Pride and Prejudice

Film Pride and Prejudice, Joe Wright, 2005

Onderzoek naar de modernificaties Student: Anouk van Dijk Studentnummer: 2201928 Vak: Grote verhalen Opleiding: Minor Kunst, Cultuur en Onderzoek Organisatie: Fontys Hogeschool voor de Kunsten Datum: 22-04-2015

2

Voorwoord Dit verslag bevat een onderzoek naar de modernificaties van het verhaal Pride and Prejudice van Jane Austen. Rond 1796-1797 is Austen begonnen met schrijven van dit verhaal. Het is echter pas in 1813 voor het eerst gepubliceerd. Deze roman speelt zich af rond de eeuwwisseling van de 18e en 19e eeuw. (Pemberley, 2011) Het is door Austen dus in de tegenwoordige tijd geschreven. Door de jaren heen zijn er al veel nieuwe, moderne versies van het verhaal gemaakt. Het verhaal dat origineel een roman is, is vaker verfilmt en er zijn series van gemaakt. Daarnaast zijn er nog veel meer andere versies gemaakt. Alle versies geven een eigen draai aan het verhaal. Wat is er aan het originele verhaal veranderd in vergelijking met de modernificaties om het aanspreekbaar te maken voor mensen uit de 21e eeuw? Wat zijn de verschillen? Dat zijn vragen de vragen die er in me opkomen. Vandaar dat ik hier onderzoek naar ben gaan doen. Onderzoek naar de modernificaties van het verhaal in vergelijking met het origineel. Er zijn tientallen modernificaties en andere versies van het verhaal gemaakt. Die kan ik niet allemaal aan bod laten komen. vandaar dat ik me heb beperkt tot 3 modernificaties. Deze komen om de beurt aan bod. De hoofdvraag die dit onderzoek beantwoord luidt: Zijn er verschillen te zien tussen het originele verhaal Pride and Prejudice van Jane Austen en de modernificaties die er van het verhaal zijn gemaakt?

3

Inhoudsopgave

1. Hoofdvraag en deelvragen 4

2. Het originele verhaal 5

3. Vergelijking 1: Pride and Prejudice, mini-serie, 1995 7

4. Vergelijking 2: Pride and Prejudice, film, 2005 9

5. Vergelijking 3: The Lizzy Bennet Diaries, Youtube kanaal, 2012 12

6. Bevindingen 14

7. Conclusie 16

8. Literatuurlijst 17

4

1. Hoofdvraag en deelvragen Hoofdvraag Zoals in het voorwoord al aangegeven staat is de hoofdvraag van dit onderzoek gebaseerd op de vele modernificaties van het verhaal Pride and Prejudice van Jane Austen. De vraag luidt als volgt: Zijn er verschillen te zien tussen het originele verhaal Pride and Prejudice van Jane Austen en de modernificaties die er van het verhaal zijn gemaakt? Deelvragen Aangezien het een kort onderzoek is, is er voor gekozen om per deelvraag het originele verhaal te vergelijking met een moderne versie. Per vergelijking zullen de verschillen worden toegelicht. Waarom heeft de maker dit verschil toegepast? Voordat er vergelijkingen kunnen worden gemaakt moet er eerst een duidelijk beeld worden geschetst over het originele verhaal en de situatie waarin Jane Austen zich bevond toen zij het verhaal schreef. De eerste deelvraag luidt daarom als volgt: Waar zijn de keuzes die Jane Austen heeft gemaakt tijdens het schrijven van Pride and Prejudice op gebaseerd? Denk hierbij aan situaties, personages, etc. Hierna kan het originele verhaal vergeleken worden met de modernificaties. De eerste vergelijking is de vergelijking van het originele verhaal met de mini-serie Pride and Prejudice uit 1995. Deze serie is geschreven door Andrew Davies. De deelvraag die hierbij hoort luidt als volgt: Zijn er verschillen te zien tussen het originele verhaal en de Pride and Prejudice mini-serie van Andrew Davies uit 1995? Bij de tweede vergelijking wordt er gekeken naar de verschillen tussen het originele verhaal en de film Pride and Prejudice uit 2005. Deze film is geregisseerd door Joe Wright. De bijbehorende deelvraag luidt: Zijn er verschillen te zien tussen het originele verhaal en de film Pride and Prejudice van Joe wright uit 2005? Als laatste wordt er gekeken naar de verschillen tussen het originele verhaal en het verhaal dat verteld wordt op het Youtube kanaal The Lizzy Bennet Diaries. Dit kanaal bestaat sinds 2012. De deelvraag die hier bij hoort luidt: Zijn er verschillen te zien tussen het originele verhaal en het verhaal dat verteld wordt op het Youtube kanaal The lizzy Bennet Diaries dat opgezet is in 2012?

