Pel grijze garnalen en proef de verhalen

Garnalen, de lekkere delicatesse uit onze Noordzee, staan al eeuwenlang op het menu. Aan de kust maakten zedeel uit van de dagdagelijkse maaltijd, in het binnenland waren ze een echt luxeproduct. Onder meer deopkomst van het massaal kusttoerisme zorgde voor de echte democratisering van de garnaal. Garnalen vissenof kruien te voet of te paard is geëvolueerd van een levensnoodzakelijk iets naar een tijdverdrijf, sport oftoeristische attractie. Hoewel wij Belgen de grootste grijze garnaaleters ter wereld zijn, is onze garnaalvlootslechts heel klein in vergelijking met die van de buurlanden. Het koken met een schep extra zout zorgt wel voorde unieke smaak. Kraakverse garnalen zelf pellen, is nog steeds het neusje van de zalm.

Door Katrien Vervaele, Nancy Fockedey en Chantal Bisschop

Inhoudstafel

Armemensenkost en luxeproductEen luxeproduct voor de rijken in het binnenlandDuinenboertjesDe Belle Epoque ontdekt de romantiek van de visserijMassaal kusttoerismeGarnaal voor iedereen

Garnalen vissen te voet en te paardKruien met een scheenetVissen te paardKruierij nuPaardenvissers van Oostduinkerke

Van jolletje tot eurokotterPannenpotten en Heistse platbodemsBootsjouwerieOnze vloot en onze eetlustSportbootjes

LeurhandelVistrap OostendeAan de ScheldeOok de kruiers hadden hun klantjes

PellenEerst pellen dan spelenGarnaalpelmachinesMarokkoLovenswaardige initiatieven

Auteurs en beknopte bibliografie

Armemensenkost en luxeproduct

Garnalen staan zeker al sinds de late Middeleeuwen op het menu. Aan de kust was de Noordzeegarnaal nietmeer dan een welkome aanvulling van het karige maal van de duinenboertjes. De opkomst van hetkusttoerisme in de ‘Belle Epoque’, maar zeker vanaf de jaren 1960 zorgde ervoor dat het product niet alleenmeer bekendheid kreeg, maar ook een delicatesse werd en zijn plek in ons gastronomische erfgoed verwierf.

Een luxeproduct voor de rijken in het binnenland

Stilleven met krab, garnalen en kreeft van Clara Peeters, circa 1635- 1640

Garnalen stonden reeds in de late Middeleeuwen op het menu. Voormensen die niet aan de kust woonden, hadden garnalen een hogeculinaire status. Garnalen duiken bijvoorbeeld op in de rekeningenvan de hofhouding van de Bourgondische vorsten en hun Habsburgseopvolgers. Garnalen werden regelmatig opgediend op de vorstelijketafels en duidelijk gesmaakt in de Bourgondische eetcultuur. Ook inzijn ‘Visboek’ (1577-1580) geeft Adriaen Coenen, eenveilingmeester van de Scheveningse vismijn, een beschrijving van

garnalen en legt hij een verband met de ‘rijcke weeldighe luijde’ die ze kochten van vissers en vissersjongens.

Garnalen waren in het verre binnenland zeker tot de zeventiende eeuw een echt luxeproduct. Dat valt ook af teleiden uit verschillende geschilderde stillevens, waarop garnalen naast ander duur voedsel of exotischevoorwerpen worden afgebeeld.

Duinenboertjes

Vissershuisje in Wenduine, 1900 - © Anoniem in Desnerck &Desnerck (1974) – Fotogalerij Wetenschatten.be (VLIZ)

In de kuststreek maakten garnalen deel uit van de dagdagelijksevoeding van het gewone volk. Vanaf het einde van de negentiendeeeuw bracht het toerisme steeds meer welvaart aan de kust, maardaarvoor was het anders. Bij de duinenboertjes die met een ‘nestkinderen’ in kleine hutjes woonden, was het armoe troef. Met demelk van de geit en de aardappelen die ze in de duinen kweekten,konden ze moeilijk de vele mondjes voeden.

