Linde Helfrich|   | 

Rode sneeuw in

InhoudsopgaveInleiding……………………………………………………………………………………..blz. 2Samenvatting……………………………………………………………………………………………………..blz. 2Hoofdvraag………………………………………………………………………………………………………...blz. 2Deelvragen………………………………………………………………………………………………………….blz. 2Deel I………………………………………………………………………………………………………blz. 3voor het bloedbad………………………………………………………………………..............blz. 3het bloedbad…………..……………………………………………………………………………….blz. 4de Spaanse versie…………..………………………………………………………………………..blz. 5Deel 2……………………………………………………………………………………………..blz. 6Vrijheid van geloof in Leiden, 1522………………………………………………………………………blz. 6Leiden in 1524-1572………………………………………………………………………………………………blz. 7Het Leidens beleg 1573-1574………………………………………………………………………………...blz. 7Conclusie………………………………………………………………………………………..blz. 8Literatuurlijst………………………………………………………………………………….blz. 9

PAGINA 1

Rode sneeuw in

Inleiding SamenvattingRode sneeuw in december is een historische roman van Simone van der Vlugt. Het verhaal dat zich afspeelt voor en tijdens de tachtigjarige oorlog, gaat over de katholieke Lideweij Feelinck uit Leiden, die verliefd wordt op de Lutherse dokter Andries Griffioen. Tegen de wil van haar streng katholieke vader Boudewijn in kiest Lideweij voor een leven met Andries in Breda, waar Andries hofarts van Willem van Oranje is geworden. Als de Spanjaarden de Nederlanden na de Beeldenstorm binnenvallen, vluchten Andries en Lideweij met hun drie dochters naar Naarden, waar Andries stadarts wordt. Als in 1568 de tachtigjarige oorlog begint, is het in Naarden nog relatief rustig. Maar als in 1572 de Spanjaarden Naarden binnenvallen, voltrekt zich in het vredige Naarden een verschrikkelijk bloedbad. Bijna alle inwoners worden bij elkaar gebracht in de kerk en omgebracht door de Spanjaarden. Andries, Lideweij en twee van hun dochters komen om. Maar Isabella, de oudste dochter, hoefde niet mee naar de kerk, omdat ze ziek was. Ze weet te vluchten uit Naarden en gaat naar Leiden om haar grootvader Boudewijn te leren kennen. Omdat ze bang is dat hij haar niet wil kennen, gaat ze bij hem in dienst onder de naam Ida. Uiteindelijk moet Isabella wel vertellen wie ze echt is, als haar achterneef Folckert haar betrapt wanneer ze in haar moeders spullen zoekt. Negen maanden na het bloedbad van Naarden bevalt Isabella van een zoon, Pepijn, door wiens vader Isabella destijds verkracht was. Als Boudewijn overlijdt, erft Isabella alles, maar het lakenbedrijf dat ze nu in haar bezit heeft, heeft enorme schulden. Door grote voedselvoorraden in te slaan, weet Lideweij tijdens het beleg van Leiden haar schulden bij de schuldeisers af te kopen met

PAGINA 2

eten. Tijdens het Leidens beleg redt Lideweij haar zoontje van de Pest, doordat ze vele technieken van haar vader had geleerd. Het boek eindigt in september 1578, wanneer Willem van Oranje met zijn vrouw Charlotte de Bourbon naar Leiden gaat. Ze logeren in het huis van Reinier Benningh, die sinds kort getrouwd is met Isabella. Willem van Oranje herkent Isabella vaag, en na wat vragende blikken maakt zij haar meisjesnaam bekend. Zo ontmoet Willem van Oranje de dochter van zijn vroegere goede vriend Andries Griffioen.

HoofdvraagDe overkoepelende hoofdvraag van dit historische onderzoek is: ‘In hoeverre klopt het beeld van de roman met de realiteit van die periode?

DeelvragenDe hoofdvraag heb ik onderverdeeld in twee kleinere onderzoeksvragen, die de twee onderdelen van dit onderzoek zullen vertegenwoordigen. Deze onderzoeksvragen zijn:

1. in hoeverre komt de beschrijving van het bloedbad van Naarden uit Rode sneeuw in december overeen met de feitelijke gegevens?

