Moderne stadjuni 2013zo ziet de toekoMst eruit

Dit is een bijlage bij DagblaD De telegraaf. De inhouD van Deze bijlage valt niet onDer De hoofDreDactionele verantwoorDelijkheiD

Arjan van Timmeren

‘In een werkelijk duurzaam ontwerp staat de mens centraal’

Citymining De stad als bron van grondstoffen

Mobiliteit Fietsen, lopen en de rest is elektrisch

Stad in 2050 Compact, slim en duurzaam

Publiek-private samenwerkingkwestie van teamwork

Duurzaam renoverenvolhouden en samenwerken

2

e ditor ial

04 Stad in 2050: compact, slim en duurzaam

06 Citymining maakt van de stad een bron van grondstoffen

08 Profielinterview: Arjan van Timmeren

10 Fietsen, lopen en de rest is elektrisch

12 PPS: kwestie van teamwork

14 Duurzaam renoveren: volhouden en samen- werken

10

06

08

05

Tim van de Laar, assistent-projectmanager bij het Ingenieursbureau van de gemeente Amsterdam en blogger over innovatieve stedelijke ontwikkelin-gen op www.stedenbouwen.nl.

‘In de 21ste eeuw zullen steden veel geleidelijker en natuurlijker groeien’

contact, blijven we veel waarde hech-ten aan persoonlijke ontmoetingen met onze collega’s. Vergaderingen worden niet langer op kantoor gehouden, in plaats daarvan zoeken werknemers een gezellige omgeving op die goed bereikbaar is, zoals de omgevingen van de grootste stations in Nederland. Waren dit 20 jaar geleden nog gebieden waar je zo kort mogelijk wilde verblijven, nu worden het de nieuwe centra van de stad met een levendige mix van flexibele werk-plekken, presentatieruimtes, koffieten-ten, winkels en woningen.

StadSbewonerS krijgen zelf steeds meer invloed op de wijze waarop hun omgeving vormgegeven wordt. Werd de groei van de stad in de 20ste eeuw vrijwel volledig bepaald door grootschalige overheidsplanning, in de 21ste eeuw zullen steden veel geleidelijker en natuurlijker groeien. Marktpartijen en bewoners zijn daarbij de nieuwe vormgevers van de stad. Woningen worden kleinschalig ontwikkeld en zullen veel meer

2

ColofonProject Manager: Sterre Harrison, sterre.harrison@smartmediapublishing.com Productieleider: Hans Wihlborg Hoofdredactie: Jerry Huinder, redactie@smartmediapublishing.com tekst: Nico van Dijk, Bas Hakker, Hanne Reus Coverbeeld: Peter Elenbaas grafische vormgeving: Leon Mooijer drukkerij: Drukkerij NoordHolland

Voor meer informatie kunt u een e-mail sturen naar info.nl@smartmediapublishing.com Smart Media Publishing Holland B.V. Sint Antoniesbreestraat 16, 1011 HB Amsterdam, The Netherlands. Tel +31 20 79 600 80, www.smartmediapublishing.com

Over Smart MediaSmart Media ontwikkelt, produceert en financiert themabijlagen die via landelijke, gerenommeerde kranten worden verspreid. Elke themabijlage wordt gemaakt door zorgvuldig samengestelde redactie- teams. De grafische productie wordt verzorgd door creatieve vormgevers met gevoel voor de productie van moderne tijdschriften. Onze basisgedachte is een sterke onderwerpgerichtheid. Door zichtbaar te zijn in onze themabijlagen bereiken onze klanten alle lezers van de randstedelijke editie van de krant. En selecteren ze automatisch de doelgroep die in de markt is voor de producten en diensten van het bedrijf. Smart Media is een jonge en dynamische onderneming met hoge doelstellingen. Wij ontwikkelen ons snel en onze planning is erop gericht een van de toonaangevende bedrijven van Europa in ons vakgebied te worden. Op dit moment zijn we vertegenwoordigd in Zweden, Noorwegen, Zwitserland, België en Nederland.

Volg ons

Stadsbewoners aan de macht“De trek naar de stad leidt tot een andere verdeling van de bevolking, en daarmee veranderende behoeftes. Zo hechten stadsbewoners steeds minder waarde aan het bezit van een eigen auto, kijk maar naar de populariteit van autodeelconcepten. De ontwikke-ling van de Google Car laat zien dat het niet lang meer zal duren tot computers de besturing van auto’s volledig overnemen. Via je smartphone kun je dan op elk willekeurig moment een zelfrijdend voertuig oproepen om je naar huis te laten rijden. Nadat de zelfrijdende auto je thuis heeft afgezet, gaat deze zelfstandig op zoek naar een volgende passagier of parkeert zichzelf aan de rand van de stad. Het gevolg is dat parkeerplaatsen in de stad overbodig worden. Nadat de auto een eeuw lang het straatbeeld heeft gedomineerd, ontstaat er weer extra ruimte voor voet- en fietspaden. Want in een compacte, dichtbebouwde stad is de fiets het snelste en gezondste vervoermiddel. De aantrekkelijkheid van de stad van de 21ste eeuw wordt dan ook vooral bepaald door het aantal winkels, cafés en culturele voorzieningen dat binnen fietsafstand ligt. De fiets is daarmee het ideale vervoermiddel van de toekomst.

daarnaaSt koMen er in de stad van de toekomst steeds meer mogelijkheden om digitaal te werken, onafhankelijk van de locatie waar je je bevindt. Maar ondanks alle mogelijkheden van online

Films spelen zich af in uit- gestrekte metropolen vol vliegende auto’s. Met de razendsnelle ontwikkeling van zelfrijdende auto’s lijkt zo’n futuristische stad snel werkelijkheid te worden. Maar volgens Tim van de Laar zou het succes van de moderne stad wel eens vooral bepaald kunnen worden door de fiets, gezellige ontmoetings-plekken en kleinschalige buurtinitiatieven.

aansluiten op persoonlijke woon-wensen. De ontwikkeling van woningen komt daarmee in het domein terecht van design en lifestyle, je kiest wat bij je stijl past. Typisch is dat IKEA de nieuwste partij is op de woningmarkt, in Engeland en Duitsland hebben ze al enkele wijken gebouwd. Als geen ander weet IKEA efficiënte productie te vertalen naar persoonlijke voorkeuren.

door woningen als totaalconcept te produceren kunnen deze in enkele dagen in de fabriek worden gebouwd. Deze methode bespaart vijftig procent aan bouw- en restafval en maakt de woningen gemiddeld twintig procent goedkoper. Bovendien kan de aanbieder zijn concept continu bijschaven en het bouwproces optimaliseren. De komst van de 3D-printer biedt nog veel meer mogelijkheden. Het eerste volledig 3D geprinte huis is al in aanbouw.

StadSbewonerS zullen straks niet alleen hun eigen huizen samenstellen, maar ook het straatmeubilair, de pleinen en parken in de buurt. Zo geven buurtbewoners zelf hun woonomgeving vorm. De volgende stap is dat complete parken en pleinen worden overgedragen aan bewoners en bedrijven. Door stadsbewoners zelf verantwoordelijk te maken voor hun omgeving krijgen deze plekken veel meer betekenis voor de stad.”

Dit is een bijlage bij DagblaD De telegraaf. De inhouD van Deze bijlage valt niet onDer De hoofDreDactionele verantwoorDelijkheiD

In de stad van de toekomst wordt niet gewerkt.

www.innvire.com/stadvandetoekomst

onderdeel van Brink Groep

www.osram-benelux.com

LED lichtoplossingen van OSRAM voor kantorenOSRAM ontwikkelt LED lichtoplossingen voor gebouwen, winkels en openbare ruimtes. Daglicht- en lichtmanage-mentsystemen, armaturen en lampen uit één hand, waardoor OSRAM in staat is het juiste licht op het juiste mo-ment in de juiste hoeveelheid op de juiste plaats te leveren.

OSRAM introduceert de Futurel® LED, de LEDVANCE® AREA en de Mira®. Drie armaturen waarmee kantoren en werkplekken energie-efficiënt kunnen worden verlicht. Mira®: onderhoudsvriendelijk en efficiënt LED- of T5 armatuur met prisma afdekkingFuturel® LED: werkplekverlichting met een maximale efficiencyLEDVANCE® AREA: helder LED licht voor plafond- of pendelmontage

Mira® Futurel® LED LEDVANCE® AREA

4

“Internet wordt echt power to the people”Altijd op een snelle, overzichtelijke manier online zijn, zonder dat je privacy of je bedrijfsdata gevaar lopen, is bepaald geen toekomstmuziek. Tenminste, niet als het aan internetprovider Solcon ligt.

“Internet over 25 jaar? Dan praten we over onbeperkte snelheden en is opslag tot in het oneindige verkrijgbaar.” Dat zegt Tom Mulder sales- en marketing manager bij Solcon. “Tegen die tijd is er één wereld-

markt. Je ziet nu al dat de wereld door internettechnologie steeds kleiner wordt. In landen als China en India komt een enorme middenklasse op. Werkcontacten met de andere kant van de wereld zijn doodnormaal. De hele wereld staat straks met elkaar in verbinding. Snelheden van internet zijn ongelimiteerd en de hoeveelheid beschikbare dataopslag ook.”

