Paris en Helena in de middeleeuwen, de renaissance van de ...

Jorinde NIEUWBORG Master Historische Taal- en Letterkunde

Latijn-Italiaans

Masterthesis:

Paris en Helena in de middeleeuwen, de renaissance van de Trojaanse mythe

Promotor: Prof. Dr. Wim VERBAAL Academiejaar 2012-2013

Woord vooraf

Deze masterthesis sluit de periode van mijn studie aan de Faculteit Taal- en Letterkunde af.

De opleiding was intensief, maar boeiend en dus zeker de moeite waard om ze tot het einde af te

werken.

In de eerste plaats wil ik mijn ouders bedanken voor de kans die ze geboden hebben om te

studeren. Hun ondersteuning en ook die van mijn broer, familie en vrienden gedurende al die

jaren wil ik hierbij niet vergeten. Zonder hun niet aflatende motiverende ruggensteun zou de

weg naar het diploma heel wat moeizamer verlopen zijn.

Uiteraard ben ik de professoren en docenten van de Universiteit Gent erkentelijk voor de

opleiding. In het bijzonder wil ik hier Dr. Martine De Reu bedanken voor haar belangeloze en

enthousiaste hulp bij het wegwijs geraken in de doolhof van historische bronnen. Daarnaast

verdienen ook de mensen van de studentenadministratie en de universiteitsbibliotheken een

oprechte ‘dankjewel’ voor de dienstverlening al die tijd.

En, last but not least, is een woord van dank zeker op zijn plaats voor mijn promotor,

Prof. Dr. Wim Verbaal die, niet alleen tijdens de opleiding, maar ook bij het schrijven van deze

thesis sturend advies heeft verleend.

Gent, januari 2013

Jorinde Nieuwborg

3

Inhoudsopgave

Inleiding ................................................................................................................................................................................. 4

1 De mythe van Troje en haar receptie .............................................................................................................. 5

1.1 Inspiratiebronnen voor de middeleeuwse Troje-dichters ............................................................ 5

1.1.1 Poëtische bronnen ................................................................................................................................ 5

1.1.2 Prozaïsche ‘getuigenissen’ ................................................................................................................. 6

1.2 De Troje-renaissance in de middeleeuwen .......................................................................................... 8

1.2.1 Troje herrijst in de literatuur ........................................................................................................... 8

1.2.2 Mythe of historisch feit ....................................................................................................................... 9

1.2.3 Troje, als toonbeeld van het vergankelijke .............................................................................. 10

1.2.4 Een tak of een twijg aan Priamus’ stam .................................................................................... 11

2 Corpusanalyse: Paris en Helena in de 11e-12e eeuw .............................................................................. 17

2.1 Descriptio van het tekstcorpus .............................................................................................................. 17

2.1.1 Paris en Helena, een op zichzelf staande mythe .................................................................... 17

2.1.2 Paris en Helena, als onderdeel van het Troje-verhaal ........................................................ 18

2.2 Troje van het stof ontdaan ....................................................................................................................... 19

2.2.1 Paris en Helena, een constante bij Godfried van Reims ..................................................... 19

2.2.2 Liefdesbrieven geschreven door een monnik, Baudri van Bourgueil .......................... 23

2.3 Literaire analyse ........................................................................................................................................... 24

2.3.1 Pierre de Saintes: Versus de excidio Troiae .............................................................................. 25

2.3.2 Anoniem: Historia Troyana Daretis Frigii ................................................................................ 27

2.3.3 Simon Capra Aurea: Iliadis ............................................................................................................. 31

2.3.4 Jozef van Exeter: Iliadis .................................................................................................................... 39

2.4 Dichterlijke vrijheid .................................................................................................................................... 49

3 Geschiedenis ........................................................................................................................................................... 51

3.1 Situatieschets................................................................................................................................................. 52

3.1.1 Frankrijk ................................................................................................................................................ 52

3.1.2 Engeland ................................................................................................................................................ 54

3.1.3 Graafschap Blois-Champagne ....................................................................................................... 56

3.2 Literaire spanningsvelden ....................................................................................................................... 57

3.2.1 Pierre de Saintes - Anonieme dichter - Simon Capra Aurea ............................................. 58

3.2.2 Jozef van Exeter .................................................................................................................................. 61

3.3 Troje, als literaire metafoor ..................................................................................................................... 62

Conclusie ............................................................................................................................................................................. 64

Bijlage .................................................................................................................................................................................. 66

Bibliografie ........................................................................................................................................................................ 70

4

Inleiding

De Trojaanse mythe, ontstaan rond een gebeurtenis daterend uit de 12e of 13e eeuw v.C., heeft

door de tijden heen mensen blijven inspireren. In tegenstelling tot wat men normaal zou

verwachten, kennen vele algemeen bekende overleveringen geen historische of chronologische

continuïteit. Dit geldt ook voor het Troje-verhaal. In de literaire traditie van de antieke oudheid

tot de middeleeuwen werd aangetoond dat de periodes van verhoogde, verminderde of zeer

weinig interesse voor de Trojaanse mythe zich afwisselen in de Europese cultuurgeschiedenis.

