Preventie van Legionella in sanitaire

installaties: nog steeds een zorgenkind!

Ir. K. De Cuyper

Wetenschappelijk en Technisch Centrum

voor het bouwbedrijf

WTCB

20 &27/10/2016 CEDUBO 2

Inhoud

– 1. Inleiding: de veteranenziekte en haar veroorzaker

– 2. De Vlaamse wetgeving: het veteranenbesluit

– 3. Risicopunten in SWW-installaties

– 4. Alternatieve Legionella-beheersmaatregelen

– 5. De BBT

20 &27/10/2016 CEDUBO 3

1.Inleiding

�7 personengehospitaliseerd met de veteranenziekte na verblijf in een Ardeenshotel

�1 dode

1.1 België ontdekt de veteranenziekte

20 &27/10/2016 CEDUBO 4

20 &27/10/2016 CEDUBO 5

Kapellen, november 1999:

• In één weekend: meer dan 100 gehospitaliseer-

den met een zware longontsteking, de

zogenoemde “veteranenziekte” of

“legionairsziekte”

• �5 doden

• �Verschillende personen met blijvende en

soms zware gevolgschade

20 &27/10/2016 CEDUBO 6

1.2. De Legionella-kiem en de ziektes die ze

veroorzaakt

Veroorzaker van de veteranenziekte:

• een bacterie, de “Legionella pneumophila”, aanwezig in het sanitair warm water in de Ardennen en zeer waarschijnlijk in het water van een whirlpool in Kapellen

• besmetting : door inademing van kleine waterdruppeltjes (3 à 5 µm) verontreinigd door de kiem

20 &27/10/2016 CEDUBO 7

De ziektes veroorzaakt door de kiem:

Veteranenziekte

(longontsteking)

Pontiackoorts

incubatie 2 à 10 dagen 1 à 2 dagen

symptomen Koorts, rillingen, hoest,

verterings en neurologische

stoornissen

� pneumonie of longontsteking

koorts

mortaliteit 10 à 15%

(20 à 40 % bij ziekenhuis

patiënten)

Spontane genezing

na 2 à 5 dagen

20 &27/10/2016 CEDUBO 8

Aantal gevallen van Veteranenziekte

(legionelloses) in Vlaanderen

Incidentie ziekte: 15 per miljoen inwoners per jaar

Verkeersdoden : 48 per miljoen per jaar

20 &27/10/2016 CEDUBO 9

De veteranenziekte: risicopersonen

– Ouder dan 50 jaar,

– Mannelijk geslacht,

– Rokers, alcoholisten,

– Met ademhalingsmoeilijkheden, kanker,

diabetes,

– Immuungecompromiteerde patiënten:

transplantaties, aids,…

1.3 Risico-omstandigheden

Waar komt die bacterie voor?

• Ze komt van nature voor – in lage en

ongevaarlijke concentraties -in allerlei

waterbronnen:

– Rivieren, meren,…,

– het drinkwater.

– En dus ook in alle kunstmatige bronnen die met rivier of drinkwater gevoed worden: sanitaire installaties, koeltorens, bevochtigingstoestellen, fonteinen, whirlpools,…

20 &27/10/2016 CEDUBO 10

Is haar aanwezigheid steeds gevaarlijk?

• Enkel indien zij in grote concentraties aanwezig

is: volgens het Hoog Comité voor de

volksgezondheid moet men rekening houden

met legionelloses eens er 1000 kiemvormende

eenheden per liter aanwezig zijn

• Het risico op ziektes neemt dus toe eens de

bacterie zich kan vermenigvuldigen

20 &27/10/2016 CEDUBO 11

Wanneer is er vermenigvuldiging?

• Stilstaand water, afzettingen, aanwezigheid ijzer,….

• Maar vooral en zeker : als er een geschikte

temperatuur is: 25 à 50°C

20 &27/10/2016 CEDUBO 12

20 &27/10/2016 CEDUBO 13

Inhoud

– 1. Inleiding: de veteranenziekte en haar veroorzaker

– 2. De Vlaamse wetgeving: het veteranenbesluit

– 3. Risicopunten in SWW-installaties

– 4. Alternatieve Legionella-beheersmaatregelen

– 5. De BBT

2. Het veteranenbesluit 09/02/07(BS 04/05/07)• Toepassingsgebied:

Al dan niet overdekte locatie, ruimte, gebouw of bedrijf waar één of

meerdere aerosolproducerende installatie aanwezig zijn.