5

2. Het originele verhaal Dit hoofdstuk begint met de deelvraag: Waar zijn de keuzes die Jane Austen heeft gemaakt tijdens het schrijven van Pride and Prejudice op gebaseerd? Denk hierbij aan situaties, personages, etc. In Jane Austen’s boeken staat vooral de vrouw centraal. Ze laat de vrouw heel positief naar voren komen en wordt daarom ook vaak als feminist gezien (Gard, 1994). Ook bij Pride and Prejudice is de hoofdrolspeelster een vrouw, Elizabeth Bennet. De situatie waarin het verhaal zich afspeelt is gebaseerd op de situatie waarin in Jane Austen zich bevond. Niet zozeer waarin Jane Austen zelf zich bevond, maar wel waar vrouwen in haar tijd zich in bevonden. De situatie van de vrouw aan het begin van de 19e eeuw was namelijk als volgt: de vrouw had geen professionele positie in de maatschappij, haar wereld bestond alleen uit een kleine kring van familie en bekenden. De vrouw bevond zich alleen in en rondom het huis. Daarnaast was het belangrijkste doel in haar leven om te trouwen met een welgestelde, respectabele man. Ook moest het karakter van de vrouw vlekkeloos zijn en moest ze zich kunnen onderscheiden van andere vrouwen door goed te zijn in het maken van muziek of andere creatieve vaardigheden (Werker). Jane voldeed aan dit beeld zelf maar gedeeltelijk. Zij had door haar schrijversvak namelijk wel een professionele positie in de maatschappij, zij verdiende haar eigen inkomen. Hoewel dit maar weinig was, was het toch uitzonderlijk voor die tijd. Daarnaast is Jane in tegenstelling tot al haar personages zelf nooit getrouwd. Verder voldoet ze wel aan het beeld van de vrouw uit het begin van de 19e eeuw, die leefde op het Engelse platteland in de middenklasse. Ze bevond zich ook alleen in en om huis en had naast het schrijven haar huishoudelijke taken. Ze schrijft haar boeken dan ook voor en over vrouwen die zich in dezelfde situatie als haarzelf bevonden. Deze aspecten zie je ook heel erg terug komen in het verhaal Pride and Prejudice. De familie Bennet woont op het Platteland en bevindt zich in de middenklasse. Dit was te merken aan de kleding die de familie droeg, de woning waarin ze leefde en bijvoorbeeld het feit dat ze zich een kok konden veroorloven. Arme mensen hadden dit allemaal niet en de rijker konden zich nog meer veroorloven. De familie bestaat uit twee ouders en vijf dochters. De dochters beoefenen geen beroep en bevinden zich vooral in en om het huis. Met deze informatie zijn de karkaters misschien ook beter te verklaren. Mrs. Bennet bijvoorbeeld wil heel wanhopig en snel haar dochters aan de man brengen. Dit is het ongeveer het enige wat haar bezig houdt in haar leven. Dit is dus te verklaren omdat in die tijd de vrouw geen professionele positie in de maatschappij had en dus geen inkomen. Ze waren afhankelijk van de man. Mrs. Bennet wilde natuurlijk dat haar dochters zorgeloos konden leven, zonder armoede. Vandaar dat ze hen zo snel aan de man wilde brengen. Ook het karkater van Lydia Bennet, de jongste dochter, wordt hier duidelijker door. Ze is geobsedeerd met de officieren en heel flirterig. Ook haar belangrijkste doel in het leven is om een man aan de haak te slaan, wat in die tijd voor de meeste vrouwen zo gold. In het karakter van Elizabeth Bennet heeft Jane Austen haar feministische kant naar voren laten komen. Elizabeth zegt namelijk wat ze denkt, heeft haar eigen wil en is niet onder de indruk van mensen uit hogere klassen. Zelf bevinden zij en haar familie zich in de middenklasse. Elizabeth krijgt op een gegeven moment een huwelijksaanzoek van Mr. Collins, wat zij afwijst. Zij wilt namelijk trouwen uit liefde en niet om maar een man te hebben die het goed heeft. Dat in die tijd de man het meest te zeggen had in het gezin komt door het karakter van Mr. Bennet ook goed naar voren. Hij is geen strenge man die zijn dochters dwingt bepaalde dingen te doen, maar iedereen vraagt wel zijn toestemming om bijvoorbeeld te trouwen. De keuzes die Jane Austen heeft gemaakt met betrekking tot de personages hebben ook een reden. Zij beperkt zich in haar boeken namelijk tot 7 archetypen. 7 personages van vrouwen die elke keer

6

terug komen in haar boeken. Deze zijn: de moeder, de dochter, de zus, de romanticus, de rationalist, de oude vrijster en de feeks. In Pride and Prejudice zou de moeder natuurlijk Mrs. Bennet zijn. De dochter is Elizabeth Bennet, de hoofdrolspeelster, en daarmee is dus zus Jane Bennet. Zij is de oudere zus van Elizabeth en degene waarmee Elizabeth de beste band heeft. De romanticus zijn in dit verhaal meerdere personen. Lydia is een romanticus, ze is heel flirterig en droomt van trouwen. Ze doet er alles aan om haar perfecte man te vinden. Ook Jane en Elizabeth kunnen als romanticus gezien worden. Zij doen alles vanuit hun gevoel en willen trouwen uit liefde en niet om status. De rationalist is Charlotte, de beste vriendin van Elizabeth Bennet. Zij trouwt uiteindelijk met Mr. Collins, terwijl Elizabeth haar nog duidelijk probeert te maken wat voor een rare man hij is. Charlotte ziet in dat ze toch nooit beter zal krijgen en dat ze het bij hem goed heeft, en dat het enige is wat ze nodig heeft. Ook Mr. Bennet kan als rationalist gezien worden. Hij ziet in dat Elizabeth niet gelukkig kan zijn met Mr. Collins en accepteert het dat ze niet met hem trouwt. Hij ziet in dat hij niks af kan dwingen en laat alles op zich afkomen. De oude vrijster in dit verhaal kan ik niet echt plaatsen. De enige die enigszins deze rol zou kunnen vervullen is Lady Catherine de Bourgh. Haar man is namelijk overleden, dus zij is alleen. Een toekomstige oude vrijster zou Mary Bennet kunnen zijn. Zij is te gefocust op haar muziek en lezen en is niet zo sociaal. Verwacht wordt dat zij alleen zal blijven. De feeks kan hier ook door meerder personen ingenomen worden. Ten eerste is Miss Bingley een feeks. Ze is het zusje van Mr. Bingley, de man waar Jane mee gaat trouwen. Zij probeert er alles aan te doen om Jane zwart te maken bij Mr. Bingley en om Elizabeth zwart te maken bij Mr. Darcy. Zelf heeft ze namelijk een oogje op Mr. Darcy, maar hij toont geen enige interesse in haar. Een tweede feeks is Lady Catherine de Bourgh. In het begin van het verhaal komt ze nog aardig over, maar uiteindelijk probeert ze er voor te zorgen dat Mr. Darcy en Elizabeth Bennet niet gaan trouwen. Zo zie je dus dat het verhaal afgestemd is op de leefwereld van Jane Austen. Dit is ook het antwoord op de vraag. De keuzes die Jane Austen maakt zijn gebaseerd op haar eigen leven. Ze schreef over situaties en personages waar ze veel vanaf wist, dit waren haar eigen situaties. Jane Austen laat je op deze manier kennis maken met de tijd van toen. De manier van leven en de emoties die daarbij horen. Je zou het als een beperking kunnen zien dat alle verhalen van Jane Austen over vergelijkbare situaties gaan, maar dit is nu eenmaal hoe het was. Jane leefde ook als vrouw vooral in en om het huis, dus kon ook niet over meer dingen vertellen, puur omdat haar wereld niet groter was dan dat.