Een eerste piek in de literaire populariteit van het Troje-verhaal laat zich vastleggen in de

antieke oudheid met de werken van Homerus en Vergilius. Beide dichtwerken behoren nog

steeds tot de meest befaamde en meest gelezen overleveringen. Daarna blijft het betrekkelijk stil

rond het Troje-verhaal en het zal tot in de middeleeuwen duren vooraleer het Troje-thema in de

literatuur een nieuwe impuls krijgt. Met een aantal Latijnse dichtwerken van schrijvers uit

Frankrijk dient zich halfweg de 11e eeuw nogal plots een tweede ‘Troje-renaissance’ aan, die zich

later ook uitbreidt naar andere West-Europese landen.

Tot op heden zijn onderzoekers er nog niet in geslaagd om een gestaafde verklaring te geven

voor de eeuwenlange stilte rond het Troje-motief, noch voor de plotse heropleving erna. Toch

versterken enkele gemeenschappelijke patronen in de middeleeuwse Troje-werken het

vermoeden dat het hier niet gaat om een toevallig, kortstondig modeverschijnsel in de literatuur.

Het doel van deze masterproef bestaat er in het thema van Paris en Helena in een aantal

middeleeuwse Troje-gedichten uit te diepen en te analyseren in verhouding tot het hele verhaal.

Eerst geven we een overzicht van de receptie en de perceptie van de Trojaanse mythe vanaf de

oudheid tot de middeleeuwen. Vervolgens overlopen we twee Troje-werken uit het prille begin

van de middeleeuwse heropleving. Daarna wordt een aantal gedichten uit de 12e eeuw, de

periode van de middeleeuwse Troje-renaissance in volle bloei, aan een analyse onderworpen.

Aan de hand van een comparatief-diachroon onderzoek bekijken we hoe de respectievelijke

dichters het specifieke thema van Paris en Helena hebben uitgewerkt. Zo proberen we de rol van

Paris en Helena in de verschillende versies binnen de Troje-opleving nader te omschrijven en de

variërende interesse van de Troje-dichters voor dit thema te verklaren vanuit hun eigentijdse en

historische context.

5

1 De mythe van Troje en haar receptie

Welke overleveringen de mythe van Troje kent van de antieke oudheid tot de middeleeuwen

werd reeds door een aantal onderzoekers chronologisch gecatalogeerd. In het volgend

hoofdstuk bespreken we kort de voornaamste werken die in meer of mindere mate een

voorbeeld of inspiratiebron zijn geweest voor de Troje-dichters van de 11e-12e eeuw.

1.1 Inspiratiebronnen voor de middeleeuwse Troje-dichters

1.1.1 Poëtische bronnen

Het Trojaanse verhaal werd reeds enkele eeuwen voor het begin van onze jaartelling door de

Grieken overgeleverd met de Ilias en Odysseia van Homerus. Nochtans had men het in de

Latijnse middeleeuwen niet zo begrepen op de poëzie van deze dichter. Dit lag niet zozeer aan

het feit dat de Griekse taal in die periode haast niet meer gekend was.1 Ook niet zozeer aan het

feit dat de heidense godencultus in zijn werken als pure verzinsels en dus als onaanvaardbaar

werd beschouwd (al sinds de 4e eeuw door de vroegchristelijke dichters) in het christelijke,

monotheistische denken van de middeleeuwen. Het had voornamelijk te maken met het

leugenachtig imago dat Homerus werd aangemeten. Volgens Keesman bestond er al van in de

oudheid kritiek op zijn historische betrouwbaarheid.2 Verbaal voegt hier aan toe dat dit

leugenachtig imago voor de middeleeuwen het grootste obstakel vormde, aangezien zich net in

die periode de sterke drang naar historische waarheid manifesteerde.3

In de Romeinse traditie van de Trojaanse mythe onderscheiden we hoofdzakelijk Vergilius en

Ovidius, eveneens schrijvers uit de antieke oudheid. In vergelijking met Homerus’ werk kent de

