Commissie-De Wit (2010). “Verloren krediet, rapport Tijdelijke commissie onderzoek financieel

stelsel”. Tweede Kamer der Staten-Generaal, mei 2010; zie: www.tweedekamer.nl/nieuws/

kamernieuws/newspage703_onderzoekscommissie_financieel_stelsel_presenteert_eerste_rappor

t.jsp.

- DeAngelo L. E. (1981). “Auditor Size and Audit Quality”. Journal of Accounting & Economics, Vol. 3,

pp. 183-199.

- DeZoort F.T. (1998). “An analysis of experience effects on audit committee members’ oversight

judgments”. Accounting, Organizations and Society, vol. 23, no. 1, pp. 1-21.

- DeZoort F.T, Hermanson D.R, Archambeault D.S. & Reed S.A. (2002). “Audit committee

effectiveness: A synthesis of the empirical audit committee literature”. Journal of Accounting

Literature, vol. 21, pp. 38-75.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


- DeZoort F.T, Hermanson D.R. & Houston R.W. (2003). “Audit committee support for auditors: The

effects of materiality justification and accounting precision”. Journal of Accounting and Public

Policy, vol. 22, no. 2, pp. 175-199.

- DeZoort F.T, Harrison P. & Taylor M. (2006). “Accountability and auditors’ materiality judgments:

The effects of differential pressure strength on conservatism, variability, and effort”. Accounting,

Organizations and Society, 31 (2006), pp. 373-390.

- DeZoort F.T. & Salterio S.E. (2001). “The effects of corporate governance experience and financial-

reporting and audit knowledge on audit committee members’ judgments”. Auditing: A Journal of

Practice & Theory, vol. 20, no. 2, pp. 31-47.

- Diekman P. (2005). “Rapporteren over interne controle - Sarbanes Oxley, section 404 en de rol van

de interne accountant”. Maandblad voor accountancy en bedrijfseconomie. Oktober 2005.

- Dieleman A. (2011). “Toezicht op financiële verslaggeving, getrouw beeld en discretionaire

bevoegdheden”. Maandblad voor accountancy en bedrijfseconomie, 85e jaargang, Maart 2011.

- Droogsma J. (2009). “Risicomanagementsystemen in de praktijk”. Maandblad voor accountancy en

bedrijfseconomie. 83e jaargang. Juli/augustus 2009.

- Eimers P. (2006). “Het audit risicomodel is springlevend!”. Maandblad voor Accountancy en

Bedrijfseconomie, Maart 2006, no 3, pp. 76-83.

- Eimers P. (2008). “De betekenis van de Accountant in de Dynamische Wereld – Wat hetzelfde blijft

en wat verandert”. Rede bij aanvaarding van het ambt van hoogleraar Auditing aan de faculteit

der Economische wetenschappen en bedrijfskunde van de Vrije Universiteit Amsterdam.

November 2008.

- Eilifsen A, Messier W.F. Jr (2000). “The Incidence and Detection of Misstatements: A Review and

Integration of Archival Research”. Journal of Accounting Literature. Vol. 19, pp. 1-43.

- Eining M.M, Jones D.R, & Loebbecke J.K. (1997). “Reliance on decision aids: An examination of

management fraud”. Auditing: A Journal of Practice and Theory 16 (Fall), pp. 1-19.

- Elliott R.K. (1983). “Unique Audit Methods: Peat Marwick International”. Auditing: A Journal of

Practice & Theory, Vol. 2, No. 2, Spring.

- Elliott J.A, Nelson, M.W. & Tarpley R.L. (2002). "Evidence from Auditors about Manager's and

Auditor's Earnings Management Decisions". The Accounting Review 77 (Supplement), pp. 175-202.

- Emanuels J, Leeuwen O. & Wallage P. (2004). “Internal control volgens Sarbanes-Oxley Overzicht

en praktische betekenis”. Maandblad voor accountancy en bedrijfseconomie. Juli/augustus 2004.

- Estes R. & Reames D.D. (1988). “Effects of Personal Characteristics on Materiality Decisions: A

Multivariate Analysis”. Accounting and Business Research, Vol. 18, No.72, pp. 291-296.

- Faber H. & Visser C. (2006). “Nieuwe COSO-raamwerk lost problemen voorganger niet op”. Audit

Magazine, nummer 1, maart 2006. pp. 20-23. Ernst & Young.

- Fama E. (1980). “Agency problems and the theory of the firm”. Journal of Political Economy 88, pp.