2. Hoe is de situatie in Leiden met betrekking tot vrijheid van geloof veranderd tussen 1522 en 1578?

Deel I In hoeverre komt de beschrijving van het bloedbad van Naarden uit Rode Sneeuw in december overeen met de feitelijke gegevens?

Het bloedbad van Naarden dat zich op 1 december 1572 voltrok, is een van de beruchtste bloedbaden van de tachtigjarige oorlog geweest. Aan de hand van zowel ‘oude’ literatuur als moderne, wetenschappelijke literatuur zal ik ingegaan op de juistheid van het door Simone van der Vlugt beschreven verhaal.

Voor het bloedbadIn Rode sneeuw in december staat beschreven hoe Don Fadrique op 19 november Naarden laat omsingelen. In Naarden wordt besloten de stadspoorten dicht te houden. Een dag lang wacht de stad op hulp -die niet komt-, terwijl de Spaanse troepen versterkt worden met nieuw aangekomen regimenten. Vervolgens wordt er beschreven hoe er een delegatie, bestaande uit de burgemeester, rector Lambertus Hortensius, schepen Gerrit Pieter Aartszoon en baljuw Paulus van Loon naar het Spaanse kamp wordt gestuurd. Dit zien we terugkomen in andere literatuur:

PAGINA 3

“De burgers achtten het schandelijk, de poorten voor zulk een handvollieden te openen. Zij zonden in aller ijl boden naar de naburige stedenen tot de veldheeren der staatschen, om hunne hulp in te roepen. Inplaats van ondersteuning ontvingen zij ten antwoord, dat het voor henhet beste zou zijn, eene eervolle capitulatie te sluiten.”1

Ook worden zowel Lambertus Hortensius als Gerrit Pieter Aartszoon genoemd door Adolf Streckfuss.

Vervolgens beschrijft Simone van der Vlugt hoe de delegatie niet Don Fadrique, maar zijn officier Juliano Romero te spreken krijgt. Romero eist een openbare smeekbede bij de stadspoort, waarna de sleutels van Naarden aan hem overgedragen moeten worden. Er wordt gezegd hoe hij zou hebben gezworen dat de inwoners niets zal overkomen, mits ze bereid zijn na de overgave publiekelijke trouw te zweren aan de koning. Adolf Streckfuss schrijft ook over de belofte van Romero: ‘Deze beloofde hun in den naam van Frederik, dat het leven en de bezittingen der belegerden gespaard zouden worden, wanneer de sleutels der stad vrijwillig werden overgegeven. Hij gaf hierop zijn eerewoord als krijgsman en hiermede stelden de afgezanten zich tevreden.’2

In andere literatuur zien we dit eveneens terugkomen: ‘Romero belooft, eindelyk, op hun aanhoudend smeeken, by handtasting, dat Burgers noch bezettelingen, aan lyf of goed, zouden beschadigd worden’ 3 En: ‘With him, therefore, the deputies agreed, that the town should open it’s gates to Don Frederic, on the express condition that the lives and the properties of all the inhabitants should be preserved and that the citizens should take a new oath to the King’ 4

Dit is allemaal in overeenkomst met het door Simone van der Vlugt geschetste beeld en benoemde feitelijkheden. Vervolgens wordt er in de roman beschreven hoe de inwoners van Naarden Romero en zijn officieren onthalen in de stad: ‘‘Graag willen wij, berouwvolle onderdanen van de koning, u en uw officieren een diner aanbieden op het stadhuis.’ Lambertus Hortensius stapt naar voren en draagt de sleutel van de stad aan hem over’’ 5 Zelfs dit detail heeft Van der