• Maatregelen:

– Watervoorzieningen in publiek toegankelijke plaatsen (diensten

aan publiek, opvang zieken/bejaarden, gezondheidszorg,opvang

kinderen, studenten, vertoningen,…

• Hoogrisico-inrichtingen: gevoelige personen ( kanker, nierlijden, diabetes,

rokers, personen vanaf 65jaar)

• Matigrisico-inrichtingen: met collectieve warmwatervoorziening

– Koeltorens

– Klimaatregeling met bevochtiging

– Andere: tandheelkundige units, exposities

20 &27/10/2016 CEDUBO 14

20 &27/10/2016 CEDUBO 15

2.1 Watervoorzieningen in hoogrisico

• Nieuwe: – gebouwd en uitgebaat volgens de best beschikbare technieken

(BBT) � www.emis.vito.be

– Basis voor de BBT is de standaardbeheersmaatregel , dwztemperatuursbeheersing = temperatuur buiten de zone 25 à 55°C houden

• Bestaande: bij elke verbouwing– moet rekening gehouden worden met het Veteranenbesluit

– en moeten de preventiemaatregelen in overeenstemming gebrachtworden met de BBT

• Alle (nieuwe en bestaande): moeten een beheersplan hebben– te nemen preventiemaatregelen op basis van een risico-analyse

– dit plan moet verplicht uitgevoerd, met verslag in logboek

20 &27/10/2016 CEDUBO 16

Hoogrisico (2)• Installaties niet conform de BBT:

– waterstaalnames volgens het beheersplan met analyse op L. pn.

– Aktie-drempels voor L. pn.:

• waakzaamheid voor infecties, als 30% vd stalen >1000 KVE/l :

• verhoogde waakzaamheid, als 30% >10000 KVE/l �

– Waakzaamheid voor legionelloses; evaluatie van beheersplan en uitvoering ervan; maatregelen nemen om de concentratie te doen dalen; verhoogde staalnamefrequentie (maandelijks)

• melding, als�in 3 opeenvolgende meetcampagnes het niveau « verhoogdewaakzaamheid » bereikt wordt; �of 3 opeenvolgende stalen bij eenzelfde punt het niveau 10 000 KVE/l overschrijden� of 30% of meer vd stalen 100 000 KVE/l overschrijdenen dan:

– Cfr. Maatregelen hiervoor

– +Afdeling Toezicht Volksgezondheid (TV) wordt verwittigd

– +Installaties met aerosol: buiten gebruik stellen totdat <100 000 KVE/l;

– +Maatregelen te nemen samen met (TV)

– + intensieve opvolging met staalnames gedurende 3 maanden.

20 &27/10/2016 CEDUBO 17

Hoogrisico (3)

• Verantwoordelijken voor ontwerp en plaatsing

van de installaties reiken een conformiteitsattest

met BBT uit.

20 &27/10/2016 CEDUBO 18

2.2 Watervoorzieningen in matigrisico

• De maatregelen zijn identiek aan deze bij

hoogrisico, ook voor het conformiteitsattest

• Behalve voor de acties bij Legionella in water

• er is geen niveau van waakzaamheid

• verhoogde waakzaamheid als 30%> 10000 KVE/l

• melding als 30% > 100 000 KVE/l

• Behalve voor kleine inrichtingen (<40 personen)

• Nieuwe moeten volgens BBT

• Bij verbouwing:rekening houden met BBT

• Warmwaterproductie op minstens 60°C.

• Jaarlijks onderhoud door een vakman met bewijs ervan

• Verwittiging gebruikers als T<60°C.

20 &27/10/2016 CEDUBO 19

2.3 Watervoorzieningen: alternatieve maatregelen

• Alternatieve maatregelen kunnen toegepast

worden ter beheersing van L. pn, nadat een

goedkeuring is verkregen van de bevoegde

minister

20 &27/10/2016 CEDUBO 20

Inhoud

– 1. Inleiding: de veteranenziekte en haar veroorzaker

– 2. De Vlaamse wetgeving: het veteranenbesluit

– 3. Risicopunten in SWW-installaties

– 4. Alternatieve Legionella-beheersmaatregelen

– 5. De BBT

3. Risicopunten in SWW-installaties

• 20 fiches met Legionella-risicopunten in

sanitaire installaties:

https://www.zorg-en-gezondheid.be/leidraad-20-

legionella-risicopunten-in-sanitaire-installaties

20 &27/10/2016 CEDUBO 21

3.1 Warmwaterproductie

• Productie op T<60°C

20 &27/10/2016 CEDUBO 22

3.2 Warmwaterverdeling

• Het hoofdprobleem: gebrek aan hydraulisch

evenwicht in de kringvormige verdeling

• Typische verdeelkring:

20 &27/10/2016 CEDUBO 23

Debietsverdeling zonder afregeling

20 &27/10/2016 CEDUBO 24

Debiet l/h

Temperatuursverdeling zonder afregeling

• 5 verticale lussen met T<50°C, dus zeer waarschijnlijke groei

van Legionella!