DIe onbegrensDe mogelIjkheDen kennen eigenlijk maar één beperking: de mens. Mulder: “Als gebruiker wil je die enorme informatie-stroom wel kunnen managen. Je wilt je privacy en je gevoelige bedrijfs-gegevens beschermen. Je wilt het voor jezelf of je bedrijf overzichtelijk en veilig houden. Je wilt zelf alles in de hand hebben en zelf kunnen regelen en beheren wat je met wie deelt en welke informatie je wel of niet wilt ontvangen. Wij geloven er heel sterk in dat het steeds belang-rijker wordt om altijd zelf ‘in control’ te blijven. Je wilt informatie, media en content steeds meer toelaten op het moment dat jij daar behoefte

aan hebt. Wij als Solcon gaan, net zoals we dat de afgelopen zestien jaar gedaan hebben, de tools ontwikkelen om dat mogelijk te maken. Echt ‘power to the people’ dus.”

Alle proceDures DIe te mAken hebben met data, veiligheid, verbinding en datacenters zijn bij Solcon nu al vastgelegd volgens ISO-27001 gecertificeerde procedures. “Zo maken we de borging aantoonbaar naar onze klanten”, aldus Mulder.

solcon Is met cIrcA 60.000 klAnten niet de grootste speler onder de providers op de Nederlandse markt. “Maar we zijn wel de enige zelfstandige, Nederlandse partij”, meldt Mulder niet zonder trots. “Je bent bij ons geen nummer, maar krijgt persoonlijke aandacht en een uitstekende prijs-kwaliteit verhouding.” Die manier van werken heeft aantoonbaar succes, want Solcon is door de Consumentenbond uitgeroepen tot de beste landelijke internetprovider van 2012.

meer InformAtIe: www.solcon.nl

Tom Mulder sales- en marketing manager bij solcon

advertorial

focus toe komst

Het Centraal Bureau voor de Statistiek voorspelt dat Nederland in 2040 17,8 miljoen inwoners telt. Die landelijke bevolkingsgroei wordt vooral opgevangen door de grote steden te verdichten, ofwel compacter te bouwen. Verdichting betekent volgens Duzan Doepel, partner bij architecten-bureau Doepel Strijkers, niet automa-tisch meer hoogbouw. “Slimme verdichting kan bestaan uit hoogbouw, maar ook uit kleinschalige initiatieven zoals het opvullen van lege plekken in de stad, grondgebonden woningen, bouwen op water en het transformeren van kantoren. We zullen heel veel maatwerkprojecten van kleine ontwikkelaars en particulieren krijgen.”

die CoMPaCte Stad zal in 2050 een stuk duurzamer zijn dan nu. “Duurzame steden zijn compact, bieden een hoge kwaliteit groen en uitstekend openbaar vervoer”, aldus Doepel, die als lector bij het Kenniscentrum Sustainable Solutions in Rotterdam architecten en stedenbouwkundigen opleidt. Hij krijgt bijval van prof. dr. Jacqueline Cramer, hoogleraar duurzaam innoveren aan de Universiteit van Utrecht en directeur van het Utrecht Sustainability Institute, die stelt dat duurzaamheid en leefbaar-heid hand in hand gaan. “Leefbaarheid wordt vanuit concurrentieoogpunt heel belangrijk. Als je wilt dat steden creatieve broedplaatsen zijn en een motor van de economie, dan moet je ze aantrekkelijk maken.”

de CoMPaCte, duurzaMe Stad zal grotendeels in z’n eigen energiebe-hoefte kunnen voorzien. Volgens Europese afspraken moet in 2020 alle nieuwbouw en in 2050 alle bestaande bouw nagenoeg volledig energieneu-traal zijn. “Daar zul je bij bestaande bouw niet veel van zien”, zegt Doepel.

“De innovaties zitten vooral achter de voordeur in de vorm van isolatie en slimme installaties. Maar bij de 10 tot 20 procent nieuwbouw die er dan bijgebouwd is, zul je veel slimme gevels zien die energie opwekken, CO2 opvangen en water zuiveren.” Water zal vanwege klimaatverandering eveneens een belangrijke rol in moderne steden gaan spelen, verwachten Doepel en Cramer. Waterbuffers in de stad helpen overtollig regenwater op te vangen en steden te koelen.

CraMer en aad Correljé, universi-tair hoofddocent aan de TU Delft en research-fellow aan het International Energy Programme van Clingendael, voorzien verder een mix aan energie-bronnen. “Nu is de energie-infrastruc-tuur vooral ingericht op aardgas en elektriciteit en een klein beetje

van energiebronnen, die variabel zijn naar tijd en plaats. Als bij stralend zomerweer een overschot aan zonne-energie ontstaat, kun je daarmee waterstof produceren, waarmee je later energie opwekt. “Je krijgt een uitwisse-ling van energiebronnen en een gevarieerder energiesysteem.” Gas in de vorm van aardgas, biogas of waterstof zal volgens de energieonder-zoeker een belangrijke backup-functie behouden. Zo zouden in de bestaande, dichtbebouwde omgeving woningen nog steeds op het gasnet blijven aangesloten, maar nieuwbouwwijken bijvoorbeeld niet meer.

Marjan MinneSMa, directeur van de Stichting Urgenda, een actie-organisatie voor innovatie en duurzaamheid, ziet juist geen rol meer voor fossiele brandstoffen. Ze heeft net een onder-zoek afgerond waaruit blijkt dat de samenleving het in 2030 al zonder fossiele brandstoffen kan stellen (zie kader). Dat is nodig ook, aldus Minnesma. “Als we nu die transitie niet maken, moeten onze kinderen twintig keer zoveel betalen om het te doen. Het is immoreel om de rekening door te schuiven.” We beschikken volgens Minnesma nu al over alle technische mogelijkheden om een overstap naar een volledig duurzame samenleving mogelijk te maken, zonder in te leveren op comfort. “We moeten niet denken dat we met drie truien aan zielig in een hoekje gaan zitten. Duurzaam leven is hip en leuk, maar anders.” Innovatie kan die energietran-sitie volgens Minnesma nog versnellen. “Ik heb net windmolens gezien die niet in het verticale, maar in het horizon-tale vlak draaien. Die kun je in je tuin of op je dak zetten. En je kunt ook veel meer energie uit water halen. Dat gebeurt nog nauwelijks.” Volgens de

Mobiliteit, wonen en werken worden in de steden van de toekomst veel duurzamer en slimmer. Met dank aan ICT en innovatieve oplossingen. De eerste contouren van die toekomst worden nu al zichtbaar.

tekSt NICO VAN DIJk

Stad in 2050: compact, slim en duurzaam

stadsverwarming”, zegt Correljé. “Dat zal in de toekomst verschuiven naar zonne- en windenergie, maar ik verwacht dat ook veel meer gedaan zal worden met warmte- en koudeopslag in de grond.” De technologie voor thermische energie staat nog in de kinderschoenen, maar het onderzoek ernaar komt van de grond. “Als je honderden tot duizenden meters diep boort, kun je in Nederland net als in IJsland de hete ondergrond gebruiken.”

de tweede belangrijke ontwikkeling die Correljé voorziet is de combinatie

‘Gas is absoluut niet afgeschreven als energiebron’

‘Slimme verdichting kan bestaan uit hoogbouw, maar ook uit kleinschalige initiatieven zoals inbreiden, grondgebonden woningen, bouwen op water en het transformeren van kantoren’

aad correljé

Duzan Doepel

© l

uk

as

gˆ

be

l

5

NederlaNd kaN iN 2030 al fossielvrij zijN

nederland kan in 2030 betaalbaar geheel fossielvrij zijn. Dat blijkt uit een nieuw onderzoek van de stichting urgenda. Directeur Marjan Minnesma geeft antwoord.

■ Waarom moeteN We Naar

eeN sameNleviNg zoNder

fossiele eNergie?

“Dat is nodig voor een vol- houdbare samenleving. en het kan, als we het willen. Met het energietransitiemodel van Quintel, werd alles doorgerekend.”

■ Wat moeteN We doeN om dat

te bereikeN?

”we moeten de komende twin- tig jaar 250.000 huizen per jaar energieneutraal maken. Dat levert ook 60.000 banen op. al het personenvervoer moet elektrisch gaan rijden. zwaarder vervoer zoals vrachtverkeer moet op een mix van biogas, bio-lng of waterstof gaan rijden. stads- bussen rijden elektrisch en laden al rijdend op, net als nu al gebeurt in Den bosch. De industrie moet overstappen op het gebruik van groene grondstoffen en uitsluitend op duurzame energie draaien. verder moeten we veel minder vlees gaan eten, minder voed- sel verspillen en meer eten van het seizoen eten. ook moeten we veel meer voedsel eten dat in europa en onze eigen regio is geproduceerd. tenslotte moet de resterende energie die we nodig hebben uit zon, wind, aardwarmte, biomassa en later ook uit water komen.”

directeur van Urgenda kun je voor 25.000 tot 35.000 euro een woning nu al volledig energieneutraal maken. “Dat bedrag geef je nu in vijftien jaar aan energie uit. Als je dat naar voren kunt halen, heb je daarna geen energiekosten meer. Het geld dat je uitspaart, gebruik je voor de aflossing.” De overheid, pensioenfondsen of het Stimulerings- fonds Volkshuisvesting Nederlandse gemeenten kunnen volgens haar voor de voorfinanciering zorgen.