Alles wat de zee leverde aan extra voedsel, was meer danwelgekomen. Dus plukten ze mossels aan de strandhoofden, legden ze ‘haakjes’ of zetten ze netten op hetstrand om vis te vangen en gingen ze garnaal kruien te voet of te paard. Op diverse momenten in degeschiedenis (o.a. 1539, 1545, 1785 …) werden een aantal van deze activiteiten ten strengste verboden, zo ookhet kruien omdat er met de netten met fijne mazen teveel broed en kleine vis werd vernietigd. Maar alriskeerden ze een celstraf of fikse geldboete, de kustbewoners trokken zich daar niets van aan. En al zeker nietin perioden van oorlog en opstand. Garnaal was een aanvulling van de sobere maaltijden. En als ze ook watscharrelkippen lopen hadden, aten ze het bij voorkeur doorheen een omelet geroerd

De Belle Epoque ontdekt de romantiek van de visserij

Ansichtkaart met zicht op de zeedijk en strand van Heist, 1097 -© Sincfala, Museum van de Zwinstreek

In de late negentiende eeuw ontplooide zich het mondaine leven aande kust en ontdekte men de visserijgemeenschap met zijngebruiken. Onder de beau monde groeide zelfs een zekerenieuwsgierigheid voor de visserij. Zo ging men in Blankenbergewandelen doorheen het visserskwartier en vonden ze het heelinteressant om ‘dat volk’ en hun andere gebruiken en mores te gaangade slaan. In Heist en De Panne stroomden de toeristen toewanneer de bootjes op het strand werden gelegd en de garnalen

gelost. In Oostende hadden de jolletjes (kleine bootjes) die de haven binnenvoeren, ook veel bekijks.

In de hotels werd garnaal op het menu gezet. Dat werd zeer geapprecieerd, want het was nog steeds eenietwat exotisch, vreemd voedsel, maar heel typisch voor de kust. Het eten van garnalen hoorde bij een verblijf

aan zee. Het werd geserveerd in een voorgerechtje ofwel in de saus bij de vis. Garnalen kwamen ook op tafelbij de welgestelde families die een villa aan de kust lieten bouwen. Als de meid aan een portie verse garnaalkon geraken, zette ze zich wel een paar uur aan het werk om ze te pellen en er daarna een fijn gerechtje meete bereiden.

Het verbeterde transport in de tweede helft van de negentiende eeuw en betere bewaartechnieken enijsfabrieken zorgden ervoor dat ook in het binnenland al eens verse vis en garnaal te verkrijgen was. De meidenvan de burgerij gingen er dan ook thuis mee aan de slag.

Massaal kusttoerisme

ansichtkaart

Ansichtkaart met 'Groeten uit Heist-aan-zee'

Vanaf de jaren vijftig van de twintigste eeuw kende het kusttoerisme een massale expansie. Na het verkrijgenvan een betaalde vakantie, konden velen zich een verblijf aan de kust permitteren. Wat specifiek hetgarnaalverhaal betreft, speelden de hotels en restaurants op dat moment een grote rol. Het was nog niet degewoonte om à la carte te bestellen en aan de gastentafels kreeg iedereen hetzelfde geserveerd. Zowel ’smiddags als ’s avonds was er een volledige maaltijd met vooraf steeds soep of voorgerecht. Er werd ook vaakzeekost op het menu gezet, wat de charme van het verblijf aan zee vergrootte.

Zo leerden meer en meer mensen onze garnaal kennen en appreciëren. Ook de vele toeristen die een week oftwee of een maand een villa of appartement huurden, vonden het een niet te versmaden lekkernij, maar zekochten hem wel het liefst gepeld. In de viswinkels werd dan ook van ’s morgens tot ’s avonds gepeld endaarbij werd het hele gezin ingezet. Typisch was dat de villabewoners hun garnaal de dag op voorhandbestelden. De garnaal werd dan ’s avonds vroeg geleverd, zodat ze er hun verse pistoleetje mee kondenbeleggen.

Garnaal voor iedereen

Doosjes gepelde garnalen in een winkel in Blankenberghe, 2014 - ©Katrien Vervaele

De echte democratisering van vis en schaal- en schelpdierengebeurde in 1960-1970. Daar zijn verschillende, zeer uiteenlopenderedenen voor. De meeste mensen uit het binnenland leerden dezeproducten kennen aan zee en zetten thuis ook al eens vis en garnaalop het menu. Eveneens belangrijk is dat de zogenaamde kokesses bijhet organiseren van hun feestmaaltijden steeds vaker garnaal gingengebruiken in de voorgerechten en sausen à la normande en àl’Ostendaise. De videetjes in de vorm van een visje waren zeertypisch voor feestelijke gelegenheden als communie- en

trouwfeesten.

