arjanwoord.nlarjanwoord.nl/wp-content/uploads/Antwoorden Samenwer… · Web viewHet...

Pincode TF 6de editie, Samenwerken en onderhandelen (havo) - antwoorden

Hoofstuk 1 Samenwerken is een spel

1.1 Prisoner’s dilemma

1 a Een rationeel argument om deel te nemen aan een loterij is als je beslist op basis van het feit dát er een winstkans is of dat het een aardig/spannend tijdverdrijf is om naar de trekking te kijken.Een emotioneel argument om deel te nemen aan een loterij is als je beslist uit vrees dat je mogelijk een prijs misloopt. Het meedoen aan een loterij is kanstechnisch vanwege de lage winstkans een emotionele beslissing.b De hoogte van het prijzengeld hangt af van het aantal mensen dat aan de loterij meedoet. Als er aan de hele loterij veel mensen meedoen, is de inleg (en het prijzengeld) hoger. Echter als veel mensen in een straat meedoen en er valt een prijs in die straat, dan moet je de prijs met veel mensen delen.

2 a Een loterij is een simultaan spel: iedereen beslist gelijktijdig (= in dezelfde periode voorafgaand aan de trekking) over deelname, zonder precies te weten hoeveel mensen deelnemen nemen en hun kansen liggen.b Een andere manier om te bestuderen hoe mensen beslissingen nemen kan door het doen van onderzoek over de manier waarop mensen beslissen. Ook enquêtes kunnen vooraf al een beeld geven hoe mensen uiteindelijk gaan beslissen.

3 a Een voordeel van de aanname dat mensen rationeel beslissen is dat het gedrag daarmee min of meer voorspelbaar wordt (al kunnen mensen nog steeds verschillende motieven hebben).

4 a Ze moeten allebei tegelijkertijd een beslissing nemen. √ De beslissing van de een is los van de ander maar heeft wel gevolgen voor de ander. √ Het is een eenmalige beslissing. √ Ze beschikken over dezelfde informatie. √ Ze kiezen voor hun eigen belang (dit is een aanname). √ Het is een keuze uit twee alternatieven. √ Ze kunnen niet overleggen. √b Eigen antwoord. Waarschijnlijk bekennen, omdat dit de dominante strategie is.c Er is geen verschil in uitkomsten en situatie tussen Jesse en Finn. Het dilemma kenmerkt zich door twee partijen die dezelfde beslissing moeten nemen en in gelijke mate van elkaar afhankelijk zijn.

5 a Als Jesse bekent, dan kan Finn het beste ook bekennen. Dat kost hem 3 jaar, niet bekennen kost hem 5 jaar.b Als Jesse niet bekent, dan kan Finn dan het beste bekennen. Dan gaat hij vrijuit, niet bekennen kost hem 1 jaar.c Als Finn bekent, dan kan Jesse het beste ook bekennen. Dat kost hem 3 jaar, niet bekennen kost hem 5 jaar.d Als Finn niet bekent, dan kan Jesse het beste ook bekennen. Dan gaat hij vrijuit, niet bekennen kost hem 1 jaar.

FinnBekennen Niet bekennen

Jesse Bekennen (3 jaar, 3 jaar) (Vrij, 5 jaar)Niet bekennen (5 jaar, Vrij) (1 jaar, 1 jaar)

6 a Als ze niet het risico willen lopen de maximale straf te krijgen, dan zullen ze bekennen, ook al missen ze dan tevens de kans om er met 1 jaar af te komen. Ongeacht de uitkomst van de keuze van de ander, kunnen ze het beste bekennen.

© Noordhoff Uitgevers bv1


b Dat is voor beide spelers een onafhankelijke goede keus, maar het is niet de optimale keus. De optimale keus - beiden niet bekennen - vraagt om vertrouwen en dat is lastig bij dit soort dilemma, opnieuw kiezen kan niet en onderhandelen of samenwerken evenmin. Bovendien is bij een simultaan spel maar één keer een keuze mogelijk en geen ruimte voor onderhandelen.

7 a Jesse en Finn kunnen voor beide tot een optimaler resultaat komen, als ze elkaar vertrouwen en zouden kunnen overleggen. Dan zouden ze tot de voor hen beiden gunstige uitkomst van 1 jaar kunnen komen door allebei niet te bekennen.b Er moet sprake zijn van een simultaan spel. Als ze kunnen overleggen, is het in mindere mate een simultaan spel. Ze kiezen niet onafhankelijk voor hun eigen belang, maar voor het gezamenlijk belang - en daarin zit ook een afhankelijkheid.

8 Eigen voorbeeld: Er zijn veel voorbeelden van (spel)situaties met een niet-optimale uitkomst, waarbij meer dan twee partijen deelnemen (prijsverhogingen/verlagingen), wel/niet adverteren, dringen bij de ingang of de bagageband, auto of trein. In de meeste situaties is wel overleg mogelijk. Het is dan geen simultaan spel.

9 a De opbrengstenmaxtrix zegt het volgende: Treden ze op in Amsterdam dan verdient Nils € 350 en Kars € 250. Als ze in Rotterdam optreden, dan houdt Nils daar € 275 aan over en Kars € 325. b Dit is geen gevangenendilemma. Er is geen evenwichtsuitkomst. Een aantal voorwaarden zou je van toepassing kunnen verklaren (ze moeten allebei beslissen, ze maken een keuze uit twee alternatieven en de beslissing van de ander is voorwaardelijk voor de uitkomst), maar ze kunnen overleggen, het is geen eenmalige beslissing, er is geen optreden als een van beiden niet meedoet.c Het gevangenendilemma als model zoals gebruikt in de voorbeelden in deze paragraaf komt niet zo vaak voor, omdat de voorwaarden nogal strikt zijn. Het helpt meer bij het inzichtelijk maken van het dilemma en een niet-optimale uitkomst, dan bij het oplossen van een praktisch probleem. De belangrijkste aannamen die daarbij theorie en praktijk uit elkaar drijven zijn: je kunt niet met elkaar overleggen, er zijn twee partijen met een keuze uit twee mogelijkheden, de beslissingen zijn altijd rationeel.



Integratieopdrachten

10 a De opbrengstenmatrix zegt het volgende: Als kledingwinkel A de uitverkoop een week vervroegd, is de winst € 72.000 als kledingwinkel B dat ook doet en € 100.000 als kledingwinkel B de uitverkoop niet vervroegd. Kiest kledingwinkel A om de uitverkoop niet te vervroegen, dan is de winst € 48.000 als kledingwinkel B de uitverkoop wel vervroegd en € 80.000 als kledingwinkel B ook de uitverkoop niet vervroegd. b

Kledingwinkel BWeek eerder

Normale uitverkoop

Kledingwinkel AWeek eerder

(€ 72.000, € 90.000) (€ 100.000, € 60.000)

Normale uitverkoop

(€ 48.000, € 125.000) (€ 80.000, € 100.000)

c Het individuele belang is het beste gediend met een vervroeging van de uitverkoop als de concurrent dat niet doet. Maar ook als de concurrent dat wel doet, zal de - onafhankelijke - keuze zijn om vervroegd uitverkoop te houden (zie tabel).d Een reden om de uitverkoop niet te vervroegen kan zijn dat de uitkomst dan voor hen samen hoger is - en hoger dan wanneer ze beiden of ieder voor zich een week vervroegen. De uitkomst van het spel is: (€ 72.000, € 90.000). Als ze samenwerken is de uitkomst: (€ 80.000, € 100.000).e Voor de uitkomsten van de keuze maakt het op zich niet uit dat winkel B altijd een hogere winst heeft dan winkel A. De verschillen zijn procentueel vrijwel gelijk.f Het heeft kenmerken van een simultaan spel, ze moeten ongeveer tegelijkertijd beslissen en zijn afhankelijk van de ander. Anderzijds is overleg wel mogelijk en zullen ze mogelijk niet over dezelfde informatie beschikken (de winst van de andere winkel kennen ze waarschijnlijk niet precies).

11 a De omcirkelde bedragen, als je uitgaat van een evenwichtsuitkomst voor Karima en Kim, betekenen het volgende: Als Karima ervan uitgaat dat Kim kiest voor de gouden bal, dan kiest ze ook de gouden bal, want dat levert meer op. Kiest Kim voor altijd prijs, dan zal Karima ook voor de gouden bal kiezen, want dan heeft ze de hoofdprijs! Als Karima onafhankelijk van de keuze van Kim kiest, dan is ze het beste af met de gouden bal: altijd prijs! Dit is in de tabel aangegeven met de blauwe cirkels. Voor Kim geldt hetzelfde. Die voorkeuren zijn groen omcirkeld. Het is de evenwichtsuitkomst.b De keuze verandert niet als het bedrag verandert, maar tussen € 10 en € 10.000 blijft. Dan zullen de voorkeuren die in de opbrengstenmatrix staan blijven gelden.c Als het vriendinnen zijn, dan kunnen ze afspreken om allebei te kiezen voor altijd prijs. Of van tevoren af te spreken dat ze de prijs delen als een van beiden de hoofdprijs wint. In geld maakt het niet uit als ze beiden die afspraak nakomen. Ga je uit van samenwerken, dan moeten ze ook zorgen dat ze juist niet allebei gouden bal kiezen. Het blijft wel een kwestie van vertrouwen!d De prijs bij 'altijd prijs' is nu € 5.000 (per persoon). Als dat hoger wordt, zijn ze samen beter af als ze deze keuze maken (als ze bijvoorbeeld hebben afgesproken van dit bedrag samen op vakantie te gaan, dan hebben ze in totaal meer geld). Is het bedrag lager dan € 5.000, dan wordt de totale opbrengst lager als ze die delen en kunnen ze beter kiezen voor de variant 'de een kiest 'gouden bal' en de ander 'altijd prijs'.



Herhalingsopgaven

1 De stelling: 'De speltheorie geeft een verklaring voor niet-optimale uitkomsten bij een gevangenendilemma’ is juist, bij de aanname dat er rationele beslissingen worden genomen. En verder moeten twee partijen allebei een beslissing nemen; de beslissing van de een heeft invloed op de beslissing van de ander; het is een eenmalige beslissing; de partijen beschikken over dezelfde informatie; ze kiezen voor hun eigen belang; ze moeten kiezen uit twee alternatieven; ze kunnen niet overleggen: het is een simultaan spel. Naast een niet-optimale uitkomst, is ook een suboptimale uitkomst mogelijk. Een van beide komt er dan beter uit en de ander slechter. 2 Een nadeel van de aanname dat mensen rationeel beslissen is dat er geen rekening wordt gehouden met emoties die vaak een rol spelen bij beslissingen.

3 a Krant B

Wervingsactie Geen wervingsactieKrant A Wervingsactie (-€ 50, € 0) (€ 3.500, € 250)

Geen wervingsactie (-€ 500, € 2.500) (€ 500, € 750)b Wat de kranten gaan doen is verschillend (zie matrix). Krant A heeft een dominante strategie en gaat onafhankelijk van de keuze van B altijd werven. Krant B heeft geen dominante strategie en kiest afhankelijk van de keuze van A een strategie. c Er is geen sprake van een gevangenendilemma omdat niet beide spelers een dominante strategie hebben. Aan die eis is niet voldaan.

Verrijkingsopdrachten

1 Eigen uitwerking

2 Eigen uitwerking



1.2 Strategie in een prijzenoorlog

Opdrachten

12 a De situatie is een voorbeeld van een gevangenendilemma. Er is voldaan aan de voorwaarden van een situatie waarin twee partijen een keuze hebben uit twee mogelijkheden. Gelijktijdig en eenmalig kiezen en niet overleggen zijn aanvullende voorwaarden. Het is mogelijk dat ze overleggen. Wel is het de vraag of ze elkaar voldoende vertrouwen om samen tot een betere uitkomst te komen voor beiden. Eenzijdig afwijken van de keuze om mee te doen, levert een lagere opbrengst op wanneer ze vasthouden aan de dominante strategie en niet overleggen. Het is een niet nul-som-spel.b De dominante strategie heeft als gevolg dat ze beide deelnemen aan de kortingsactie. De beste keuze voor beiden - allebei niet deelnemen aan de kortingsactie - komt er niet uit wanneer ze een dominante strategie gebruiken. Het dilemma heeft een niet-optimale uitkomst.

13 a De totale opbrengst is het hoogst wanneer ze beiden niet meedoen: € 3.760. De andere uitkomsten zijn: beiden doen mee: € 3.345; T doet mee en S niet: € 3.195; S doet mee en T niet: € 3.396. b Eigen antwoord. Mogelijke elementen: bespreken, verleiden tot, dreigen, belofte doen (zonder deze uiteindelijk na te komen).