Stad in 2050: compact, slim en duurzaam

zal de luchtvervuiling in 2050 stukken lager zal zijn dan nu, beaamt Van Wee. “Geluidshinder zal hardnekkig blijven, want banden worden niet stiller door elektrisch te rijden. Alleen zul je daar vooral langs de snelwegen last van hebben.” Maar zelfs als technologische doorbraken in oplaadtijd en opslagcapaciteit van accu’s van elektrische auto’s uitblijven, dan nog zullen deze auto’s het stedelijk straatbeeld anno 2050 bepalen: de Europese Commissie wil in 2050 auto’s op fossiele brandstof uit steden weren. In 2030 mag hooguit de helft van het stadsverkeer op benzine of diesel rijden. Amsterdam hoopt in 2040 al van stank- en geluidsoverlast af te zijn als al het goederenvervoer elektrisch of op waterstof plaatsvindt.

iCt zal natuurlijk bij alle voorgaan-de ontwikkelingen een belangrijke rol spelen, maar zal ook los daarvan op nog een andere manier de inrichting van de moderne stad beïnvloeden. Van Wee en Cramer voorzien dat de ver-wachte toename van internetwinkelen enorme gevolgen zal hebben voor de binnensteden die voor de detailhandel steeds minder belangrijk worden. De behoefte aan fysieke winkels zal drastisch afnemen. Als we iets willen kopen, gaan we eerst funshoppen en ons eventueel tegen betaling in een winkel laten adviseren om het later online te kopen, voorspelt Van Wee. Tenslotte kunnen we door ICT flexibeler werken, waardoor de inrichting van de stad verandert. Je ziet nu al dat nieuwe stations in grote steden knooppunten worden waar flexwerkers afspreken met zakenrela-ties. Cramer: “Ik zie mensen over twintig jaar niet meer afreizen naar saaie bedrijfsterreinen om daar achter een computer te werken.”

‘Wat we mooi vinden, gaan we online bestellen of zelf ontwerpen’jacqueline cramer

een andere uitdaging voor de moderne steden is de bereikbaarheid. Wat dat betreft helpt het misschien dat het autobezit onder jongeren al sinds 1995 niet meer toeneemt. “Je ziet in de Westerse wereld dat twintigers minder waarde aan het eigen autobezit hechten dan twintigers van de vorige generatie”, stelt prof. dr. Bert van Wee, die als hoogleraar Transportbeleid aan de TU Delft onderzoek doet naar langetermijnontwikkelingen in transport en milieu. “Dat komt deels door de crisis, maar de trend was al voor 2008 ingezet.” Zijn collega Cramer wijst op de vele alternatieven voor autobezit die een autoluwe stad als Amsterdam nu al heeft. “Wie goed ter been is, kan gebruik maken van het openbaar vervoer, de fiets, of elektrische auto’s en scooters. Door duurzame mobiliteit worden de steden schoner.” Zelfs met de conventionele technologie

© j

os

je

De

ek

en

s

Jacqueline kramer: “Ik zie mensen over twintig jaar niet meer afreizen naar saaie bedrijfs-terreinen om daar achter een computer te werken.”

Buildingleadingcompanies

Meer info? Ivo Vincente I Gimv Nederland Holding BV I Lange Voorhout 9, 2514 EA Den Haag I T +31 70 3 618 618 I info@gimv.nl I www.gimv.com

Gimv investeert in innovatieve ondernemingen die bouwen aan de oplossingen van morgen in sectoren met een duurzaam groeipotentieel: Consumer 2020, Health & Care, Smart Industries en Sustainable Cities. In een sterk partnership en het investeren van kapitaal, mensen en expertise werken we samen aan verdere groei en onder-steunen we ondernemingen op hun weg naar marktleiderschap.

Vanuit onze focus op Sustainable Cities investeren wij in diensten, nutsvoorzie-ningen en infrastructuur met een duurzame impact op de samenleving van morgen.

20130613_Gimv_adv_moderne stad.indd 1 13/06/13 16:18

6

tekSt BAS HAkkER

Er zijn steeds meer voor-beelden van bouwprojecten die via publiek-private samenwerking worden gerealiseerd. Het lijkt de heilige graal van het bouwen te worden, maar lang niet alles gaat goed. “Het grote probleem is dat bouwers onze cultuur moeten begrijpen.”

PPS: kwestie van teamwork

tr e n d bouwe n

Steeds meer bouwprojecten worden door de overheid en het bedrijfsleven samen gerealiseerd én gefinancierd. Publiek Private Samenwerking is booming. Denk bijvoorbeeld aan de bouw van de Tweede Coentunnel of de realisatie van het Defensiemuseum in Soesterberg. Het is een trend die past bij een terugtredende overheid én bij het tekort aan financiële mogelijk-heden van het Rijk. Mirjam Bult-Spiering, auteur van het Handboek Publiek-Private samenwerking, docent PPS aan de Universiteit van Nyenrode én senior adviseur op dit gebied bij KPMG, vindt het logisch dat er steeds meer projecten op deze manier worden aangepakt. “Ik geloof in PPS omdat je op die manier geld, kennis en het netwerk van verschillende werelden deelt. Je brengt twee werelden bij elkaar die allebei hun eigen, unieke inbreng hebben en waar ook de eigen wetten gelden.’’

een voorbeeld van zo’n complex PPS-project is de bouw van het HagaZiekenhuis in Den Haag waar het complete ziekenhuis van 100.000 vierkante meter de komende jaren wordt herbouwd en gedeeltelijke vernieuwd (vernieuwbouw). In de zomer wordt gestart met de uitvoering door een consortium met bouwer VolkerWessels als hoofdaannemer. Project Directeur van het HagaZiekenhuis Ben Elsenaar: “We hadden te weinig geld en sinds 2008 is PPS toegestaan in de zorgsector. Het

leek ons een hele vernieuwende manier van denken in de zorg om de markt te laten participeren.” Er is zorgvuldig bekeken onder welke voorwaarden het project aanbesteed werd. “Je moet wel partijen hebben die een soortgelijk project kunnen

vergen een andere manier van onderhoud. Door het geleidelijk overhevelen van het onderhoud naar de markt kunnen onze mensen op een natuurlijke manier afvloeien, met pensioen gaan. Dat is een manier van slim meedenken die wij waarderen.”

Het woord SaMenwerking is gevallen, en dat is dan ook dé factor die de kans van slagen bepaalt van publiek-private samenwerking, zo legt Mirjam Bult-Spiering uit. “Het is heel belangrijk dat werknemers van bedrijven en mensen uit de overheids-organisatie in een zeer vroegtijdig stadium bij elkaar komen. Op die manier creëer je betrokkenheid, nog voordat er sprake is van een financieel belang.” Ook in de rest van het proces zal de persoonlijke fit allesbepalend zijn voor het resultaat, zo legt de ervaringsdeskundige uit. “Die klik wordt altijd de zachte factor genoemd, maar als er tijdens zo’n project persoonlijke strubbelingen ontstaan dan zijn de gevolgen echt keihard.”

Moeten de vertegenwoordigers van de overheid en het bedrijfsleven dan samen steengrillen? Bult-Spiering

lachend: “Dat is misschien een beetje overdreven, maar er moet iets georganiseerd worden om mensen bij elkaar te brengen en te houden. Het is belangrijk om elkaars individuele belangen duidelijk te benoemen, maar vervolgens moet je het wel samen doen en daar hoort geven en nemen bij.” Dat kunnen gedeelde opleidingen zijn, maar ook zomaar een avondje uit. “Weet je wat ook nog belangrijk is? Het klinkt misschien vreemd uit de mond van

‘Consortia moeten vaste mensen hebben voor bouwen in de zorg’

‘Het gaat allemaal om de persoonlijke fit’

ben elsenaar

Mirjam bult-spieringuitvoeren en dat zijn er niet zoveel. Verder is de basis voor de samenwer-king essentieel bij de selectie: op welke manier gaat zo’n consortium met ons aan de slag?” Volgens Elsenaar was de prijs niet doorslaggevend voor de uiteindelijke keuze. Er was een vast bedrag beschikbaar en bepalend waren de extra’s die er voor dit bedrag geleverd zouden worden door het nieuwe consortium. Zo’n meerwaarde was bijvoorbeeld het meerjarige onderhoud van de nieuwe technische installaties in het ziekenhuis. “Die

maken zijn. “Samenwerken is gewoon lastig. Wij hadden bijvoorbeeld verwacht dat het consortium het grootste gedeelte van de planning zou doen, maar dat is in het voortraject niet uitgekomen. Ook wij moeten voldoende mensen vrijmaken om dit tot een succes te maken en misschien is dat ook wel logisch.” Maar ook aan de bedrijvenkant ziet Elzenaar verbeterpunten. Hij vindt het vooral belangrijk dat ontwikkelaars meer oog krijgen voor de bedrijfscultuur in de zorg. “Er werken hier heel veel mensen die als voornaamste doel hebben om mensen beter te maken. Zij vinden dat slopen en bouwen lastig en daar is begrip op zijn plaats. Als een dokter aan een ingewikkelde operatie gaat beginnen, moet de bouwopzichter even stoppen met heien; ook al is dat heel duur.” Hij ziet de praktische oplossing voor dit onbegrip wel voor zich. “Consortia zouden eigenlijk vaste mensen moeten hebben die trajecten in de zorg doen, want dan ontstaat er veel meer begrip voor elkaars werk.’’