288-325.

- Fama E. & Jensen M. (1983). “Separation of Ownership and Control”. Journal of Law and

Economics, Vol. 26, pp. 301-326

- Favere-Marchesi M. & Emby C.E.N. (2005). “The Impact of Continuity on Concurring Partner

Reviews: An Exploratory Study”. Accounting Horizons: March 2005, Vol. 19, No. 1, pp. 1-10.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


- FEE (2012). “FEE wil beter functionerende auditcommissies”. accountancynieuws. Juni 2012.

- Felix W, Gramling A. & Maletta M. (2001). “The Contribution of Internal Audit as a Determinant of

External Audit Fees and Factors Influencing This Contribution”. Journal of Accounting Research, 39

(3), pp. 513-534.

- Fich E. & Shivdasani A. (2006). “Are Busy Boards Effective Monitors?". Journal of finance 61.2 (Apr

2006), pp. 689-724.

- Finkelstein S. & Mooney A. C (2003). “Not the usual suspects: How to use board process to make

boards better”. Academy of Management Executive, 17, pp. 101-113.

- Gaumnitz B.R, Numaker T.R, Surdick J.J. & Thomas M.R. (1982). “Auditor consensus in internal

controle evaluation and audit program planning”. Journal of accounting research, vol. 20, nr. 2, pp.

745-755.

- Groenen M. & Langendijk H.P.A.J. (2004). “De determinanten van de hoogte van controlekosten in

Nederland”. Maandblad voor Accountancy en Bedrijfseconomie, 78(4), pp. 132-140.

- Groot C. (2006). “Risicomanagement en risicoverslaggeving tegen de achtergrond van corporate

governance”. Maandblad voor accountancy en bedrijfseconomie. Januari/februari 2006.

- Hair J.F. Jr, Black C.W, Babin B.J. & Anderson R.E. (2010). “Multivariate Data Analysis: A global

perspective, Seventh Edition”. New Jersey: Pearson.

- Harmelen A. (2011). “Experience, the auditor’s point of view – onderzoek naar het effect van de

ervaring van accountants in Nederland op de bepaling van de planningsmaterialiteit in de periode

2005 tot en met 2009”. Nyenrode business universiteit, 8 juli 2011.

- Handleiding Regelgeving Accountancy (2010). “Handleiding regelgeving Accountancy (HRA)

regelgeving voor de accountant, deel 1a”. NIVRA.

- Hicks E.L. (1964). “Materiality”. Journal of Accounting Research; Autumn 1964, Vol. 2 Issue 2, pp.

158-171.

- Hillman A & Dalziel T. (2003). “Boards of Directors and Firm Performance: Integrating Agency and

Resource Dependence Perspectives”. Academy of Management Review, 28 (3), pp. 383-396.

- Hogan C. & Wilkins M. (2008). “Evidence on the Audit Risk Model: Do Auditors Increase Audit Fees

in the Presence of Internal Control Deficiencies?”. Contemporary Accounting Research, 25 (1), pp.

219-242.

- Hoogendoorn M.N. (2011) “Materialiteit”. Maandblad voor Accountancy en bedrijfseconomie 85

(4), pp. 184-185.

- Holder W.W, Schermann K.R. & Whittington R. (2003). “Materiality Considerations: Audits of

governments financial statements just got more complex”. Journal of Accountancy, november, pp.

61–66.

- Holstrum G.L. & Messier W.F. (1982). “A Review and integration of Empirical Research on

Materiality’’. Auditing: A Journal of Practice & Theory, vol 2 No 1 Fall 1982.

- Højskov L. (1998). “The Expectation Gap between Users' and Auditors' Materiality Judgements in

Denmark”. paper presented at the Second Asian Pacific Interdisciplinary Research in Accounting

Conference 4-6 August, Japan.

- Iskandar T.M. & Iselin E.R. (1999). “A review of materiality research”. Accounting Forum, vol.

23, no. 3, september, pp. 209-239.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


- Jansman T.H. & Van Manen J. (2010). “Accountant en auditcommissie”. Maandblad voor

Accountancy en Bedrijfseconomie, vol. 84, no. 12, pp. 612-622.

- Jensen M.C. & Meckling W.H. (1976). “Theory of the Firm: Managerial Behaviour, Agency Costs

and Ownership Structure”. Journal of Financial Economics,Vol. 3, pp. 305–360.

