Gereformeerde Kerkbode. Groningen – Fryslân – Drenthe. nr. 22 – 1 november 2013

Problemen met de catechismusprediking?

Onderstaande opmerkingen van een collega kreeg ik voorgeschoteld met het verzoek hierop eens te reageren. In eerste instantie in een bijdrage voor predikanten, maar nu enigszins bijgewerkt voor kerkbode.

“Ik waardeer de Catechismus als troostvolle, kernachtige verwoording van de kernen van ons geloof. Zo heb ik er al dertig jaar uit en over gepreekt. Maar met groeiend onbehagen.o Wat mij tegenstaat, is de vormgeving, de woordkeuze en vraagstelling die bepaald is

door probleemstellingen uit de zestiende eeuw die voor een deel niet meer de onze zijn. Veel is nog best bruikbaar voor vandaag (bijv. voor een serie over de tien geboden), al is de woordkeus soms ook teveel tijdbepaald (zevende gebod).

o Mijn probleem is dat ik teveel moet uitleggen wat er niet of juist wel bedoeld wordt (we kunnen helemaal niets goed doen; alle ellende in je leven komt ook van God, enz.). De taal is niet meer van deze tijd.

o Verder vind ik de thematiek te beperkt: vandaag dienen zich andere vragen aan. Een begrip als gerechtigheid staat in een juridisch kader (rechtvaardig verklaard worden). Het heeft lang geduurd voor ik mij de andere kant van gerechtigheid eigen kon maken: recht doen, opkomen voor de medemens.

o Verder: preken over de doop doe ik liever als er gedoopt moet worden, en preken over het avondmaal als we avondmaal vieren. Preken over Hemelvaart alleen op Hemelvaartsdag, enz.

o Ten slotte: de Catechismus laat teveel thema’s van vandaag liggen. Begrijpelijk voor een historisch document, maar dat moeten we niet meer willen.

Kort gezegd: na 450 is het hoog tijd voor nieuwe stof voor de leerdiensten en andere methodes voor de catechese!”

SerieusDit wordt niet een heel systematisch verhaal. Ik geef liever een paar gedachten bij de vraag hoe zinvol het is om met de catechismusprediking door te gaan.De aangevoerde problemen zijn niet uit de lucht gegrepen. Hoe kort ze ook worden neergezet, ik vind het wel serieuze bezwaren, die ik gedeeltelijk net zo ervaar. Ik moet zeggen dat ik in de geschiedenis van de catechismusprediking veel vergelijkbare discussies tegenkom. Uiteraard hebben de bezwaren ook te maken met de praktijk en kwaliteit van de catechismusprediking. Hoe doe je het, welke luisterervaring heb je en wat wil je bereiken? Maar in ieder geval helpt het onbehagen om de catechismusprediking te relativeren. Ik kan mij voorstellen dat er andere vormen ontstaan. Tegelijk is het goed om de waarde van de huidige praktijk niet te onderschatten.

Vier kernenNadenken over de catechismusprediking is geen los thema. Direct resoneren er meer discussies mee: het bezoek van de tweede dienst op zondag, de betekenis van de gemeente als leergemeenschap en de visie op de belijdenisgeschriften. In het gesprek over catechismusprediking kunnen deze andere thema’s het gesprek onscherp maken. Het is van belang om de verschillende onderwerpen los van elkaar te houden.

Een aantal aspecten in de huidige praktijk is voor mij blijvend van belang. Als eerste noem ik het gegeven dat de klassieke onderdelen van christelijk geloof al eeuwen in de prediking systematisch aan de orde worden gesteld. We kennen van Augustinus de preken over de apostolische geloofsbelijdenis. Daarnaast kregen ook de tien geboden, sacramenten en het Onze Vader al vanaf de oudchristelijke kerk een terugkerende plek in de prediking. In de catechismus zijn deze vier kernen opgenomen, uiteraard binnen het eigen kader van de catechismus. Er zijn ook andere kaders denkbaar. Maar als de catechismusprediking vervangen wordt, pleit ik er sterk voor om deze vier kernen blijvend een vaste plaats in de prediking te geven.

VerdiepingIn de geschiedenis van de kerk wordt blijvend gewezen op het belang van preek als ‘didache’, ‘leerrede’: inwijding, verantwoording en verdieping van de christelijke leer. Dit gebeurt vaak in thematische prediking, die voor de preekpraktijk net zo onmisbaar is als doorgaande tekstprediking. Ik vind het van groot belang dat er systematisch verdieping plaatsvindt in geloofskennis, spiritualiteit en ethiek. Ik heb sterk de indruk dat een steeds groter deel van de kerkgangers niet vies is van ‘leren’, mits dit op een goede manier wordt ingericht.