SPeCialiSten bij bouwbedrijven die zich richten op PPS per branche. Op zich niet zo’n gek idee, met de toename van het aantal publiek-private projecten. Of is het een tijdelijke trend? Elsenaar: “Als projecten goed blijven gaan, als ze goedkoper en effectiever zijn, dan zullen er steeds meer komen, maar als het op grote schaal misgaat dan zal de kritiek toenemen. Dit soort projecten ligt nu eenmaal onder een vergrootglas.” Bult-Spierings is iets positiever, ze verwacht niet dat een of twee mislukte projecten de trend kunnen ombuigen. “PPS zal echt alleen maar toenemen want qua middelen, kennis en netwerken kun je nu eenmaal niet om elkaar heen. Wel zal er aandacht moeten blijven voor manieren om de samenwerking te verbeteren op individueel niveau. Ik geef op Nyenrode cursussen op dit gebied en daarin werken mensen met verschil-lende achtergronden samen aan cases; zonder belang gaat dat bijzonder goed en daar kunnen we iets van leren.”

iemand die bij KPMG werkt, maar dat je adviseurs inschakelt op momenten dat het nodig is, maar het uiteindelijke werk laat doen door de mensen zelf.”

elSenaar weet uit de praktijk hoe belangrijk het is dat vertegenwoordi-gers vanuit het ziekenhuis aan de ene kant en het bouwconsortium aan de ander kant goed samenwerken. Hij vindt dat er aan beide zijden stappen te

‘Ik geloof in PPS omdat je op die manier geld, kennis en het netwerk van verschillende werelden deelt

‘De basis voor de samenwerking is essentieel bij de selectie: op welke manier gaat zo’n consortium met ons aan de slag?’

Mirjam bult-spiering

ben elsenaar

ECO FRIENDLY

FEATURES

THE FUTURE INSIDE

OK

I LED TECHNOLOGIE

INCLUSIEF

GARANTIE

3JAAR

OKI_add_262x191.indd 1 21/06/2013 17:14:02

8

i nte rvi ew

C_11_AD_SustainableChillers_EN__1-1_48.indd 1 08/06/2011 16.42.01

R22 - A Call For Action

Kijk op www.carrier.nl/r22 en bepaal uw R22-strategie

Als wereldleider in klimaatsystemen verbetert Carrier continue de milieuprestaties van haar producten, diensten, activiteiten en cultuur om bij te dragen aan de realisatie van een duurzame samenleving. Dat impliceert ook een verantwoord gebruik van koudemid-delen in haar klimaatinstallaties. R22 is een koudemiddel (HCFC) dat veel is toegepast in installaties en mag in 2015 niet meer worden gebruikt voor onderhoudswerk. De kans dat uw klimaatinstallatie nog op R22 draait, is vooral groot bij oudere installaties. Met 2015 in zicht staat u voor een belangrijke keuze. U zult een onderbouwd plan voor uw installatie moeten opstellen in verband met de R22-uitfasering. Carrier biedt hiervoor de juiste klimaatoplossing voor elke toepassing.

‘We moeten weerbaarder worden voor verandering’Veerkracht, gedeeld gebruik en urban mining. Het is de taal van de stad van de toekomst. Met straks zeventig procent van de bevolking in de steden, moeten we wel veranderen en duurzame oplossingen creëren, aldus hoogleraar Arjan van Timmeren. “Het voordeel van de stad is dat je heel veel kunt delen.”

tekSt HANNE REuS beeld PETER ELENBAAS

Sinds vorig najaar geeft hij leiding aan de leerstoel Environmental Technology and Design van de Technische Universiteit Delft. Arjan van Timmeren (1969) is gespeciali-seerd in integratie van duurzame technologie in gebouwen en gebiedsontwikkeling. Zijn onderzoek resulteerde recent in diverse klimaatneutrale bouwprojecten in onder andere Culemborg, Den Haag en Rotterdam. In zijn inaugurale rede april dit jaar sprak hij over uitwisseling en wederkerigheid van stad en ommeland als de toekomst van steden (‘reciproCities’) en noemde hij het belang van de sociale aspecten van duurzaamheid voor het slagen van de techniek. “In een werkelijk duurzaam ontwerp staat de mens centraal.”

gaat duurzaamheid Wel sameN met het

veraNderlijke karakter vaN de stad?

“De stad is niet per definitie duurzaam, nee. Er is heel geconcentreerd veel vraag, en dus ook veel productie. Dat is ook de potentie. Dat moet je efficiënt matchen. Daar waar warmte, dan wel elektriciteit, wordt opgewekt op momenten dat er geen vraag is, kan wat overblijft opgeslagen en gedeeld worden met behulp van smartgrids (slim aangestuurde netwerken, red.). Voor dit soort smartgrids lopen er al best veel initiatieven. Het probleem is meer elektrici-teit gerelateerd, en zit dan vooral in de grote hoeveelheid mensen op dezelfde plek: de geconcentreerde energievraag.”

is dat eeN probleem?

“Nou, om al die mensen bij elkaar te laten leven, gaan we stapelen. We bouwen de lucht in. We zijn in Nederland best in staat om energieneutrale woningen te bouwen, maar als je oplet, zijn dat bijna altijd vrijstaande woningen, of twee onder een kap: niet gestapeld. En dat is met een reden, want bij dit soort niet gestapelde woningen is er een

dak voor zonnepanelen, kan er een warmtepomp de grond in en is er een zolder voor alle apparatuur. De gemiddelde stadsbewoner heeft die ruimte niet. Een voorbeeld van het slim koppelen van afvalstromen en toevoerstromen is de wijk Lanxmeer bij Culemborg. Zo op het oog zie je er weinig van, maar ‘onderhuids’ is het vanuit energie, water, groen en beheer bezien een zeer duurzame wijk. Zo wordt water via natuurlijke processen gezuiverd, wordt energie teruggewonnen uit afvalwater en ventilatielucht, en ga zo maar door.”

moet je daar Niet je hele leefstijl op

aaNpasseN?

“Juist. Bij duurzaamheid wordt heel vaak het sociale aspect vergeten. Om het te laten werken, moet je echter denken vanuit de gebruikers en het ook met hen

(her)ontwerpen. De wijk Lanxmeer is daarom bewust zo ingericht dat de bewoners contact met elkaar hebben en samen verantwoording dragen voor de omgeving. Als je dingen deelt, leer je samen, en corrigeer je elkaar waar nodig. Het werkt dus community building in de hand. Als nu iemand terpentine – te vaak – door de gootsteen giet wat het riet kapot maakt, waardoor het water niet meer wordt gezuiverd, zullen ze elkaar er op aanspreken en op zoek gaan naar verantwoorde alternatieven.”

Wat is eeN voorbeeld vaN eNergie-uit-

WisseliNg iN de stad?

‘Afval is al lang big business’

“Voor luchthaven Schiphol hebben we net een systeem voor elektrische auto’s bedacht voor tijdelijke opslag van ter plekke opgewekte duurzame energie. Er is daar veel kennis over hoeveel langparkeerders er zijn, en wanneer die weer terugkomen van hun reis. Zo kan men precies weten wanneer de batterij weer vol moet zijn. Daarbij is ook onderzocht hoe contactloze oplaadpunten in de weg en parkeervoorziening verwerkt kunnen worden, zodat stekkers niet langer nodig zijn. In aansluiting op Schiphol, bekijken we dit nu ook voor meer stedelijke (woon)wijken, zoals in Stadshavens Rotterdam. Dat is een stuk ingewikkelder, omdat mensen meer keuzes en daarom veranderlijk verbruik hebben.”

fouteN makeN is meNselijk. is daar

ruimte voor iN deze techNiek?

“Vanzelfsprekend. Menselijk gedrag moet altijd het uitgangspunt zijn. Duurzaamheid is eigenlijk een beetje een containerbegrip. Ik heb het liever over veerkracht. Het kunnen meebewegen, meeveranderen. Bijvoorbeeld met de leefstijl van de mensen zelf, maar ook met de natuur- of klimaatver-anderingen. Momenteel gaan de meeste systemen nog uit van statische systemen. Om die veerkracht te hebben, kan in steden niet anders dan naar symbiose en sneller reagerende systemen worden gezocht: slimme, dynamische uitwisseling.”

vaNdaar: reciprocities?

“Precies, ‘wederkerigheden’. En daar hoort de directe omgeving van een stad dus ook bij. Een stad kan ter plekke heel veel matchen, maar je moet toch ook nog vaak energie opwekken en water en nutriënten (voeding, red.) ergens vandaan halen. Dat kan ver weg zoals nu gebeurd, of – zoals dat voorheen normaler was – in de directe omgeving. Boeren zijn niet alleen essentieel

SILVER

DERBIGUM NEDERLAND B.V. Olof Palmestr. 18 - Postbus 237 - 2600 AE Delft

Tel. 015 215 40 00 - Fax 015 215 40 11 infonl@derbigum.com – www.derbigum.nl

Eind 2010 lanceerde Derbigum als eerste op de markt een plantaardige dakbaan: Derbipure®. Nu heeft Derbigum ook de allereerste plantaardige onderlaag ontwikkeld: Derbipure® Coat. Met de onderlaag en de toplaag biedt Derbigum nu een volledig plantaardig systeem aan.

De witte toplaag van Derbipure reflecteert de zonnestralen. Dit geeft een optimale passieve koeling aan het gebouw: in de zomer verlaagt de

binnentemperatuur met 5°C of meer. Met een reflectie en een emissiviteit van 81% behaalt Derbipure een zeer hoge Solar Reflectance Index (SRI).

Bovendien is de dakbaan 100% recyclebaar, en is het regenwater recupereerbaar. De lange levensduur van een Derbipure-dak in combinatie met al deze milieuvriendelijke eigen-schappen en zijn productie met lage CO2-uitstoot zorgen ervoor dat de ecologische voetafdruk gevoelig verkleind wordt.

Derbipure werd bekroond met het Cradle-to-Cradle Silver certificaat (EPEA) en het DUBOkeur (NIBE).

Voor Derbipure bestaat ook een fiscale regeling, MIA/Vamil.Bovendien is nu een subsidie te verkrijgen voor Derbipure, conform de Energie-Investeringsaftrek “Witte dakbedekking”.