7

3. Vergelijking 1: Pride and Prejudice, mini-serie, 1995 Dit hoofdstuk begint met de deelvraag: Zijn er verschillen te zien tussen het originele verhaal en de Pride and Prejudice mini-serie van Andrew Davies uit 1995? Om dit te weten te komen is er eerst het originele boek gelezen van Jane Austen. Na dit boek helemaal uit te hebben gelezen, is de mini-serie van Andrew Davies bekeken. Door tijdsnood zijn alleen de eerste 2, van 6 afleveringen, bekeken. Hierna kon een vergelijking gemaakt worden. Zijn er verschillen en wat zijn deze verschillen? Ja, er zijn een aantal kleine verschillen tussen het originele verhaal en de mini-serie voor zover ik heb kunnen ontdekken. Voor iemand die het verhaal niet goed kent zijn de verschillen onduidelijk, omdat het originele verhaal moeilijk los te laten is in deze serie. Er zijn zeker meer overeenkomsten dan verschillen te zien. Toch heb ik een paar kleine, afwijkende details kunnen ontdekken. Het eerste verschil is de ontmoeting tussen Mr. Darcy en Elizabeth wanneer Elizabeth Jane in Netherfield gaat opzoeken, omdat zij ziek ik geworden van haar reis daar naartoe. Elizabeth wil bij Jane zijn om haar te verzorgen. Ze besluit om naar Netherfield te lopen, want dit doet ze het liefst. In het boek, als ze aankomt, ontmoet ze Mr. Darcy in het huis, in de ontbijtkamer, waar de rest van het gezelschap ook aanwezig is. In de serie vindt deze ontmoeting tussen Mr. Darcy en Elizabeth in de tuin van het huis plaats, nog voor dat Elizabeth binnen is geweest. Ze heeft hier dus ook meteen contact met Mr. Darcy, waar in het boek helemaal geen sprake van is omdat ze zich dan in een groter gezelschap bevinden. Het verschil is dus de plaats van de ontmoeting, binnenshuis vs. in de tuin, en daarnaast zit er een verschil in het aantal mensen dat aanwezig is tijdens hun ontmoeting. In het boek is iedereen aanwezig als Elizabeth en Mr. Darcy elkaar zien, in de serie zijn ze maar met z’n tweeën als ze elkaar zien. Daarnaast viel het me op dat in de serie sommige elementen extra overdreven worden. In het originele verhaal is het bijvoorbeeld heel duidelijk dat de zussen van Mr. Bingley, vooral Miss Bingley, zich afkeurend en neerbuigend gedraagt tegenover Elizabeth. Eigenlijk tegenover heel de familie Bennet. In de serie wordt hier nog meer de nadruk op gelegd. Waar dit vooral opvalt is tijdens het ontbijt, wanneer Elizabeth net bij Netherfield aangekomen is en naar Jane gestuurd wordt. Het gezelschap gaat verder met ontbijten en Miss Bingley begint meteen te roddelen over Elizabeth. Vooral over haar uiterlijk. In het originele verhaal gebeurd dit ook, maar in de serie wordt hier heel erg de nadruk op gelegd. Het karakter van Miss Bingley wordt extra overdreven. Zo een zelfde overdrijving in de serie vindt plaats op het bal dat door Mr. Bingley op Netherfield gegeven wordt. Er vinden, net als in het originele verhaal, op dit bal een paar gebeurtenissen plaats waardoor de familie Bennet zichzelf voor schut zet. Elizabeth en Jane zijn hier de dupe van. Bijvoorbeeld wanneer Mary ineens piano gaat spelen en gaat zingen. Na een liedje heeft iedereen het eigenlijk wel gehad, maar vrolijk begint ze aan haar volgende nummer. Iedereen raakt er een beetje geïrriteerd door, dus Elizabeth seint naar haar vader dat hij er iets van moet gaan zeggen. Dit gebeurd ook, maar hierdoor ontstaat er wel een ongemakkelijke situatie. Daarnaast begint Mrs. Bennet op te scheppen over haar dochters, Elizabeth en Jane. Over dat zij binnenkort zullen trouwen etc. Ze praat op dit moment heel hard, dus heel het gezelschap heeft het kunnen horen. Om het nog allemaal erger te maken is Lydia ook weer erg aanwezig op het bal. Op een gegeven moment komt ze gierend de zaal in gerend met officieren achter haar aan. Ze is overdreven aan het flirten. Met andere woorden, de ene naar de andere ongemakkelijke situatie doet zich voort. Al deze gebeurtenissen komen zowel in het originele verhaal als in de mini-serie voor, maar weer worden ze

8

in de serie heel overdreven en extra ongemakkelijk gemaakt. Ze gebeuren in de serie ook allemaal in een tijd van ongeveer 5 minuten. In een boek kun je natuurlijk ook veel meer informatie kwijt dan in een serie, je zit dan aan tijd gebonden. Vandaar dat het in de serie heel overdreven wordt gemaakt, zodat het voor de kijker meteen duidelijk is. Verder zijn mij nog een paar kleine details in de serie opgevallen, die in het boek niet voor komen. Deze details zijn als het waren opvul stukken om het beeld compleet te maken. Een voorbeeld is de bad scene met Mr. Darcy. Hij zit in de serie in bad en als hij eruit komt ziet hij Elizabeth in de tuin met de hond spelen. Deze hele scene komt in het boek niet voor. Een tweede voorbeeld is het moment dat Mrs. Bennet met Mr. Collins door haar tuin loopt en aan haar dochters vraagt of ze met Mr. Collins het dorp in willen gaan. Lydia en Kitty zijn op dat moment ook in de tuin en spelen het spelletje ringgooien. In het boek komt deze gebeurtenis, van het spelen van het spel, niet voor. Een derde verschil vindt plaats op het moment dat Elizabeth met Mr. Wickham door de tuin loopt. Ze zijn dan in gesprek. Op de achtergrond zie je dat Lydia en Kitty op een schommel zitten, en geduwd worden door twee officieren. Ook dit moment komt in het originele verhaal niet voor. Het vierde verschil dat me in deze twee afleveringen is opgevallen is het moment dat de familie Bennet zich klaar aan het maken is voor het bal op Netherfield. Lydia gaat even naar de kamer van Elizabeth om haar advies te vragen over haar jurk. Deze jurk heeft ze nog niet aan, alleen haar onderkleding. Als ze terug naar haar eigen kamer wilt lopen komt ze Mr. Collins tegen op de gang. Hier doet zich een ongemakkelijk situatie voort, omdat Lydia in haar onderkleding recht voor Mr. Collins staat. Ook deze situatie komt in het boek niet voor. Het laatste moment wat in het originele verhaal niet voort komt en in de serie wel is het moment als Mary op het bal in Netherfield achter de piano zit te zingen. Er ontstaan veel irritaties onder het aanwezige gezelschap. In de serie komt er een shot tussendoor waarbij je paarden ziet steigeren en honden hoort janken. Dit zou als resultaat van het gezang van Mary komen. In het boek komt deze scene ook niet voor. De scènes die zijn toegevoegd zijn zeker wel functioneel. Het had zo kunnen zijn dat Jane Austen ze wel zelf had geschreven, ze passen namelijk wel goed in de tijd van het verhaal.