1 Adolf Streckfluss, Dageraad der Volksvrijheid van de wording der Nederlandsche Republiek (Leiden, 1872) p. 88

2 Adolf Streckfluss, Dageraad der Volksvrijheid van de wording der Nederlandsche Republiek (Leiden, 1872) p. 883 Jan Wagenaar, Vaderlandsche historie Deel 6. (Amsterdam, 1752) p. 4044 Charles Maurice Davies, History of Holland, from the beginning of the tenth to the end of the eigteenth century, second volume (Londen, 1842) p.5935 Simone van der Vlugt, Rode sneeuw in December (Amsterdam 2012) p. 241

PAGINA 4

Vlugt niet zomaar bedacht; ‘Hij zag zich door de burgers eene schitterende ontvangst bereid. Men gaf ter eere der Spanjaarden een feestelijken maaltijd, waaraan dezemet groot genoegen deelnamen.6

Vervolgens wordt alle inwoners van Naarden opgedragen om zich in het stadhuis, dat voorheen dienst deed als de Gasthuiskerk, de verzamelen. Dat is de plek waar het noodlot zich zal voltrekken.

Het bloedbad Lambertus Hortensius, een Nederlandse geschiedschrijver en tevens ooggetuige van het bloedbad van Naarden, beschrijft de gebeurtenis van 1 december 1572 als volgt: ’Bij de vier honderd waren er in het stad huis. Het geschreeuw van die moordden en gemoord werden steeg ten hemel. De stedelingen hieven een luid geschrei aan; de Spanjaarden brulden er tegen in. Het gekerm klonk de geheele stad door. Enkelen die uit kwaad vermoeden niet naar t stad huis gegaan waren, stoven het huis uit en stortten zich van de muren neer. De Spanjaarden schudden de ver moorden terstond uit en lieten hen naakt liggen; de half dooden, en zij, die zuchtende naar den laatsten adem hijgden, sloegen ze met kleine bijlen en ruitermalies dood, en ze stapelden lijken op lijken.’7

Willem Nuyens schrijft over gruwelen die alle beschrijvingen te boven gaan en waarbij de lezer zich zal afvragen of ‘de aanrichters van tooneelen van verwoesting, moord en schennis’ geen duivels in mensengedaante zijn. 8

Ook is er geschreven, dat een zeventig jaar oude inwoner van Naarden, gedwongen werd zijn eigen bloed uit zijn wonden te drinken voordat hij vermoordt werd. 9

Het volgende fragment uit Jan Wagenaar’s Vaderlandsche historie beschrijft ook de gruwlijkheden die de Spanjaarden hebben verricht: Men heeft stokouden ’t bloed afgetapt, en het, gulziglyk, ingezwolgen, kranken, in ’t bedde, vermoord, zwangeren geschonden, en haar de vrugt uit het lyf gesneeden, ofze, by de borste, opgehangen, en dood gemarteld; maagden en meisjes van dertien en minder schandelyk misbruikt.

In alle literatuur die is geschreven over het Bloedbad van Naarden, wordt het beschreven als een verschrikkelijke gebeurtenis waarbij

6 Adolf Streckfluss, Dageraad der Volksvrijheid van de wording der Nederlandsche Republiek (Leiden, 1872) p. 887 Lambertus Hortensius, Hortensius over de opkomst en den ondergang van Naarden, een vertaling van professor Peerlkamp (utrecht, 1866), p. 139-1408 Willem Nuyens, Geschiedenis der Nederlandsche beroerten in de XVI eeuw-deel 2 (Amsterdam 1866) p. 1049 Simon Schama, The embarrassment of Riches (New York, 1988) p.91

PAGINA 5

de Spanjaarden de Naardenaren genadeloos afslachtten. Zo ook in Rode sneeuw in december.

Voordat de slachtpartij begint, komt er een priester de kerk binnen: ‘De priester bestijgt de preekstoel en kijkt om zich heen naar de vierhonderd opgeheven, afwachtende gezichten. ‘Geachte aanwezigen, bereid u zich allen voor op de dood en denk aan uw zielenheil. De Heer zal u opnemen in Zijn Rijk en…’’10

Ook deze priester zien we terugkomen in andere literatuur: ‘Binnen korten tijd waren 500 burgers in de kerk samengekomen, om debevelen van den Spaanschen generaal te vernemen. In plaats hiervanontvingen zij van een priester, die de kerk binnentrad, bevel om zichter dood te bereiden’11

‘Toen zij hier waren, werd hun door eenen priester aangezegd dat zij één uur hadden om zich ter dood te bereiden’ 12

Echter schommelt het aantal mensen dat zich in de Gasthuiskerk verzamelde in de geschriften tussen de 400 en 500.