14 a Bij prijsafspraak: 125 × (€ 1.250 – € 750) = € 62.500Zonder prijsafspraak krijgt degene die de prijs met een tientje heeft verlaagd: 250 × (€ 1.240 – € 750) = € 122.500. De ander heeft een verlies van 125 × € 750 = € 93.750 (de kosten voor het maken van de drones)

Opbrengstenmatrixdrone-makers

Maker 2Meedoen met prijsafspraak Afzien van prijsafspraak

Maker 1 Meedoen met prijsafspraak

(€ 62.500, € 62.500) (-€ 93.750, € 122.500)

Afzien van prijsafspraak

(€ 122.500, -€ 93.750) (€ 0, € 0)

b Het is een niet nul-som spel omdat: prijsafspraken maken samen € 125.000 op (2 × € 62.500) oplevert. Kiest een van beiden voor het schenden van de prijsafspraak dan is de totale opbrengst € 122.500 – € 93.750 = € 28.750. De gezamenlijke opbrengst is hoger door de prijsafspraak. Als je de uitkomsten bij elkaar optelt krijg je altijd dezelfde opbrengst, dat is bij een nul-som spel wel het geval.c Als ze om beurten een tientje van de prijs afhalen om hun marktaandeel terug te winnen, dan zal dat de (totale) opbrengst steeds lager wordt, totdat ze allebei verkopen voor € 750 en er voor beiden niets meer te verdienen is.

15 In een oligopolie is er een beperkt aantal aanbieders (oligo komt uit Grieks en betekent weinig), die elkaar gebruikelijk scherp in de gaten houden. Een prijsdaling van de ene aanbieder leidt al snel tot een gelijke reactie bij de andere producenten. Binnen de kortste keren heb je een prijzenoorlog. Het is niet altijd de verstandigste tactiek. De lagere prijzen verlagen de marktwinst. Alleen als er concurrenten moeten stoppen kan het weer marktaandeel en winst opleveren.

16 a 'De prijzenoorlog moet nog beginnen.' Argument voor: Er zijn prijsveranderingen en de concurrenten volgen elkaar met prijsveranderingen (meer data voor minder geld). Argument tegen: De aangekondigde veranderingen lijken geen grote veranderingen ten opzichte van de huidige situatie. Er is wel concurrentie, maar geen 'oorlog'.b Het belang van een telecomaanbieder om een eigen netwerk te hebben, is dat de aanbieder niet meer afhankelijk van een andere aanbieder als het gaat om service, betrouwbaarheid en storingen.



c Een mogelijk nadelig gevolg van de prijzenoorlog in de telecommarkt voor consumenten is dat de service minder kan worden, vanwege de prijsverlaging. Het is moeilijker om de beste provider te kiezen, omdat de prijzen steeds anders zijn (en er mogelijk onzichtbare kosten zijn). Een voordelig gevolg voor consumenten van de prijzenoorlog is de lagere prijzen.

17 Nadelen voor aanbieders die met elkaar een prijzenoorlog aangaan, zijn: Het marktaandeel kan onder druk komen te staan als je als aanbieder niet meedoet aan de prijsverlagingen. De marge kan lager worden - en daarmee de winst, die eventueel zelfs kan veranderen in een verlies. Het is lastiger om de kwaliteit en het serviceniveau te handhaven. De consument wil vaker en sneller overstappen.


18 a Als je iets wilt weten over de prijsverandering is het nuttig om de hoogte van de inflatie te weten, omdat de inflatie invloed heeft op de prijs/het prijsniveau. Door inflatie stijgen de (gemiddelde) prijzen in de loop van de tijd. Het is nuttig om de inflatie te weten, omdat je dan weet hoe de prijzen gemiddeld veranderen. Maar kennelijk verandert de prijs voor ijs niet gemiddeld (met de inflatie mee), maar gaat die prijsontwikkeling omlaag.b Het verband tussen de supermarktoorlog en de prijzen van ijs is, dat toen de supermarktoorlog begon de ijsprijzen daalden. Dat kan een reden zijn aan te nemen dat er een samenhang is (oorzaak supermarktoorlog, gevolg lagere ijsprijzen in de supermarkt). Een argument tegen deze redenering is het doorgaan van de prijsverlaging van ijs na de supermarktoorlog (geen verband tussen supermarktoorlog en de prijs van ijs).c De supermarkten verhoogden na de prijzenoorlog de prijzen weer, mogelijk omdat ze de prijzen zover verlaagd hadden dat hun voortbestaan op het spel stond (te lage winsten). Of de prijzenoorlog heeft effect gehad en er zijn bedrijven gesneuveld (failliet gegaan). Het aantal concurrenten is afgenomen. De overgebleven bedrijven zullen de prijzen dan weer kunnen verhogen.d Ja, er zou sprake kunnen zijn van een prijzenoorlog tussen ijsverkopers/ijsproducenten, omdat de ijsprijzen na de prijzenoorlog van de supermarkten zijn blijven dalen. De prijsdaling kan veroorzaakt zijn door een prijzenoorlog van de ijsverkopers/ijsproducenten waardoor de supermarkten ijs goedkoper in kunnen kopen.

19 a Supermarktexperts stellen dat de andere supermarkten wel móeten volgen, omdat als een van de concurrenten de prijs verlaagt en anderen doen dat niet, dan raken ze mogelijk klanten kwijt en verliezen marktaandeel.b Bij het starten van een prijzenoorlog lopen ze het risico om omzet en/of winst te verliezen, als de marges door de prijsverlagingen minder worden en als dat niet gecompenseerd wordt door een verhoging van de afzet. Ze lopen ook nog het risico marktaandeel te verliezen, ondanks verlagingen.c Feitelijk weet je niet of er een supermarktoorlog gaande is. Maar je kunt mogelijk merken dat concurrenten vooral op de lage prijzen wijzen en hun onderlinge concurrentie daarop concentreren. Als de prijzen weer hoger zijn, weet je zeker dat de supermarktoorlog voorbij is.d Door de opmerking, lijkt het voor concurrenten en klanten op een tweestrijd tussen AH en Lidl. Voor de concurrenten is het voordelig om dat idee zo te laten. In de praktijk was het effect dat de strijd vooral tussen Lidl en AH ging en dat de anderen wel een beetje de prijs verlaagden, maar ze verlaagden de prijzen niet heel sterk.



Herhalingsopgaven

1 a De dominante strategie is de strategie die ze altijd volgen ongeacht de keuze van de ander. Beiden kiezen elke keer voor: open. Dat is de dominante strategie.Opbrengstenmatrix (winst) Lunchroom B

Niet open OpenLunchroom A Niet open (€ 100.000, € 100.000) (€ 70.000, € 100.000)

Open (€ 110.000, € 70.000) (€ 80.000, € 80.000)b De uitkomst is een niet-optimale uitkomst. Als Lunchroom A niet open is, maakt het voor lunchroom B niet uit om wel of niet open te zijn (omzet blijft € 100.000), maar als lunchroom A open is, is het voor lunchroom B verstandiger om ook open te gaan. De dominante strategie zal daarom waarschijnlijk zijn om open te gaan. c De lagere winst als de lunchrooms alle zondagen open zijn, kan komen doordat er meer kosten zijn voor bijvoorbeeld: personeel, elektra en verwarming.

2 a Het waarschijnlijke doel van de prijzenoorlog is het verkrijgen van een groter marktaandeel (en een achterliggend doel kan zijn meer omzet/winst, of een betere onderhandelingspositie met ziekenhuizen).b 'Consumenten worden beter van deze prijzenslag’.Argument voor: Als consumenten een lagere prijs betalen, is dat beter voor de portemonnee. Argument tegen: Een minder goede zorg of minder keuze in de zorg, is geen verbetering voor de consument.c De grafiek met de marktaandelen geeft geen aanleiding om te denken dat een prijzenoorlog zinvol is voor de grote aanbieders van zorgverzekeringen. Door de prijzenoorlog dalen de opbrengsten van de zorgverzekeraars. Dat door de prijzenoorlog een of meerdere grote zorgaanbieders marktaandeel zal winnen is onwaarschijnlijk, omdat de andere grote zorgverzekeraars een eventueel verlies van marktaandeel zullen proberen te voorkomen. De prijzenoorlog kan wel tot gevolg hebben dat de kleine zorgaanbieders van de markt verdwijnen. Hiervan zouden de grote zorgaanbieders (een klein beetje) kunnen profiterend Ja dit is een gevangenendilemma (maar wel met meer partijen, dus strikt genomen voldoet de beschrijving niet). Kenmerkend voor een gevangenendilemma is dat partijen niet voor de optimale oplossing (geen prijzenoorlog) kiezen.

Verrijkingsopdracht

1 a t/m f Eigen uitwerking.



1.3 Onderhandelen en samenwerken

20 a Voor de stelling 'Exactitudes ontstaan door sociale normen': Mensen willen bij een bepaalde groep horen en laten dat zien met hun kleding(keuze). Een reeks foto's van meisjes die er hetzelfde uitzien, heeft te maken met de sociale norm dat je niet teveel wilt afwijken van je groep/leeftijd of klasgenoten. Daarom zien ze er zo'n beetje hetzelfde uit. Tegen de stelling 'Exactitudes ontstaan door sociale normen': de winkeliers bepalen wat in de mode is en de keus is vaak beperkt tot bepaalde mode: dat is waaruit de meisjes kiezen. b Eigen antwoord. Voorbeelduitwerking: Je gaat bijvoorbeeld naar een bepaalde supermarkt / drinkt een bepaald drankje / gaat naar een bepaald evenement, omdat iedereen die je kent daar ook heen gaat. Sociale normen kunnen een rol spelen bij het wel of niet volgen van de mode, de hoeveelheid geld die mensen in een bepaalde groep aan kleding uitgeven en de regelmaat waarmee mensen nieuwe kleding kopen.c Ze willen meedoen met de mode en hebben daar de nadelen op lange termijn voor over, omdat ze voor elkaar niet onder willen doen. Dit is het gevolg van sociale normen om bij de groep te willen horen met bepaalde kleding. Mogelijk als ze erover praten, kopen ze een goedkopere jas of gaan eerst sparen (of delen een jas).

21 a Eigen antwoord. Het antwoord moet aansluiten bij de sociale norm die je verwacht (of juist niet) en de vraag welke andere keuzeaspecten mogelijk een rol spelen (voorkeuren, budget, verkrijgbaarheid alternatieven)b Eigen antwoord. Voorbeelduitwerking. Als iedereen op zijn beurt wacht is de wachttijd gemiddeld het kortst. Als er mensen voordringen, zijn zij sneller aan de beurt en moeten anderen langer wachten. In het algemeen is de sociale norm dat je achteraan aansluit. Vaak letten mensen aan de kassa er ook op dat iedereen 'gelijk' behandeld wordt. Dat dit niet gebeurt, kan komen, omdat de vrouw een 'betere klant' is en daarom sneller wordt geholpen, of dat mensen vinden dat jongeren wel even kunnen wachten, omdat ze misschien meer tijd hebben. Of je dat terecht vindt, is dan weer afhankelijk van je eigen sociale normen.

22 a De strategie die ze altijd kiezen ongeacht de keuze van de ander is: niet meedoen. Dat is de dominante strategie.

Opbrengstenmatrix Bedrijf BNiet meedoen Meedoen

Bedrijf ANiet meedoen (€ 0, € 0) (€ 7.500, -€ 2.500)

Meedoen (-€ 2.500, € 7.500) (€ 2.500, € 2.500)Bedrijven zullen dus niet investeren in de zonnebloem als ze niet overleggen of onderhandelen.b Door samen te werken kunnen ze tot de conclusie komen, dat de investering wel de moeite waard is wanneer ze beiden/allemaal meedoen.c De spelbreker heeft zelf geen kosten, maar profiteert wel van het verbeterde imago en een verhoogde omzet. Mogelijk krijgt hij wel problemen met zijn buurbedrijven in de vorm van ruzie of nadelige effecten als in de toekomst samenwerking nodig is.d Voorbeelden van normen zodat er geen spelbrekers zijn, zijn: je laat je 'buurbedrijf' niet opdraaien voor de kosten; een betrouwbare zakenpartner zijn; duurzaamheid moet waargemaakt worden met daden; als je niet meedoet, heeft dat mogelijk nadelige gevolgen voor de samenwerking op het bedrijvenpark (bijvoorbeeld beveiliging of overleg met de gemeente)

23 Een argument om toch een contract op te stellen is dat dan de afspraken zijn vastgelegd en er later op teruggevallen kan worden, ook wanneer andere mensen van de organisaties de afspraken willen weten.

24 a Afspraken die je niet schriftelijk wil vastleggen zijn: geheime afspraken (buiten de wet, maar ook bijvoorbeeld afspraken die niet bij een concurrent terecht mogen komen). Die kun je beter niet vastleggen. Iemand kan het als een vorm van wantrouwen opvatten als een afspraak vastgelegd moet worden. Het kan gebruik zijn om afspraken pas helemaal aan het eind van een samenwerking vast te leggen.



b Eigen antwoord. Over het algemeen wordt meer waarde gehecht aan een schriftelijk contract, maar het ligt ook sterk aan de branche en het vertrouwen tussen de betrokken partijen. Een mondelinge afspraak met meerdere getuigen staat (bijna) gelijk aan een schriftelijke afspraak.