- Jennings M.C, Reckers M.J. & Kneer D.C. (1993). “The significance of audit decision aids and

precase jurists’ attitudes on perceptions of audit firm culpability and liability”. Contemporary

Accounting Research, Vol. 9, Spring, pp. 489-507.

- John K. & Senbet L.W. (1998). “Corporate governance and board effectiveness”. Journal

of Banking and Finance, 22, pp. 371–403.

- Jong A. (2007). “Irrationele bestuurders en Corporate governance”. Maandblad voor accountancy

en bedrijfseconomie. Oktober 2007.

- Kent P, Routledge J. & Stewart J. (2010) “Innate and Discretionary Accrual Quality and Corporate

Governance”. Accounting & Finance 50 (1), pp. 171-195.

- Klein A. (2002). “Audit committee, board of director characteristics, and earnings management”.

Journal of Accounting and Economics, vol. 33, pp. 375-400.

- Klijnsmit P, Wallage P. & Sodekamp M. (2003). “Bedrijfsrisico’s van de accountant en het Audit

Risk Model”. Maandblad voor accountancy en bedrifjseconomie. Mei 2003.

- Kloosterman H. (2004). “Wat is eigenlijk risicoanalyse in de accountantscontrole?”. Maandblad

voor accountancy en bedrijfseconomie.

- Kuijn J. (2011). “Professional judgement gevraagd bij accountantscontroles. Durf oude gewoontes

los te laten”. Accountancynieuws. Nr 19, 03-11-2011.

- Kolk B. (2011). “De accountant en het grijze gebied- Empirisch onderzoek naar factoren die van

invloed zijn op het ethisch redeneren van accountants en accountancystudenten”. Maandblad

voor Accountancy en Bedrijfseconomie, 85e jaargang april 2011, pp. 186-197.

- Koning F. (2010). “Bestuurlijke informatieverzorging geen wetenschap?”. Maandblad voor

Accountancy en Bedrijfseconomie. 2010 7/8, 84e jaargang juli/augustus 2010, pp. 405-409.

- Koning F. (2011). “De kwaliteit van bestuurlijke informatie”. Maandblad voor Accountancy en

Bedrijfseconomie. 2011,5, 85e jaargang meI 2011, pp. 256-269.

- Koning F. (2004). “Bestuurlijke informatieverzorging of interne beheersing?”. Maandblad voor

accountancy en bedrijfseconomie. Juli/augustus 2006.

- Knechel W.R. (2001). “Auditing, Assurance & Risk”. South Western College Publishing,2nd edition

2001.

- Kraakman R. (2001). “The durability of the corporate form, in: The twenty-first-century firm;

changing economic organization in international perspective”. Princeton University Press,

Princeton, pp. 147-160.

- Krogstad J.L, Ettenson R.T. & Shanteau J. (1984). “Context and Experience in Auditors' Materiality

Judgments”. A Journal of Practice and Theory, Vol. 4, No. 1. Fall, 1984. pp 54–73.

- Langendijk H. (1998). “The market for audit services in the Netherlands”. European Accounting

Review, Vol. 6, Issue 2, pp. 253-264.

- Leeuwen O. & Wallage P. (2002). “Moderne controlebenaderingen steunen op interne

beheersing”. Maandblad voor accountancy en bedrijfseconomie. Maart 2002.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


- Leeuwen O. & Wallage P. (2010). “Het evalueren van de interne beheersingsomgeving”.

Maandblad voor accountancy en bedrijfseconomie, 84e jaargang september 2010, pp. 447-457.

- Leeuwen O. & Wallage P. (2011). “Het toetsen van de werking van de interne

beheersingsomgeving door de Raad van Commissarissen”. Maandblad voor accountancy en

bedrijfseconomie. september.

- Limperg Th. (1975). “Leer van de Accountantscontrole”. De leer van de accountantscontrole van

Prof. Dr. Th. Limperg jr. uit deel VI van diens verzameld werk Bedrijfseconomie, naar de latere

ontwikkelingen bijgewerkt door Prof. Drs. G.L. Groeneveld, Kluwer/Deventer.

- Limperg Th. (1932). “De functie van de Accountant en de Leer van het Gewekte Vertrouwen”.

Maandblad voor Accountancy en Bedrijfshuishoudkunde, februari.

- Limperg Th. (1933). “De functie van de Accountant en de Leer van het Gewekte Vertrouwen’.