Plantaardige dakbedekking

9

Opgelucht energie besparen…

…met de nieuwe generatie minerale wol met ECOSE® Technology

www.knaufi nsulation.nl

Opgelucht energie besparen…

…met de nieuwe generatie duurzameminerale wol met ECOSE® Technology

www.knaufi nsulation.nl

Houtwol Glaswol Steenwol EPS XPS

coNcept house prototype iN rotterdam

een voorbeeld van gestapelde energieneutrale woningen is het concept house Delft prototype, een woonpand met vier woonlagen in rotterdam heijplaat, gebouwd door de tu Delft in samenwerking met de hogeschool rotterdam en de gemeente. het is het 1ste type in een verwachte lijn van duur-zame woningtypes gebouwd speciaal voor onderzoek.

tuiNdakeN eN tuiNbalkoNs

erasmusveld in Den haag moet de duurzaamste wijk in nederland worden: energie-neutrale woningen in een buurt met veel water en groen. zo komt er bijvoor-beeld een grote biomassa-vergister en worden groen en afvalwater op een natuurlijke manier afgebroken waardoor tegelijkertijd warmte en energie worden opgewekt. woningen krijgen tuindaken en tuinbalkons, in de gevels komt een systeem waarmee regenwater wordt opgevan-gen dat weer gebruikt kan worden voor het sproeien van de tuin. het visitekaartje van de buurt is de bioklimatische woontoren. het bijzondere van deze toren is de slanke vorm, die optimaal gericht is op zon en wind voor verwar-ming en ventilatie. op het dak komen kleine windmolens.

voor onze voeding. Ze hadden vroeger bijvoorbeeld zelfgebouwde systemen om biogas te winnen. We hebben in Nederland nog veel van dat soort kennis over natuur-lijke energie winning uit zon, biomassa, wind en ondergrond. Daar zit de potentie, daar moeten we het halen, in plaats van uit kerncentrales, olie of schaliegas. Dit wordt ook wel urban mining genoemd.”

Wat is dat, urbaN miNiNg?

“Nou, ik zal een voorbeeld geven. China is daar in al veel verder. Ons oud metaal wordt nu met containers – die voorheen leeg terugkeerden – naar China vervoerd. Waarom? Omdat wij amper, en zij al veel meer, zien welke waarde de bestaande materialen bieden. Daar kan ook weer energie uit worden gewonnen, zogeheten grijze energie. Het toont dat afval al lang big business is. Al komt de waarde vooralsnog alleen tot uiting bij grote hoeveelheden.”

dus urbaN miNiNg is eigeNlijk geWooN

recycleN op grote schaal?

“Nee. Het is het beter lokaal benutten van alles wat direct om ons heen zit. Grondstoffen zijn een enorm probleem aan het worden, en de Chinezen – bij wie de verstedelijking, en dus de vraag naar grondstoffen heel hard gaat – weten dat. En energie is in principe niet eens het grootste probleem. De afname van biodiversiteit, maar vooral de verspreiding, ofwel het ontbreken van geconcentreerde grondstof-fen zoals koper, fosfor, maar ook bijvoor-beeld zoet water, zijn een groot milieupro-bleem. Steden hebben daarbij een enorme footprint. Die moeten we óf kleiner maken, óf beter benutten door hergebruik dan wel slim gedeeld gebruik van dat wat er al is.”

valt er Wel op te recycleN tegeN de

footpriNt vaN stedeN?

“Nee, die transitie, dus de verandering van technieken binnen de gegeven tijd, zullen

‘Hoopgevend vind ik dat de jongere generatie al lang niet meer zo hecht aan materie’

we hoogstwaarschijnlijk niet redden. En dus zal het ook op een andere manier moeten. Door meer naar diensten te gaan en gedeeld gebruik, zoals je dat nu al ziet bij bijvoorbeeld auto’s, muziek, of zorg. Maar ook door het weerbaar worden voor veranderingen. Rampen zoals de orkaan Sandy maken ons daar op choquerende wijze bewust van. In Nederland zijn we in principe de komende decennia nog veilig achter de dijken. Maar ook hier is water toenemend dreigend. Er wordt nu gewerkt aan het Deltaplan 2014, dat gepresenteerd wordt op Prinsjesdag. Daarin kijken we ook naar andere oplossingen dan het ophogen van dijken alleen. Bijvoorbeeld hoe bepaalde gebieden onder water kunnen komen te staan, zonder dat het het dagelijks leven platlegt. Dus dat wegen begaanbaar blijven en de elektriciteit niet uitvalt. Dat is een revolutie in het Nederlands denken over de dreiging van water: van die dijk afstappen. En dat is een goed voorbeeld van veerkracht.”

er is dus toekomst voor de stad?

“Ja hoor. Hoopgevend daarin vind ik dat de jongere generatie al lang niet meer zo hecht aan materie. Die hoeven zo’n cd niet meer te bezitten, die zien de waarde van delen en uitwisseling. En dat is het voordeel van de stad: daar kun je heel veel, heel makkelijk delen. Dus ik ben wel optimistisch over de toekomst van de stad.”

als arjan van timmeren geen technisch wetenschapper was geworden, dan was hij…

“(kunst)schilder in italië. het zijn m’n twee grootste passie’s, en de tijd van de ‘uomini universali’ heeft me altijd geïnspireerd.”

smart facts©

co

py

rig

ht

at

el

ier

2t

10

Ook  in  de  moderne  stad  helpt  9292  je  met  de  

beste  OV-­reis.  Van  je  werk  naar  een  ontmoeting,  even  iets  ophalen  en  weer  terug  naar huis:  9292  geeft  een  persoonlijk  reisadvies  op  het  

moment  dat  je  het  nodig  hebt.  

De gratis 9292 app is beschikbaar voor:

of bel voor een persoonlijk reisadvies 0900 9292 € 0,70 p/m

tekSt BAS HAkkER

Gaat iedereen in de stad van de toekomst met duurzame elektrische trams, auto’s en bussen naar werk of blijven benzineslurpers het stads- beeld nog even bepalen? Het lijkt een kwestie van tijd voordat duurzaam vervoer definitief doorbreekt. “Bus-sen, taxi’s, auto’s en trams worden allemaal elektrisch.”

fietsen, lopen en de rest is elektrisch

connexxion.nl

Actuele vertrektijden,wel zo handig

• Plan je reis door heel Nederland• Actueel, ook bij vertraging• Vind de halte bij jou in de buurt

Download de gratis CXX app

toe komst mob i lite it

Masdar City is een geplande stad in de Verenigde Arabische Emiraten van 22 miljard dollar die volledig duurzaam gebouwd gaat worden. Auto’s zijn er verboden en er rijden alleen elektri- sche voertuigen. Mochten Amsterdam, Utrecht en Rotterdam morgen opnieuw beginnen dan zouden de stadsbesturen ook gaan voor zo’n model, maar dat is natuurlijk onhaalbaar. Toch worden ook onze steden steeds vaker no-go areas voor auto’s, nemen innovatiesubsidies toe en eisen bewoners steeds vaker schone lucht in de populaire stad.

frank rieCk iS lector future mobility aan de Hogeschool van Rotterdam waar

hij vooral de duurzame mogelijkheden voor het vervoer in de havenstad onderzoekt. Met wat overzichtelijke economische wetmatigheden legt hij uit dat de stad vanzelf schoner zal worden. “De stad is populair, iedereen gaat er wonen de komende jaren, maar het is er ook vervuild.” Volgens Rieck zullen de bewoners vanzelf eisen stellen aan hun woonomgeving en als het aanbod aan duurzaam vervoer te betalen is dan komen die ontwik-

een beweging. In het laatste geval gaat er simpelweg veel minder energie verloren aan de warmte.”

elektriSCH gaat Het dus helemaal worden, maar zijn er nog andere duurzame vervoersmiddelen die we kunnen verwachten? Martin Dijst, hoogleraar sociale geografie aan de Universiteit Utrecht, ziet een voor-name rol weggelegd in de stad van de toekomst voor elektrische fietsen. “Ik geloof erin dat elektrische fietsen het – samen met lopen – helemaal gaan worden in de stad, vooral omdat die fietsen eindelijk van hun sullige imago afkomen en de faciliteiten steeds beter worden. Omdat elektrische fietsen een perfect alternatief zijn voor de tram of auto is het helemaal niet ondenkbaar dat het straks het voornaamste vervoermiddel is.”

de Stad gaat duS veranderen: vervuilende auto’s, bussen en taxi’s maken plaats voor duurzame varianten waarin we – dankzij slimme routeplanners – allemaal op tijd onze plek van bestemming zullen vinden, maar gaan die ontwikkelingen snel genoeg? Rieck denkt dat het vooral een kwestie van moed is bij de lokale politiek. Wethouders kiezen in zijn ogen te snel voor een schijnbaar goedkope

oplossing zonder naar de lange termijn te kijken. “Ze moeten beseffen dat een elektrische bus over een periode van zes, zeven jaar echt goedkoper is. Er wordt te weinig over de voordelen van elektronisch rijden gesproken, want uitstoot kost ook geld natuurlijk.’’

deSondankS denken beide heren dat het slechts een kwestie van tijd is voordat duurzaam definitief gaat domineren. Martin Dijst: “Er worden miljoenen gestoken in onderzoek naar duurzaam vervoer en dat helpt enorm. De maatschappelijke druk om gezond te leven zorgt ook voor ontwikkelingen als autoloze steden.” Ook Rieck denkt dat de druk vanuit de gebruikers van de stad simpelweg te groot wordt om duurzaam vervoer niet op grote schaal te omarmen. “Voor de auto zal de komst van de Tesla Model S een enorm effect hebben op de snelheid van dit proces; die auto zal immers, qua uit-straling en duur van de rit, alle nadelen van het elektrisch rijden definitief achter zich laten.” En daar kan geen lobby tegenop in zijn ogen. “Natuurlijk zijn olie- en gasindustrie invloedrijk, want het gaat om grote bedragen. Dan hoor je opeens dat schaliegas prima is, maar de feiten tonen aan dat je er steeds meer energie moet instoppen om er nog iets uit te halen.”

kelingen er vanzelf doorheen. Volgens Rieck is technisch gezien alles elektrisch te doen dus zal dát de toekomst worden. “In Rotterdam kunnen stadsbussen, vuilniswagens, taxi’s en haventrekkers heel stil en zuinig worden.” En schoner. Rieck: “Een benzinemotor is vooral geschikt voor het opwekken van warmte terwijl elektriciteit veel handiger is voor het voortbrengen van

‘Een benzinemotor is vooral geschikt voor het opwekken van warmte’frank rieck

Martin Dijst

‘Het is niet ondenkbaar dat de fiets straks het belangrijkste vervoermiddel is’

3 vrageN aaN…

haNs leeflaNg

Directeur kennis, innovatie en strategie bij het Ministerie van infrastructuur en Milieu

■ WaNNeer verdWijNeN de

auto’s defiNitief uit de stad?