25 a Ja dit is een gevangenendilemma: keuze uit twee met niet-optimale uitkomst bij dominante strategie. Als hij het idee niet vertelt, kan de ontwikkelaar niet weten of hij de geschikte persoon is. In wantrouwen volgt waarschijnlijk een niet-optimale uitkomst.b Redenen om toch eerst het idee te bespreken: elkaar vertrouwen geven, beter zicht op een goede uitkomst en realistische kijk op de mogelijkheden om er winst mee te maken, betere mogelijkheden om de juiste mensen bij elkaar te brengen.c Eigen antwoord. Ligt aan de mensen en de situatie. Als er geen vertrouwen is, dan is het de vraag of een contract gaat helpen. Een contract opstellen kan ook het bewijs zijn dat de andere partij je niet vertrouwd.

26 a De zin: '... dit is vaak niet rendabel' slaat op financieel rendabel; de investering terugverdienen doordat je minder uitgaven hebt voor energiekosten. De 'terugverdientijd' is hier te lang om je geld hierin rendabel te investeren.b Sommige particulieren zetten toch kleine windmolens neer omdat ze het belangrijk vinden om duurzaam te zijn, ook al kost dat geld. Ze redeneren wellicht niet vanuit rendabel voor de portemonnee, maar rendabel voor het milieu (minder uitstoot en minder verbruik van fossiele brandstof)c Het maakt uit waar je woont. Aan de kust is de opbrengst hoger dan meer in het binnenland, omdat de 'windopbrengst' in het binnenland lager is; het waait er minder vaak en minder hard.

27 De keuze voor een energiemaatschappij die stroom levert van windmolens is een vorm van zelfbinding. De consument kiest voor een vorm van duurzame energie, terwijl hij evengoed anders opgewekte energie zou kunnen kopen. De consument geeft daarmee al aan te kiezen voor duurzame energie, zonder te weten of andere consumenten dat ook zullen doen.

28 a Er kunnen allerlei redenen zijn om je niets van zelfbinding aan te trekken. Meest logisch is dat het gunstiger is om niet mee te doen, dan om wel mee te doen. Het individuele belang is dan kennelijk groter. Dat zal ook afhangen van de situatie en de afweging die iemand maakt.b Eigen mening, waarin duidelijk de afweging tussen eigen/individueel en overstijgend belang naar voren komt.

29 a Beide hebben verzonken kosten. Ze hebben tijd geïnvesteerd in het voorbereiden van een samenwerking of een gezamenlijke training. Deze kosten zijn vooraf gemaakt en kunnen nu de samenwerking niet doorgaat, niet meer teruggedraaid worden.b Verzonken kosten die er in deze case zouden kunnen meespelen, zijn in ieder geval de tijd die beiden hebben besteed. Maar ook de kennis die is gedeeld.c Als een van beiden de samenwerking oppakt met een andere samenwerkingspartner, kan dat zonder gevolgen zijn als er voldoende werk is voor beide adviseurs. Ze kunnen elkaar (heviger) concurrentie aandoen omdat ze meer van elkaars werkwijze op de hoogte zijn. Ze kunnen het als verraad voelen als de ander het vertrouwen van het delen van informatie en contacten gebruikt voor een andere samenwerking.d Tijd besteden aan netwerkbijeenkomsten is geen vorm van verzonken kosten. Het bezoeken van netwerkbijeenkomsten heeft misschien wel het doel om samenwerking aan te gaan en samenwerkingspartners te vinden, maar de tijdsinvestering is niet gedaan vanuit een samenwerking. Die tijdsinvestering noem je daarom geen verzonken kosten.

30 aOpbrengstenmatrix Joe

IJshockey BioscoopfilmMarilyn IJshockey (1, 2) (0, 0)

Bioscoopfilm

(0, 0) (2, 1)

Conclusie: Er ontstaat een patstelling; beiden willen ze samen zijn, maar liever hun eigen voorkeuractiviteit doen. Er ontstaan twee evenwichten en geen dominante strategie.b Conclusie: Door de investering van Joe wordt het waarschijnlijk de ijshockeywedstrijd.



Opbrengstenmatrix JoeIJshockey (+1) Bioscoopfilm (-1)

Marilyn IJshockey (1, 3) (0, -1)Bioscoopfilm

(0, 1) (2, 0)

c Joe heeft verzonken kosten als ze niet naar de ijshockeywedstrijd gaan. Zijn investering is dan niets meer waard en waarschijnlijk verspeelt hij in dat geval ook krediet in zijn relatie, omdat het mogelijk niet op prijs wordt gesteld door Marilyn dat hij haar met de investering voor het blok heeft gezet. Dit probleem heeft in de speltheorie de noemer 'battle of the sexes'. Bij een volgende vergelijkbare situatie speelt de keuze die nu gemaakt wordt weer een rol.

31 a Ja, er zijn verzonken kosten. De dure wetenschappelijke artikelen zijn gekocht en betaald en kunnen niet meer teruggestuurd worden als de artikelen niet voor het werkstuk gebruikt worden.b Er kan sprake zijn van een speciale norm. Mogelijk dat de twee die tot nu toe minder hebben gedaan, zich verplicht voelen om een stapje harder te lopen. Mogelijk ook dat ze denken dat ze dat niet hoeven te doen, omdat het door het harde werken van een van de drie toch een goed werkstuk zal worden.c Er is sprake van zelfbinding, omdat degene die een paar dure artikelen koopt dat waarschijnlijk doet in de hoop dat de anderen ook zullen investeren in het werkstuk.


32 a Het contract bestaat uit afspraken die er zijn voor degenen die een bijdrage voor Wikipedia leveren. De teksten worden beoordeeld en geredigeerd als dat nodig is. De meeste schrijvers zullen zich houden aan het contract en een passende inhoud leveren. Dat heeft ook te maken met sociale normen. Het schrijven voor Wikipedia is van zichzelf al een soort zelfbinding, omdat je meeschrijft aan een vrij toegankelijke encyclopedie, op vrijwillige basis zonder directe tegenprestatie. Daarnaast zal er een vorm van zelfbinding zijn als het gaat om de inhoud: de meesten zullen geen reclameboodschappen of niet-passende inhoud aanbieden - ook omdat ze weten dat het dan mogelijk niet geplaatst wordt.b Eigen mening (zie ook bij a). Dat het advertentievrij is, zal ervoor zorgen dat meer mensen het als een onafhankelijke en betrouwbare bron zien.c Er zijn verzonken kosten. Je hebt er tijd in gestoken, ongeacht of het artikel geplaatst wordt. d Eigen antwoord. Tijd en geld kunnen uitwisselbaar zijn. Ga in je toelichting in op de waarde van tijd en/of geld en het doel om mee te schrijven aan een vrij toegankelijke informatiebron (waar je ook gebruik van kunt maken als je geen bijdrage levert - meeliften).

33 a Reputatie van het bedrijf Volkswagen, reputatie van de directeur die wel zijn excuses aanbood, maar toch moest opstappen en reputatie van Duitsland als autofabricerend land ('made in Germany')b Voorbeelden van normen: Je bent eerlijk tegen je kopers, je levert een degelijk product, je rommelt niet met de milieuwetten.c Voorbeeldantwoord: Volkswagenrijders zijn mogelijk minder verontwaardigd, omdat ze goede ervaringen met de auto/fabrikant of dealer hebben of juist meer verontwaardigd, omdat ze zich genomen voelen door iemand die ze vertrouwden.d Voorbeelden van verzonken kosten van deze samenwerking kunnen zijn: tijd die al in de samenwerking gestoken was, afspraken over het onderhoud of de levering, opslaan van de auto's op een andere plek.e Zorgen dat de auto's op heel korte termijn wel aan de eisen voldoen, of zelfs nog aan striktere eisen, korting voor klanten, informatie verschaffen over stappen die genomen zullen worden.



Herhalingsopgaven

1 a Voorbeeld van een afspraak die je alleen kunt maken wanneer je een contract opstelt en een handtekening zet: huwelijk, arbeidsovereenkomst, aankoop onroerend goed.b Een goede reden voor een samenwerkingsovereenkomst - geredeneerd vanuit de opbrengstenmatrix is, als de gezamenlijke opbrengst hoger is als gekozen wordt voor samenwerking.

2 a In de opbrengstenmatrix de winstcijfers invullen.Opbrengstenmatrix (winst) Fitnesscentrum Y

Niet open OpenFitnesscentrum

ZNiet open

(€ 500.000, € 495.000) (€ 345.000, € 595.000)

Open (€ 467.000, € 405.000) (€ 380.000, € 480.000)b De niet-optimale uitkomst bij dit dilemma is als de spelers hun dominante strategie volgen: open gaan. Dit levert voor beiden een lagere winst op dan wanneer ze beiden niet open zouden gaan.c Of de eigenaren afzonderlijk of samen eigenlijk zo'n opbrengstenmatrix opstellen, afhankelijk van de vraag of ze de informatie willen delen. Cijfers blijven een schatting en zijn op basis van hun ervaring meer of minder nauwkeurig. Onzekerheden die een rol kunnen spelen bij de betrouwbaarheid van de cijfers: Ze weten waarschijnlijk niet of er 's nachts mensen daadwerkelijk zullen komen en wat mensen daarvoor willen betalen en wat het kost om personeel te krijgen dat dit wil doen.d Eigen antwoord. Of deze oplossing werkt, hangt erg af van de situatie: willen klanten dat, is het voldoende duidelijk wie wanneer open is, etc.

3 a Een reden voor de beide snackproducten om een samenwerking in de vorm van een fusie aan te gaan, kan zijn dat ze mogelijk efficiënter kunnen werken en gebruik kunnen maken van elkaars klanten, kennis en personeel. Door de fusie ontstaat er een grote speler met meer marktmacht.b NMa bekijkt of de concurrentie niet teveel beperkt wordt en de marktmacht van een van de aanbieders te hoog wordt. Zo worden consumenten beschermd tegen te hoge prijzen.c Argument voor toetsing: als je denkt dat minder concurrentie tot hoge prijzen of andere voor consumenten ongunstige situaties geldt, dan kan toetsing helpen. Argument tegen toetsing: met het oog op de continuïteit van bedrijven (ze willen kroketten blijven verkopen), kun je ook veronderstellen dat bedrijven zelf zullen zorgen dat hun klanten blijven kopen en dat ze ook zonder NMa hun prijzen niet te hoog maken. Als de prijzen te hoog worden, trekt dat bovendien concurrenten aan. d Verzonken kosten zijn: de tijd die het kost om de fusie voor te bereiden, de kosten voor marktonderzoeken, de kosten voor fusieadviseurs.e Een voorbeeld van zelfbinding zou kunnen zijn dat voor een fusie 'Van Dobben' niet meer wordt verkocht aan supermarkten - om alvast tegemoet te komen aan de eis van de mededingingsautoriteit. Dat kost omzet, maar geeft vertrouwen aan de samenwerkingspartner.

Verrijkingsopdracht

1 Eigen uitwerking.



1.4 De overheid en niet-optimale uitkomsten

34 a Door de gemeente lagere kosten worden verrekend in de prijs. Dan is er op zich geen sprake van een extern effect. Als de geuroverlast en overvolle bakken inderdaad horen bij deze maatregel, dan zijn dat wel externe negatieve effecten, want die zijn niet opgenomen in de prijs en zijn een onbedoeld neveneffect dat gevolgen heeft voor mensen die het besluit niet hebben genomen.b Sociale normen kennen een wisselwerking. Als je vindt dat je je afval hoort te scheiden omdat iedereen dat doet, dan doe je dat zelf ook. Of juist niet als de rest van de buurt het ook niet doet. Wat de buurtbewoners doen kan invloed hebben op hoe je er zelf mee omgaat.c Iemand die volgens de regels zijn afval scheidt, heeft evenveel hinder van stank, overvolle bakken en gebrek aan ruimte in de tuin voor de afvalcontainers als iemand die dat niet doet. Dat is kenmerkend voor externe effecten dat ze mensen onbedoeld bereiken.

35 a Voorbeeld positief extern effect: meegenieten van tuinen van anderen en zingende vogels die zich daarin bevinden. b Voorbeeld negatie extern effect: geluidsoverlast bij een vliegveld.

36 De ervaring van externe effecten kan per situatie verschillen. Bij de coöperatie zijn de bewoners mede-eigenaar. Ze zijn dan een betrokken partij en de effecten geen onbedoeld gevolg dat anderen raakt, maar zijn een bijkomstig gevolg van een eigen keuze. Als niet iedereen deelneemt, kunnen er wel omwonenden zijn voor wie de windmolen negatieve externe effecten heeft (geluidsoverlast, slagschaduw, uitzicht).