Maandblad voor Accountancy en Bedrijfshuishoudkunde, oktober.

- Limperg Instituut (1993). “Verslaggeving van organisaties zonder winstoogmerk”. Stichting Moret

Fonds, Limperg Instituut.

- Limperg Instituut (1999). “Trust & Assurance, het belang van toezicht voor het vertrouwen van het

maatschappelijk verkeer”. Stichting Moret Fonds, Limperg Instituut.

- Litjens R. (2011). “Over het begrip materialiteit bestaan veel misverstanden!”.

Accountancynieuws, 28 januari, pp. 16-18.

- Lückerath-Rovers M, Quadackers L. & Bos A. (2008). “De rol van de commissaris Verschillen tussen

de profit en de non-profi t sector” . Maandblad voor accountancy en bedrijfseconomie. Mei 2008.

- Lückerath-Rovers M. & Smits E. (2010). “Onafhankelijke commissarissen en de relatie met

performance in one-tier en two-tier bestuur, een vergelijking tussen Nederland en het Verenigd

Koninkrijk”. Maandblad voor accountancy en bedrijfseconomie, 84e jaargang, maart.

- Mayper A.G. (1982). “Consensus of auditor’s materiality judgments of internal accounting control

weaknesses’’, Journal of Accounting Research 20 (2), pp. 773-783.

- Majoor B. (2006). “Materialiteit: gemiste kans”. De Accountant, Maart 2006, pp. 50.

- Mehran H. (1995). “Executive compensation structure, ownership, and firm performance”. Journal

of Financial Economics 38, pp. 163-184.

- Mertens G. & Blij I. (2008). “Inzicht in onzekerheid – onderzoek naar risicoparagrafen in de

jaarverslagen 2007 van beursfondsen”. In opdracht van koninklijk NIVRA en Eumedion. Heerlen:

Shareholder support.

- Messier W.F. (1983). “The effect of experience and firm type on materiality / disclosure

judgments”. Journal of accountimg Research, 21 (2), pp. 611-618.

- Messier W.F, Martinov-Bennie N. & Eilifsen A. (2005). “A review and integration of empirical

research on materiality: two decades later”. Auditing: A Journal of Practice and Theory 24(2), pp.

153-187.

- Minichilli A, Zattoni A. & Zona F. (2009) “Making boards effective: and empirical examination of

board task performance”. British Journal of Management, vol 20, pp. 55-74.

- Mollema K. (2003). “Auditrisico, meer dan ooit een issue! (1)”. Maandblad voor accountancy en

bedrijfseconomie. December 2003.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


- Moriart S. & Barron F. H. (1976). “Modeling the materiality judgments of audit partners”. Journal

of Accounting Research, 14(2), pp. 320–341.

- Myers, J., L.A. Myers en T.C. Omer (2003). “Exploring the term of the auditor-client relationship

and the quality of earnings: A case for mandatory auditor rotation?’’. June, University of Illinios at

Urbana-Champaing, USA.

- Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants (2011). “De Raad van Commissarissenals

opdrachtgever van de accountant - Betrekking hebbende op Organisatiesvan Openbaar Belang

(OOB)”. Amsterdam; zie: http://www.nba.nl/Documents/Nieuws/Plan-van-aanpak/DeRvCals

opdrachtgevervandeaccountant2011.pdf.

- Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants (2012). “discussierapport - Het boegbeeld als

voorbeeld'”. Amsterdam; zie: http://www.nba.nl/Documents/Publicaties-downloads/2012/

Discussierapport-TadT.pdf

- Nelson M.W, Smith S.D. & Palmrose Z. (2005). “The Effect of Quantitative Materiality Approach on

Auditors’ Adjustment Decisions”. The Accounting Review. Vol. 80, No. 3, pp. 897-920.

- Nelson M.W. (2009). ‘’A model and literature review of professional skepticism in auditing”.

Auditing: A journal of practive & theory, vol. 28, no. 2, pp. 1-34.

- Onzenoort D. (2011). “Accountant moet belangrijkste IB-componenten goed kunnen wegen”.

Accountancynieuws.

- Paape L. (2008). ‘‘in control’ verklaringen: gebakken lucht of een te koesteren fenomeen?”. Ter

gelegenheid van de aanvaarding van het ambt van hoogleraar Bestuurlijke Informatieverzorging

aan Nyenrode Business Universiteit. Juni 2008.