Aeneis van Vergilius in de middeleeuwen meer populariteit. Zijn poëzie wordt vele eeuwen

gelezen, maar wordt ook en vooral geraadpleegd met betrekking tot de metriek en de

grammatica. Daarnaast blijken Vergilius’ verzen of halfverzen vaak door de middeleeuwse

dichters te worden ontleend ter verfraaiing van hun lofzangen op de talrijke heiligen, de helden

van hun tijd. Adolf Cohen meent ook dat de Troje-schrijvers van de late oudheid (zie 1.1.2.) deels

beïnvloed worden door Vergilius, en dit had vooral te maken met de grote hoeveelheid gegevens

over Troje die hij in zijn Aeneis meegeeft. Hij formuleert het niet te miskennen belang van

Vergilius als volgt:

1 Jürgen Stohlman (ed.), Anonymi Historia Troyana Daretis Frigii (Untersuchungen und kritische Ausgabe), A. Henn Verlag Wuppertal, Ratingen 1968, p. 13; Wim Verbaal, “Homer in lateinischen Mittelalter” in: Antonios Rengakos, Bernhard Zimmerman (edd.), Homer-Handbuch, J.B. Metzeler, Weimar 2011, p. 329. 2 Wilma Keesman, “Troje in de middeleeuwse literatuur. Antiek verleden in dienst van eigen tijd”, Literatuur 4 (1987), p. 258. 3 Verbaal, “Homer”, pp. 330-331.

6

[…] De verbreiding en geliefdheid van het Trojaans motief in de diverse litteraire genres,

evenals de partijdige keuze voor Troje en tegen de Grieken, moet dan ook wel op

rekening van Vergilius’ onvergelijkelijke populariteit geschoven worden. Hij gold in de

Middeleeuwen als de allesweter, […] zij het dat die kennis vaak slechts langs de weg van

de allegorische verklaring openbaar gemaakt kon worden.4

Tegelijkertijd nuanceert Cohen deze populariteit van Vergilius:

Zijn roem in de Middeleeuwen had zijn uitgangspunt in de school, waar zijn werk gelezen

en bestudeerd werd. Op deze schoolkennis en deze waardering uit een oogpunt van

grammaticastudie is dan zijn verdere reputatie gebouwd.5

Hiermee treedt Cohen de visie van Wilma Keesman bij die Vergilius en Ovidius slechts van

secundair belang acht als bron voor historische waarheid omdat zij – om dezelfde redenen als

Homerus – als onbetrouwbaar werden beschouwd.6

Bij Ovidius komt het Troje-thema vooral aan bod in zijn Metamorphoses XII-XIV en in een van zijn

brievenparen, de Heroides XVI-XVII.7 In tegenstelling tot Vergilius wordt hij in de vroege

middeleeuwen nauwelijks gelezen vanwege het te grote immorele gehalte. Pas in de 11e-12e

eeuw verschijnt er een vernieuwde interesse voor Ovidius’ poëzie, zij het dan ook hier

voornamelijk in het kader van het onderwijs. Zijn werken worden als voorbeeld genomen, als

basisleerstof in de opleiding tot redenaar en tot de kunst van het dichten.

1.1.2 Prozaïsche ‘getuigenissen’

Pas in de laatantieke periode, na een lacune van enkele honderden jaren, komt de receptie van

het Troje-verhaal rond de 4e-5e eeuw opnieuw tot leven met twee prozawerken in dagboekvorm.

Deze werken zijn de enige overgebleven geschriften van de anti-Homerische literatuur die

Homerus’ geloofwaardigheid hekelt.8 Zowel Dictys als Dares motiveert bij de aanvang van zijn

proza de letterlijk verwoorde kritiek aan het adres van Homerus als de noodzaak en de behoefte

om de enige echte waarheid rond Troje neer te schrijven, ontdaan van de godheden.9

4 Adolf Emile Cohen, De visie op Troje van de Westerse middeleeuwse geschiedschrijvers tot 1160. Assen, 1941, p. 30. 5 Cohen, De visie op Troje, p. 30. 6 Keesman, “Troje in de middeleeuwse literatuur”, p. 258. 7 De gegevens over Ovidius zijn een synthese van: Walther Kraus, “Die Briefpaare in Ovids Heroiden”, WS 65 (1950-1951), pp. 54-77; Jean Marc Frécaut, L’esprit e l’humour chez Ovide, Presses University, Grenoble 1972; Olga van Marion, Heldinnenbrieven, Uitgeverij Vantilt, Nijmegen 2005. 8 Cohen, De visie op Troje, p. 64; Verbaal, “Homer”, pp. 329-330. 9 De gegevens rond Dares en Dictys zijn gebaseerd op: Cohen, De visie op Troje, pp. 65-66; Werner Eisenhut, “Spätantike Troja-Erzählungen”, MLJ 18 (1987), p. 1; Keesman, “Troje in de middeleeuwse literatuur”, p. 258; Christine Ratkowitsch, “Die keusche Helena: Ovids Heroides 16/17 in der