37 a negatieve externe effecten van roken: Schade aan de gezondheid van mensen die roken en die meeroken (kwaliteit van leven). Kosten voor de gezondheidszorg als gevolg van roken of meeroken. Luchtverontreiniging door roken. Kosten verslavingszorg, kosten van (overheids)programma's om mensen van het roken af te helpen, kosten van (medicijn)hulpmiddelen.b De overheid speelt met wetgeving in op sociale normen, omdat roken alleen in speciale ruimtes mag en niet in de horeca (waar het toch gezellig is). Het zorgt ervoor dat het minder aantrekkelijk wordt voor veel mensen om in die situaties te roken. Onder invloed van sociale normen roken mensen deels in hun vrije tijd en niet meer op het werk. Roken als 'stoer' kan niet meer worden gebruikt door het verbod op reclame.

38 Eigen antwoord. Voorbeelduitwerking. Rokers kiezen er zelf voor, dus daar kun je de tabaksindustrie niet verantwoordelijk voor stellen.

39 a Voorbeelden van maatschappelijke kosten door negatieve externe effecten, zijn: De kosten van het opruimen van afval op straat, reinigen van vervuilde bodem en lucht, geluidswal bij snelwegen.b Voorbeelden van wetten die negatieve externe effecten tegengaan, zijn: tabakswet, omgevingswet (milieu), afvalstoffenheffing, accijns op benzine en tabak.

40Collectief Individueel

Basisschool XElektriciteit XPolitie XRechtspraak X

41 a Of de overheid zorg draagt voor bepaalde collectieve goederen en in welke mate, wordt besloten door de overheid - in dit geval de gemeenteraad/college van B en W.b Eigen antwoord waaruit blijkt of je je verantwoordelijk voelt voor deze voorziening.



42 a Als het lukt om de straatlantaarns met crowd funding te financieren, is sprake van meeliftgedrag bij de weggebruikers. Niet iedere weggebruiker heeft aan de crowdfunding meegedaan. Iedereen die niet heeft meebetaald aan de lantaarns kan er ook gebruik van maken. b Als de gemeente kiest om geen geld te besteden aan straatverlichting op die plek, maar de straatverlichting komt er door de crowdfunding wel, dan is er geen sprake van meeliftgedrag. De gemeente als instituut maakt geen gebruik van het verlichte fietspad. Je zou kunnen spreken van meeliftgedrag als de gemeente doet alsof het een verdienste van de gemeente is dat die verlichting er is. c Argument voor stelling 'De gemeente is aansprakelijk voor ongevallen en geweld die plaatsvinden op plekken waar geen straatverlichting is.': de overheid heeft als belangrijkste taak om de burger te dienen en te beschermen. Argument tegen stelling 'De gemeente is aansprakelijk voor ongevallen en geweld die plaatsvinden op plekken waar geen straatverlichting is.': de overheid is niet verantwoordelijk voor door burgers gepleegde misdrijven of voor ongevallen.

43 Ja, het gebruik van de een niet ten koste gaat van het gebruik door de ander. Een straatlantaarn schijnt voor iedereen die door de straat komt; dat gaat niet ten koste van andere gebruikers.


44 a De CO2-uitstoot bij elektriciteitsopwekking is een extern effect, omdat de CO2 gevolgen heeft voor het klimaat die niet in rekening worden gebracht tijdens de productie en consumptie van elektriciteit.b 'Warme truiendag', huizen isoleren en zuinige LED-lampen, zijn oplossingen waarmee je het externe effect kunt verminderen. Maar het effect van die maatregelen is gering. Slechts 12,5% van het energieverbruik gebeurt in huishoudens.c Een molen voorziet in een kwart van de huishoudelijke behoefte, maar dit is slechts een achtste van de totale energiebehoefte die achter die mensen schuilgaat. Dus zijn er 4 molens nodig voor huishoudelijk gebruik en nog eens 28 voor het achterliggende energieverbruik. d De kans dat het dorp door 32 windmolens omringt wil worden is niet zo groot. De externe effecten (horizonbederf, geluidsoverlast) zijn dan niet acceptabel. De vermindering van de CO2 uitstoot is waarschijnlijk geen overwegend argument voor de bewoners.

45 a Ja, de kust is een collectief goed. Er is geen prijs gesteld op het individueel gebruik en de overheid hecht belang aan de publieke functie (zowel bescherming tegen de zee als recreëren) van de kust.b Bij het onderhoud van het kustgebied is sprake van een gevangenendilemma. Degenen met direct belang bij het onderhoud en degenen met indirect belang bij het onderhoud zijn beiden belastingbetalers (die uiteindelijk bijdragen). Als dit niet wordt georganiseerd door de overheid, dan zijn er waarschijnlijk onvoldoende mensen die meedoen om het onderhoud daadwerkelijk te kunnen uitvoeren.c Het economisch begrip van toepassing op het 'verrommelen van de kust', is: Negatieve externe effecten (tenminste in de ogen van een deel van de mensen).d Voordelen van de oplossing: De grond heeft een hoge waarde en zo hoeven belastingbetalers niet bij te dragen. Nadelen van de oplossing: de overheid heeft geen zeggenschap meer over deze grond (en de natuur en zeeweringswaarde), later zal toch opnieuw geld van de belastingbetaler nodig zijn als de inkomsten uit grond uitgegeven zijn.



Herhalingsopgaven

1 a De een ervaart de muziek als een welkome afwisseling en wordt daar blij van en de ander vindt het uitzonderlijk hinderlijk.b Eigen antwoord. Het bezoek wil gebruik maken van de wifi zonder betalen: dit is meeliftgedrag, maar wel redelijk gebruikelijk, ook omdat de kosten van medegebruik niet hoger worden. (er is al betaald).

2 a Het economische begrip voor milieuvervuiling die ontstaat bij de productie en het gebruik van auto's die niet betaald wordt door fabrikanten of automobilisten is: negatieve externe effecten.b De kosten van autorijden voor de gebruiker zijn lager dan de totale kosten van het autorijden. Sommige effecten van het gebruik (bv. opraken van grondstoffen, uitstoot van CO2) brengen kosten met zich mee die niet door de gebruiker worden betaald. c De overheid grijpt bijvoorbeeld in door: Het heffen van belastingen op het gebruik van grondstoffen en brandstoffen. Milieunormen voor de uitstoot van auto's.d Voorbeelduitwerking: Meeliftgedrag kan ontstaan wanneer automobilisten die niet meedoen, voordeel hebben van het feit dat er minder files zijn, omdat anderen wel meedoen aan de proef. Dit heeft negatieve externe effecten, omdat het beoogde resultaat (minder files en minder vertraging) daarmee teniet gedaan wordt.

3 a Een groot park aan de rand van de wijk is een collectief goed. Want het is een ruimte waar geen individuele prijs voor staat, maar die iedereen vrij mag gebruiken. De overheid neemt (het grootste deel van) de kosten op zich.b Argument voor meeliftgedrag: de gemeente waar deze mensen vandaan komen, hoeft niet te betalen voor het park. Argument geen meeliftgedrag: het park wordt betaald uit belastingmiddelen die iedere burger (naar inkomen/aankopen) moet geven. Ook de burgers uit andere gemeenten betalen mee.c Eigen antwoord. Het doet een beroep op sociale normen dat het niet hoort om het park te vervuilen.

Verrijkingsopdracht

1 Eigen uitwerking



Test jezelf

1 aBedragen × € 1000 B

Prijs verlagen Prijs handhavenA Prijs verlagen (400, 400) (700, 200)

Prijs handhaven (250, 650) (500, 480)

b Beide zullen de prijs verlagen. Ze kiezen beide voor hun dominante strategie. Hetgeen voor beiden tot een lagere winst leidt, een niet-optimale uitkomst.

2 a Beide kiezen voor hun dominante strategie, hun individuele belang ongeacht de keuze van de andere speler en verlagen de prijs. Deze uitkomst is niet-optimaal. Zouden beide de prijzen handhaven, dan zouden ze (beiden) een hogere winst hebben. b Sommen bij optellen van opbrengst van de partijen:Beide prijs verlagen: totaal € 800.000Beiden prijs niet verlagen: totaal € 980.000A prijs verlagen, B niet: totaal € 900.000B prijs verlagen, A niet: totaal € 950.000Opbrengsten verschillen en het is daarom een niet nul-som-spel. De grootste gezamenlijke opbrengst is te behalen wanneer ze beiden de prijs niet verlagen. c Ze hebben in ieder geval beiden belang bij een prijshandhaving. De ene supermarkt heeft iets meer te verliezen dan de andere.

3 Als ze prijsafspraken zouden willen maken (wat wettelijk niet mag!), dan is er de onzekerheid of de andere partij zich hieraan houdt en niet alsnog zijn prijzen zal verlagen.

4 a Het lijkt aantrekkelijk om met een kleine verlaging van de prijs, klanten en marktaandeel af te snoepen van de concurrent. Die zal dat echter niet toelaten en hetzelfde doen. Dat zorgt ervoor dat je in een slechtere situatie komt, dan de uitgangssituatie, waardoor je weinig anders kunt doen dan de prijs verder te verlagen als je op prijs wilt blijven concurreren, waardoor je in een prijzenoorlog belandt. Dat te stoppen is lastig, omdat als eerste stoppen met de verlagingen het risico inhoudt dat de concurrent blijft doorgaan en zijn marktaandeel kan vergroten ten koste van de supermarkt die met prijsverlagingen is gestopt.b Argument voor: Omdat je geen afspraken mag maken, is een prijsverlaging een van de middelen om te concurreren die overblijft om je opbrengst te verbeteren.Argument tegen: Je kunt op allerlei manieren concurreren. Dat je geen afspraken mag maken (en de markt verdelen), hoeft geen invloed te hebben op de keuze om wel of niet te concurreren met prijsverlagingen.

5Zuiver

collectief goedQuasi

collectief goedIndividueel

goedWetgeving X

Rijksmuseum XDeltawerken X

Madame Tussaud XFilmvoorstellingen X

Duinen XRechtspraak X

Tolbrug X



6 a Dijken bouwen en onderhouden is kostbaar, daarom is het van belang dat alle inwoners in Nederland eraan meebetalen, anders zou de dijk er niet komen. Er zijn te veel redenen om niet te betalen zowel als je boven als onder zeeniveau woont: waarom zou je betalen voor een dijk die je niet nodig hebt? Waarom zou je - als je onder zeeniveau woont - betalen voor een dijk als je niet weet of je buurman ook bijdraagt? b De overheid zorgt er voor dat iedereen meebetaalt aan de dijken door middel van: collectieve dwang (verplicht belasting betalen, waarmee de dijken worden gefinancierd).

7 a Er zijn negatieve externe effecten zoals CO2-uitstoot en uitstoot van roetdeeltjes (luchtvervuiling).b Dit zijn negatieve externe effecten, omdat de vervoerder wel gebruikt maakt van de fossiele energie om zijn vrachtwagens te kunnen gebruiken, maar niet alle kosten op zich neemt van de schade die de uitstoot veroorzaakt.c De externe effecten zullen afnemen doordat de auto zuiniger gaat rijden. Dat de investering zich niet direct terugverdient is een aanwijzing dat het om een beperkte afname van de uitstoot gaat (de auto wordt niet zo zuinig dat de kosten snel terugverdiend zijn).d Dit is geen spel volgens de speltheorie, omdat de uitkomst van de beslissing van de ene ondernemer geen gevolgen heeft voor de uitkomsten van de andere ondernemer.



Extra rekenen

1 a+bOpbrengstenmatrix (winst) Roy

Niet open op zondag Open op zondagBas Niet open op zondag (€ 15.000, € 14.850) (€ 10.350, € 17.850)

Open op zondag (€ 14.010, € 12.150) (€ 11.400, € 14.400)cSituatie Totale uitkomstBeiden zondag dicht € 15.000 + € 14.850 = € 29.850Alleen Bas zondag open € 14.010 + € 12.150 = € 26.160Alleen Roy zondag open € 10.350 + € 17.850 = € 28.200Beiden zondag open € 11.400 + € 14.400 = € 25.800

2 a+b NB In het leerboek staat een fout in de titels van de opbrengstentabel: ‘Niet open op zondag’ moet zijn ‘Meedoen’ en ‘Open op zondag’ moet zijn ‘Niet meedoen’. Dit is aangepast in de eerstvolgende bijdruk.Opbrengstenmatrix pretparken

AirdropsMeedoen Niet meedoen

Waterfun Meedoen (€ 74.200, € 116.100) (€ 103.880, € 63.250)Niet meedoen (€ 42.672, € 144.050) (€ 71.120, € 123.750)

cSituatie Totale uitkomstBeiden doen mee € 74.200 + € 116.100 = € 190.300Alleen Waterfun doet mee € 103.880 + € 63.250 = € 167.130Alleen Airdrops doet mee € 42.672 + € 144.050 = € 186.722Beiden doen niet mee € 71.120 + € 123.750 = € 194.870



Examenvoorbereiding

Opdracht 2 (opgave 2 vraag 110 en 11 havo examen 2014 1e tijdvak)

10 A = (0 ; 0)B = (−5 ; 15)C = (15 ; −5)D = (12 ; 12)

11Een voorbeeld van een juist antwoord is:Een antwoord waaruit blijkt dat de Europese Unie voor alle lidstaten één (generieke) belastingmaatregel kan nastreven/afdwingen, zodat alle lidstaten kiezen voor wel invoeren van een vliegbelasting (hetgeen de totale welvaartstoename in de lidstaten vergroot).