Vis en garnaal werden steeds meer gegeerd en kenden ook steeds vlotter hun weg naar het binnenland. Zekerspeelde het verbeterde koeltransport daar een rol in. Aanvankelijk moest je voor garnaal terecht in de vishandelofwel bij leurders of bij een rondtrekkende koelwagen die zelfs tot in Wallonië reed, maar vanaf de jaren 1990begonnen ook supermarkten deze producten aan te bieden. Nu vind je er de garnaal kant-en-klaar, gepeld enwel, in hygiënische verpakking en met de nodige bewaarmiddelen. Zonder de minste scrupules kun je midden inde week een gerechtje met garnaal serveren en voor de prijs moet je het zeker niet laten!

Garnalen vissen te voet en te paard

Aan onze Vlaamse kustlijn is de garnaalkruierij te voet en te paard iets van alle tijden. De kruierij die heel watkustbewoners tot pakweg begin vorige eeuw beoefenden, was levensnoodzakelijk. Nu is het eerder eentijdverdrijf, een sport of een toeristische attractie.

Kruien met een scheenet

Garnaalvissersvrouwen van Oostende, 1932 - © Anoniem inVerbrugghe (1932, fig. 22) - Fotogalerij Wetenschatten.be (VLIZ)

Zolang er mensen in de buurt van de zee en riviermondingenwoonden, werden allerhande vormen van strandvisserij beoefend enal zeker garnaalkruien. Dat was lange tijd een levensnoodzakelijkebijverdienste voor de bewoners. Het waren oudere mannen en heelwat vrouwen die gingen kruien. Ze gingen in zee van zodra detemperatuur van het water het toeliet, soms al vanaf maart.

Ze gebruikten een duwnet (scheenet), zoals ook nu nog in Noord-Frankrijk wordt gebruikt. Dat is een lange lat waaraan het net is vastgemaakt, die wordt voortgeduwd door eenhaaks erop staande ‘dromstok’ van wel drie meter lang. Zo’n net maken was een heel secuur werkje. AndréBorny uit de Vosseslag (De Haan) kent nog steeds de kneepjes van het vak: ”Zie je dat de latte een beetjegebogen is? Het middenste schraapt door het zand, waardoor de garnalen opschrikken, maar aan de zijkantenloopt dat boven de bodem en zo is dat niet te lastig duwen.” In de jaren zestig stapte men over op het sleepnetwaarmee men meer kon vangen.

De kruiers met het duwnet hadden een mand op de rug voor het verzamelen van de vangsten. Alles ging meenaar huis om te sorteren en te koken. Alle andere bijvangst werd dan gebruikt als meststof op de landerijtjes.Met het treknet moeten de kruiers uit het water komen om de vangst uit het net te halen. Op het strandsorteert men de eetbare garnaal van de kleintjes en de bijvangst met een schudzeef. Enkel de garnalen gaanmee naar huis, de rest is voor de meeuwen of kan terug naar zee zwemmen.

Vissen te paard

Vissers te paard in Koksijde, circa 1900 - © E. Sacré in De Zuttere,C. (1909) - Fotogalerij Wetenschatten.be (VLIZ)

Sommige boertjes die het zich konden veroorloven, schaften zich eenezel, paardje of muilezel aan. Na de Eerste Wereldoorlog konden zevoor een prikje een van de vele muilezels kopen die vanuit hetVerenigd Koninkrijk en Noord-Amerika naar de slagvelden warengebracht voor het Belgische en Britse leger.

Herbergiers en kolenhandelaars hadden ietwat grotere paarden enook zij gingen op regelmatige basis garnalen vangen. Net zoals bij

het kruien te voet, visten ze oorspronkelijk met een net dat vastgemaakt was aan een ‘schee’ of een ‘latte’. Meteen dromstok duwden ze de lat tegen de bodem, met een touw trokken ze het omhoog.

In de jaren vijftig vond een zekere Georges Ghys, leerkracht in de visserijschool, een nieuw systeem uitwaarmee heel wat meer kon worden gevangen (plankennet). Hij had het afgekeken van de garnaalvisserij metde bootjes, waarbij twee planken het net openhielden. Het net werd niet meer aan een lat bevestigd, maarwerd opengehouden door twee ovalen scheerborden.