“op dit moment worden de plannen uitgevoerd die jaren geleden zijn bedacht. De vernieuwing zal dan ook niet bij de overheid, maar vooral bij mensen en ondernemers zelf vandaan moeten komen. ik denk echter dat de be- hoefte aan een schone lucht zo groot is dat die initiatieven er vanzelf komen.”

■ daar hebbeN We de

overheid Niet bij Nodig?

“wat hier helemaal bijpast is dat je qua vervoer een trend hebt dat mensen steeds min-der hechten aan eigendom. ze zullen per vervoersoort gaan beslissen wat het beste bij hen past. Dus steeds vaker overwegen personen of ver-voerders van goederen per rit welk soort vervoer ze nemen. een ontwikkeling als smart cities, waarbij je technologie kan gebruiken om dat soort beslissingen te nemen, past daar helemaal bij.”

■ oNderNemers zijN dus

belaNgrijk voor iNNovatie?

“in nederland zijn we heel goed in die combinatie van creativiteit en zakelijkheid en daar moeten we onze meer-waarde uit halen. Doordat de oplossingen beter worden, zal er druk komen vanuit consumenten die vooral voor het economische voordeel gaan. De meeste mensen kiezen voor hun portemonnee en daar ligt de uitdaging in het bedrijfsleven.”

INVESTEER NU IN ZONNEPANELEN EN BEHAAL TOT 13% RENDEMENT!Stel het systeem samen dat bij u past. Wilt u een standaard Chinees zonnepaneel, of toch liever een volledig zwart hoog rendementspaneel? Geen probleem. Gaat u voor een basic omvormer (SMA) met de panelen in serie, of toch voor schakeling en monitoring per paneel? Geen probleem.

IN DRIE STAPPEN ALLES WAT U WETEN MOET: Stuur een mail naar info@zontech.nl. Vermeld daarbij uw adres, jaarverbruik in kWh of het gewenste vermogen. En ontvang gratis en vrijblijvend diverse offertes.

Kies de offerte die bij u past, ontvang tot 650 euro subsidie en profi teer van het tijdelijke lage BTW tarief van 6% op de installatie.

Betaal niets aan. Pas als de werkzaamheden naar tevredenheid zijn afgerond en het systeem werkend is opgeleverd, krijgt u een factuur.

Zontech Nederland B.V www.zontech.nl info@zontech.nl 06-18511882 06-24223302

①

②

③

DE INSPIRERENDEPARTTIME MASTER OFSCIENCE IN BUSINESSADMINISTRATION

Kies de enige deeltijdopleiding die zich richt op de zakelijke dienstverlening, de snelst groeiende sector in de Nederlandse economie. Er zijn drie afstudeerrichtingen: Financial Management, Information & Knowledge Management en Management Studies.

INTERESSE? De premaster start op 30 september 2013, de MSc opleiding in januari 2014. Meld jenu aan op: www.vu.nl/inspirerendemaster.Bel 020 598 6124 of e-mailptba.feweb@vu.nl

Wat uw doelstellingen ook zijn op het gebied van zakelijk reizen, het kan met de nieuwe NS-Business Card. Deze slimme alles-in-1 reisoplossing biedt uw organisatie:

Reizen op rekening met trein, bus, tram en metro Deur-tot-deurdiensten zoals taxi, fiets en autohuur Parkeren en werk- en vergaderplekken op het station Minder administratie: één doorlopende overeenkomst en achteraf één factuur voor alle reizen

U bereikt steeds meer met de nieuwe NS-Business Card. Bestel Õ m nu op ns.nl/zakelijk

De nieuwe NS-Business Card: dé alles-in-1 reisoplossing.

12

tekSt NICO VAN DIJk

De tijd dat afval achteloos wordt gestort of in verbrandingsovens verdwijnt, ligt in 2050 voorgoed achter ons. Afval wordt een bron van waardevolle grondstoffen.

Citymining maakt van de stad een bron van grondstoffen

ve r di e p i ng afvalve rwe r ki ng

google stapt iN groeNe eNergie

zoekmachinegigant google heeft eind mei het bedrijf Makani power overgenomen. Deze energie-startup produceert windenergie met behulp van zweefvliegtuigjes. google, wiens serverparken energie vreten, had eerder al 15 miljoen dollar in Makani power geïnvesteerd. kort voor de overname heeft Makani de eerste testvlucht afgerond. De vliegende vleugels zijn tijdens hun vlucht met een kabel verbonden aan een generator op de grond. in nederland maakt ampyx power van hetzelfde principe gebruik. Dit bedrijf heeft de power plane ontwikkeld. Directeur ruiterkamp van ampyx power zei vorig jaar dat zijn vliegtuig al in 2016 of 2017 kan concurreren met kolencentrales. volgens hem kan een zweefvliegtuig met een spanwijdte van een windmolenwiek twee keer zoveel energie opwekken als drie wieken van een conventi-onele windmolen.

helft afval saN fraNcisco hergebruikt

san francisco is op weg ’s werelds eerste stad zonder afval te worden. De californische stad staat bovenaan de zero waste index van de university of south australia. steden vormen maar twee procent van het wereldoppervlak, maar zijn goed voor zeventig procent van ’s werelds afvalproductie. san francisco behaalde in de index een score van 0,51. Dat betekent dat ongeveer de helft van het afval wordt hergebruikt. stockholm haalde een score van 0,17. De inwoners van stockholm produceren weliswaar minder afval per hoofd van de bevolking, maar het hergebruik is een stuk lager. adelaide presteerde iets beter met een score van 0,23. san francisco scoorde ook veel beter op het gebied van waterbesparing en vermindering van de uitstoot van broeikasgassen.

Aangespoord door onder meer kritische consumenten, Europese regels die voorschrijven dat de hoeveelheid afval in 2050 gehalveerd moet zijn in vergelijking met 1990, stijgende kosten voor afvalverwerking en schaarser wordende grondstoffen, hebben veel organisaties de circulaire economie-gedachte omarmd. Hierin wordt in lijn met Cradle to Cradle (C2C) afval zonder kwaliteitsverlies als grondstof gebruikt voor nieuwe producten. Uit een begin dit jaar gepubliceerd rapport van McKinsey blijkt dat Europese bedrijven tot wel 630 miljard dollar kunnen besparen door over te stappen naar de circulaire economie. “De toenemende schaarste aan grondstoffen leidt tot een groter besef van de waarde van die grond-stoffen”, weet ook Anne-Marie Rakhorst, directeur van advies- en ingenieursbureau Search en auteur van diverse boeken over duurzaam-heid. “Dat betekent dat we moeten proberen materialen te hergebruiken en te upgraden.”

de bouw iS goed voor één van de grootste delen van de afvalstroom. De beste manier om sloopafval te voorkomen – herbestemmen van gebouwen – is nu nog heel lastig. Rakhorst: “We moeten scenario’s maken waarin herbestemming makkelijker wordt.” Door slimme renovatie kun je veel waardevolle grondstoffen terugwinnen, die nu vaak als afval worden beschouwd. Rakhorst ontleedt een gebouw in verschillende elementen. Zaken als vloerbedekking en meubilair gaan ongeveer vijf tot tien jaar mee. Installaties gaan circa vijftien jaar mee, terwijl grovere delen zoals de gevel en het dak tot veertig

jaar mee gaan. Draagconstructies kunnen nog langer mee. Per element moet je volgens Rakhorst via grond-stofinspecties en duurzame sloop-bestekken kijken hoe je de verschil-lende grondstoffen kunt terugwinnen en hergebruiken. “We hebben al dergelijke projecten gedaan die niet tot stagnatie van de plannen of hogere kosten hebben geleid. Als een gebouw nutteloos is geworden,

groeiend probleem dat onvoldoende op ons netvlies staat.”