7

Het eerste zogenaamde ‘journaal’ van de Trojaanse oorlog komt van de Griekse Dictys Cretensis

en werd omstreeks de 4e eeuw naar het Latijn vertaald door Lucius Septimius onder de titel

(Dictys Cretensis) Ephemeridos belli Troiani libri (sex). Het bestaan van het Griekse origineel

werd lang betwijfeld, maar uiteindelijk toch bevestigd door de ontdekking van een papyrus. Het

korte, zakelijke proza van Dictys is een herschrijving van het homerische model. Toch wijkt die,

volgens Cohen, in menig opzicht van de gebruikelijke voorstelling af, omdat er voornamelijk

motieven werden overgenomen van Vergilius, Ovidius en zelfs Ennius.10

Het tweede verslag van de oorlog is geschreven door Dares Frygius. Ook hier werd, volgens

Cohen, het Griekse origineel (dat meermaals vernoemd wordt in de Byzantijnse literatuur, maar

waarvan geen enkele overlevering werd gevonden) vertaald naar het Latijn, Daretis Phrygii de

excidio Troiae historia (vermoedelijk bij het begin van de 6e eeuw).11 Dares baseert zich voor zijn

getuigenis op het werk van zowel Homerus als Vergilius en volgens Keesman ook op Dictys’

verhaal.12 Zeer lang werd aangenomen dat Dictys en Dares als authentieke oorlogsverslaggevers

– respectievelijk vanuit Grieks en Trojaans standpunt – de meest waarheidsgetrouwe versies

van de Trojaanse oorlog hebben geleverd. In tegenstelling tot de werken van Homerus en

Vergilius, komen in geen van deze laat-Romeinse werken goden voor. Die waarheidsgetrouwe

versies waren het richtpunt, het houvast, het antwoord op de middeleeuwse drang naar

historische waarheid, de ‘verae historiae cupido’ zoals het door Dictys werd omschreven.13 Het is

wellicht daarom dat een groot deel van alle middeleeuwse nabewerkingen zich baseert op deze

prozaïsche ‘getuigenissen’, met een bewuste voorkeur voor Dares’ werk, omwille van zijn pro-

Trojaans standpunt. Het Westen hield zich immers, in navolging van Rome en als tegenstander

van het Grieks-Byzantijnse Oosten, aan de Trojaanse versie van de oorlog.14

mittelalterichen Neudichtung des Baudri von Bourgueil”, WS 104 (1991), p. 212; Stohlman, Anoymi Historia Troyana, pp. 20-34; Verbaal, “Homer”, pp. 330-331. 10 Cohen, De visie op Troje, p. 66. 11 Cohen, De visie op Troje, pp. 67-69. 12 Keesman, “Troje in de middeleeuwse literatuur”, p. 258. 13 Cohen, De visie op Troje, p. 66. 14 Cohen, De visie op Troje, pp. 71-72; Keesman, “Troje in de middeleeuwse literatuur”, p. 258.

8

1.2 De Troje-renaissance in de middeleeuwen

1.2.1 Troje herrijst in de literatuur

Met het verschijnen van een twintigtal Latijnse dichtwerken met als thema Troje wordt halfweg

de 11e eeuw een nieuwe Troje-renaissance ingeluid. In een beknopt overzicht geven we de

voornaamste werken chronologisch weer.15 Enkele werken uit deze opsomming komen later

uitvoeriger aan bod in het onderzoek naar de motivatie van de middeleeuwse dichters inzake

het gebruik van de Troje-materie.

Als eerste Troje-dichter wordt Godfried van Reims genoemd. Hij verwerkt, vermoedelijk rond

1070-1080, het Troje-thema in vier briefgedichten. Deze werden samen gevonden in

manuscripten onder de titel Godefridi Remensis Epistolarum Liber. Naast enkele epitafen vormen

ze zijn enige literaire nalatenschap.16

Rond 1090, verschijnt – in navolging van Ovidius’ Heroides – het brievenpaar tussen Paris en

Helena van Baudri van Bourgueil.17 Uit dezelfde periode dateert ook een anonieme brief

(Heroide) van Deidamia aan Achilles.