Kruierij nu

Garnaalkruien met een sleepnet - © Katrien Vervaele

De laatste tijd zie je meer en meer kruiers langs de vloedlijn. Watvroeger een levensnoodzakelijke bijverdienste was, is nu een echtesport geworden. Sommigen leren het van hun vader en grootvader.Anderen hebben geen banden met kust of visserij, maar willen ‘hetzeegevoel’ zo intens mogelijk beleven. Een aantal schrijft zich in eenclub in, anderen gaan liever met een vriend kruien. Ofwel trekken ze

elk een net, ofwel slepen ze samen een groter exemplaar.

Aan de vloedlijn staat meestal hun vrouw of kameraad te wachtenmet emmers en zeef om te helpen de garnaal te ontdoen van wier, krabben en kleine visjes. De garnaal wordtnog eens geschud door de zeef om de kleine garnaaltjes te verwijderen. Na een aantal slepen wordt de garnaalnaar huis gebracht, gekookt en gepeld, net genoeg voor eigen consumptie. Toch zijn er een aantal kruiers diezeer bedreven zijn en de kneepjes van het vak perfect beheersen. Per keer halen ze vaak heel wat kilootjesbinnen en net zoals vroeger verkopen ze graag een deel van hun vangst (alhoewel dit voor sportvisserswettelijk niet toegestaan is).

Paardenvissers van Oostduinkerke

Visser te paard te Koksijde - © VLIZ (Delva) - Fotogalerij Onze Kust(VLIZ)

In Oostduinkerke heb je nog een twaalftal paardenvissers die opgeregelde tijdstippen in zee trekken. Het is een toeristische troef ende gemeente zet daar dan ook fors op in. Een tiental keer per jaartrekken de paardenvissers in stoet tot op de dijk, dan het strandover om hun paarden het water in te drijven. Dit gebeurt steedsonder massale belangstelling, temeer daar de garnalen achterafworden gekookt en rondgedeeld.

Het heeft echter maar een haar gescheeld of ook in Oostduinkerkewas de paardenvisserij rond 1950 ter ziele gegaan, net als aan de rest van onze kust. Het werd voor velenimmers te duur om het paard te onderhouden. Dankzij voormalig burgemeester Honoré Loones, die ook aan dewieg stond van de garnaalfeesten in Oostduinkerke, is de paardenvisserij bewaard gebleven. Er is trouwens nogsteeds jong bloed dat instroomt.

Het ambacht garnaalvissen te paard wordt gedragen door de huishoudens en families van garnaalvissers en bijuitbreiding door de gemeenschap van Oostduinkerke en Koksijde, die het als cultureel erfgoed en belangrijkvoor hun identiteit koesteren. Het is een sprekend voorbeeld van een dynamische en duurzame omgang metnatuur en cultuur die wordt doorgegeven van generatie op generatie. De garnaalvisserij te paard inOostduinkerke werd in 2013 door UNESCO officieel toegevoegd aan de Representatieve Lijst van hetImmaterieel Cultureel Erfgoed van de Mensheid.

Van jolletje tot eurokotter

Hoewel wij Belgen de grootste grijze garnaaleters ter wereld zijn, hebben wij een kleine garnaalvloot die slechtseen fractie aanlandt van wat de Nederlandse, Duitse en Deense schepen aanvoeren. Toch heeft de garnaal vanonze Vlaamse schepen een unieke smaak en niet alleen omdat ze dagvers wordt aangevoerd, ook omdat ze meteen schep extra zout worden gekookt.

Pannenpotten en Heistse platbodems

Ansichtkaart met een zicht op het strand en de zeedijk van Heist,1910 - © Sincfala, Museum van de Zwinstreek

Pas vanaf het midden van de negentiende eeuw begint men ook metbootjes op garnaal te vissen. In De Panne had men de typischepannepotten. Omdat daar geen haven was, waren die platbodemsspeciaal gemaakt om op strand te worden getrokken. Ook in Heistwas er geen haven en ook daar rustten de platbodems bij eb op hetzand. ’s Zomers was het binnenvaren van zo’n boot een waartoeristisch spektakel. Ook wanneer de boten bij vloed terug hetzeegat kozen, stonden de toeristen te kijken.