Martijn van rijn, consultant bij normalisatie-instituut NEN, ziet eveneens dat het belang van citymining toeneemt. “Er vindt een transitie plaats naar het herkennen van waarde. In de moderne stad zal afval heel slim worden opgehaald en mogelijk al op locatie verwerkt worden.” Heel belangrijk voor het hergebruik van de afvalstoffen is de kwaliteit ervan. “Door in afspraken vast te leggen waar grondstoffen aan moeten voldoen, kunnen bedrijven het maximale uit die grondstoffen halen. Dat helpt om innovatieve technieken te ontwikkelen en het speelveld eerlijk te houden.” Om die waarde te kunnen verzilveren, moet wel de hele keten van ontwerpen tot slopen op z’n kop, stellen Rau, Rakhorst én Van Rijn. Die laatste ziet nu al dat er normen worden ontwik-keld voor smart design: modulair ontwerpen waarbij apparaten zo ontworpen worden dat de waardevolle onderdelen er snel en makkelijk uit te halen zijn. Volgens Rakhorst begint dit bij de samenwerking tussen de producent en de opdrachtgever. “Samenwerken is belangrijker geworden dan concurreren. Het is heel belangrijk om buiten je eigen branche verbinding te leggen met

andere spelers in de samenleving. Degene die de grondstoffenstroom het beste weet te organiseren, is de winnaar van de toekomst. Daar zit het concurrentievoordeel.”

tHoMaS rau gaat met zijn Turntoo-concept nog een stapje verder. In dit business model voor C2C is eigendom van goederen door consumenten passé. Je koopt geen lamp, maar huurt lichturen van de fabrikant. “Eigendom is, het woord zegt het al, ontzettend dom”, stelt Rau onomwonden. De fabrikant blijft in Rau’s model eigenaar van de producten en krijgt die uiteindelijk ook weer terug. Hij wordt dus geconfronteerd met zijn eigen handelen en zal dus producten maken die makkelijk demontabel en anne-Marie rakhorst

Martijn van rijn

thomas rau

Thomas Rau: “Grote bedrijven hebben de grondstoffenschaarste bovenaan hun agenda staan.”

‘Samenwerken is belangrijker dan concurreren’

‘In de moderne stad zal afval heel slim worden opgehaald en mogelijk al op locatie worden verwerkt’

‘Eigendom is ontzettend dom’

zitten er nog steeds waardevolle grondstoffen in. Citymining is het tot waarde brengen van de grondstoffen die in die gebouwen zitten. We laten vandaag al zien dat de stad de grootste grondstoffenbank is.”

en wat voor gebouwen geldt, gaat ook op voor auto’s, smartphones, computers en andere apparaten. “Grote bedrijven hebben de grondstoffen-schaarste bovenaan hun agenda staan”, weet ook architect Thomas Rau. “Het is geen tijdelijk probleem, maar een

herbruikbaar zijn, zonder dat hiervoor dure waarborgcertificaten nodig zijn. De consument wordt volledig ontzorgd en betaalt alleen voor het gebruik. De producent blijft eigenaar van de grondstoffen en houdt een band met zijn afnemer. “Iedereen is geholpen en toch kunnen we business maken.”

futuriStiSCH? Valt wel mee. In de vorig jaar geopende Duurzaamheids-fabriek, een broedplaats voor innovatie en duurzaamheid in Dordrecht, wordt het al toegepast bij verlichting, kantoormeubilair en vloerbedekking. Rau erkent dat betalen voor gebruik in plaats van voor bezit een gigantische mentale omslag vereist. “We ontlenen onze identiteit nu aan wat we hebben en niet aan wat we zijn. Eigendom staat ons in de weg. We moeten overstappen naar immateriële luxe als geluk, liefde, gezondheid en respect.” Hij erkent dat dat meerdere generaties kan duren. “De wetgever kan daarbij helpen. We hebben politici nodig die niet meer accepteren dat we afval hebben en alle verbrandingsovens, onze crematoria voor grondstoffen, sluiten.”

© M

ak

an

i p

ow

er

, D

. c

he

bo

t,

20

11

maak je eigen energie met

New Energy Systems uit Schimmert is gespecialiseerd in systemen voor de opwekking van duurzame energie.

Wij nemen de gehele realisatie voor onze rekening; van advies en ontwerp tot het leveren en installeren van de systemen.

Neem eens een kijkje op onze website. Daar vindt u tal van gerealiseerde projecten, ook bij u in de buurt!

De Steeg 3 | 6333 AT Schimmer t | T 045 404 0604 | M ercur iusweg 5E | 4051 CV O chten | T 034 - 464 41 50 | www.newenergysystems.nl

Bel ons voor een vrijblijvende afspraak!! (op=op)

NES_adv_juni2013_262x191mm_v2.indd 1 21-06-13 09:31

www.abt.eu

bouwen aan ambities

Iets moois willen maken. Of misschien gewoon de hoogste, de beste. En voor zo min mogelijk, zo veel mogelijk meters. Iedere opdrachtgever, iedere architect wil ‘iets’ – streeft, verlangt en vraagt. Wat hun wens ook is, de ingenieurs en adviseurs van ABT zorgen voor de technische uitwerking. Al meer dan 60 jaar. Geïntegreerde oplossingen, maakbaar en vooral haalbaar – hoe groot, klein, ingewikkeld of gewoon de vraag ook is. Grensverleggend waar nodig, maar altijd solide. Wat onmogelijk lijkt, toch mogelijk maken. Voor onze opdrachtgevers, voor onze medewerkers en voor een betere wereld. ABT bouwt aan ambities.

multidisciplinair

advies- en

ingenieursbureau

op het gebied van

constructies

civiele techniek

bouwmanagement

bouwkunde

en installaties

14

Duurzaam renoveren Milieubewust gebruik van gebouwen is geen modetrend, maar een must. Groen gebruik vertalen wij in

verantwoorde na-isolatie. In een nieuwe interieurindeling met hergebruik van bestaande elementen. In slimme prefab-oplossingen voor sanitair en keukens. En meer.

Bij Faay Vianen vindt u dé oplossing voor elke renovatie. Voor droge, natte en hygiënische ruimten. Voor retail, utiliteitsbouw en woningen. Met doordachte wandsystemen en plafonds. Gemaakt van hernieuwbare

grondsto� en. En duurzaam geproduceerd natuurlijk. Kijk op faay.nl. Of bel (0347) 37 66 24.

dubogeluidwerend thermisch isolerend

schroefvastbrandwerendonuitputtelijke grondstoffen

snel te monteren

Optimisme. Probeer het ook eens.

Het internationale opinietijdschrift

The Optimist gelooft in vooruitgang.

Niet uit naïviteit, maar uit een vertrouwen

dat we uitdagingen aan kunnen.

The Optimist bericht

over de mensen en

ideeën die de toekomst

verkennen, vormgeven

en telkens mooier

maken.

Download nu een gratis nummer www.theoptimist.nl/duurzaam

Denk in kansen. 

VO

OR

OU

DER

WO

RD

EN! P

. 96

Lessen in moeiteloos mediteren

Economische groei: is dat nu nodig?

Innovatie uit de natuur ontketent een revolutie voor een schone economie

THEOPTIMIST.NL 9,75JULI/AUGUSTUS 2013 NR. 155

PLUS Zo zijn welvaartsziekten te voorkomen en genezen

In 4 stappen van stress naar bloei

VOORHEEN

i nspi rati e case

tekSt BAS HAkkER

In tijden van crisis zoeken projectontwikkelaars naar alternatieven. Wat is er dan mooier om bestaande panden op te knappen en dat ook nog een beetje duurzaam te doen? Het klinkt logisch, maar in de praktijk is het een moeizaam proces. Twee cases.

duurzaam renoveren: volhouden en samenwerken

In deze periode dat de economie hapert, stagneert de nieuwbouw. Gelukkig zijn er voldoende bestaande panden over die schreeuwen om een nieuwe bestemming. Neem bijvoor-beeld al die leegstaande kantoren waar studenten graag zouden wonen. Of de gevangenissen die binnenkort leeg komen te staan. In veel gevallen hebben projectontwikkelaars die deze panden renoveren de ambitie om de energie-uitstoot van het pand aanmerkelijk te verbeteren. Twee cases tonen aan welke factoren zo’n duurzame renovatie kunnen beïn-vloeden: de renovatie van een monumentaal pand in Driebergen en de transformatie van het ABN-Amro gebouw in het GasTerra hoofdkantoor in Groningen.

de nieuwe Standaard op het gebied van duurzaam renoveren wordt namelijk gezet door het nieuwe hoofdkantoor van GasTerra naast het Centraal Station van Groningen. Dit voormalig pand van ABN-Amro stond leeg en na een uitgebreide renovatie ging het energielabel van F naar A+. Die duurzame renovatie is vormgege-ven door Triodos Vastgoedfonds. Fondsmanager Guus Berkhout: “Bij het meedenken over een nieuw pand waren de ambities meteen heel hoog. We zijn dus gaan kijken op welke

manier we dat konden realiseren en alle partijen geloofden in duurzame renovatie in plaats van het bouwen van iets nieuws.” De totstandkoming van het gebouw, dat inmiddels in gebruik is, is bijzonder door de flinke besparing op de energiekosten én door de revolu- tionaire financiering. Berkhout roemt vooral het gebruik van verschillende duurzame toepassingen náást elkaar als revolutionair. Er is immers duur-zame verlichting geïnstalleerd, er wordt gebruikgemaakt van aardwarmte, gas-waterpompen en warmte-koudeopslag én de vele ramen zorgen voor meer licht. “Je merkt dat door die hoge inzet zo’n project enorm gaat leven. Alle betrokkenen zien het echt als een eer om er iets moois van te maken.”