Opdracht 3 (Opgave 1 vraag 4 en 5 havo examen 2013 eerste tijdvak)

4 Een voorbeeld van een juist antwoord is:Een antwoord waaruit blijkt dat Ketting het tarief niet verhoogt, omdat ongeacht de keuze van Remkens, de winst voor Ketting hoger zal zijn dan bij wel verhogen (respectievelijk 14 tegen 12 als Remkens wel verhoogt en 10 tegen 6 als Remkens niet verhoogt).

5 JaUit de verklaring moet blijken dat als beide fietsverhuurders afspreken hun tarief te verhogen (met 1 euro) de winst per maand voor ieder € 12.000 zal zijn in plaats van € 10.000 / voor ieder € 2.000 hoger zal zijn.

Opdracht 4 (Opgave 1 vraag 1 en 2 havo examen 2012 2e tijdvak)

1 Een voorbeeld van een juist antwoord is:Een antwoord waaruit blijkt dat consumenten die gratis downloaden profiteren van het aanbod van muziek dat wordt ‘gefinancierd’ door de kopers van een cd/dvd.

2 Een voorbeeld van een juist antwoord is:Een antwoord waaruit blijkt dat het gratis downloaden leidt tot derving van inkomsten voor de muziekindustrie, hetgeen de winstperspectieven voor nieuwe muziektitels verslechtert.



Hoofstuk 2 Samenwerken is geen spelletje

2.1 Samenwerken op de arbeidsmarkt

1 Eigen antwoord. Denk aan de namen van beide partijen die het contract sluiten, het uurtarief, tijdsduur van het contract en wat de opdracht is.

2 Er zijn meerdere verklaringen waarom het aantal zzp’ers sterk toegenomen is: aan de ene kant de crisis waardoor veel werknemers hun vaste baan kwijtraakten en besloten voor zich zelf te beginnen. Anderzijds zijn er werkgevers die liever met zzp’ers een contract afsluiten dan werknemers in vaste dienst te nemen. De werkgevers lopen dan minder risico’s.

3Situatie Wie onderhandelt? Hoe kan je samenwerken?Je wilt uitgaan tot 5.00u. Jouw ouders vinden dat te laat

Jij met jouw ouders Door te komen tot een compromis

Het huis moet geschilderd door een vakman

Opdrachtgever en vakman

Als de opdrachtgever het huis al schuurt scheelt dat

Alle eindexamenleerlingen krijgen hetzelfde aandenken van de rector van school

Leverancier aandenken tot rector school

Komen tot een lagere prijs omdat er zo veel dezelfde artikelen worden gekocht

Een nieuwe auto kan worden afgeleverd met of zonder navigatiesysteem

Autoverkoper en autokoper

Overeenstemming bereiken over een prijs inclusief navigatiesysteem

4 Een individuele arbeidsovereenkomst geldt voor één specifieke werknemer en een werkgever. Een collectieve arbeidsovereenkomst geldt voor alle werkgevers en werknemers die onder de cao vallen. Een individuele arbeidsovereenkomst kan niet minder bieden voor de werknemer dan de collectieve arbeidsovereenkomst. 5 a Er is sprake van beperkte zelfbinding. De informatie uit de ledenraadpleging geeft de onderhandelaars inzicht in onderhandelingsruimte. De onderhandelingsruimte van de vakbond is vooraf bekend. De onderhandelaars van de vakbond zullen zich zoveel mogelijk aan de uitkomsten van de ledenraadpleging willen houden. b Het risico van een afwijkend onderhandelingsresultaat (ten opzichte van de wensen van de leden) is dat de vakbondsleden hun lidmaatschap opzeggen.

6 a De vakbonden eisen fatsoenlijke loonsverhoging, zeggenschap over werktijden en een betere behandeling en betaling van jongeren. Het gaat om de primaire arbeidsvoorwaarden.b Met een loonsverhoging met voldoende koopkracht, wil de vakbond dat de lonen minstens zoveel stijgen als de prijzen van producten zijn gestegen (de inflatie) omdat daarmee de koopkracht (= reële inkomen) van de werknemers gehandhaafd blijft.c Alleen een loonsverhoging eisen is niet voldoende, omdat de verhoging dan lager kan zijn dan de inflatie en de koopkracht van de werknemers dan daalt. De loonsverhoging moet in dat kader minimaal gelijk zijn aan de inflatie.d Eisen die werkgevers kunnen inbrengen zijn: de inzet van de werknemers of pas een uitkering bij ziekte na 3 dagen ziekte of inleveren van bonusvakantiedagen bij ziekte.

7 a Je hoeft geen lid te zijn om te profiteren van de onderhandelingen. Als er maar een vakbond is wordt er toch wel onderhandeld. De uitkomst van de onderhandelingen (cao) geldt voor iedereen, ook voor de niet leden van de vakbonden. b Dit gedrag heet meeliftgedrag (free rider)c Meeliftgedrag zou je kunnen voorkomen door het onderhandelingsresultaat alleen voor vakbondsleden te laten gelden.

8 a V&D wilde een loonoffer (werknemers leveren dan loon in) om zo te zorgen dat alle werknemers hun baan konden behouden. Door het loonoffer zou V&D lagere loonkosten hebben en zou het resultaat kunnen verbeteren (verlies verminderen).b

Werknemers



Wel loonoffer Geen loonofferV&D Wel ontslaan

Niet ontslaanc Het goede nieuws was dat de lonen niet werden gekort. Het slechte nieuws was dat er 400 mensen ontslagen werden. d Eigen antwoord. Misschien had V&D dan nog bestaan en was niet iedereen ontslagen.

9 Werkgevers willen graag meepraten aan de onderhandelingstafel omdat de financiële belangen veel groter zijn dan van een individuele werknemer en zullen dus lid zijn. Vaak is het niet de individuele werkgever die het lidmaatschapsgeld van de werkgeversvereniging betaalt maar het bedrijf. Werknemers moeten het lidmaatschapsgeld wel uit eigen zak betalen. Werknemers hoeven niet allemaal lid te zijn om toch een cao af te sluiten. Bovendien kunnen ze niet allemaal meepraten.

10 Eigen antwoord. Voor de stelling: Als meer werknemers lid zijn dan spreekt de vakbond namens meer werknemers en dat komt krachtiger over. Bij een staking krijgen ze meer mensen mee en ook dat werkt overtuigender. Daarnaast als meer werknemers lid zijn dan beschikt de vakbond over meer geld en kan betere deskundigen in schakelen om hen te helpen bij de onderhandelingen.

11 Gebeurtenis Loonruimte stijgt Loonruimte

daaltInflatie stijgt XRobots nemen het werk over XOlieprijs daalt XBanen worden verplaatst naar het buitenland

X

Loonruimte = stijging arbeidsproductiviteit + inflatie

12 Voor de werknemers is een daling van de olieprijs het gunstigste. Dan worden de productiekosten lager en kunnen de prijzen dalen en daardoor stijgt de koopkracht. Een stijgende inflatie tast de koopkracht aan. Overnemen van het werk door robots en banen verplaatsen naar het buitenland zorgt voor minder banen/werkloosheid.

13 a Een werknemer die een hoger loon wil dan het evenwichtsloon, wordt niet in dienst genomen en zal werkloos zijn. Tenzij hij/zij over uitzonderlijke extra kwaliteiten beschikt die een hoger loon rechtvaardigen.b De vraagcurve verschuift naar rechts. Het evenwichtsloon stijgt.c Het totale surplus neemt toe. Het werknemerssurplus neemt toe door het hogere loon en de toegenomen vraag naar arbeid. Het werkgeverssurplus neemt af door het hogere loon en toe door de grotere vraag naar arbeid.d Een hoger evenwichtsloon kan ook leiden tot een verschuiving van de aanbodlijn naar rechts. Het hoger evenwichtsloon zorgt ervoor dat mensen die niet beschikbaar waren op de arbeidsmarkt zich nu wel aanbieden. Dit extra aanbod kan er toe leiden dat de lonen weer dalen. Bij een zelfde vraaglijn daalt het evenwichtsloon.



14 Lonen stijgen omdat de vraag naar IT specialisten toeneemt

Verschuiving van/op de vraaglijnVerschuiving van/op de aanbodlijn

Gevolgen voor de werkgelegenheid:Daalt/stijgt/blijft gelijk

Hoeveelheid arbeidskrachten stijgt door meer aanbieders op de arbeidsmarkt

Verschuiving van de aanbodlijn naar links/rechts

Gevolgen voor het evenwichtsloon:Daalt/stijgt/blijft gelijk

Werkgelegenheid daalt doordat bedrijvenfailliet gaan.

Verschuiving van de vraaglijn naar links/rechts

Gevolgen voor het evenwichtsloon:Daalt/stijgt/blijft gelijk

15 Zowel de werkgevers als de werknemers hebben hun maximale surplus. Als het werkgeverssurplus stijgt, gaat dit ten koste van de werknemers. Als het werknemerssurplus stijgt, gaat dit ten koste van de werkgevers.


16 a De bomen en struiken komen er waarschijnlijk niet omdat, niet iedereen in de wijk belang heeft bij die bomen en struiken. Daarom zal dus niet iedereen willen meebetalen.b Afspraken maken en een rooster met onderhoudsbeurten opstellen.c Ja, hier is sprake van zelfbinding. De bewoners geven aan wat ze van plan zijn als ze niet bijdragen aan het onderhoud van de bomen en de struiken.

17 a Vakbonden en werkgevers hebben tegengestelde belangen en komen in een cao met elkaar tot een overeenkomst over o.a. de lonen.b De pijlen bij lonen en prijzen zullen allebei omhoog wijzen. Als de prijzen stijgen dan zullen de vakbonden meer loon gaan eisen. c De stijging van de prijzen (= inflatie) heeft een positieve invloed. Loonruimte = stijging arbeidsproductiviteit + inflatied De relatie tussen lonen en prijzen is een gevaarlijke. Als de lonen stijgen rekenen de werkgevers de hogere kosten door en worden producten duurder. Werkgevers willen hun winsten behouden. Hogere prijzen/inflatie zorgen voor hogere looneisen door de vakbonden. De kosten van levensonderhoud stijgen immers voor werknemers. Als de cao-lonen stijgen is de cirkel rond, want dit leidt weer tot prijsverhogingen. Het gevaar van een zogenaamde loon-prijsspiraal dreigt.e Als de vakbonden een sterkere onderhandelingspositie hebben. Bijvoorbeeld als veel werknemers lid zijn van de vakbond en de arbeidsmarkt krap is.

18 a Stelling Gaizka: Als de lonen worden gematigd daalt de koopkracht en zullen er minder producten worden gekocht en gaat dit ten koste van de groei van de welvaart.Stelling Necla: Als de lonen worden gematigd zullen de prijzen van producten laag blijven en dit vergroot de internationale concurrentiepositie. Hierdoor kan de export toe nemen. Dit is gunstig voor de economie.b Gaizka heeft gelijk. Het artikel beschrijft dat de loonmatiging niet hoeft voor de concurrentiepositie ten opzichte van het buitenland, maar dat loonmatiging slecht is voor de economische groei (als gevolg van minder binnenlandse bestedingen).



Herhalingsopdrachten

1 a De FNV gaat het om de omstandigheden waarin gewerkt wordt; meer vaste banen voor jongeren, zzp-cao’s en minder werkdruk. Dit zijn géén arbeidsvoorwaarden. b Arbeidvoorwaarden die voor iedereen gelden kun je beter in een collectieve cao regelen. De verandering van de hoogte van de lonen van de werknemers staat daarbij centraal. In een individueel arbeidscontact kun je altijd nog de extra’s regelen die voor de desbetreffende werknemer gelden; auto van de zaak, mobiel van de zaak, enz.c De vakbonden kunnen bij een lage inflatie volstaan met lagere looneisen, omdat naar het reële loon wordt gekeken. Vakbonden eisen minimaal een loonstijging die gelijk is aan de inflatie. Dan daalt de koopkracht niet. Bij bijvoorbeeld 3% inflatie moeten de lonen ook met minimaal 3% stijgen. Bij een inflatie van 1% is een loonstijging van 1% al voldoende. d Eigen antwoord. Als je tegen bent eis je hogere lonen en zijn de arbeidsomstandigheden minder belangrijk. Als de omstandigheden belangrijk zijn, is de lagere looneis de prijs die je betaalt.