Van koken aan boord was in die tijd nog geen sprake. Dit gebeurde pas vanaf 1885. Om de vangst levend, oftoch op zijn minst koel te houden, had men een systeem van een ‘garnaalzak’, een net dat aan de zijkant vande boot werd meegesleept.

Bootsjouwerie

Panneboten in Oostende, 1942 - © Anoniem in de Spot, E.M.A.(1942) - Fotogalerij Wetenschatten.be (VLIZ)

In Oostende kregen roeibootjes een zeil aangemeten en een netaangesjikkeld voor de garnaalvangst. Typisch was dat die bootjes bijwindstil weer de haven moesten worden binnengetrokken. Vandaarde naam bootsjouwerie. Ook vanuit de Nieuwpoortse enBlankenbergse haven voeren dergelijke garnaalscheepjes uit.

In 1907 werd in Zeebrugge een haven aangelegd, waardoor deHeistse visserij zich naar Zeebrugge verlegde. Vooral daar kende degarnaalvisserij een grote vlucht. Geleidelijk werden de houtenzeilscheepjes uitgerust met een dieselmotor voor de voortstuwing en

voor het optakelen van het net. Nog later werden ze vervangen door stalen schepen. In de jaren 1960 telde deZeebrugse vloot wel veertig garnaalschepen en dagelijks vertrokken er vrachtwagens vol garnaal naar Brusselen Parijs. Ze werden er bekend onder de naam ‘les belles blondes Zeebrugeoises’.

Naast de havens aan onze kust, had je ook de havens aan de Schelde: Kieldrecht, Lillo, Boekhoute… Zeker alvan in de Middelleeuwen (misschien vroeger) tot in de eerste helft van de twintigste eeuw werd daar heel watgarnaal binnengebracht die binnengaats in de Scheldemonding werd gevangen.

Onze vloot en onze eetlust

Garnaalschip 'Jacob Kien' zet zijn net uit in zee - © Katrien Vervaele

Van de 150 Belgische garnaalscheepjes die onze vloot telde in 1955,zijn er nu nog slechts een tiental die op garnaal vissen. In Europeesperspectief zijn we dus maar een heel kleine speler. Nederland heeft225 garnaalschepen, Duitsland heeft er 250 en ook Denemarken vistop garnaal.

Deze garnaalschepen, de zogenaamde eurokotters, gaan integenstelling met onze Belgische schepen meerdere dagen in zee. Zezijn ook beter uitgerust en brengen grotere ladingen binnen. Allespelers samen brengen per jaar zo’n 35.000 ton aan land; wij Belgen

amper 600 ton per jaar. Opmerkelijk is wel dat wij Belgen de grootste garnaaleters zijn. Wij verorberen jaarlijkszo’n 17.500 ton garnaal, de helft dus van de totale Europese aanvoer.

Sportbootjes

Een sportbootje met drogend garnaalnet, 2010 - © Katrien Vervaele

Naast de professionele garnaalvloot, zijn er altijd de recreatievevissers geweest die met hun kleine bootjes garnalen gingen vangenvoor eigen gebruik en om te verkopen aan familie en kennissen(hoewel dit niet officieel is toegestaan).

Deze mannen, waarvan er minstens een zestigtal actief zijn aan onzekust, worden door de professionele vissers 'spekkevissers' genoemd.Zij halen minimaal 25 tot 50 procent van de reguliere aanvoerboven. Geen wonder dat de beroepsvisserij dit met lede ogenaanziet, want zij moeten niet voldoen aan sociale wetgeving en geen

belastingen betalen.

Leurhandel

Garnaal mag dan wel een aanlandingsplicht kennen, veilplicht is er niet. Meer nog, met garnaal mag je van deurtot deur gaan leuren…

Vistrap Oostende

Zicht op de Visserskaai in Oostende, 1950 - © Anoniem in Van Caillie(1985, pl. 165) - Fotogalerij Wetenschatten.be (VLIZ)

In Oostende zijn een viertal schepen die hun vangst aanlanden aande vistrap en een deel ervan daar ook verkopen. Nu wordt de vangstin plastic bakken op de kaai getakeld, maar het is nog niet zo langgeleden dat garnaal in rieten manden, bennen, met mankrachtomhoog werd gebracht langs de arduinen ‘trap’.