Gouden lijnenBovenstaande elementen zijn zeker te realiseren zonder hiervoor de orde van de Heidelberger te gebruiken. Er ligt in die orde echter wel een aantal voordelen, waardoor de catechismusprediking niet zonder reden een beproefde traditie is geworden. De kernstukken van het christelijk geloof krijgen een heel inhoudelijke inbedding. De toonzetting is pastoraal en persoonlijk en de hoofdlijn concentreert zich op Christus. Dat vind ik nog steeds gouden lijnen. Verder heeft de catechismus als voordeel dat er een sterke inhoudelijke verbinding tussen de generaties is ontstaan. Ook mijn opa en oma leefden bij dezelfde ‘enige troost’. De lange traditie van de catechismusprediking heeft er bovendien voor gezorgd, dat er veel literatuur beschikbaar is. Ten slotte levert de catechismus mij een schema dat niet afhankelijk is van mijn persoonlijke voorkeuren en manco’s.

Witte vlekkenTegelijk is het niet te ontkennen dat de historische afstand tot de catechismus groeit. Daardoor wordt het taalprobleem groter en wordt ook het aantal witte vlekken hinderlijk. Als prediker richt ik mijzelf bij een catechismuspreek primair op het thema dat wordt aangereikt. De theologie, formulering of intentie van de zondagsafdelingen zijn daarbij secundair. Ook neem ik als prediker de vrijheid om het systeem van de catechismus te onderbreken door andere thema’s uit de christelijke leer aan de orde te stellen, eventueel in een kleine serie. Dat daardoor de cyclus van 52 zondagen zich uitstrekt over twee of drie jaren lijkt mij geen bezwaar. Ik zoek hiervoor wel graag overleg met de kerkenraad, die hierin een eigen verantwoordelijkheid heeft.

Uitdaging voor de predikantVoor mijzelf hanteer ik een aantal ‘hermeneutische’ uitgangspunten bij de voorbereiding van een catechismuspreek. - Een catechismuspreek is geen tekst-preek, maar een thema-preek. Dat is een andere

categorie, die om een andere benadering en toonsoort vraagt. Dit draagt bij aan het gewenste karakterverschil tussen morgen- en middagdienst.

- De catechismus is geen bijbeltekst en verdient daarom ook een ander respect. De catechismustekst hoeft niet geëxegetiseerd te worden, al helemaal niet op de kansel. Hoe waardevol het ook is om goede studie te maken van de catechismustekst, toch is de prediker er voor zijn preek niet aan gebonden.

- Een belangrijk aspect vind ik de apologetische mogelijkheden van de catechismuspreek of andere leerpreken. Het biedt een kans om een deel van de christelijke leer actueel en relevant te verwoorden in de culturele, maatschappelijke en kerkelijke situatie van de hoorders. Dit vind ik ook de uitdaging voor de prediker.

- Ten slotte: een catechismuspreek moet wel een preek blijven: verkondiging van het evangelie van Jezus Christus. Het mag niet verworden tot een college of een godsdienstles. Over de prediker is daarom hetzelfde verhaal te vertellen als bij tekstpreken: hij is persoonlijk een getuige van het evangelie.

PlanmatigKortom: voor mezelf ga ik door met de catechismusprediking, maar wel met de vrijheid om die af en toe te onderbreken door leerpreken over thema’s die in de Heidelberger minder aandacht krijgen. Dit vraagt om planmatig werken, zodat de gemeente niet overgeleverd wordt aan de willekeurig ingeplande predikers. Wat het daarbij lastig maakt is dat ik maar voor één dienst per zondag de inhoudelijke verantwoordelijkheid draag. Hoewel er goede redenen zijn om van een predikant niet meer te vragen, heeft deze praktijk naar mijn overtuiging wel bijgedragen aan de slijtage van de middagdienst en wellicht ook aan het kwaliteitsverlies ervan.

Ik ben niet uitgepreekt bij de catechismus. Ik voel me leerling onder de leerlingen en ervaar de Heidelberger als een goed basisrooster om de christelijke leer te vertolken. De vrijheid om ook andere thema’s aan de orde te stellen, lijkt mij zeker in de geest van het ‘kleine troostboek’.

Kees van Dusseldorppredikant Kandelaarkerk Schildwolde

Recente literatuur over de catechismusprediking:

Hof, dr. W.J. op ‘t, De Heidelbergse Catechismus in prediking en catechese. In: dr. W. van ‘t Spijker e.a., Het troostboek van de kerk. Over de Heidelbergse Catechismus. (Houten: Den Hertog 2005) pag. 208-231.

Verboom, dr. W., Hulde aan de Heidelberger: Over de waarde van leerdienst en catechismuspreek. (Heerenveen: Groen 2005) [Artios-reeks 1].

Ruijter, prof.dr. Kees de, Prekend terug achter de antwoorden. in: Kees de Ruijter, WeerWOORD. Preken over de Heidelbergse Catechismus. (Barneveld: BDU 2010) pag. 269-282.

Baars, dr. A., De eenvoudige Heidelberger…!’ Een korte geschiedenis van de Catechismuspreek in Nederland. (Apeldoorn: Theologische Universiteit 2012) [Apeldoornse studies 59].