Nadat de mensen zich moesten ‘voorbereiden op de dood’ werd het vuur op hen geopend. Simone van der Vlugt beschrijft dat als volgt: ‘Kogels slaan in vlees en tegen zuilen, kruitdamp vult de lucht. Wie in het schootsveld stond, is ineengezakt en ligt bloedend op de grond, de anderen stuiven als vluchtende herten uiteen. (…) Wie ligt en nog beweegt, wordt neergemaaid met bajonetten, de rest wordt opgejaagd als een horde wilde zwijnen en op dezelfde manier de keel doorgesneden of aan stukken gehakt.’13 Daarna is de kerk door de Spanjaarden in brand gestoken.

de Spaansche soldaten verschenen daarvoor en vuurden hunne wapens in den dicht opeengepakten menschendrom af;hierop hieuwen zij hen, die door de kogels gespaard waren, met hetzwaard neder. Onmiddellijk daarop werd de kerk in brand gestoken:dooden en stervenden werden met het gewijde gebouw door de vlammenverteerd14.

10 Simone van der Vlugt, Rode sneeuw in december (Amsterdam 2012) p. 24511 Adolf Streckfluss, Dageraad der Volksvrijheid van de wording der Nederlandsche Republiek (Leiden, 1872) p. 8812 Willem Nuyens, Geschiedenis der Nederlandsche beroerten in de XVI eeuw-deel 2 (Amsterdam 1866) p. 10413 Simone van der Vlugt, Rode sneeuw in December (Amsterdam 2012) p. 246-24714 Adolf Streckfluss, Dageraad der Volksvrijheid van de wording der Nederlandsche Republiek (Leiden, 1872) p. 88

PAGINA 6

De beschrijving van Simone van der Vlugt komt overeen met zowel de beschrijving van Lambertus Hortensius, als die van Adolf Streckfluss. Ook al kunnen we niet met zekerheid zeggen hoe het precies gegaan is, we weten wel dat het aller gruwelijkst was.

De Spaanse versie Waar naar mijn mening rekening mee moet worden gehouden in het beoordelen van de juistheid van het geschetste verhaal, is dat er niet alleen een Nederlandse versie van het bloedbad bestaat. Berdina de Mendoza, een Spaanse legeraanvoerder, heeft in zijn memoires de Spaanse versie van het verhaal opgetekend. Volgens hem begonnen de Naardenaren met schieten, waarop de Spanjaarden als tegenactie alleen de gewapende burgers hebben omgebracht. ‘Terwijl zij onderhandelen, breken de inwoners van Naarden hun woord en schieten zij met musketten’15 Volgens Mendoza zijn de wrede acties geoorloofd omdat Naarden ‘de eerste der Hollandsche steden is geweest waarin de ketterij zich nestelde.’16

Deel II Hoe is de situatie in Leiden met betrekking tot vrijheid van geloof veranderd tussen 1522 en 1574?

Het verhaal van Rode sneeuw in december begint in 1522 in Leiden, en eindigt daar in 1574 na het Leidens Ontzet. In dit deel zal ik ingaan op de ontwikkeling van vrijheid van geloof in Leiden, tot het Leidens Ontzet.