De Carmina Burana van de 12e eeuw bevatten niet alleen lyrische gedichten over de lotgevallen

van Aeneas en Paris, maar ook klaagzangen over de verwoesting van Troje. Tot deze laatsten

behoort de zeer bekende klaagzang van Hecuba die begint met de woorden “Pergama flere

volo...”.18 Meerdere dichters laten zich door deze klaagzang inspireren, zo ook Pierre De Saintes

die omstreeks 1145 de geschiedenis van Troje (beginnend bij de ontvoering van Helena tot aan

de stichting van Rome) beschrijft en stoffeert met moralistische commentaar.19

Tezelfdertijd verschijnen twee parodieën over Troje van Hugo Primas: Urbs erat illustris, een

klaaggedicht vanuit het Griekse perspectief over de ondergang van Troje en Post rabiem rixe, een

lofzang op de kuisheid van Penelope.20

Wat later is er de anonieme Historia Troyana Daretis Phrigii, waarin voornamelijk het personage

Helena wordt belicht.21

15 Dit overzicht is gebaseerd op: Eisenhut, “Spätantike”, pp. 1-5; Jean-Yves Tilliette, “Troiae ab oris. Aspects de la révolution poétique de la seconde moitié du XIe siècle”, Latomus 58 (1999), pp. 411-413; Verbaal, “Homer”, pp. 329-330. 16 Elmar Broecker (ed.), Gottfried von Reims Kritische Gesamtausgabe Peter Lang, Wien 2002. 17 Jean-Yves Tilliette (ed.), Baldricus Burgulianus Carmina I, Les Belles Lettres, Paris 1998. 18 Günter Bernt, Carl Fischer, Hugo Kuhn (edd.), Carmina Burana: die Gedichte des Codex Buranus: lateinisch und deutsch, Artemis-Verlag, München 1974. 19 Petrus Sanctonensis, Uersus de excidio Troiae elektronisch via Universiteitsbibliotheek Gent: http://clt.brepolis.net/lltb/pages/Toc.aspx?ctx=555148 (laatst geraadpleegd op: 03/01/2013) 20 C.J. MacDonough (ed.), The Oxford poems of Hugh Primas and the Arundel lyrics, Pontifical institute of mediaeval studies, Toronto 1984. 21 Jürgen Stohlman (ed.), Anonymi Historia Troyana Daretis Frigii (Untersuchungen und kritische Ausgabe), A. Henn Verlag Wuppertal, Ratingen 1968.

9

Met de Iliadis van Simon Capra Aurea komt de Troje-renaissance tot volle bloei, waarbij vooral

de lotgevallen van Aeneas verder worden uitgewerkt en de ondergang van Troje een nieuwe

betekenis krijgt als noodzakelijk gebeuren voor een roemrijke toekomst.22

Tussen 1160 en 1175 verwerkt Mathieu de Vendôme in zijn Ars versificatoria twee gedichten,

die door de beschrijvingen van Ulixes en Helena duidelijk gerelateerd zijn aan Troje.23

Joseph van Exeter schrijft tegen het einde van de 12e eeuw zijn Iliadis in zes boeken, waarin het

misprijzen ten aanzien van de Trojanen fel contrasteert met zijn lof op de Grieken.24

In het midden van de 13e eeuw werkt Albert van Stade zijn Troilus af, een werk waarin de

nadruk hoofdzakelijk ligt op de lotgevallen van de Grieken, tijdens en na hun terugkeer.25

Tenslotte is er het Latijnse prozawerk uit het einde van de 13e eeuw, Historia destructionis

Troiae, van de Italiaan Guido delle Colonne.26 Die laat zich voornamelijk inspireren door de

Roman de Troie van Benoît de Sainte-Maure. Op het prozawerk van Guido delle Colonne,

populair over de grenzen heen, zullen vele latere versies zich baseren.

Vanaf de tweede helft van de 12e eeuw verschijnen naast deze Latijnse dichtwerken ook Franse,

Nederlandse en Duitstalige Troje-bewerkingen waaronder de Roman de Brut van Wace27, de

anonieme Roman d’Eneas (1160)28 en de Roman de Troie van Benoît de Sainte-Maure (na

1165)29, de Eneasroman van Hendrik van Veldeken (voor 1190)30 en het Liet von Troye van

Herbort von Fritzlar (1200)31, een Duitse bewerking van Benoît de Sainte-Maure.