9

4. Vergelijking 2: Pride and Prejudice, film, 2005

Dit hoofdstuk begint met de deelvraag: Zijn er verschillen te zien tussen het originele verhaal en de film Pride and Prejudice van Joe wright uit 2005? Om te zien of er inderdaad verschillen tussen en originele verhaal en de film van Joe Wright zijn is er na het lezen van het boek naar de film gekeken. Hierna kon de vraag beantwoord worden. Het antwoord is ja. Er zijn verschillen te zien tussen het originele verhaal en de film van Joe Wright. Een van de verschillen is de plaats waar het eerste gesprek tussen Miss Elizabeth Bennet en Mr. Wickham plaats vindt. Ze praten hier voor lange tijd. In het boek vindt dit gesprek plaats in de woonkamer van een huis, waar ook andere familieleden van Elizabeth aanwezig zijn. In de film daarentegen vindt dit gesprek buiten onder een boom plaats. Tijdens een wandeling zijn Elizabeth en Mr. Wickham hier gestopt en voeren zij een gesprek. Er is verder niemand in de buurt. Hier treden dus eigenlijk al twee verschillen op. Het verschil tussen de privé ruimte en de openbare ruimte en het verschil tussen de aanwezigheid van andere mensen en de afwezigheid van andere mensen. Ook is er een verschil in de plaats waar de ’ruzie’ tussen Mr. Darcy en Elizabeth plaatsvindt. Mr. Darcy maakt in het boek zijn liefde voor Elizabeth bekend in het huis van de Collins’, die op dat moment niet thuis zijn. Hier spreekt Elizabeth voor het eerst haar frustraties en afkeur over Mr. Darcy uit en gaat dus niet in op zijn liefdesverzoek. Er ontstaat een ruzie tussen beiden en hun wegen scheiden elkaar uiteindelijk. Elizabeth blijft alleen achter in het huis. In de film vindt deze ruzie om dezelfde reden plaats, alleen niet binnenshuis. Deze keer zijn Mr. Darcy en Elizabeth buiten in de tuin, bij een prieeltje. Ook hier uitte beide hun gevoelens voor elkaar. Hier blijf ook alleen Elizabeth achter, wanneer Mr. Darcy wegloopt. Het derde verschil tussen het boek en de film is de ontmoeting tussen Elizabeth en het zusje van Mr. Darcy, Georgiana. In het boek is hier een officiële afspraak voor gemaakt tussen Mr. Darcy en Elizabeth. Mr. Darcy vraagt namelijk of Elizabeth haar zusje de volgende dag zou willen ontmoeten. De ontmoeting is heel officieel en Georgiana is heel verlegen en stil. In de film is Elizabeth samen met haar oom en tante, Mr. en Mrs. Gardiner, op bezoek bij het huis van Mr. Darcy. Met de veronderstelling dat hij niet thuis is. Ze krijgen een rondleiding van de huishoudster. Tijdens de rondleiding dwaalt Elizabeth af en hoort uit een kamer muziek komen. Ze gluurt naar binnen en ziet Georgiana achter de piano spelen. Op een gegeven moment ziet ze dat Mr. Darcy ook in de kamer is en dan wordt ze ontdekt. Dit is dus de eerste keer dat ze Georgiana ziet. Er is geen officiële, maar een spontane ontmoeting. Daarnaast wordt er geen woord gewisseld tussen Georgiana en Elizabeth, omdat Elizabeth nadat ze ontdekt is snel naar buiten rent. Verder valt het op dat er in het boek niks wordt verteld over de kleding en het uiterlijk van de personages, terwijl hier in de film juist heel erg de nadruk op ligt. Op de jurken en kostuums en de manier van het dragen van het haar. Toch, als er onderzoek wordt gedaan naar de mode in de tijd van Jane Austen en naar de kleding in de film, is er verschil te zien. De kledingstijl in de eind 18e/begin 19e eeuw voor vrouwen was namelijk als volgt: Ze droegen jurken met lange rokken en een hoge taille, net onder de borst. Deze jurken waren vaak van dunnen, doorschijnende stoffen en hadden een diepe decolleté en korte mouwtjes. Om naar buiten te kunnen droegen de dames geen jas, maar een soort van sjaal die ze omsloegen. Verder werden er bijna altijd hoeden gedragen, door zowel mannen als vrouwen (Beauharnais, 2009). De