Vrijheid van geloof in Leiden, 1522Lideweij uit Rode sneeuw in december is de dochter van de streng katholieke Boudewijn Feelinck. In 1552 woont ze bij hem in Leiden, als de Lutherse dokter Andries Griffioen het leven van haar vader redt. Als Boudewijn erachter komt dat Andries Griffioen hem behandeld heeft, zegt Hij: ‘Dat meen je toch niet? Heb je enig idee wie je in huis hebt gehaald, Lideweij? Die man is lutheraan! Een ketter! Hij woont niet voor niets in Amsterdam. Die hele stad is een broeinest van aanhangers van de nieuwe leer. (…) Ik wens niet gered te worden door mensen die het leven zelf niet waard zijn. Als ik de keuze had gehad tussen sterven of geholpen worden door luthers gespuis, dan had ik nu bij de Onze-Lieve-Heer gezeten.’17

15 John Moley, De opkomst van de Nederlandsche republiek volume 3 (Den Haag, 1866) p.93 16 John Moley, De opkomst van de Nederlandsche republiek volume 3 (Den Haag, 1866) p.9317 Simone van der Vlugt, Rode sneeuw in December (Amsterdam 2012) p. 30-31

PAGINA 7

Met deze passage laat Simone van der Vlugt zien hoe de meeste katholieken over de komst van de Lutheranen en andere kerkhervormers dachten. De katholieke kerk was in 1522 het heersende geloof, en daarmee ook het enige juiste. Iedere aanval op de rooms katholieke kerk en haar leer werd niet alleen als ketterij, maar zelfs als een bedreiging voor de staat en de maatschappij gezien. Het beeld dat Simone van der Vlugt Boudewijn laat schetsen van Amsterdam als ‘broeinest’ van lutheranen is uiteraard een geromantiseerd beeld. Weliswaar bestonden in enkele plaatsen kernen van lutheranen, met name in Antwerpen en Amsterdam, maar de hervormingsbeweging had vóór de jaren ’60 nog maar weinig voet aan de grond gekregen.18

Leiden in 1524-1572In 1524 vertrekt Lideweij met Andries naar Breda. In 1572 keert Isabella terug naar Leiden, na de moord op haar familie. Over de tijd tussen 1524 en 1572 in Leiden staat dus niets beschreven.

Toen in 1550 het bloedplakkaat werd vervaardigd in de Nederlanden, kwamen kerkelijke hervormers nog meer in het nauw. Hiermee werden alle ‘ketterse activiteiten, zoal het schrijven van ketterse boeken, of het op welke andere manier uitvoeren van een tegendraadse religie bestraft met de doodstraf. Dit gold natuurlijk ook voor de inwoners van Leiden. 19

Na de Beeldenstorm in 1567 werd de Hertog van Alva aangesteld als landvoogd door Filips II in Spanje. Hiermee werd de godsdienstvrijheid, als je die nog godsdienstvrijheid zou kunnen noemen, van de mensen in de Nederlanden, en dus ook in Leiden nog verder ingeperkt. Alva nam diverse maatregelen, zoals de raad van beroerten, die was ingesteld om iedereen die ook maar enigszins had meegewerkt aan de Beeldenstorm, te vervolgen. Kettervervolgingen werden eerder regel dan uitzondering.20

Het Leidens Beleg, 1573-1574Tijdens het beleg beschrijft Simone van der Vlugt dat het geloof voor velen een belangrijke bron van hoop is: ‘In tijden van nood leert men bidden. Het beleg zorgt iedere zondag voor een overvolle kerk’21. De mensen konden ook wel wat hoop gebruiken, aangezien er in de stad enorme hongersnood heerste en er eveneens de pest uitbrak. Ten tijde van het beleg waren zesduizend mensen, een derde van de stadsbevolking, door honger en pest omgekomen. 22

18 S. Groeneveld en H.L.Ph Leeuwenbei\r, de tachtigjarige oorlog – opstand en consolidatie in de Nederlanden (Zutphen, 2008) p. 52 & 7019 Ronald de Graaf, Oorlog mijn arme schapen, (Franeker 2004) p. 27720 S. Groeneveld en H.L.Ph Leeuwenber, de tachtigjarige oorlog – opstand en consolidatie in de Nederlanden (Zutphen, 2008) p. 8421 Simone van der Vlugt, Rode sneeuw in December (Amsterdam 2012) p. 40322 Ronald de Graaf, Oorlog mijn arme schapen, (Franeker 2004) p. 181

PAGINA 8

ConclusieWe kunnen concluderen dat Simone van der Vlugt met haar boek Rode sneeuw in december een zeer gedetailleerd verhaal heeft geschreven over een deel van de tachtigjarige oorlog. Het verhaal is niet alleen gedetailleerd, maar ook gebaseerd op juiste feitelijkheden. Als ik al ergens iets afwijkends kon ontdekken met andere literatuur, dan was dat een detail waar de geschiedschrijvers zelf het ook niet over eens waren.