20 &27/10/2016 CEDUBO 25

Debiet l/h Temp. °C

Tretour

Ttoevoer

Versterking van de pomp zonder afregeling

• Het debiet verhoogt in de eerste lussen, doch nauwelijks in de

laatste: het risico op Legionella-groei blijft bestaan

20 &27/10/2016 CEDUBO 26

Temp. °CD

ebie

tl/

h

Effect van een goede hydraulische

regeling

• Een goede hydraulische regeling laat toe om de

temperatuur overal uit de risicozone te houden

20 &27/10/2016 CEDUBO 27

Temp. °CDebiet l/h

Hydraulische regeling: hoe?

• Door in de lussen het kortst bij de pomp een

bijkomende « hydraulische weerstand » aan te

brengen dmv een « regelventiel »

20 &27/10/2016 CEDUBO 28

20 &27/10/2016 CEDUBO 29

Inhoud

– 1. Inleiding: de veteranenziekte en haar veroorzaker

– 2. De Vlaamse wetgeving: het veteranenbesluit

– 3. Risicopunten in SWW-installaties

– 4. Alternatieve Legionellabeheersmaatregelen

– 5. De BBT

20 &27/10/2016 CEDUBO 30

4. Alternatieve

Legionellabeheersmaatregelen

• Rappel:

– de standaard beheersmaatregel =

temperatuursbeheersing : de temperaturen buiten de

zone 25 – 55°C houden

– Alternatieve beheersmaatregel = beheersmaatregel

die geen die geen temperatuursbeheersing is.

– Alternatieve maatregelen kunnen enkel toegepast

worden na goedkeuring door de Vlaamse minister

bevoegd voor gezondheidsbeleid.

Goedgekeurde alternatieve

beheersmaatregelen

• ECODIS®cel

• OXIPERM®pro

• BIFIPRO®

20 &27/10/2016 CEDUBO 31

4.1 ECODIS

• Type:

elektrochemische behandeling

• Principe :

– Door de elektrolyse van het water (doorgang van een

elektrische stroom tussen 2 elektroden) worden de

aanwezige zouten ontbonden, waardoor

chloorverbindingen ontstaan met een actieve

desinfecterende werking

– Maximale concentratie vrij chloor: 0,25 mg/l,

conform de wetgeving20 &27/10/2016 CEDUBO 32

ECODIS (2)

• Concrete uitvoering:

– De elektroden van de behandeling worden meestal in een

leiding in by-pass op de hoofdleiding geplaatst.

– Het water dat door de het toestel stroomt wordt zo nodig

onthard.

– het in by-pass behandelde water wordt daarna gemengd

met het onbehandelde

– De concentratie aan actieve stoffen wordt gestuurd door

de regeling van de elektrische stroom in functie van het

waterdebiet

– Aan water met onvoldoende chloorhoudende zouten

wordt pekel toegevoegd20 &27/10/2016 CEDUBO 33

ECODIS (3)

• Principeschema:

20 &27/10/2016 CEDUBO 34

ECODIS (4)

• Het ECODIS-toestel

20 &27/10/2016 CEDUBO 35

ECODIS (5)

• Karakteristieken:

– Regelmatig onderhoud : oa ketelsteenvorming op de

elektroden (verzachting!)

– Soms geur en smaakklachten

– Actieven stoffen reageren snel = worden snel verbruikt

� in grote installaties kan het lang duren ( tot een jaar)

alvorens de Legionella onder controle is!

� eens de actieve stoffen weg kan legionella terug zeer

snel groeien: geen remanentie.