10

haardracht van de vrouw werd met linten glad naar achter gedragen maar wel met krullen op het voor – en achterhoofd. Ook droegen ze vaak een diadeem (Cultuurwijs.nl, 2003). Joe Wright heeft zich niet helemaal aan deze kledingstijl gehouden bij het maken van de film. Hij hield bijvoorbeeld totaal niet van een hoge taille, en daarom is er bij de jurken van de Bennet zusjes vaak een natuurlijke, wat lagere, taille gemaakt. Er zijn zelfs verschillende kledingstijlen door elkaar gebruikt. Zo dragen de oudere zussen kleren uit het midden van de 18e eeuw terwijl de jongere zusjes kleren dragen uit het begin van de 19e eeuw (Wikipedia, 2015). Mrs. Bennet was van een oudere generatie, en zoals veel mensen uit de middenklasse deden in de 18e/19e eeuw was het herstellen van kleding volgens de mode. Zo hoefde ze niet steeds nieuwe kleren te kopen. Dit is ook het geval bij de kleding van Mrs. Bennet (Chrisrik, 2012). Ook zie je dat de vrouwen in de film wel vaak een jasje dragen en niet zo gauw een sjaal. Een groot verschil in de mode van toen en wat er nagebootst wordt. Verder werd kleding ook aangepast om verschillen in rangen aan te tonen. Zo droeg Miss Bingley bijvoorbeeld kleding die in die tijd als moderne kleding werd gezien (high fashion). De kleding werd ook aangepast aan wat hedendaags modern is. Bijvoorbeeld op het Netherfield bal dragen alle vrouwen wit. Hierdoor vinden de kijkers van de film de kleding misschien wel mooier, maar de historische nauwkeurigheid van de kleding wordt er wel minder door (Wikipedia, 2015). Ook heeft Joe Wright gekeken naar de karkaters van de personages, en hier de kleding op aangepast. Elizabeth Bennet wordt namelijk een beetje neergezet als ‘’tomboy’’. Ze draagt haar haren wild, totaal niet volgens de mode van de 18e/19e eeuw, en bijna nooit een hoedje, wat de vrouwen in die tijd altijd droegen. Haar kleding heeft vaak donkere, aardetinten, omdat ze zoveel van het platteland en buiten zijn houdt. Als je naar Jane kijkt ziet zij er het meest verfijnd uit. Toch zie je dat de kleren niet super duur en zelfgemaakt zijn, om over te laten komen dat de Bennet’s niet veel geld hadden. Het karakter van Mary is serieus en praktisch, en zo is haar kleding dus ook. De zusjes Lydia en Kitty worden een beetje als een eenheid neergezet. Ze spiegelen elkaar daarom in hun kleding steeds. Draagt de ene een groene jurk, dan draagt de andere een groen jasje. Dit zijn allemaal bewuste keuzes van Joe Wright geweest. Ook heeft hij de kleding comfortabeler gemaakt zodat de acteurs beter en fijner kunnen bewegen (Wikipedia, 2015). Hierdoor is de kledingstijl wel heel anders dan in het originele verhaal, of wat je terug ziet in de mini-serie. Qua omgeving en het leven van de Bennet’s zijn er ook verschillen te zien. Het feit dat in de film grote stukken weg gelaten zijn heeft met de tijdsduur te maken. In het boek krijg je heel gedetailleerde verhalen, omdat een boek zo lang kan duren als je wilt. De film duurt echter maar 2 uur en daarom komt het verhaal anders over. Bijvoorbeeld als Elizabeth Charlotte bezoekt in het huis waar ze met Mr. Collins woont. In het boek is ze hier echt voor lange tijd, terwijl het in de film maar heel kort lijkt. Zo geldt dat voor meer situaties, zoals bijvoorbeeld wanneer Lydia en met Mr. Wickham vandoor is. Het lijkt in de film allemaal niet zo lang te duren, maar in het boek is dit wel het geval. De huizen waar iedereen in woont komen misschien ook iets anders over dan de huizen in de tijd van Jane Austen. Dit komt omdat er bijna niks meer bestaat in Groot-Brittannië wat niet veranderd is in de 21e eeuw. Hierdoor zijn er soms visuele effecten aan toegevoegd etc. Hierdoor wordt de sfeer van de film anders dan de sfeer in de tijd zelf (Wikipedia, 2015). Verder valt het op dat er in de film, net als in het boek, op dezelfde manier gesproken wordt. Dit is iets wat onveranderd is gebleven. Sommige woorden die in het verhaal gebruikt worden hoor je nu niet meer zo snel in de Engelse taal. Ook spreken ze allemaal heel formeel. Dit komt in de 21e eeuw ook niet meer zo snel voor. Waarom zijn deze veranderingen aangebracht? Het lijken maar kleine details, maar toch zit er een reden achter om het verhaal uit 1813 te veranderen om het aanspreekbaar te maken in 2005.

11

In de 18e en 19e eeuw, de tijd waarin het verhaal zich afspeelt en waarin het boek geschreven is, was de positie van een vrouw in de maatschappij namelijk heel anders dan nu in de 21e eeuw, de tijd waarin de film gemaakt is. Een vrouw had in die tijd namelijk veel minder rechten dan een man, en werd als ondergeschikt aan de man gezien (Bakker, 2006). Een vrouw moest in die tijd binnenshuis leven en ten aller tijd toestemming aan haar man, of in dit geval vader, vragen om wat dan ook te doen. Vooral om naar buiten te gaan. Een vrouw zou niet mogen werken omdat zij hierbij mannen af zou leiden. In de 21e eeuw is hier helemaal geen sprake meer van. Een man en vrouw worden in onze tijd als gelijken behandeld. De meeste huishoudens bestaan tegenwoordig ook uit twee inkomens. (Gerritsen, 2011) Dat betekent dat nu ook veel vrouwen werken. Ook worden huishoudelijke taken meer verdeeld. Vaak zijn mannen het hier niet helemaal mee eens, maar vrouwen wel. Wat erop duidt dat vrouwen tegen de mening van hun man ingaan. Zij mogen zeggen wat ze willen. Hieruit kan geconcludeerd worden dat de veranderingen die zijn aangebracht logisch zijn. Het feit dat het gesprek tussen Mr. Wickham en Elizabeth in het boek buiten plaats vond, in een gezelschap, komt omdat een vrouw in die tijd helemaal niet alleen buiten mocht zijn, en zeker niet met een ‘vreemde’ man. In onze tijd is dit een normale zaak, en daarom vindt het gesprek zich in de film wel buiten af, waar Elizabeth en Mr. Wickham alleen zijn. Hetzelfde geldt voor de ruzie tussen Mr. Darcy en Elizabeth. In de boek vindt deze binnen plaats, waar de twee elkaar per ongeluk treffen zonder andere mensen erbij. De reden waarom Mr. Darcy zich dan ook zo verontschuldigd komt omdat hij verwachtte dat de Collins’ thuis waren. Dat is in dit geval niet en dus is hij alleen met Elizabeth, wat normaal niet de bedoeling zou zijn. In de film vindt dit gesprek buiten, in de openbare ruimte plaats. Voor onze tijd is het heel normaal om alleen buiten met een man te zijn, vandaar dat dit is toegepast. Bij de ontmoeting tussen Elizabeth en Georgiana is het voor onze tijd ook heel normaal dat zoiets spontaan gebeurd, net als in de film. In de 18e of 19e eeuw was het niet normaal dat zo een soort ontmoeting, tussen twee vrouwen, spontaan plaats zou vinden. Hier zou ook weer toestemming voor gevraagd moeten worden. vandaar dat in het boek Mr. Darcy dit voorstelt aan Elizabeth en daar een officiële ontmoeting voor maakt. Het feit dat in het boek geen details over het uiterlijk en de kleding wordt gezegd komt omdat het verhaal zich in die tijd zelf afspeelde, dus in de 18e en 19e eeuw. Het was in deze tijd normaal dat er dat soort kleding gedragen werd, vandaar dat er geen nadruk op ligt. (InfoNu.nl, 2015) Dit geldt ook voor de rest van de omgeving. Het was toen wel duidelijk hoe alles er uitzag. In onze tijd, de 21e eeuw, is het niet normaal om zulk soort kleding te dragen. Vandaar dat er in de film heel erg de nadruk op ligt. Ondanks dat de stijl niet helemaal klopt met de stijl van de tijd van het originele verhaal, voelt het voor de kijker toch alsof ze echt even in die tijd zijn.