Op de deelvraag: ‘In hoeverre komt de beschrijving van het bloedbad van Naarden uit Rode sneeuw in december overeen met de feitelijke gegevens’ kan simpelweg geantwoord worden dat het overeenkomt met alle feitelijke gegevens, zover deze er zijn. Wat je duidelijk kan zien is dat Simone van der Vlugt haar verhaal sterk gebaseerd heeft zowel het ooggetuigen verslag van Lambertus Hortensius als Jan Wagenaar’s Vaderlandsche historie. In haar woord van dank schrijft van der Vlugt dat ze in de bibliotheek van Bussum alle boeken over Naarden en omgeving tot haar beschikking kreeg.

Op de deelvraag: ‘Hoe is de situatie in Leiden met betrekking tot vrijheid van geloof veranderd tussen 1522 en 1574’ is niet zo’n eenduidig antwoord te geven. Wat met zekerheid gezegd kan worden is dat het voor de aanstelling van Alva op religieus gebied relatief rustig was in Leiden. Met de vervaardiging van het bloedplakkaat en de aanstelling van Alva werd de geloofsvrijheid van de Leidenaren geheel beperkt. Week je ook maar enigszins af van het heersende katholicisme, dan was je veroordeeld tot de brandstapel. Simone van der Vlugt schrijft weinig over deze periode in Leiden, maar uit haar beschrijvingen van andere steden in Nederland kunnen we opmaken dat overal in Nederland de vrijheid van geloof vrijwel geheel werd ingeperkt.

Op de Hoofdvraag: ‘In hoeverre klopt het beeld van de roman met de realiteit van die periode?’ kan zeker een positief antwoord gegeven worden. Ook al geeft een historische roman een geromantiseerde beschrijving van een periode, Simone van der Vlugt heeft zich gedurende het hele boek aan feiten gehouden en zij schetst een beeld van de realiteit dat we zien terugkomen in wetenschappelijke literatuur geschreven over die periode.

PAGINA 9

LiteratuurlijstBoeken

1. Adolf Streckfluss, Dageraad der Volksvrijheid van de wording der Nederlandsche Republiek (Leiden, 1872)

2. Jan Wagenaar, Vaderlandsche historie. Deel 6. (Amsterdam 1752)

3. David Trim, just and unjust military thinking: Intervention in European history (Cambridge 2013)

4. Lambertus Hortensius, Hortensius over de opkomst en den ondergang van Naarden, een vertaling van professor Peerlkamp (Utrecht, 1866)

5. John Moley, De opkomst van de Nederlandsche republiek volume 3 (Den Haag, 1866)

6. Willem Nuyens, Geschiedenis der Nederlandsche beroerten in de XVI eeuw-deel 2 (Amsterdam 1866)

7. Charles Maurice Davies, History of Holland, from the beginning of the tenth to the end of the eigteenth century, second volume (Londen, 1842)

8. S. Groeneveld en H.L.Ph Leeuwenberg, de tachtigjarige oorlog – opstand en consolidatie in de Nederlanden (Zutphen, 2008)

9. Ronald de Graaf, Oorlog, mijn arme schapen – een andere kijk op de tachtigjarige oorlog (Franeker, 2004)

Websites 1. http://www.isgeschiedenis.nl/toen/december/

bloedbad_van_naarden_tijdens_de_tachtigjarige_oorlog/2. http://members.home.nl/m.tettero/Geuzen/Bernardino.htm3. http://ifthenisnow.nl/nl/gebeurtenissen/bloedbad-van-naarden

PAGINA 10