2 a Er is geen staking over arbeidsvoorwaarden maar een staking over arbeidsomstandigheden. Elke werkgever moet zijn werknemers een veilige werkplek bieden. Die veiligheid is het punt.b

BuschauffeursWel werken Niet werken

Connexxion

Wel veiligheidGeen veiligheid

c Door de stijging van het minimumloon neemt het aanbod op de arbeidsmarkt toe omdat het financieel aantrekkelijker wordt om buschauffeur te zijn. De vraag naar buschauffeurs daalt. Werkgevers zullen meer voor hun personeel moeten betalen en zullen minder buschauffeurs vragen. Als in de uitgangssituatie het evenwichtsloon boven het (algemeen) minimumloon ligt en het minimumloon blijft na stijging ook onder het evenwichtsloon dan gebeurt er niets. Als het minimumloon boven het evenwichtsloon stijgt is er geen evenwicht meer en ontstaat een arbeidsoverschot. Het werknemerssurplus neemt toe door het hoger loon en neemt af door de daling van de vraag. Het werkgeverssurplus neemt af door het hogere loon en de afgenomen vraag naar arbeid.

3 a Een bedrijfstak-cao geldt voor de hele bedrijfstak en een ondernemings-cao geldt maar voor één onderneming.b De horeca cao is geen van beide, maar is een aparte cao. Het is wel een breed geldende CAO.c NHG (Nederlands Horeca Gilde) en KHN (Koninklijke Horeca Nederland) zijn brancheorganisaties die spreken namens werkgevers.

4 a Een centraal akkoord moet je zien als een richtlijn voor cao’s die afgesloten worden. Wat in het centraal akkoord staat vormt het kader. Als bijvoorbeeld in het centraal akkoord een loonstop wordt afgesproken, mogen de lonen in de cao’s niet stijgen.b Het ministerie van SZW kan een cao algemeen bindend verklaren. Daarmee wordt de cao geldend voor iedereen in de bedrijfstak. Ook voor werknemers die geen lid zijn van de vakbond.

5 a Als het beter gaat met de economie groeit de vraag naar werknemers, omdat economische groei gepaard gaat met een grotere geaggregeerde vraag en meer productie. Om meer te kunnen produceren zijn meer arbeiders nodig, daardoor groeit de vraag naar werknemers.b De grotere vraag naar werknemers zorgt bij gelijkblijvend aanbod voor een hoger evenwichtsloon. Lonen stijgen omdat de vraaglijn naar rechts verschuift en het snijpunt van vraag en aanbod hoger komt te liggen.c Als het economisch beter gaat kunnen werknemers een groter deel van de loonruimte opeisen, want in economisch goede tijden is er krapte op de arbeidsmarkt. De werknemers (vakbonden) hebben een sterkere onderhandelingspositie.




1 Eigen werk. De relatie tussen lonen en prijzen is een gevaarlijke. Als de lonen stijgen rekenen de werkgevers de hogere kosten door en worden producten duurder. Werkgevers willen hun winsten behouden. Hogere prijzen/inflatie zorgen voor hogere looneisen door de vakbonden. De kosten van levensonderhoud stijgen immers voor werknemers. Als de cao-lonen stijgen is de cirkel rond, want dit leidt weer tot prijsverhogingen. Het gevaar van een zogenaamde loon-prijsspiraal dreigt.

2 a+b+c Kijk op de site van bij voorbeeld AOB:http://www.aob.nl/default.aspx?id=32&article=52422&q=&m=



2.2 Samenwerken binnen en buiten Europa

19 Land MunteenheidNederland GuldenBelgië Belgische frankDuitsland MarkFrankrijk Franse frankSpanje PesetaItalië Lire

20 a Voordelen van het samenwerken van de Europese landen, zijn: makkelijker kunnen reizen door Europa, makkelijker handel drijven, vergelijking van prijzen is makkelijker (prijstransparantie), geen wisselkosten meer, geen valutarisico’s meerb Nadeel van het samenwerken van de Europese landen, is: dat bepaalde zaken nu gemeenschappelijk geregeld worden en landen hun autonomie kwijt raken. Eén munt vereist een gecoördineerd rentebeleid.

21 a In de tekst genoemde redenen waarom het goed is om de Euro in te voeren:1. reizen wordt makkelijker2. economisch loopt het soepeler3. stabiele munt zorgt voor lage inflatie4. logische aanvulling op de gemeenschappelijke markt5. vergroot de prijstransparantie6. maakt een einde aan wisselkosten7. vergemakkelijkt de internationale handel8. betere bescherming tegen externe economische schokken9. tastbaar symbool van Europese identiteitb Eigen antwoord. Waarschijnlijk merk je het meest van het makkelijk reizen door Europa en het afwezig zijn van wisselkosten, omdat je met de euro in heel veel landen kunt betalen.c De eisen met betrekking tot het overheidstekort en de staatsschuld van landen zijn er om zeker te zijn dat landen een gezonde financiële positie hebben en houden. Om de waarde van de euro stabiel te houden moeten de landen een sterke economie hebben en houden. Dan kunnen ze bijdragen aan de Europese Unie en zijn niet alleen een kostenpost.d Landen die niet voldoen aan de eisen met betrekking tot het overheidstekort en de staatsschuld krijgen (in principe) een boete. e Eigen antwoord. Er wordt wel gesproken het afschaffen van de euro en over terugbrengen oude munteenheden. Misschien is de euro geen goed symbool voor de Europese identiteit. Anderzijds kan dit ook een uiting zijn van onvrede over andere zaken die binnen de EU spelen.

22Wie/wat Europes

eRaad

Raad van

Europese

Unie

EuropeseCommissi

e

EuropeseParlemen

t

Europese Hof van Justitie

Landbouwbesluit over ruimte in hokken voor vleeskuikens

X

Overleg regeringsleiders XRechtszaak over een handelsconflict

X

Wet gemaakt over monopolie van Microsoft

X X



23 a Het wordt door het vetorecht wel snel duidelijk dat een voorstel niet doorgaat. Maar de besluitvorming loopt daarom wel vertraging op. Er zal een nieuw voorstel moeten worden gemaakt waar niemand nee tegen zal zeggen.b Eigen antwoord. Gekwalificeerde meerderheid gaat sneller omdat dan eerder overeenstemming wordt bereikt over een voorstel. Bij vetorecht is niemand tegen.c Het dilemma gaat over wel of geen oorlog en wel of geen leger. De kans voor binnenvallen via buitengrenzen is er alleen bij Italië en niet bij Oostenrijk. Oostenrijk kan ervan uitgaan dat Italië wel maatregelen neemt en zo de rol van free-rider aannemen. Oostenrijk wil geen leger en Italië wel. Het resultaat is dan dat er geen Europees leger komt en dat alleen landen die gelegen zijn aan de buitengrenzen van de EU moeten zorgen voor bescherming van de grenzen. Dit is geen optimale uitkomst.

24 a Door wisselend voorzitterschap is telkens een ander land voorzitter en wordt voorkomen dat langdurig één land zichzelf kan bevoordelen.b Niet alle lidstaten liggen aan de buitengrenzen van Europa. Landen aan de buitengrenzen hebben andere belangen dan landen die niet aan de buitengrenzen liggen.c Er is geen sprake van een zuiver gevangenendilemma: Tussen Italië en Griekenland en de rest van de EU over het wel of niet vrijwillig verdelen van de asielzoekers. De landen kunnen met elkaar overleggen over wel of niet vrijwillig verdelen van de asielzoekers. De beste oplossing . (asielzoekers niet vrijwillig over de landen verdelen) komt niet tot stand omdat landen zullen kiezen voor vrijwillig verdelen. Dat de beste oplossing niet gekozen zien we terug bij een gevangenendilemma. d Als het vrijwillige systeem niet lukt, dan moet Europa kiezen voor collectieve dwang.e Nee er is geen sprake van meeliftgedrag als het tot herverdeling komt. Voor de herverdeling was er wel sprake van meeliftgedrag. De landen die geen vluchtelingen opnamen liften mee op de landen die dat wel deden.

25 a De EU verplicht boeren in de lidstaten vanggewas bij te zaaien omdat alle lidstaten - in verband met de grondwaterkwaliteit - belang hierbij hebben. Zonder dwang zouden landbouwers en landen dit niet doen. De EU kan dit verplichten, ze heeft daarvoor gedeelde bevoegdheid met de lidstaten.b Dit beleid gaat over gedeelde bevoegdheid voor wetgeving op landbouwgebied.c Ja, dit beleid past binnen de landbouwhervormingen. Het is milieuvriendelijk beleid, vanggewassen verbeteren de waterkwaliteit.

26 a Afdracht per inwoner: € 4,7 miljard ÷ 17 miljoen mensen = € 276 per persoonb Netto afdracht per inwoner: (€ 4,7 miljard – € 2,2 miljard) ÷ 17 miljoen mensen = € 2,5 miljard ÷ 17 miljoen mensen = € 147 per persoonc Het profijt voor Nederland van de Europese Unie is dat de lidstaten onbelemmerd kunnen importeren en exporteren. De open economie van Nederland profiteert hiervan.Doordat Nederland in EU verband zaken kan regelen kan Nederland meer bereiken dan wanneer Nederland dat alleen zou doen.

27 a Binnen Europa worden eisen gesteld die uiteindelijk niet altijd worden nagekomen. De sociale norm is om je aan afspraken binnen de EU te houden. Nederland heeft zich bij gebrek aan collectieve dwang niet aan die norm gehouden.b Nederland heeft reputatieschade opgelopen binnen de EU door het verlagen van de afdracht, omdat Nederland daarmee een signaal afgeeft dat het minder betrokken is bij de Europese Unie. Dat is niet goed voor de reputatie.

28 Voordelen van Europa die niet in geld uit te drukken zijn, zijn: Het vrij verkeer van handel, goederen en mensen. Doordat landen samenwerken kan meer bereikt worden. Wat het vrije verkeer en de samenwerking precies oplevert en kost is niet te berekenen.

29 Voordelen van een interne markt: Bedrijven kunnen zonder belemmeringen zaken doen met alle andere bedrijven in de landen die tot de interne markt behoren. Bedrijven kunnen zaken doen op een markt die 500 miljoen inwoners (inclusief het Verenigd Koninkrijk) telt.

30 a De Europese Unie stelt een invoerheffing op zonnepanelen uit China in, omdat Europese producenten schade lijden doordat de Chinese zonnepanelen onder de kostprijs worden verkocht.. Zij hebben daardoor minder afzet.



b Eigen antwoord. c Voordeel bij de invoerheffing: de Europese producenten (meer afzet) en de overheid (hogere invoerrechten). Nadeel bij de invoerheffing: de consumenten (betalen hogere prijs).

31 a De CE-markering gaat over veiligheid, gezondheid en milieu. Producten moeten zijn geproduceerd op een veilige manier voor zowel mens als milieu. Het zijn eisen waaraan Europese producten voldoen maar buitenlandse producten heel vaak niet. Europa kan met het CE-keurmerk deze producten weren en eigen producten beschermen.b Eigen antwoord. Voorbeelden: niet giftig, niet gevaarlijk, geen kinderarbeid aan te pas gekomen, een etiket waarop de inhoud staat, recyclebaar, duurzaam.

32 a Het positieve effect van vrijhandel ten opzichte van protectie voor de consumenten is dat producten tegen een lagere prijs (als gevolg van de marktwerking) kunnen worden gekocht.b Het positieve effect van vrijhandel ten opzichte van protectie voor de buitenlandse producenten is dat ze grotere afzetmogelijkheden hebben.c Binnenlandse producenten worden door de invoerheffing beschermd tegen de concurrentie van goedkopere buitenlandse producenten. De werkgelegenheid wordt daarmee beschermd.

33 a Het effect van een productsubsidie op de import en export, is dat door een productsubsidie een product goedkoper wordt. De internationale concurrentiepositie verbetert. De export zal hierdoor toenemen. De import wordt afgeremd omdat de in eigen land geproduceerde producten goedkoper worden.b Door de productsubsidie neemt zowel het producentensurplus als consumentensurplus toe. De aanbodlijn schuift naar rechts. Er wordt meer tegen een lagere prijs verhandeld. Zowel de welvaart van de producent (door lagere kosten) als de welvaart van de consument (lage prijs) stijgt. De overheid is de betalende partij voor deze welvaartsgroei. De overheidsuitgaven nemen toe.

34 Landen kiezen toch voor protectionistische maatregelen ondanks dat er sprake is van welvaartsverlies bij consumenten, omdat ze het behoud van werkgelegenheid belangrijker vinden. Ook kan het besluit voor protectionistische maatregelen niet op economische maar politieke redenen genomen zijn.

35 a Het voordeel voor IJsland of Mexico om een handelsverdrag met de EU af te sluiten is dat ze daarmee hun afzetgebied vergroten. Een groter afzetgebied kan erg interessant zijn.b Bij het afschaffen van een invoerheffing, hebben:Binnenlandse ondernemingen, een nadeel; buitenlandse concurrenten worden dan goedkoper hetgeen slecht is voor de eigen concurrentiepositie. Binnenlandse ondernemingen hebben een voordeel als ze producten importeren. Deze worden door het afschaffen van de invoerheffing goedkoper. Buitenlandse ondernemingen, een voordeel; ze worden relatief goedkoper waardoor hun concurrentiepositie verbetert.Overheid, een nadeel; de overheid kan minder invoerrechten innen.Binnenlandse consumenten, een voordeel; prijzen dalen omdat de heffing wegvalt.c Voor Nederlandse ondernemers zijn dergelijke contracten belangrijker dan voor Duitse ondernemers, omdat onze economie heel erg afhankelijk is van onze export. Onze export wordt de “kurk waarop onze economie drijft” genoemd. Duitsland is minder afhankelijk van de export dan Nederland.