12

5. Vergelijking 3: The Lizzy Bennet Diaries, Youtube kanaal, 2012 Dit hoofdstuk begint met de deelvraag: Zijn er verschillen te zien tussen het originele verhaal en het verhaal dat verteld wordt op het Youtube kanaal The lizzy Bennet Diaries dat opgezet is in 2012? Nadat ik het originele boek van Jane Austen uitgelezen had, ben ik gaan kijken op het Youtube kanaal van Lizzy Bennet. Ik heb een aantal video’s uitgekozen om te bekijken, de hoogtepunten in het verhaal. Hierna kon ik al snel de vraag beantwoorden. Het is bij deze vergelijking heel makkelijk om verschillen te zien tussen het originele verhaal, het boek van Jane Austen, en het verhaal dat door Lizzy Bennet in The Lizzy Bennet Diaries wordt verteld. Het antwoord op de vraag is dus ja. Het verhaal dat in The Lizzy Bennet Diaries wordt verteld is duidelijk gebaseerd op het originele verhaal. Beter gezegd, het verteld het hele verhaal van Pride and Prejudice, maar dan hoe hetzelfde verhaal zich af zou spelen in de 21e eeuw. Grote verschillen zijn bijvoorbeeld de kleding. Als er in het boek iets over kleding wordt gezegd, gaat het altijd over jurken, linten voor in het haar, kousen en kousenbanden etc. Dit duidt op de kledingstijl uit de 18e/19e eeuw. (InfoNu.nl, 2015) De kleren die Lizzy Bennet, en alle andere personages die in haar filmpjes voorkomen, dragen zijn moderne kleren. Kleren die in de 21e eeuw gedragen worden. Het verhaal dat door Lizzy Bennet wordt verteld heeft dan misschien wel dezelfde context als het originele verhaal, maar toch is de situatie van Lizzy aangepast aan de 21e eeuw. In The Lizzy Bennet Diaries zit Lizzy op school en is ze zich klaar aan het maken voor een carrière. Dit is iets wat de meeste meiden in deze tijd rond de leeftijd van Lizzy Bennet bezig houdt. In het boek is dit helemaal niet wat Elizabeth Bennet bezig houdt. In die tijd was er nog geen sprake van vrouwen die naar school gingen of gingen werken. Dat hoorde toen niet. (Bakker, 2006) Een ander verschil in de situatie van Lizzy Bennet in The Lizzy Bennet Diaries in vergelijking met Elizabeth Bennet van het boek, is dat Lizzy Bennet 2 zussen heeft en Elizabeth Bennet had er 4. Lizzy Bennet heeft alleen Jane, haar oudere zus, en Lydia, haar jongere zus. Dit zijn, als je naar het originele verhaal kijkt, naast Elizabeth de twee meest aanwezige zussen in het verhaal. In het originele verhaal heeft Elizabeth Bennet Jane, haar oudere zus, en haar jongere zusjes Mary, Kitty en Lydia. De reden waarom Lizzy Bennet nog maar 2 zusjes heeft in The Lizzy Bennet Diaries is omdat dit realistischer is in de 21e eeuw. In deze tijd hebben ouders niet meer zoveel kinderen als vroeger. Er is een grote daling geweest door de jaren heen. (Statistiek, 2009) Vroeger, daarentegen, was het normaal om grote gezinnen te hebben. (scholieren.com, 2005) Het feit dat in het boek Elizabeth Bennet uit een gezin van 5 kinderen komt is dan ook heel normaal. Een ander, heel opvallend, verschil tussen het originele verhaal en het verhaal van The Lizzy Bennet Diaries is de manier waarop het verteld wordt. Het originele verhaal wordt verteld op de manier zoals er in die tijd gesproken werd, het formele Engels waar eerder in dit onderzoek al over te lezen valt. Dit is voor mensen uit de 21e eeuw in ieder geval anders, want toen was het gewoon de normale manier van spreken. Bij The Lizzy Bennet Diaries wordt gewoon op een normale manier gesproken, in de tijd van nu. Ze praat normaal Amerikaans, niet het formele Engels. Ze gebruikt ook woorden van de tijd van nu, die in de 18e eeuw nog helemaal niet bestonden. Naast het verschil in de manier van spreken, zijn ook sommige namen van de personages anders. Zoals eerder gezegd heb ik niet alle video’s van The Lizzy Bennet Diaries, wat er 160 zijn, gekeken, maar heb ik er een aantal uitgekozen. Ik geef daarom ook alleen de twee voorbeelden van de namen die ik tegen ben gekomen, die anders zijn in The Lizzy Bennet Diaries in vergelijking met het originele verhaal. Het zijn er misschien dus nog wel meer.