� geen effect in dode leidingen, zeer regelmatige

aftapping nodig

�goede dimensionering is belangrijk

20 &27/10/2016 CEDUBO 36

4.2 OXIPERM

• Type: chemische behandeling

• Principe:

– Chloordioxide, een desinfecteermiddel, wordt aan

het drinkwater toegevoegd dmv een debietgestuurde

injectie teneinde een concentratie te bekomen van

maximum 0,4 mg chloordioxide per liter

– Het chloordioxide wordt ter plaatste aangemaakt

door menging van natriumchloriet (NaClO2) met

waterstofchloride (HCl)

20 &27/10/2016 CEDUBO 37

OXIPERM

• Het Oxiperm toestel met eronder de beide

basisproducten

• Karakteristieken:

– Geen remanentie, regelmatig

gebruik tappunten vereist

– Goede dimensionering nodig

– Corrosief

20 &27/10/2016 CEDUBO 38

OXIPERM

• Corrosie kunststof door ClO2:

20 &27/10/2016 CEDUBO 39

4.3 BIFIPRO

• Type:

Elektrochemisch

• Principe:

– Dosering van koper- (0,4mg/l) en zilverionen (0,04

mg/l) in het water door het onder spanning brengen

van een paar koper- respectievelijk zilverelektroden

– Regeling in functie van het waterdebiet

20 &27/10/2016 CEDUBO 40

BIFIPRO

• Principeschema

20 &27/10/2016 CEDUBO 41

BIFIPRO

• Toestel:

20 &27/10/2016 CEDUBO 42

BIFIPRO

• Karakteristieken

– Door de afzetting van de ionen op de wanden (

biofilm) heeft de behandeling een zekere remanentie

als het toestel niet werkt

– Plaatsing achter de waterverzachter: hars is koperion-

vanger

– Kans op verkleuring van sanitaire toestellen

– Combinatie met galvaleidingen niet aangewezen:

corrosie!

20 &27/10/2016 CEDUBO 43

Alternatieve Legionellabeheersmaatregelen:

algemene aandachtspunten

• Geen wondermiddel

• Geen effect op dode leidingen

• Geen oplossing voor niet gebruikte tappunten

• Sanering vereist altijd een zekere tijd ( …..

maanden…: geen onmiddellijk resultaat � risico op

overdosering als resultaat uitblijft

• Strikte opvolging vereist: uitvallen niet toegelaten

• Steeds compatibiliteit nagaan met gebruikte leiding-

materialen!20 &27/10/2016 CEDUBO 44

20 &27/10/2016 CEDUBO 45

Inhoud

– 1. Inleiding: de veteranenziekte en haar veroorzaker

– 2. De Vlaamse wetgeving: het veteranenbesluit

– 3. Risicopunten in SWW-installaties

– 4. Alternatieve Legionella-beheersmaatregelen

– 5. De BBT

5. De BBT

• BBT = code van goede praktijk voor het ontwerp en

de bouw van sanitaire installaties op basis van de

standaard beheersmaatregel « temperatuur »:https://emis.vito.be/nl/bbt-voor-legionella-beheersing-nieuwe-

sanitaire-systemen

• Wettelijk verplicht toe te passen bij nieuwbouw en

bij iedere aanpassing

• Uit 2007; wordt momenteel herzien;

nieuwe versie tegen september 2017

• Kreeg recentelijk een addendum20 &27/10/2016 CEDUBO 46

Addendumhttps://www.zorg-en-gezondheid.be/handboek-best-beschikbare-

technieken-voor-legionellabeheersing

• i)Stagnering vermijden ( §3.1.3.1):

– wat is een « regelmatig » gebruik van een tappunt?

� éénmaal per week

– Spoeling weinig gebruikte leidingen:

� emmer van 10 l vullen

• ii)Wanverbindingen vermijden (§3.1.3.3):

• �eis tot identificatie van de waterleidingen:

• Groen pijl in stromingsrichting

• Met erop in witte letters de aard van het water: koud

drinkwater, verzacht water, warm water warm water retour,

hemelwater,….

20 &27/10/2016 CEDUBO 47

Addendum(2)

• iii) Sanitaire beveiliging brandleidingen in hoogrisico

inrichtingen (§3.1.3.4):

� beveiliging type EA ( keerklep)

ipv BA

20 &27/10/2016 CEDUBO 48

Addendum(3)

• iv) Beperking lengte warm water uittapleiding tot 3m:

(§3.1.3.11 –temperaturen, warmwater verdeelsysteem)

� vervangen door:

– Moet zo kort mogelijk gehouden

– In elk geval niet langer dan 15 m

– Inhoud niet meer dan 3 l ( DN 16 � 29 m!)

– De uittapleidingen mogen niet geïsoleerd worden.

20 &27/10/2016 CEDUBO 49

Addendum(4)

• v) Thermische isolatie warmwaterleidingen met

circulatie(§3.2.2.2d)

� nieuwe tabel:

20 &27/10/2016 CEDUBO 50

20 &27/10/2016 CEDUBO 51

Einde