36 a Europeanen zullen meer tegen het verdrag zijn dan de Amerikanen, omdat Europa meer vreest voor het opleggen van Amerikaanse regels dan dat de Amerikanen de Europese regels vrezen.b Amerikanen zullen tegen dit verdrag zijn als de strengere Europese regels ook in Amerika moeten gaan gelden. Het TTIP verdrag heeft onder de huidige president Trump geen enkele kans meer. Elke vorm van regelgeving van buitenaf wordt tegengehouden.


37 Als er een economische crisis is dan zal toetreden van een land voor de EU minder aantrekkelijk zijn. De Europese fondsen zullen dan over meer lidstaten verdeeld moeten worden, terwijl de afdrachten niet evenredig kunnen stijgen. Bedrijven die het door de crisis al moeilijk hebben zitten niet te wachten op nieuwe concurrenten uit het land dat toetreedt. 38 a Er is geen sprake van een gevangenendilemma. De Europese Unie is geen onderdeel van het dilemma. Er is sprake van een dilemma voor de Britten; zij moeten bepalen of ze eruit willen of niet.

Verenigd KoninkrijkWel Brexit Geen Brexit

Europese Unie

--

b Bij toetreding tot de NAFTA (North American Free Trade Association) krijgen ze makkelijk toegang tot die markt (Mexico, VS en Canada). Als zij nu al veel handel hebben met die landen wordt dat dan makkelijker. c Britse consumenten zullen waarschijnlijk slechter af zijn met een Brexit. De kans bestaat namelijk dat de Britten invoerheffingen moeten betalen voor hun producten die uit het buitenland komen.d Eigen antwoord. Denk aan je onderbouwing; geef argumenten. Denk ook aan het vrije verkeer van personen in de EU.e De Nederlandse regering zal tegen een Brexit zijn. Nederland heeft veel handel met de Britten. Die handel wordt na de Brexit moeilijker en duurder. Het wordt voor Nederlanders die in het VK willen werken moeilijker toegang te krijgen tot het VK. Omgekeerd wordt het voor Nederlandse bedrijven moeilijker om inwoners van het VK in dienst te nemen. f Het VK zal de Brexit moeten melden bij de Europese Raad (= raad van regeringsleiders van de lidstaten van de Europese Unie) g De vrijhandel zal afnemen door een Brexit. De interne vrijhandelsmarkt van de EU wordt kleiner.

Herhalingsopdrachten1 a Waarom zijn we met de Europese Unie begonnen? Door samen te werken wilden deze landen onderlinge verschillen oplossen zonder geweld te gebruiken, zodat oorlogen (Eerste en Tweede Wereldoorlog) in Europa voorkomen worden. De VS, China en India zijn of worden machtige landen. Een eensgezind Europa is daarom steeds belangrijker. Door samenwerking op Europees niveau kan Europa tegenwicht bieden.b Als je samenwerkt en een grote onderlinge handel hebt is een gemeenschappelijke munt een logische stap. Een munt biedt vele voordelen maar eist ook samenwerking.c Een lid van de Europese Unie kan ook bij tegenstemmen toch profiteren van de voordelen van de EU. Dit is een vorm van meeliftgedrag.

2 Manieren van stemmen waarop beslissingen in de EU genomen worden, zijn:Bij unanimiteit: alle landen moeten het met het besluit eens zijn. Met een gekwalificeerde meerderheid: minimaal 15 landen, die minimaal 65% van de inwoners vertegenwoordigen.

3 a De afschaffing van de melkquota is gedaan door Europese Commissie. b Doel van het melkquotum was het reguleren van het aanbod van melk. Zonder melkquotum zou er te veel aanbod komen van melk en zouden de prijzen te veel dalen met als consequentie dat er veel melkboeren failliet zouden kunnen gaan.c Door het melkquotum werd het aanbod beperkt. De interne productie van melk was al meer dan het totale quotum, Door de import van melk niet aan banden te legen zou het melkquotum zijn doel voorbij schieten (beperken van het aanbod van melk). d



Boer YMinimale productie

Maximale productie

Boer X Minimale productie Prijs hoog Prijs gemiddeldMaximale productie

Prijs gemiddeld Prijs laag

e Boer X en boer Y kunnen het beste afspraken maken over hun productie om te zorgen dat zij allebei maximale opbrengst hebben. f De staatssecretaris beperkt de maximale productie per boer door hen ‘grondgebonden’ te maken. Er is nu een bepaalde hoeveelheid grond per koe vastgesteld.

4 a Binnen de Europese Unie worden geen invoerrechten geheven, omdat er sprake is van een douane-unie. Bij een douane-unie zijn invoerrechten afgeschaft.b De World Trade Organization is de organisatie die zich richt op het tegengaan van protectionistische maatregelen en naar vrijhandel streeft.c De enige die voordeel hebben bij invoerheffingen zijn producenten en de overheid.d Het verlies aan consumentensurplus is groter dan het voordeel van het producentensurplus en de toename van de overheidsinkomsten. Een deel van de welvaart gaat naar de overheid in de vorm van invoerrechten.e Er worden pas invoerrechten geheven bij goederen vanaf € 150, omdat anders de administratiekosten voor het vastleggen van invoerrechten groter zullen zijn dan de opbrengst voor de overheid.


1 Eigen antwoord. Controleer of je mening hebt onderbouwd.

2 Eigen onderzoek.



2.3 Duurzaam samenwerken

39 a Als Nederland en Duitsland niet overleggen, zal er geen milieubeleid komen. Voor beide landen is de meeste aantrekkelijkste optie geen milieubeleid te voeren terwijl de andere het wel doet. b Als er wordt overlegd tussen beide landen zal er wel milieubeleid komen. Beide landen kunnen dan profiteren. Beide landen hebben dan een opbrengst van 4. c Landen moeten verplicht worden om mee te werken aan milieubeschermende maatregelen omdat de dominante strategie is om geen milieubeleid in te voeren.

40 a Negatieve externe effecten kunnen er zijn in: bijvoorbeeld Frankrijk (door vervuiling in België en Duitsland), Luxemburg (door vervuiling in België en Duitsland). Het gaat om landen met een gemiddeld lage NO2 uitstoot die grenzen aan landen met gemiddeld hoge NO2. Zij hebben last van deze hoge uitstoot.b Meeliftgedrag geldt andersom. Luxemburg, België en Nederland liften mee. Frankrijk heeft een gemiddeld lage uitstoot NO2 en van de schone lucht profiteren België, Duitsland en Nederland ook.c Ja in dit geval is meeliftgedrag een vorm van positief extern effect. Als een land grenst aan een land met een gemiddeld lage uitstoot NO2 dan profiteert dat land mee van de schone lucht.

41 Het is verplicht om deel te nemen aan het ETS omdat zonder verplichting landen hun eigen uitstoot zouden kunnen bepalen. Als landen hun eigen uitstoot kunnen bepalen zouden waarschijnlijk economische argumenten voor gaan op het milieu.

42 Beide bedrijven hebben de keuze tussen wel of niet deelnemen. Als ze deelnemen wordt hun product duurder dan zonder deelname. Deelname levert minder klanten op als de ander niet deelneemt. De dominante strategie is niet deelnemen. Samenwerken en beide deelnemen zou meer klanten kunnen opleveren. De uitkomst is afhankelijk van de actie van de ander.

43 a De EU wil dat zo min mogelijk bedrijven hun productie verplaatsen van binnen naar buiten de EU (carbon leakage). Om daarvoor te zorgen, zorgen ze ervoor dat de producenten geen extra kosten krijgen door emissierechten te moeten opkopen. b Als bedrijven meer dan de afgesproken 100% willen uitstoten zullen ze gebruik moeten maken van bedrijven die hun emissierechten niet opgebruiken. Ze kunnen deze rechten dan kopen zodat ze meer dan de afgesproken 100% kunnen uitstoten. c Als er geen sprake is van carbon leakage, dan moeten bedrijven niet 100% van de emissierechten kosteloos toegewezen krijgen. Er is anders geen prikkel om minder broeikasgassen uit te stoten.

44 a Het is lastig om met alle deelnemende landen tot een klimaatverdrag te komen, omdat niet alle landen dezelfde uitstoot hebben. Het is voor het ene land makkelijker om een bepaalde uitstoot te realiseren dan voor het andere land.b De ontwikkelingslanden zijn meer gaan uitstoten. Hun economieën zijn zich nog aan het ontwikkelen alvorens er aandacht voor het milieu is. Economische belangen gaan nog voor op milieubelangen.

45 Emissiehandel gaat plaatsvinden tussen landen waar de uitstoot van CO2 gaat afnemen (sommige ontwikkelde landen) en landen waarvan de uitstoot van CO2 zal gaan toenemen (ontwikkelingslanden). De ontwikkelingslanden vragen/kopen emissierechten en de ontwikkelde landen zijn de aanbieders.

46 a De jaarlijkse rapportage van alle lidstaten van de VN over de emissies van gassen is noodzakelijk, omdat zonder rapportage het niet duidelijk is of de doelstellingen behaald zijn.b Als de doelstellingen niet worden gehaald, zouden er boetes moeten worden geheven.

47 a De RGB-fietsen zijn ook maatschappelijk verantwoord, want RGB houdt rekening met het menselijke aspect binnen het bedrijf door arbeidsgehandicapten in dienst te hebben.b Bij RGB-fietsen is sprake van een technologische kringloop. De goede onderdelen van bestaande fietsen worden hergebruikt.

48 Er is bij Croda sprake van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Zij houden rekening



met profit (winst investeren zij weer in bedrijf), people (houden rekening met de omgeving) en planet (zij houden de co2-uitstoot laag en hergebruiken grondstoffen}.

49 Bij recycling zijn er grondstoffen nodig en ontstaat er restafval. Dit is bij de circulaire economie niet het geval.

50 a RBG loopt met haar idee het risico dat andere bedrijven (bijvoorbeeld fietsenwinkels) hun idee gewoon overnemen.b RBG kan waarschijnlijk geen patent aanvragen op het idee. Iedereen kan uit oude materialen iets nieuws maken. Het idee is niet uniek en specifiek genoeg.c Hier kan zeker sprake zijn van meeliftgedrag. Een goed idee dat door andere wordt overgenomen.

51 a Er is hier sprake van maatschappelijk verantwoord ondernemen omdat er niet meer gelast hoeft te worden en dat is minder belastend voor het milieu (planet). Er is dus aandacht voor die pijler van MVO Nederland.b Concurrenten kunnen dit idee niet makkelijk overnemen. Er rust een patent op, dus zij mogen het niet overnemen zonder daarvoor te betalen.


52 a De prijs van emissierechten zal laag zijn als bedrijven veel emissierechten toegewezen krijgen. Bedrijven die emissierechten nodig hebben om CO2 te kunnen uitstoten zullen niet snel emissierechten tekort komen. De vraag naar emissierechten zal laag zijn en de prijs daardoor ook. Milieuorganisaties willen dat het aanbod afneemt. Bij gelijkblijvende vraag zal de prijs stijgen.b Bedrijven die investeren in milieuvriendelijke productietechnieken hebben er belang bij dat de overheid niet te veel emissierechten verstrekt. Deze bedrijven hoeven geen emissierechten te kopen. Bedrijven die niet investeren in het milieu zullen veel broeikasgassen uitstoten en extra emissierechten moeten kopen. Deze emissierechten zijn duurder bij een laag aanbod van emissierechten door de overheid. Daardoor worden ook hun producten duurder. De milieuvriendelijk investerende bedrijven hebben dan een concurrentievoordeel. Als de emissierechten goedkoop zijn door een groot aanbod dan zijn de prijzen van de producten van vervuilende bedrijven lager en worden meer verkocht. Dit is oneerlijk en niet wenselijk. c Positief effect emissierechtensysteem: een beter milieu.Negatief effect emissierechtensysteem: producten kunnen duurder zijn. d KLM/AirFrance en Lufthansa zijn niet blij met het tot de EU beperkte emissierechtensysteem. Luchtvaartmaatschappijen buiten Europa hoeven geen extra kosten te maken voor emissierechten. Hun tickets kunnen goedkoper zijn dan die van KLM/AirFrance en Lufthansa. Dat is oneerlijke concurrentie.

53 a Het voordeel dat bedrijven hebben die bij de Fair Wear Foundation zijn aangesloten, is dat hun producten goedkoper op de markt kunnen komen.b Zij lopen de kans dat hun producten verboden worden en zij dragen niet bij aan een betere wereld c Bedrijven die bij de Fair Wear Foundation zijn aangesloten geven invulling aan maatschappelijk verantwoord ondernemen, omdat ze streven naar goede arbeidsomstandigheden (‘people’).