13

De eerste naam die anders is, is de naam van Mr. Bingley, zoals hij in het originele verhaal heet. Bingley is hier de achternaam van deze persoon. In The Lizzy Bennet Diaries heet Mr. Bingley, Bing Lee. Je spreekt het dus wel hetzelfde uit, maar het is een andere naam. Als je deze meneer alleen bij zijn achternaam zou noemen, zoals bij Mr. Bingley gedaan wordt, zou hij Mr. Lee heten. Zijn voornaam is namelijk Bing en zijn achternaam Lee. De tweede naam die ik tegen ben gekomen die anders is, is de voornaam van Mr. Darcy, Fitzwilliam, zoals hij in het originele verhaal heet. In The Lizzy Bennet Diaries heet Mr. Darcy met zijn voornaam William. Dit lijkt echter natuurlijk veel op de naam Fitzwilliam, maar toch is hij anders. De naam William is in de 21e eeuw dan ook meer voorkomend als de naam Fitzwilliam. Ze hebben dus bewust voor een moderne naam gekozen, zodat het meer in deze tijd past. Hetzelfde geld voor de naam Bing Lee, dit klinkt ook moderner dan Mr. Bingley. Als laatste is er nog een opvallend verschil te zien tussen het originele verhaal en het verhaal van The Lizzy Bennet Diaries. Het gaat om de beste vriendin van Elizabeth, Charlotte. In het originele verhaal is Charlotte, net als Elizabeth, gewoon een blank, Engels meisje. Er is in het originele verhaal dan ook niks opvallends over haar te zeggen. Daarom valt het juist in The Lizzy Bennet Diaries zo op dat Charlotte zo anders is dan in het originele verhaal. Hier is ze namelijk een Aziatisch meisje. Voor deze tijd is het namelijk heel normaal om buitenlandse vrienden te hebben. Er leven nu namelijk allerlei mensen van verschillende afkomsten bij elkaar in hetzelfde land. Vroeger, in de 18e eeuw, was dit niet normaal. Toen was het heel uitzonderlijk als je iemand van een andere nationaliteit of andere afkomst tegenkwam. Het feit dat in The Lizzy Bennet Diaries Charlotte van een andere afkomst is geeft aan dat ze daardoor de situatie realistischer maken voor de 21e eeuw. Waarom deze veranderingen in The Lizzy Bennet Diaries zijn aangebracht in vergelijking met het originele verhaal heb ik eigenlijk al duidelijk gemaakt. De veranderingen zorgen ervoor dat er een realistisch beeld wordt geschetst over de 21e eeuw. Dezelfde problemen en gebeurtenissen worden naar voren gebracht, alleen dan in de tijd van nu. Naast alle bovenstaande verschillen is er nog een groot verschil tussen het originele verhaal en The Lizzy Bennet Diaries, namelijk het medium. Het originele verhaal is een boek, en The Lizzy Bennet Diaries zijn filmpjes op een Youtube kanaal. Hieruit komt weer naar voren dat deze manier van een verhaal over brengen in de 21e eeuw meer voorkomend is. In de 18e eeuw hadden ze nog helemaal geen computer, laat staan internet, en waren boeken het meest voorkomende medium om een verhaal over te brengen. Dat is nu helemaal niet meer zo, vooral bij de jeugd niet (www.mediatijd.nl, 2014). Er wordt nu veel meer gebruik gemaakt van internet, apparaten, als medium dan papier, boeken. Vandaar dat Youtube filmpjes in de tijd van nu meer aanspreken dan boeken.

14

6. Bevindingen Zoals in voorgaande hoofdstukken te lezen is zijn er heel wat bevindingen naar voren gekomen. Elke modernificatie van het verhaal geeft er zijn eigen draai aan en dus komen er per modernificatie weer andere bevindingen naar voren. Hieronder zijn alle bevindingen van het onderzoek nogmaals op een rijtje gezet. Bevindingen van de tijd van het originele verhaal en de keuzes van Jane Austen: - In de boeken van Jane Austen, en ook in Pride and Prejudice, staat de vrouw centraal. - Wereld van de vrouw in de 18e/19e eeuw bestond uit een kleine kring en ze had geen professionele positie in de maatschappij. Ze leefde in en om het huis en trouwen met een respectabele man was het belangrijkste in haar leven. - De familie Bennet leefde in de middenklasse en de karakters van de familie zijn te verklaren aan wat in die tijd normaal was. - Er komen in de boeken van Jane Austen 7 archetypen naar voren: moeder, dochter, zus, romanticus, rationalist, oude vrijster en feeks. - Het verhaal is gebaseerd op het eigen leven/de eigen wereld van Jane Austen. Bevindingen van de vergelijking van het originele verhaal met de mini-serie van Andrew Davies uit 1995: Het was redelijk moeilijk om verschillen te vinden in de mini-serie in vergelijking met het originele verhaal. De verschillen gaan dan ook om kleine details. Deze zijn: - De ontmoeting tussen Mr. Darcy en Elizabeth, wanneer Elizabeth Jane op gaat zoeken in Netherfield. - Een aantal elementen in het verhaal worden in de mini-serie extra overdreven in vergelijking met het originele verhaal. - In de mini-serie zijn een paar kleine details bij verzonnen die in het boek niet voorkomen. Deze details dienen als opvulstukken. Ze zouden echter wel door Jane Austen verzonnen kunnen zijn, want ze passen goed bij de tijd en het verhaal. - Het originele verhaal is een doorlopend verhaal. De mini-serie bestaat uit 6 delen. Er is dus aan elk deel een begin en een einde. Bevindingen van de vergelijking van het originele verhaal met de film van Joe Wright uit 2005: Er waren een aantal duidelijke verschillen te vinden in de film in vergelijking met het originele verhaal. Er zaten ook redenen achter deze verschillen, zoals in hoofdstuk 3 te lezen is. De bevindingen zijn: - De plaats waar het gesprek plaats vindt tussen Elizabeth en Mr. Wickham, dat over Mr. Darcy gaat. - De plaats waar de ’ruzie’ tussen Mr. Darcy en Elizabeth plaatsvindt. - De ontmoeting tussen Elizabeth en Miss Darcy, het zusje van Mr. Darcy, Georgiana genoemd. - De kledingstijl in de film is anders dan in de 18e/19e eeuw. Dit geldt ook voor andere uiterlijke elementen en de situaties in de film. Bevindingen van de vergelijking van het originele verhaal met het Youtube kanaal The Lizzy Bennet Diaries uit 2012: Het was bij deze vergelijking heel makkelijk over verschillen te vinden. Er waren meer verschillen dan overeenkomsten. De verschillen zijn:

15

- De kledingstijl van de personages. - De situatie waar Lizzy zich in bevindt. Het zelfde verhaal speelt zich af, maar dan aangepast aan de 21e eeuw. - Lizzy heeft maar 2 zusjes in The Lizzy Bennet Diaries. - Er wordt in moderne taal gesproken. - Er worden modernere namen gebruikt. - Charlotte, de beste vriendin van Lizzy, is in The Lizzy Bennet Diaries een Aziaat. - Het medium is toepasselijk voor de tijd.