1.2.2 Mythe of historisch feit

De middeleeuwse behoefte aan de echte waarheid omtrent de gebeurtenissen in Troje toont aan

dat men het Trojaanse verhaal in die tijd niet als een mythe beschouwde, maar als een historisch

feit. Dit beaamt ook Keesman in haar beschouwing van Troje in de middeleeuwse literatuur.

Zij ziet in de middeleeuwse perceptie van geschiedenis (die in de eerste plaats heilsgeschiedenis

is) dat men de eigentijd opvatte als een logische voortzetting van het Romeinse Rijk.

22Sébastien Peyrard (ed.), L’Ilias de Simon Chèvre d’Or: edition critique et commentaires, Diss. École nationale des Chartes, Paris 2007. 23 Franco Munari (ed.), Mathei Vindocinensis Opera Ars versificatoria, Edizioni di storia e letteratura, Roma 1988. 24 Francine Mora (ed.), L’Iliade épopée du XIIe siècle sur la guerre de Troie, Brepols Publishers nv, Turnhout 2003. 25 Theodor Merzdorf (ed.), Troilus Albertus Stadensis, Teubner, Lipsiae 1875. 26 Nathaniel Edward Griffin (ed.), Historia destructionis Troiae, The Mediaeval Academy of America, Cambridge 1936. 27 Ivor Arnold (ed.), Le roman de Brut de Wace, 2 vol., Société des anciens textes français, Parijs 1938-1940. 28 Aimé Petit (ed.), Le roman d’Eneas, Le livre de poche, Parijs 1997. 29 Léopold Eugène Constans (ed.), Le roman de Troie par Benoît de Sainte-Maure, 6 vol., Didot, Parijs 1904-1912. 30 Theodor Frings, Gabriele Schieb (edd.), Eneide: Heinrich von Veldeke, Akademie Verlag, Berlijn 1964-1970. 31 Georg Karl Frommann (ed.), Herbort’s von Fritzlâr liet von Troye, Basse, Quedlinburg 1837.

10

Als beginpunt nam men de keizerskroning van de Frankische koning Karel de Grote. Aan deze

ideologie is, volgens Keesman, de translatio imperii-gedachte verbonden die stelt dat God (als

gevolg van machtsmisbruik door het vorige rijk) de universele macht overdraagt naar een

volgend rijk. Zo kon de vernieuwing van het keizerschap door Karel de Grote beschouwd

worden als de overdracht van de Romeinse heerschappij op een nieuw volk, als gevolg van de

Westerse superioriteit ten opzichte van Byzantium. Deze translatio-gedachte staat garant voor

de ideologische rechtvaardiging van deze nieuwe, universele macht. Volgens hetzelfde

typologische denken zoekt men in de middeleeuwen meerdere zinvolle parallellen tussen

gebeurtenissen uit het verleden, die verklaring zijn voor het heden en richtinggevend zijn voor

de toekomst. Zo wordt de stichting van Rome door Romulus en Remus bijvoorbeeld in verband

gebracht met de stichting van de Roomse Kerk door Petrus en Paulus. Op die manier kan ook de

betekenis van de antieke geschiedenis en mythologie in het heilsplan worden bepaald.32

Volgens Cohen moet het belang van “het heidense Troje in de Christelijke Middeleeuwen”33

gekaderd worden in het licht van de drie grote componenten van de Westerse middeleeuwen,

met name de oudheid, het christendom en de nieuwe volken. De vasthoudendheid aan het

verleden, alsook het grote respect voor dat verleden (dat immers ook aanzien werd als het eigen

verleden), was in de middeleeuwen zo sterk aanwezig dat men de oudheid in alle opzichten

idealiseerde. Zo worden haar klassieke schrijvers opgehemeld als “het tweede natuurlijk licht

naast dat van het Christendom”.34

1.2.3 Troje, als toonbeeld van het vergankelijke

Keesman benadrukt vervolgens ook de voorbeeldfunctie die Troje had voor de middeleeuwen.

De ondergang van deze eens zo machtige stad en de val van Priamus’ heerschappij – die geheel

paste in het wetmatige verloop van de wereldgeschiedenis – was het voorbeeld bij uitstek om

aan te tonen dat roem, macht en aanzien slechts vergankelijke zaken zijn waarop men beter niet

al te veel kan vertrouwen. Vooral de middeleeuwse clerus, die met grote interesse en ijver een

antwoord zocht op de vraag naar de morele verantwoordelijkheid voor de ondergang van Troje,

greep het verhaal maar al te graag aan om vooral de gevolgen van morele decadentie en

onkuisheid aan te tonen. Zo stond het personage Helena voor de wellustigheid en morele zwakte

van de vrouw, een these waarbij de parallel met de Bijbelse Eva niet ver te zoeken is.