naaSt de vele duurzame bouwtech-nieken is ook de financiering duurzaam ingestoken. Huurder GasTerra en Triodos Vastgoedfonds zijn hiervoor een zogeheten Greenlease contract aangegaan. Dit houdt in dat de huurder een bedrag betaalt op basis van de kosten die zo’n gebouw zonder verbouwing zou kosten terwijl de werkelijke totaalkosten na verbouwing (kale huur plus energie) lager liggen. Het verschil tussen die

twee bedragen is het bedrag dat Triodos Vastgoedfonds heeft gebruikt om de verbouwing te financieren. Berkhout: “Ik denk dat deze constructie en ambitie een voorbeeld is om de problemen met leegstand in Nederland aan te pakken.”

ook in driebergen waren de uitdagingen op duurzaam gebied fors te noemen. Het was de ambitie om de energieslurpende ambtswoning van de gemeentesecretaris uit de jaren twintig duurzaam te renoveren tot

behoefte sterk te reduceren en te isoleren met natuurlijke materialen. De gemeente organiseerde een veiling en zou kiezen voor het meest duur-zame plan. Het pand werd gekocht door een stel dat de ambitie had om het eerste duurzame monumentale pand van Nederland te realiseren.

volgenS de ProjeCtManager van de verbouwing, Liesbeth Wassenberg van Bouwvrouw, was het een bijzonder project, omdat alles voor de eerste keer werd gedaan. Er was simpelweg geen ervaring met het verduurzamen van een monumentaal pand. “Verschillende ambities en partijen komen dan bij elkaar: de architect moet de karakteristieken van het huis goed kennen, weten waar de mogelijk-heden voor aanpassingen liggen en heel precies ontwerpen. Daarnaast moet de aannemer werken met ongebruikelijke materialen en dat allemaal binnen de voorwaarden van de monumentencommissie.”

CoMMuniCatie iS volgens Wassenberg dan essentieel. De wensen van de monumentencommissie, die de nostalgische waarde van een pand bewaakt, aan de ene kant en de ambitie van de bewoners, die willen vernieu-wen, aan de andere kant, moeten op elkaar worden afgestemd. Duurzame toepassingen als warmtecollectoren, zonnepanelen, hergebruik van bestaande materialen, gebruik van natuurlijke materialen, opvang van hemelwater en aardwarmte zorgden uiteindelijk voor een bijzonder innovatief pand, vertelt Wassenberg. “Natuurlijk zetten we hiermee de standaard. Als het in een monument kan dan kunnen ook veel andere vooroorlogse huizen energiezuinig worden gerenoveerd. Je hoeft natuurlijk niet altijd voor energieneutraal te gaan. Er zijn zoveel oudere huizen in Nederland die met een paar ingrepen al energiezuiniger te maken zijn.”

‘Dit project zet de standaard voor duurzaam renoveren’liesbeth wassenberg

3 vrageN aaN…

riaN aeilkema

oprichtster renovisiegroep

■ zijN alle betrokkeNeN al

overtuigd vaN het Nut vaN

duurzaam reNovereN?

“natuurlijk zijn er idealisten, maar de meeste mensen kun je overtuigen doordat ze kunnen besparen op hun energiekosten. het gaat er ook om dat mensen via concrete voorbeelden leren besparen. laatst vertelde iemand mij over een school waarbij leerlingen precies kunnen zien wat een zonne-collector bijdraagt aan het dagelijkse energieverbruik. Dan wordt het concreet.”

■ kuNNeN aaNNemers

voldoeN aaN de duurzame

WeNseN vaN beWoNers?

“het probleem ligt ook niet bij consumenten, maar bij de bouwers. tijdens zo’n proces van duurzaam renoveren is het verleidelijk voor bouwers om te zeggen: ‘Dat kan toch helemaal niet mevrouwtje…’”

■ aaNNemers moeteN

klaNtvrieNdelijk WordeN?

“ik zou zeggen: ouderwets klantvriendelijk. er wordt teveel vastgehouden in de bouwwereld aan de tijd dat het geld automatisch binnenkwam. zo’n proces waarbij je allerlei innovatieve duurzame ingrepen doet, is vooral een kwestie van goed contact tussen de verschillen leveranciers van duurzame producten onderling én van het relatieonderhoud met de gebruiker die het allemaal moet financieren.”

een volledig energieneutraal pand. Het monumentale pand werd in 2008 te koop gezet door de gemeente met de randvoorwaarde voor de kopers het huis duurzaam te renoveren. De uitdaging was om de karakteristieke eigenschappen van het pand te behouden en tegelijkertijd de energie-

guus berkhout

‘We zijn vanaf het begin zeer ambitieus geweest’

© t

rio

Do

s b

an

k

www.vekakozijn.nl

Kozijnpro� elen van VEKA: de duurzame keuze

Energie besparenAls u kiest voor kozijnen met VEKA pro� elen bespaart u fors op de stookkosten!

MilieuvriendelijkVEKA heeft sinds 1993 een gesloten kringloop.

OnderhoudsarmKozijnen met VEKA pro� elen gaan tot wel 70 jaar mee en vragen weinig onderhoud. Af en toe reinigen is genoeg.

Uw kozijnen rechtstreeks vanaf de fabriek

Welk kozijn past bij uw huis en uw wensen? De gespecialiseerde kozijnfabrikant geeft u deskundig advies. Ook de montage wordt door de vakmensen van de kozijnfabriek verzorgt.

Een offerte?Vraag een offerte bij een VEKA pro� el ver-werkende kozijnfabriek.

U vindt de dichtstbijzijnde op www.vekakozijn.nl of mail naar Nederland@veka.com

Kwaliteit, vertrouwen en zekerheid

AKiest voor duurzame kozijnen van VEKA pro� elen en bespaar energie

Verlaag nu uw woonlasten en help het milieu

“De thermostaat is zeker 3 graden lager komen te staan (19) en de vloer voelt altijd behaaglijk, ook ‘s-morgens. Hij koelt nauwelijks af en heeft dus een hele stabiele temperatuur gekregen. De lucht-vochtigheid is eindelijk tot goede proporties teruggebracht.”

E.Meijer te Ruurlo

Kijk op www.tonzon.nl. Bellen of mailen kan ook via 0900 - 28 66 966 (€ 0,10 p/min) of info@tonzon.nl.

Scan voor meer infor-matie de QR-code.

Zie klantreactie:

Informatie

Waarom TONZON

isolatie?

No cure no pay,

weg vieze kruipruimte

Minder last

van Reuma

Meer weten?

Ook zo genoeg van die vieze vochtige kruipruimte? Sta verbaasd hoe snel deze verandert in een droge ruimte na het aanbrengen van TONZON Bodemfolie. Laat het vrij blijvend aanbrengen door een van onze specialisten. Bent u niet tevreden, dan wordt de Bodemfolie weer opgehaald en betaalt u niets. Vraag naar de voorwaarden.

Zowel mevrouw Romein uit Koogaan de Zaan als mevrouw Vos uitNieuwerkerk aan de IJssel vertellendat ze nu minder last hebben vanreuma. Het warme droge klimaatonderin de woning heeft kennelijkeen positieve uitwerking.

TONZON BV • Postbus 1375 • 7500 BJ Enschede • T: 053 - 433 23 91 • E: info@tonzon.nl • www.tonzon.nl

TONZON Vloerisolatievoor een droge kruipruimte

en een warme vloerWaarom TONZON Vloerisolatie?Tonzon is de enige aanpak die alle warmteverlies door warmtestraling elimineert. Een TONZON vloer wordt daardoor sneller warm, bereikt een hogere temperatuur en koelt langzamer af (zie het schema). Daarom ook bij uitstek geschikt bij vloerverwarming, zelfs als de vloer al is geïsoleerd met EPS of PUR. Het stook-seizoen wordt veel korter en levert daardoor een hoge energiebesparing op.

De duurzaamste aanpak; energiezuinig, gezond en veiligHet systeem heeft een dubbele DUBO-keur, zowel op de Thermoskussens als op de Bodemfolie. De energie die voor grondstof, fabricage, verpakking, transport en installatie is gebruikt, wordt al binnen enkele winterweken terugverdiend door de besparing op stookkosten. Door de warmere droge vloeren ontstaan er minder schimmels en huisstofmijt en daarmee een gezonder binnenmilieu. De uitvoering brengt nauwelijks overlast met zich mee. Geen grote vrachtwagens voor de deur en de bewoners kunnen gewoon in huis blijven.

Dubbele aanpak voor het beste resultaatZelfs betonnen vloeren worden merkbaar warmer met TONZON Thermoskussens, warmer nog dan de vloer van de nieuwste nieuwbouwwoningen (zie grafi ek). Door de combinatie met Bodemfolie ontstaat bovendien een kurkdroge kruipruimte. Dat maakt een einde aan die muffe lucht, maakt energiezuinig ventileren mogelijk en scheelt enorm in de onderhoudskosten. Leidingen en ophangbeugels corroderen niet meer en het is echt veilig voor houten vloeren, zo blijkt na 33 jaar praktijk-ervaring. TONZON stopt zelfs betonrot!

Isolatiewaarde Hoog Middel Laag

Temperatuurverloop gedurende de dag

Opwarming in de morgen

Tem

pera

tuur

vlo

er

Afkoeling bij nachtverlaging

Schematische weergave thermisch gedrag begane grondvloer

Rc-waarde vloer

Tem

pera

tuur

21

20

19

18

17

16

150 1 2 3 4 5 6

Gemiddelde vloertemperatuur

Rc = 2,5 m2K/W (1993 - 2012)

Rc = 1,3 m2K/W (nieuwbouw normvan 1982 tot 1993)

Geen isolatie

TONZON Rc > 3,8 m2K/W

Foto van een TONZON kruipruimte: vroeger vochtig, nu kurkdroog

advertorial