Deze locatie, waar nog steeds vis en garnaal aan de man wordtgebracht, heet nog altijd “de vistrap”. Daar snuif je nog de restantenop van de oude Oostendse bootsjouwerie. Veel visverkoopsters zijn

er niet meer, maar ze kunnen hun mondje roeren wanneer het erop aan komt om de waar van het eigen schipte verkopen. Hun taal zal wellicht niet veel verschillen van het getater waarmee de viswuven indertijd met hunkarretje Oostende rondtrokken. Vessche gérnoassie was een verbastering van hun roep "moeten er nog versegarnalen zijn"?

Aan de Schelde

Reuzin Lodde de Garnalenleurster van Kieldrecht -© Digitale Collectie Erfgoedcel Waasland - Erfgoedcel Waasland

Petrus Praet uit Kieldrecht komt uit een echte garnaalvissersfamilie.Zestig jaar heeft hij op de Schelde op garnaal gevist. “Zoals zoveelandere vissersfamilies in de streek legden we ons ook op deverwerking en de verkoop van de garnaal toe. Een deel verkochtenwe aan een groothandel in Antwerpen, een ander deel werd doorleurders aan de man gebracht. Dat waren mensen van het dorp diemet fietsen, karren, kruiwagens gingen venten. Zo kwamen onzegarnalen in Klein-Brabant, Sint-Niklaas en zelfs in de Kempenterecht. Onze tante, Martha Praet, ging alle dagen op pad, weer ofgeen weer. Leuren was haar leven. Het mocht regenen dat het goot,ze klom op haar fiets, de garnalen op een mand op een staander, enweg was ze, gekleed in oliepak en met een zuidwester op haarhoofd.”

De reuzin van Kieldrecht, Lodde, werd trouwens genoemd naar eenvan de laatste en bekendste Kieldrechtse garnaalleursters, die in dejaren 1960 overleed.

Ook de kruiers hadden hun klantjes

De strandvisser André Borny, 2011 - © Katrien Vervaele

Kruier André Borny van de Vosseslag: “Het was vooral voor degarnalen dat ik mijn klantjes had. Ze kwamen aan huis om ze tekopen. Ik moest niet rondgaan, ze wisten me te wonen. En als zegepelde garnalen moesten hebben, dan gingen we aan de slag. Erzijn dagen geweest dat we 20 kilo uitdeden!”

Ook de paardenvissers hebben net als vroeger nog steeds hunklanten, zeker als ze ook nog cafébaas zijn. “We hadden onzeklanten van in ’t café”, vertelt Maria, de vrouw van MangVanbillemont. “We wogen de garnaal in goeten zakjes, zakjes in stof.

Er was toen nog geen plastic. Dat waren zakjes van een kilo of een halve kilo. We schepten daar met een glas

van Geuze de garnalen in. Voor een halve kilo schepten we drie glazen en een beetje, voor een kilo waren datzes à zeven glazen. De mensen kwamen met een potje of een saladieetje om het in te gieten. Achteraf kookteik die zakjes uit en hing ze te drogen.”

Pellen

Kraakverse, onbehandelde garnalen op de kop kunnen tikken en ze zelf pellen, is nog steeds het neusje van dezalm. Maar velen onder ons kopen ze liever gepeld. En vroeger was dat ook al zo.

Eerst pellen dan spelen

Thuispellerij, 2012 - © Katrien Vervaele

Heel wat oudere kustbewoners kunnen vertellen hoe ze als kindwerden ingeschakeld om garnalen te pellen. Het was eenbijverdienste voor menig gezin. Maar ook in de dorpen aan deSchelde werd driftig gepeld en misschien nog meer dan aan de kust.Zo vertelt Petrus Praet: “Niet alleen gingen veel mensen leuren metgarnalen om een centje bij te verdienen, ook waren er heel watvrouwen die dag in dag uit garnalen pelden. Zelfs mannen dedendat, net voor ze naar hun werk vertrokken en ook de kinderenwerden ingezet.”