16

7. Conclusie Na alle bevindingen in het onderzoek nog op een rijtje gezet te hebben, kan er een conclusie getrokken worden. De hoofdvraag, zijn er verschillen te zien tussen het originele verhaal Pride and Prejudice van Jane Austen en de modernificaties die er van het verhaal zijn gemaakt?, kan beantwoord worden. Ja, er zijn zeker verschillen te zien tussen het originele verhaal en de modernificaties die er gemaakt zijn. Bij alle drie de modernificaties die in dit onderzoek vergeleken zijn met het originele verhaal van Jane Austen zijn er verschillen te zien. Wat opvallend is als er gekeken wordt naar deze 3 modernificaties, is het feit dat hoe later de modernificatie gemaakt is, hoe meer verschillen er te zien zijn. In de mini-serie uit 1995 was het namelijk nog vrij moeilijk om verschillen te vinden, en waren de verschillen kleine details. In de film uit 2005 waren er al duidelijkere verschillen te zien. Het verhaal speelde zich nog steeds in de 18e/19e eeuw af, maar bevatte ook elementen die meer bij deze tijd, de 21e eeuw, passen. In de laatste vergelijking, The Lizzy Bennet Diaries, zijn er heel duidelijk verschillen te zien. De verschillen zijn nog groter dan de overeenkomsten. Het is wel nog duidelijk dat het verhaal hetzelfde gebleven is, maar heel de situatie en tijd is veranderd. Alles is aangepast aan de 21e eeuw. Ook is het opvallend dat het medium waarmee het verhaal verteld wordt zich steeds meer aanpast aan de tijd. Het originele verhaal is een boek, iets wat in de 19e eeuw populair was. In 1995 is het verhaal verteld in serie vorm, iets wat in die tijd vrij vernieuwend was en populairder dan een boek. Ondanks dat films als eerder bestonden dan televisieseries blijft dit medium populair, en dus is in 2005 het verhaal via een film verteld. Natuurlijk is met de opkomst van internet veel veranderd en is internet-tv een trend die er speelt in deze tijd (GOC, 2015). Het is dan ook niet gek dat The Lizzy Bennet Diaries via een Youtube kanaal het verhaal verteld. Dit medium is in het heden populair. Wat uit al deze bevindingen geconcludeerd kan worden is, dat hoe dichter, qua tijd, een modernificatie in de buurt zit van het originele verhaal, hoe moeilijker er verschillen te zien zijn. Ten minste, als er gekeken wordt naar deze drie modernificaties. Dit wil niet zeggen dat dit voor alle modernificaties geldt die er ooit zijn gemaakt, maar het valt bij deze drie wel op. Dus hoe verder, qua tijd, de modernificatie van het originele verhaal afstaat, hoe meer verschillen er te zien zijn. De bewerkers van het originele verhaal voelen zich steeds vrijer om aan te passen wat zij willen. Deze verschillen zijn door de makers ingevoerd om het verhaal beter in de tijd wanneer het gepubliceerd is te laten passen. Ook wordt, vooral in het laatste voorbeeld, het medium aangepast aan de tijd. De trend internet-tv speelt er in deze tijd en daar past The Lizzy Bennet Diaries zich op aan. De behoeftes en interesses van de consumenten veranderen, en daar past het verhaal zich op aan. Het feit dat het verhaal in de 18e/19e eeuw geschreven is neemt dus niet weg dat het de consumenten van deze tijd niet aan zal spreken, maar er zijn wel kleine, en soms wat grotere, veranderingen aangepast om er voor te zorgen dat het verhaal aanspreekt. De context blijft hetzelfde, maar het verhaal gaat mee met de tijd. Zoals in het laatste voorbeeld, The Lizzy Bennet Diaries, is het verhaal bijna onherkenbaar geworden. De makers van de bewerkingen gaan zich steeds vrijer voelen om een eigen draai aan het verhaal te geven. Ik vind dat de bewerkingen goed zijn toegepast en dat de makers goed hebben overgebracht wat ze wilde overbrengen.

17

8. Literatuurlijst - Austen, J. (1813). Pride and Prejudice. Londen: Penguin Group - The Republic of Pemberley. (2011). Pride and Prejudice by Jane Austen. Geraadpleegd op 2 april 2015, van: http://www.pemberley.com/janeinfo/pridprej.html - Gard, G. (1994). Jane Austen’s Novels: The Art of Clarity. Londen:Yale University Press - Werker, A. Jane Austen in de film. Geraadpleegd op 16 april 2015, van: http://comcom.uvt.nl/e-view/99-1/werker.htm - Davies, A. (1995). Pride and Prejudice [TV-serie]. Londen: Britisch Broadcasting Corporation (BBC) - Wright, J. (2005). Pride and Prejudice [Film]. Groot-Brittannië: Focus Features - Hortense de Beauharnais. (2009). Kleding tijdens de Empire: 1800 – 1815. Geraadpleegd op 21 april 2015, van: http://kleurrijkhortense.blogspot.nl/2009/10/kleding-tijdens-de-empire-1800-1815-na.html - Cultuurwijs.nl. (2003). Kleding tijdens de empire: 1800 -1815. Geraadpleegd op 21 april 2015, van: http://www.cultuurwijs.nl/nwc.rijksmuseumamsterdam/cultuurwijs.nl/i000722.html - Wikipedia. (2015). Pride & Prejudice (2005 film). Geraadpleegd op 21 april 2015, van: http://en.wikipedia.org/wiki/Pride_%26_Prejudice_(2005_film)#Costume_design - Chrisrik. (2012). Trendy in de 18e en 19e eeuw. Geraadpleegd op 21 april 2015, van: http://plazilla.com/page/4295038760/trendy-in-de-18de-en-19de-eeuw - Bakker, I. (2006). De positie van de Nederlandse vrouw in de maatschappij in de 19e een 20e Eeuw (Profielwerkstuk). Geschiedenis, Fioretti College Hoofdlocatie, Hillegom - Gerritsen, M. (2011). Onderzoeksseminar III, Cultuurgeschiedenis van het lichaam (Scriptie). Universiteit Utrecht, Utrecht. - Teez, InfoNu.nl. (2009). Mode in de 18e eeuw. Geraadpleegd op 7 april 2015, van: http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/geschiedenis/44130-mode-in-de-18e-eeuw.html - Teez, InfoNu.nl. (2009). Mode in de 19e eeuw. Geraadpleegd op 7 april 2015, van: http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/geschiedenis/44378-mode-in-de-19e-eeuw.html - Pemberley Digital. (2012). The Lizzy Bennet Diaries. Geraadpleegd op 9 april 2015, van: https://www.youtube.com/playlist?list=PL_ePOdU-b3xcDyyzeR5NjxeLEElsqYzn1 - Scholieren.com. (2005). Vergelijking 1500-1800 en 1800-heden. Geraadpleegd op 9 april 2015, van: http://www.scholieren.com/praktische-opdracht/22264 - Centraal Bureau voor de Statistiek. (2009). Relatie en gezin aan het begin van de 21ste eeuw (Onderzoek). Centraal Bureau voor de Statistiek, Den Haag/Heerlen

18

- MediaTijd. (2014). Media: Tijd 2014 (Brochure). MediaTijd, Amsterdam/Den Haag - GOC. (2015). Branche. Geraadpleegd op 14 april 2015, van: http://www.goc.nl/film-tv/branche-informatie