het tijdperk van de

ROMANTIEK

De Verlichting ontspoord

Edmund Burke

1729 - 1797

‘De geschiedenis bestaat voor het grootste deel uit de ellende,

over de wereld gebracht door trots, eerzucht, hebzucht, wraak,

genotzucht, opstandigheid, huichelarij, fanatisme en alle mogelijke

andere tomeloze begeerten’

‘Ons geduld zal meer bereiken dan onze kracht’

Edmund Burke

1729 - 1797

1790 1757

Aanvallen op de Verlichting

1. van binnenuit

2. Franse Revolutie en Napoleon (1789 – 1815)

3. Industriële Revolutie

Aanvallen op de Verlichting

1. van binnenuit

→ aanval op de vermeende superioriteit van

de westerse / moderne ‘beschaving’

Aanvallen op de Verlichting

1. van binnenuit

↓

aanval op de hegemonie van de rationaliteit

→ wetenschappelijk rationalisme, logische rationaliteit

Descartes:

‘schone lei’

perfectionistisch

rigoristisch

meedogenloos

Aanvallen op de Verlichting

1. van binnenuit

→ hoe kunnen we ergens zeker van zijn?

- elke hypothese die zich voordoet als een ultieme verklaring

moet verworpen worden;

- basis van de verklaring van de mens en het menselijk

fenomeen is de ervaring;

- ervaring doen we op in het dagelijks leven, in de praktijk;

- verklaringen die we daaraan ontlenen zijn nooit ultiem en

finaal

SCEPTICISME

Aanvallen op de Verlichting

1. van binnenuit

→ determinisme of vrijheid?

- kritiek op het Newtonianisme en de wetenschappelijke

methode;

- de geest, het wetende subject, is géén tabula rasa, maar een

actief instrument dat structureert, organiseert en interpreteert;

- wetenschappelijke kennis is dus afhankelijk van de geest en

zijn a-priori categorieën;

- we kunnen alleen weten wat we ervaren, we weten niets over

het object zelf

BESCHEIDENHEID

Aanvallen op de Verlichting

Aanvallen op de Verlichting

RATIONEEL

OBJECTIEF

KWANTITATIEF

‘Het beroep op de rede is leeg, en moet worden vervangen door een opvatting van

wetenschap die deze ondergeschikt maakt aan de behoeften van burgers en

gemeenschappen’ (Paul Feyerabend)

‘Van oudsher heeft de Verlichting in de uitgebreidste betekenis van het

voortschrijdende denken ten doel gehad om mensen van hun angsten te bevrijden

en ze weer heer en meester van hun eigen leven te maken. Maar die geheel

verlichte aarde glanst in het teken van het triomfantelijke onheil. Het programma

van de Verlichting was het onttoveren van de wereld. Ze moest de mythen

vernietigen en door kennis de verbeelding ten val brengen’

RATIONEEL

OBJECTIEF

KWANTITATIEF

‘De veelheid aan vormen wordt teruggebracht tot positie en ordening, de

geschiedenis tot feiten, de dingen tot materie. Het getal werd de canon van de

Verlichting’

‘De Verlichting verhoudt zich tot de dingen als de dictator tot de mensen. Hij kent

ze, voor zover hij ze kan manipuleren’

‘Als zijn en gebeuren wordt door de Verlichting alleen erkend, wat door eenheid te

vatten valt; haar ideaal is het systeem, waaruit alles en iedereen volgt’

(Horkheimer en Adorno)

Abstracte ideeën en principes (‘schone lei’) versus concrete situaties en traditie /

geschiedenis

Van mondelinge naar schriftelijke kennis

Van bijzondere naar universele kennis

Van plaatsgebonden naar algemene kennis

Van tijdgebonden naar tijdloze kennis

↓

DECONTEXTUALISEREN

Abstracte ideeën en principes (‘schone lei’) versus concrete situaties en traditie /

geschiedenis

Moderniteit:

oppervlakkige complexiteit van de natuur en de mensheid

verhult een dieperliggende orde, die in wezen eenvoudig en

blijvend is

→ chaostheorie (fysica, biologie, maatschappij) vernietigt die

aanname

Edmund Burke

1729 - 1797

Aanvallen op de Verlichting

1. van binnenuit

2. Franse Revolutie en Napoleon (1789 – 1815)

3. Industriële Revolutie

1790

De wereld te ingewikkeld om die zomaar, door een

(abstract) menselijk bedenksel over mensenrechten, te

begrijpen en te veranderen

→ optimisme van de revolutionairen vs. opvatting van de

beperkte vermogens van de menselijke geest

Het idee dat in zijn tijd, na eeuwen van duisternis, in één

keer het licht is gaan schijnen door inspanningen van de

menselijke geest, getuigt volgens Burke van grootheidswaan

→ de rede moet worden geholpen door de traditie. De

traditie is ‘een bron van wijsheid’ die zich in de loop der

eeuwen heeft bewezen en verfijnd

Het kwaad is nu juist de intellectuele arrogantie, de poging

om alles uit de mens te putten zonder bij de traditie te

rade te gaan

→ bestrijding van tirannie gaat gepaard met tirannie

Het sublieme en het schone (1757)

‘Wanneer pijn en gevaar te dichtbij komen, zijn zij niet in staat

ons enig genot te verschaffen; maar op een zekere afstand, en

met enige aanpassing, kunnen zij ons genot brengen, en dat

doen zij ook, zoals wij dagelijks ondervinden’

Het sublieme is de sterkst mogelijke emotie

Pijn en de dood, en de angst daarvoor, zijn subliem

Het sublieme schakelt het denken uit

Alle verschrikking is subliem

Afstand maakt verschrikking genietbaar

Le radeau de la Méduse (Het Vlot van de Medusa, 1818) Théodore Géricault

Het sublieme en het schone (1757)

Duisternis

Macht

Oneindigheid

Objecten van instinctieve angst

Strenge en harde vormen

Het sublieme als tegenpool van het

classicisme?

Ideale schoonheid: harmonie, proportie en decorum (rede

boven emotie)

1674: vertaling van de Franse criticus Boileau van het antieke

retorische traktaat Peri hupsous (`Over het verhevene oftewel

het sublieme') dat werd toegeschreven aan een zekere

Longinus

→ `Verheven' spreekstijl, waarmee het publiek emotioneel kan

worden bespeeld

recht doen aan de irrationele kanten van de kunst, aan het

verrassende en wonderbaarlijke waardoor de lezer of

toeschouwer in vervoering wordt gebracht

Paard van Troje, dat het classicistische bastion van binnenuit

ondermijnde en zo mede de weg heeft gebaand voor de

Romantiek

Nicolas Boileau

1636 - 1711