Volgens Keesman getuigt deze middeleeuwse visie niet alleen van een gering historisch

32 Deze paragraaf is gebaseerd op: Keesman, “Troje in de middeleeuwse literatuur”, pp. 258-259. 33 Cohen, De visie op Troje, p. 10. 34 Deze paragraaf is gebaseerd op: Cohen, De visie op Troje, pp. 10-11.

11

perspectief, maar toont ze ook aan dat vooral de innerlijke betekenis van het verleden

belangrijker werd geacht dan zijn uiterlijke verschijningsvorm.35

1.2.4 Een tak of een twijg aan Priamus’ stam

Meer nog dan door zijn exemplarische waarde, blijkt de populariteit van Troje uit de

genealogische gedachte.36 Afstamming van het Trojaanse geslacht betekende macht en aanzien,

niet alleen voor de middeleeuwse monarchieën en dynastieën, maar ook in de daaraan

voorafgaande periodes.

Reeds in de 5e eeuw v.C. werd Troje via de figuur van Aeneas verbonden met de stichting van

Rome. Enkele eeuwen later, in de 1e eeuw v.C., wanneer alleenheersers zoals Julius Caesar en

Keizer Augustus de heerschappij van Rome in handen kregen, werd deze band met Troje het

middel bij uitstek om de rechtmatigheid van hun plaats als opperste gezaghebber te

verantwoorden. Deze stichtingssage groeide uit tot het nationale epos van de Romeinen en

verschillende vermaarde Romeinse families pretendeerden afstammeling te zijn van de

Trojaanse helden. In de Romeinse literatuur werd de mythe, mede dankzij Vergilius’ Aeneis,

uitgewerkt vanuit het standpunt van de Trojanen. Alle stammen die zich kwamen vestigen in het

Romeinse rijk en zijn cultuur, namen deze mythe over als de eigen geschiedenis. De volkeren en

hun vorstenfamilies die beroep deden op deze afstamming, stelden zich op die manier gelijk aan

de Romeinen. Volgens Cohen werd hier de kiem van het legitimiteitbeginsel gelegd.37 Zo zullen

in geheel Europa werken ontstaan over de geschiedenis van de Romeinen die vervlochten werd

met de geschiedenis van deze nieuwe volken.38 De afstammingssagen vervulden de behoefte van

deze volken om deel te zijn van een historisch en groots verleden.

De middeleeuwers, die zichzelf zagen als de opvolgers in rechte lijn van het Romeinse Rijk,

verwezen voor hun oorsprong naar dezelfde roemrijke stad, Troje. Volgens Keesman

benadrukten zij hiermee hun onafhankelijkheid van en hun gelijkwaardigheid aan Rome.

Tegelijk zagen zij de rechtmatigheid van hun opvolging niet enkel theologisch, maar nu ook

genealogisch verantwoord. Keesman nuanceert dit echter ook als volgt:

35 Deze paragraaf is gebaseerd op: Keesman, “Troje in de middeleeuwse literatuur”, p. 260., 36 De informatie rond de genealogische gedachte is gehaald uit: Cohen, De visie op Troje, p. 18, p. 89, p. 99, pp. 119-120; Freddy Decreus, Receptiegeschiedenis van het klassieke, Academia Press, Gent 2010, pp. 85-96; Helene Homeyer, “Beobachtungen zum Weiterleben der Trojanischen Abstammungs- und Gründungssagen im Mittelalter”, Res Publica Litterarum 5 (1982), pp. 93-123; Keesman, “Troje in de middeleeuwse literatuur”, pp. 257-265; Wilma Keesman, “Oorsprongsmythen als zelfuitlegging (over achtergrond en betekenis van middeleeuwse verhalen rond Trojaanse stedenstichtingen)”, in: Herman Pleij, (ed.), Op belofte van profijt, Prometheus, Amsterdam 1991, pp. 262-279. 37 Cohen, De visie op Troje, p. 18. 38 Cohen, De visie op Troje, p. 89.

12

Niet ieder middeleeuws beroep op Trojaans bloed diende om aanspraak op de universele

macht te ondersteunen. Maar essentieel bleef de implicatie van soevereiniteit door

gelijkwaardigheid – niet alleen aan de Romeinen, maar vervolgens ook aan de Franken

en aan al die andere machthebbers die zich op Trojaanse afkomst lieten voorstaan.39

Van de Trojaanse afstammingssagen in Europa waren die van het Frankische en Britse volk de

meest bekende en verspreide. Deze worden in wat volgt ruimer toegelicht. Volledigheidshalve

vermelden we zeer kort ook de andere Trojaanse afstammingssagen van Europa, hoewel ze van

minder belang zijn voor deze masterthesis.