- Paape L. & Van Buuren J. (2012). “The impact of the public audit: Empirisch onderzoek naar de

effecten van accountantscontrole op de jaarrekening en de gecontroleerde organisatie”.

Nyenrode Business Universiteit.

- Palmrose Z. (1986). “Audit Fees and Auditor Size: Further Evidence”. in: Journal of Accounting

Research, 24, 1, pp. 97-110.

- Pany K. & Wheeler S. (1989). “Materiality: An Inter-Industry Comparison of the Magnitudes and

Stabilities of Various Quantitative Measures”. Accounting Horizons. December, pp. 71-78.

- Peecher M.E, Schwartz R. & Solomon I. (2007). “It’s all about audit quality: Perspectives on

strategic-systems auditing”. Accounting Organizations and Society. Vol.32, no. 4-5, pp. 463-485.

- Pong C. & Whittington G. (1994). “The Determinants of Audit Fees: Some Empirical Models”.

Journal of Business Finance & Accounting, pp. 1071-1095.

- Power M. (2007). “Organized Uncertainty: Designing a World of Risk Management”. Oxford

University Press: Oxford.

- Pruijm R. (2010). “Grondslagen van Corporate Governance”. Noordhoff Uitgevers Groningen-

Houten, 1e druk 2010.

- Reimers H. (2010). “de jaarrekeningprocedure na hoge Raad inzake Spyker”. Maandblad voor

accountancy en bedrijfseconomie, 84e jaargang, mei 2010, pp. 237–243.

- Reckers P. & Wong-On-Wing B. (1991). “Management's motive and its effect on selected audit

decisions”. Behavioral Research In Accounting (3), pp. 66-84.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


- Renes R. (2003). “Het COSO-raamwerk: instrument voor de beoordeling van de interne

beheersing”. Handboek accountancy. Suppl. 1. December 2003.

- Reynolds J.K. & Francis J.R. (2001). “Does size matter? The influence of large clients on office-level

auditor reporting decisions”. Journal of Accounting and Economics 35(December), pp. 375-400.

- Roberts R.W. & Sweeney J.T. (1993). “Auditor loss exposure factors and preliminary

materiality judgments: evidence from practice”. Advances in Accounting, Vol. 11, pp. 171-183

- Romney M.B. & Steinbart P.J. (2000). “Accounting Information Systems”. 8th edition, Prentice

Hall, Upper Saddle River, NJ.

- Roos R. (2012). “Voorstellen om de onafhankelijkheid van accountants te versterken’’. Maandblad

voor Accountancy en Bedrijfseconomie, 86(5), pp. 185-197.

- Rosner R.L, Comunale C.L. & Sexton Th.R. (2006). “Assessing Materiality. A New ‘Fuzzy Logic’

Approach”. The CPA Journal. June. Vol. 76, No. 6, pp. 26-28.

- Rosenstein S. & Wyatt J. (1990). “Outside Directors, Board Independence, and Shareholder

Wealth”. Journal of Financial Economics 26, pp. 175-191.

- Sampers P. (2005). “Het in control statement: Eerste aanzet tot bestuursverklaring inzake interne

beheersing voor Nederlandse beursfondsen”. Maandblad voor Accountancy en Bedrijfseconomie,

vol. juli/augustus 2005.7/8, pp. 361-369.

- Schaik F.D.J. (2009). “Materialiteit bij de accountantscontrole van jaarrekeningen van overheden:

principes of regels?”. Maandblad voor accountancy en bedrijfseconomie.

- Securities and Exchange Commission (1999). “SEC Staff Accounting Bulletin: No. 99 – Materiality”.

- Shaub M.K. (1996). “Trust and suspicion: The effects of situational and dispositional factors on

auditors’ trust of clients”. Behavioral research in Accounting, 1996 - Issue 8, pp. 154-174.

- Simunic D.A. (1980). “The Pricing of Audit Services: Theory and Evidence”. in: Journal of

Accounting Research, 18, 1, pp. 161-190.

- Simunic D.A. (1984). “Auditing, consulting and auditor independence”. Journal of Accounting

Research 12(Autumn), pp. 679-702.

- Soeting R. & Spoor L. (2003). “COSO na 10 jaar, AO na 100 jaar”. Maandblad voor accountancy en

bedrijfseconomie. September 2003.

- Steinbart P.J. (1987). “The Construction of a Rule-Based Expert System as a Method for Studying

Materiality Judgments”. The Accounting Review, Vol. 62, No.1, pp. 97-116.