Petrus’ schoondochter Nancy vertelt dat ook zij als kind een handje moest toesteken. “Als de vissers hungarnalen brachten, riep mijn moeder “de gîrnaerts zijn daar” en dan moesten we komen. We kregen elk eenpapkommetje en dat moesten we helemaal gevuld krijgen vooraleer we mochten gaan spelen. En hoe ouder jewerd, hoe meer we moesten pellen. Als ik van school af was, dan begon ik te pellen om zes uur ’s ochtends tottwaalf uur. Ik heb dat gedaan totdat ik trouwde. Ja, er werd hier wat afgepeld in Kieldrecht! Sommigen hebbener zelfs hun eigendom mee verdiend. Een vrouw pelde gemiddeld tien kilo per dag, dat waren zo twee emmersvol.”

Garnaalpelmachines

Close-up van een garnaalpelmachine - © VLIZ, Fien DeRaedemaecker

Johan Pieters van het bedrijf Pieters-Vanbiesen uit Sint-Gillis-Waaskwam via zijn vrouw in de garnaalgroothandel terecht. Hij vertelt hoehet bedrijf evolueerde: “Aanvankelijk hadden we zo’n 20 pelstersuit Kieldrecht en omgeving. ’s Morgens vroeg rond 3, 4 uur brachtenwe de garnaal rond. We zetten de zakken voor de deur en tegen 10uur waren ze gepeld. Voor vele mensen was dat een bijverdienste.Begin de jaren negentig kwam er een Europese wet die strengehygiënische normen oplegde, wat de huisnijverheid deed uitdoven.Dat was een streep door de rekening, maar anderzijds was het tochal moeilijk geworden om thuispellers te vinden, terwijl de vraag naargepelde garnaal wel steeg. Dan zijn we overgestapt naar degarnaalpelmachine, waar in Nederland reeds mee werdgeëxperimenteerd. Maar dat was geen succesverhaal. Met de driemachines konden we slechts 350 kilo per dag pellen en bovendienmoesten die ook nog eens nagelezen en gecontroleerd worden opnagebleven pelletjes. Een zegen in heel dat verhaal was de val vande Berlijnse muur in 1989. Vanaf dan zijn we net als de groteNederlandse bedrijven werkkrachten gaan zoeken in Polen,Wit-Rusland en Oekraïne. Maar ook daar werden de lonen te hoog.”

Marokko

Garnalenpelsters in Marokko, 2012 - © Katrien Vervaele

In 1997 verlegde de firma Van Biesen & Pieters haar activiteiten naarMarokko, waar ze nu een eigen pelstation heeft met 680 pelsters. Ineen wijk in de vrijhandelszone in Tanger zijn ze het enige Belgischepelstation tussen heel wat Nederlandse bedrijven. De garnalenkomen met vrachtwagens uit Nederland en in Algeciras gaan ze deveerboot op naar Tanger om terug te keren met een lading gepeldegarnaal. Ze doen zo’n veertig uur over een enkele rit.

De vrouwen die er pellen, worden ’s ochtends vroeg met busjes thuisafgehaald uit de wijde regio van Tanger. De werkdag is lang, maar erwordt voldoende tijd uitgetrokken om zowel te eten én om te bidden.Het pellen gebeurt in strikt hygiënische omstandigheden, in gekoelderuimtes. Het lijkt een saai werk, maar de vrouwen doen het graag,want ze kunnen ondertussen wat babbelen. Te bont maken ze hetechter niet, want ze worden door de opzichtsters in het ooggehouden. En om het tempo erin te houden, worden de vrouwenbetaald per hoeveelheid gepelde garnaal. Zo verdienen ze,omgerekend, een maandloon van 180 tot 250 euro. Veel is het niet,maar toch nog meer dan als ze als poetsvrouw aan de slag zoudengaan.

Deze garnaal wordt, zowel voor het transport naar Marokko als na het pellen behandeld met bewaarmiddelen.In Marokko is dat de taak van de weinige mannelijke werkkrachten in het pelstation. Eenmaal in België wordtde in bulk aangevoerde gepelde garnaal in luchtdichte bakjes verpakt onder beschermde atmosfeer en zo naarde Belgische supermarkten en andere klanten verdeeld.