54 a Klimaatcompensatie is het op de een of andere manier compenseren van de schade die je aan het klimaat (uitstoten van CO2) toebrengt.b Eigen antwoord. Klimaatcompensatie zal helpen bij het realiseren van bewustwording en het is ook het afkopen van schuldgevoel.c Nee, er is geen sprake van meeliftgedrag. Door klimaatcompensatie worden juist de nadelen (negatieve externe effecten) geheel of gedeeltelijk gecompenseerd.

Herhalingsopdrachten

1 a Het motto ‘Travel for trees’ kan te maken hebben met jouw ecologische voetafdruk en klimaatcompensatie, want door te reizen verbruik je grondstoffen en hoeveel je reist bepaalt mede de omvang van je ecologische voetafdruk. Je kunt dit compenseren door bomen te



planten.b Door te reizen wordt er veel CO2 uitgestoten. Hoe meer CO2 des te meer emissierechten je als bedrijf moet hebben.

2 a Een lagere prijs voor de emissierechten maakt vervuilen goedkoop. Je mag verwachten dat de CO2-uitstoot gaat toenemen.b De prijs van de emissierechten is laag omdat de vraag naar de rechten laag is. De economische crisis is de oorzaak dat er minder geproduceerd wordt. Bij en lagere productie wordt minder CO2 uitgestoten en zijn ook minder emissierechten nodig.c Er is een overaanbod van emissierechten omdat door de economische crisis er minder geproduceerd wordt. Bedrijven die hun emissierechten niet nodig hebben, proberen de rechten te verkopen. Hierdoor wordt het aanbod van emissierechten groter dan de vraag.

3 aRecycling Geen

recyclingPapierinzameling door gemeenten XKledinginzameling door gemeenten XVerkoop 2e hands boeken XBloembollen jaarlijks herplanten XGlasinzameling door gemeenten XPetflesinzameling door supermarkten

X

b Bij circulaire economie wordt alle grondstoffen hergebruikt, bij recycling slechts een gedeelte.c Douwe Egberts en The Body Shop.d Als Shell ontdekt dat appelsap een heel bruikbare brandstof voor auto’s is, zullen andere energiebedrijven deze ontdekking snel overnemen en ook appelsap gaan produceren en verkopen. Zij liften mee op de ontdekking van Shell.

4 Zonder collectieve dwang zullen landen voor de op korte termijn goedkoopste oplossing kiezen en ervoor kunnen kiezen zich niet aan de afspraken te houden. Bovendien moet meeliftgedrag worden vermeden.

5 a Tata Steel wil meer gratis emissierechten omdat ze dan lagere kosten hebben. De lagere kosten zijn nodig om de concurrentie aan te kunnen gaan met Chinese concurrenten.b Tata Steel moet om economische redenen gratis emissierechten krijgen want de innovatie eist hoge investeringen. Tata Steel kan zo bij de top blijven.c Argument voor het geven van gratis emissierechten: Tata Steel zorgt voor een beter milieu en dan verdient het een tegemoetkoming in de kosten.Argument tegen het geven van gratis emissierechten: Tata Steel kan met de gratis emissierechten meer produceren en zal dus toch het milieu zwaarder belasten.


1 Eigen antwoord

2 Eigen antwoord

3 Eigen antwoord



Test jezelf

1 a De VO-raad en de vakorganisaties in het onderwijs hebben een onderhandelaarsakkoord afgesloten. Strikt genomen is dat nog geen cao. Pas als de achterban van de onderhandelaren akkoord gaat is de cao rond.b Er is over de primaire arbeidvoorwaarde, salaris, onderhandeld.c Andere arbeidsvoorwaarden die in deze cao opgenomen zijn, zijn: verlofregelingen, jaarnormtaak, scholing.d Nee, er is geen sprake van een gevangenendilemma. Beide partijen kunnen overleggen (onderhandelen). Er is hier geen sprake van een niet-optimale uitkomst. Beide uitkomsten zijn gelijkwaardig.e Bij deze onderwijs-cao onderhandelingen is in ieder geval sprake van een loonstijging. Het consumentensurplus en welvaart van de leraren neemt daardoor toe. Het producentensurplus en de welvaart van de producenten neemt af.

2 a De boeren zijn tegen het vrijhandelsakkoord TTIP, omdat TTIP leidt tot oneerlijke concurrentie en slecht is voor het milieu. In de Verenigde Staten zijn de milieuregels veel soepeler en er zijn geen wetten voor het dierenwelzijn en de arbeidsomstandigheden zijn anders. b De WTO zal het TTIP akkoord ondersteunen. c De Europese Unie is opgericht op 1 november 1993 in Maastricht. Een belangrijk doel van de Europese Unie is het vrije verkeer van kapitaal, mensen en goederen. Het streven is om de handel binnen de interne markt van Europa zo efficiënt mogelijk te laten verlopen. Europa zag dat de Verenigde Staten destijds goed functioneerden en Azie, met China en India voorop, was in opkomst en werd steeds machtiger. d De Raad van Landbouw en Visserij binnen de EU gaat over het landbouwbeleid.e Bij protectie is er sprake van een gevangenendilemma. Landen of landengroepen staan tegenover elkaar. Door bescherming bevoordeel je de ‘eigen producenten’ en benadeel je de buitenlandse concurrenten. Bij protectie kunnen andere landen reageren door ook protectionistische maatregelen te nemen en ontstaat er een handelsoorlog. De beste oplossing: een handelsoorlog komt niet tot stand. f Door een handelsverdrag te sluiten kan het dilemma vermeden worden. Er wordt bijvoorbeeld afgesproken geen handelsbelemmeringen op te werpen. Dit noem je een vrijhandelsovereenkomst.g Op dit moment komen bepaalde Amerikaanse landbouwproducten nog niet op de Europese markt, omdat er op die producten een invoerheffing zit. Europese producten zijn dan goedkoper, de Amerikaanse producten worden dan niet verkocht.

3 a De investering van de Shell is een voorbeeld van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Met duurzame energie houd je rekening met ‘planet’ en daarmee ook met ‘people’ van toekomstige generaties. b Innovaties zijn noodzakelijk voor het komen tot maatschappelijk verantwoord ondernemen, omdat deze vernieuwingen breken met de bestaande productietechnieken en inspelen op nieuwe behoeften. Hierbij moet een balans gevonden worden tussen people, planet en profit.c Shell is met haar niet-duurzame energie in het voordeel ten opzichte van bedrijven die alleen duurzame energie produceren, omdat Shell de markt goed kent en al een groot deel van de markt bedient en profiteert van schaalvoordelen. d Shell zorgt dat het aandeel ‘duurzame energie’ toeneemt. Met andere woorden: van de totale productie van Shell wordt het aandeel ‘duurzame energie’ groter en het aandeel niet-duurzame energie kleiner.e In landen buiten Europa wordt minder druk op Shell uitgeoefend om duurzamer te produceren f Door duurzaam te produceren kan Shell het imago verbeteren. Dit kan gunstig zijn voor de omzet van Shell.



Extra rekenen

1 aLeeftijd % Per

maand Per week Per dag

Per uur

23 >23 100 1.524,60 351,85 70,37 8,8022 jaar 1.295,90 ÷ 1.524,60 × 100% =

85% 1.295,90 299,05 59,81 7,48

21 jaar 1.105,35 ÷ 1.524,60 × 100% =72,5% 1.105,35 255,10 51,02 6,38

20 jaar 937,65 ÷ 1.524,60 × 100% =61,5% 937,65 216,40 43,28 5,41

19 jaar 800,4 ÷ 1.524,60 × 100% =52,5% 800,40 184,70 36,94 4,62

b Gemiddeld minimumloon over de leeftijden = (€ 1.524,60 + € 1.295,90 + € 1.105,35 + € 937,65 + € 800,40) ÷ 5 = € 5.663,90 ÷ 5 = € 1.132,78c Het minimumloon per dag = 1/5 van het minimumloon per week. Als je de weekbedragen deelt door de dagbedragen is de uitkomst telkens 5. Een werkweek is 5 dagen.d Als je de maandbedragen deelt door de dagbedragen is de uitkomst telkens 21,67 (afgerond). Dat wil zeggen dat men bij de berekening uitgaat van gemiddeld 21,67 dagen per maand.

2 a Nieuwe minimumloon per maand = € 1.524,60 × 1,012 = € 1.542,90b RIC = (NIC ÷ PIC) × 100% = (101,2 ÷ 100,3) × 100 = 100,897Reële stijging = 100,897 – 100 = 0,897%.

3 a 2014 Indexcijfer particuliere bedrijven 104,6; indexcijfer cao’s 101,2. Indexcijfers hebben basisjaar 2010 (2010 = 100). Loonstijging particuliere bedrijven is 3,4% (punt) hoger dan loonstijging van cao’s. b Verschil nemen ten opzichte van eind 2013.Procentuele stijging cao-lonen = (101,2 – 101,0) ÷ 101,0 × 100% = 0,20%Procentuele stijging lonen in bedrijven (104,6 – 104,2) ÷ 104,2 × 100% = 0,38%Dat is 0,38% – 0,20% = 0,18% meer.

4 a RIC = (NIC ÷ PIC) × 100% = (NIC ÷ 103) × 100 = 102,5 NIC ÷ 103 = 1,025NIC = 103 × 1,025 = 105,58Procentuele verandering nominale lonen = 105,58 – 100 = +5,58% (stijging).b RIC = (NIC ÷ PIC) × 100% = (102,5 ÷ 103) × 100 = 99,5 Procentuele verandering reële lonen = 99,51 – 100 = -0,49% (daling).c RIC = (NIC ÷ PIC) × 100% = (NIC ÷ 102) × 100 = 103 NIC ÷ 102 = 1,03NIC = 102 × 1,03 = 105,06Procentuele verandering nominale lonen = 105,58 – 100 = +5,06% (stijging).

5 a Procentuele stijging van de lonen (2000-2012) = 140 – 100 = 40% stijging.Procentuele stijging van de lonen (2005-2012) = (140 – 114) ÷ 114 × 100% = 22,8% stijging.b Procentuele stijging van de levensduur (2000-2012) = 130 – 100 = 30% stijgingProcentuele stijging van de lonen (2005-2012) = (130 – 110) ÷ 110 × 100% = 18,2% stijging.

6 a De € 2.000 zijn na een stijging van 70% € 2.000 = 170%Inkomen jongeren in 2012 = (€ 2.000 ÷ 170) × 100 = € 1.176,47b 19-jarige verdient € 2.400 per jaar.Aantal dagen dat een 19-jarige gemiddeld per jaar werkt = € 2.400 ÷ € 36,94 = 64,97dagen



Examentraining

Uit: havo pilotexamen, 2010, 2e tijdvak, opgave 5, vraag 23-28

23 Voorbeelden van een juist antwoord zijn: - Een antwoord waaruit blijkt dat deze garantieprijzen als minimumprijs boven de marktprijs liggen en daarmee het aanbod stimuleren en de vraag afremmen. - Een antwoord waaruit blijkt dat het garanderen van de afzet producenten zal stimuleren om zo veel mogelijk te produceren, zonder daarbij de productie af te stemmen op de vraag.

24 Een voorbeeld van een juiste berekening is: Qv = −250 × 20 + 15.000 = 10.000 (miljoen liter koemelk), dus wordt het quotum vastgelegd op 10.000 miljoen liter.Per melkveehouder is het quotum: 10.000 miljoen ÷ 20.000 = 500.000 liter.

25 Grafiek 4.

26 Uit het antwoord moet blijken dat de instelling van een productiequotum voor de producenten (melkveehouders) betekent dat zij geen surplus realiseren op de overschotproductie die ontstaat als gevolg van het instellen van een minimumprijs.

27 Een voorbeeld van een juiste berekening is: Marginale kosten bedragen 0,08 + 0,02 + 0,05 = € 0,15 (15 cent)Om dumping te voorkomen moeten de marginale kosten niet hoger worden dan de marginale opbrengsten: 15 + superheffing = 18 → superheffing moet dalen naar (maximaal) 18 − 15 = 3 cent

28 Een voorbeeld van een juist antwoord is: Als er geen overleg plaatsvindt tussen de individuele melkveehouders zullen zij allemaal geneigd zijn zo veel mogelijk melk te produceren en aan te bieden, hetgeen zal leiden tot veel aanbod en, gegeven de vraag naar melk, een relatief lage prijs. Daardoor zal de omzet laag zijn in verhouding tot de hoge kosten die een grote productie vergt en kan de winst per melkveehouder lager zijn dan wanneer ze in overleg zouden besluiten tot productiebeperking.


arjanwoord.nlarjanwoord.nl/wp-content/uploads/Antwoorden Samenwer… · Web viewHet...

Documents

Transcript of arjanwoord.nlarjanwoord.nl/wp-content/uploads/Antwoorden Samenwer… · Web viewHet...