- Teoh S.H & Wong T.J. (1993). "Perceived auditor quality and the earnings response coefficient".

The Accounting Review 68(2), pp. 346-366.

- Turley S. & Zaman M. (2007). “Audit committee effectiveness: informal processes and behavioural

effects”. Accounting, Auditing & Accountability Journal 20(5), pp. 765-788.

- Van Buuren J.P. (2009). “The Audit Partner Effect – Research on the Effect of Individual Audit

Partners on Audit Quality and the Information Dynamics of Accounting Data”. publication for the

Nyenrode Research and Innovation Institute.

- Van Buuren J.P. & Van Nieuw Amerongen N. (2011). “Business Risk Auditing in de 21e eeuw,

uniform toepasbaar?!”. Maandblad voor Accountancy en Bedrijfseconomie 85(10), pp. 512-520.

- Van Nieuw Amerongen N. & Batenburg P.C. (2010). “Materiality – Clarity?”. Handboek

Accountancy. Alphen aan den Rijn: Samsom. ISBN 9065001654.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


- Van Nieuw Amerongen N. & Quadackers L. (2012). ‘’Barnier en de professioneel-kritische instelling

van de accountant’’. Maandblad voor Accountancy en Bedrijfseconomie, 86(5), pp. 176-184.

- Vorhies J.B. (2005). “The New Importance of Materiality”. Journal of Accountancy; May 2005, Vol.

199 Issue 5, pp. 53-59.

- Uzun H, Szewczyk S.H. & Varma R. (2004). “Board composition and corporate fraud”. Financial

Analyst Journal, vol. 60 (3), pp. 33–43.

- Wade K. & Wynne A. (1999). “Control Self Assessment: For Risk Management and Other Practical

Applications”. John Wiley & Sons, Chichester.

- Wallace W.A. & Kreutzfeldt R.W. (1995). “The Relation of Inherent and Control Risks to Audit

Adjustments”. Journal of Accounting, Auditing & Finance. Vol. 10, Issue No. 3, pp. 459-483.

- Wallage Ph. (1997). “Het risicoanalysemodel”. Handboek Accountancy, D1150, Samsom, Alphen

aan den Rijn.

- Wallage P, Klijnsmit P. & Sodekamp M. (2003). “Bedrijfsrisico’s van de accountant en het Audit

Risk Model”. Maandblad voor accountancy en bedrifjseconomie. Mei 2003.

- Wallage P. (2004). “Niet dwingen tot corrigeren, wel melden aan commissarissen, Reactie op M.

Pheiffer”. De Accountant, (June 2005), pp. 25.

- Wallage P. (2005). “De actuele waarde van Limpergiaans vertrouwen”. Maandblad voor

accountancy en bedrijfseconomie. April 2005.

- Westra, B.A.J. & M.J.Th. Mooijekind (2002). “Compendium van de Accountantscontrole, deel 1

Grondslagen, controleproces en vaktechniek”. Pentagan publishing, Amsterdam, pp. 131–137.

- Westra, B.A.J. & M.J.Th. Mooijekind (2006). “Succesvol studeren voor LAC deel 1, Handleiding

auditing tentamens”. Pentagan publishing, Amsterdam, pp. 188–189.

- Willekens, M. & Gaeremynck, A. (2005). “Prijszetting in de Belgische Auditmarkt”. Brugge: Die

Keure NV.

- Wong-on-Wing B, Reneau J.H. & West S.G. (1989). “Auditors’ perception of management:

determinants and consequences”. Accounting, Organisation and Society 14 (5/6), pp. 557-587.

- Wright A. & Wright S. (1997). “An examination of factors affecting the decision to waive audit

adjustments”. Journal of Accounting, Auditing & Finance 12(1), pp. 15-36.


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------


Authenticiteitverklaring masterscriptie Ik heb deze masterscriptie zelfstandig geschreven en ik heb geen teksten overgenomen uit andere

stukken, referaten, verslagen, scriptie, overige geschriften en literatuur, zonder de bron eenduidig te

hebben vermeld.

De door mij uitgevoerde werkzaamheden zijn daadwerkelijk door mij verricht.

Handtekening :

Naam kandidaat : Tim Jansen

Datum : 14 december 2012


-----------------------------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------



Scritpie A&A - Tim Jansen - 1046680 - 27 januari 2013

Documents

Transcript of Scritpie A&A - Tim Jansen - 1046680 - 27 januari 2013