Lovenswaardige initiatieven

Camionette met het Purus-logo, 2012 - © Katrien Vervaele

Maar ook hier in Vlaanderen worden initiatieven genomen om degarnalen terug ter plaatse te pellen. Zo kan de ecologischevoetafdruk verkleind worden en het gebruik van bewaarmiddelenvermeden. Willy Verluys is daar met zijn Purusgarnaal zeer zeker eenvoortrekker in. In zijn pelcentrum in Oostende heeft hij een aantalpelmachines. Een keer de garnaal gepeld, wordt het zonderbewaarmiddelen in luchtdichte doosjes verpakt onder beschermendeatmosfeer, wat wil zeggen dat de zuurstof vervangen werd doorstikstof, waardoor bederf wordt tegengegaan.

Een ander initiatief ging begin februari 2014 van start. De beschutte werkplaats Arcotec – Loca Labora starttevoor Lobster Fish een pelcentrum van 40 pellers op.

Auteurs en beknopte bibliografie

Enkele garnalenvissers voor hun woonst in Heist-aan-Zee -© Sincfala, Museum van de Zwinstreek

Katrien Vervaele schreef eerder de maritieme boeken"Vissersvrouwen" en "Naar Island". Ze is ook auteur vanjeugdboeken (www.katrienvervaele.be), sprokkelde legendes enverhalenover onze kust (www.noordzeeverhalen.be) en schrijft voorPlusmagazine en Nest.

Nancy Fockedey is marien bioloog, gedoctoreerd aan de UniversiteitGent. Ze werkte zowel op de Schelde als in Ecuador op de studie vangarnalen. Ze is momenteel werkzaam op het Vlaams Instituut voor

de Zee (www.vliz.be), waar ze informatie over zee en kust op maat toelevert aan diverse doelpublieken.

Bibliografie

Vervaele, K.; Fockedey, N. (2012). Garnalen: verhalen en recepten van vroeger en nu. LannooUitgeverij: Tielt. ISBN 978-94-014-0148-7. 198 pp. (www.lannoo.be/garnalen)Ervynck, A.; Fockedey, N.; Kinnaer, F. (2014). Archeologie en geschiedenis van de garnaal - debetekenis van een klein voedingsproduct, in: Lescrauwaet, A.-K. et al. (Ed.) (2014). Abstractenboekstudiedag “Vissen in het verleden. Een multidisciplinaire kijk op de geschiedenis van de Belgischezeevisserij”. VLIZ Special Publication, 68: pp. 103-113. Download: http://www.vliz.be/imisdocs/publications/257749.pdfSegers, Y. (2014). Knotsen en garnalenbakjes – distributie en consumptie van grijze garnalen (late 19e –20e eeuw), in: Lescrauwaet, A.-K. et al. (Ed.) (2014). Abstractenboek studiedag “Vissen in het verleden.Een multidisciplinaire kijk op de geschiedenis van de Belgische zeevisserij”. VLIZ Special Publication, 68:pp. 115-122. Download: http://www.vliz.be/imisdocs/publications/257751.pdfBoterberge, R. (2011). Het ingrijpen van hogere lokale besturen in de kustvisserij: een historischebenadering, in: Lescrauwaet, A.-K. et al. (Ed.) (2011). Abstractenboek studiedag "Vissen in het verleden.Een multidisciplinaire kijk op de geschiedenis van de Belgische zeevisserij". VLIZ Special Publication, 54:pp. 30-40. Download: http://www.vliz.be/en/imis?module=ref&refid=212439Lescrauwaet, A.-K.; Roelofs, M.; Pirlet, R.; Fockedey, N.; Pieters, M.; Ervynck, A.; Mees, J. (Ed.) (2014).Abstractenboek studiedag “Vissen in het verleden. Een multidisciplinaire kijk op de geschiedenis van deBelgische zeevisserij”. VLIZ Special Publication, 68. Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ): Oostende. ISBN978-94-920430-0-9. 128 pp. Download: http://www.vliz.be/imisdocs/publications/257709.pdfVan Beylen, J. (1999). De Antwerpse knots en de Vlaamse garnalenvisserij op de Schelde in Vlaanderenen Zeeland, met bouwbeschrijving voor een model van een knots. uitgeverij Van Wijnen: Franeker. ISBN90-5194-176-5. 264 pp. Download: http://www.vliz.be/imisdocs/publications/140791.pdfBeeldbank Wetenschatten – Vier eeuwen kustonderzoek in beeld: www.wetenschatten.beBeeldbank Historiek Belgische Zeevisserij: www.vliz.be/nl/multimedia/belgische-zeevisserij