De Trojaanse herkomst van het Frankische volk kwam voor het eerst ter sprake in de kroniek

van Fredegarius in de 7e eeuw, tot nog toe de oudste bron voor deze Frankische Troje-sage.

Volgens Homeyer was het hier duidelijk de bedoeling om het Frankische volk, naar het

voorbeeld van de Romeinse stichtingssage, een oorsprongslegende te geven. Hierin werd

gerefereerd aan de tijd van de volksverhuizingen waarbij een zekere Fryga, de opvolger van

Priamus, als voorvader van de Frygiërs werd vernoemd. Dit volk zou zich splitsen en zich

verspreiden over Europa. Een deel vestigde zich in Macedonië waar later de Macedonische

dynastie werd gesticht met de koningen Filippus en Alexander. Een ander deel van dit volk trok

door Azië en Europa naar het gebied tussen de Donau, de zee en de Rijn om zich daar te vestigen

onder het koningschap van Francio: ‘[…] nec procul a reno civitatem ad instar Trogiae nominis

aedificare conati sunt…’, (waarmee de stad Xanten wordt bedoeld).40 Later, vanaf de 10e eeuw,

werd naar deze stad verwezen als het ‘Troje van de Franken’ of nog anders ‘het nieuwe Troje’.

Hun koning Francio en ook de volgende Frankische koningen werden in deze kroniek verbonden

met de Trojaanse vorsten. In de 8e eeuw kreeg de Frankische Troje-sage zijn definitieve versie in

de anonieme Liber historiae Francorum, waarin de Trojanen na de vernietiging van hun stad

naar Pannonië (i.e. Hongarije) vluchtten om er een nieuwe stad (Sicambria) te stichten. Het is

pas vele eeuwen later dat zij verder trokken naar het Westen.41 Deze versie genoot meer

bekendheid en populariteit dan de kroniek van Fredegarius. Volgens Cohen is het dankzij die

populariteit dat de naam van Priamus belangrijk is gebleven voor de middeleeuwse

geschiedschrijving. Later zullen vele Franse genealogieën hun oorsprong vinden bij deze

roemrijke Trojaanse vorst.42

Met Francio als rechtstreekse afstammeling van Priamus rees het Frankische Rijk op uit het puin

van het uiteengevallen West-Romeinse rijk. Met de kroning van Karel de Grote tot keizer in 800

39 Keesman, “Oorsprongsmythen”, p. 262. 40 Cohen, De visie op Troje, p. 99. 41 Keesman, “Oorsprong”, pp. 263-264. 42 Cohen, De visie op Troje, p. 107.

13

consolideerde de Frankische staat zijn groeiende macht. De afstamming van Troje impliceerde

immers niet enkel gelijkwaardigheid aan de Romeinen, maar het onderstreepte ook de

rechtmatigheid van de overdracht van het Romeinse Rijk op het Frankische. Vanaf dan kreeg de

Trojaanse afstammingssage van de Franken een steeds groter wordende betekenis.

Naast de Franken hadden ook de Britten hun eigen afstammingslegende die eveneens terugging

op de Trojaanse helden. Reeds in de 9e eeuw schreef Nennius de Historia Brittonum, waarin niet

zozeer Troje, maar wel Rome de klemtoon kreeg en waarin ook gewag werd gemaakt van een

zekere Brutus. Rond deze figuur werd een nogal verwarrende informatie meegegeven:

aanvankelijk vereenzelvigde Nennius hem met de broer van de stichters van Rome, Romulus en

Remus. Even verder werd diezelfde Brutus vernoemd als zoon van Silvius Posthumus en

kleinzoon van de uit Troje gevluchte Aeneas. Deze Brutus zou Italië ontvluchtten om dan naar

Griekenland en Gallië te trekken (waar hij de stad Tours zou stichten). Pas daarna maakte

Nennius melding van Brutus’ aankomst op het eiland dat zijn naam zou dragen. In hetzelfde

werk werd vervolgens een aantal onderling afwijkende stambomen vermeld die telkens

beginnen bij de Bijbelse stamvader Noach.43

Deze Britse afstammingssage kreeg pas in de 12e eeuw bekendheid met de bewerking van

Geoffrey van Monmouth, een Engelse geestelijke uit Wales van Keltische afkomst, die tussen

1136 en 1147 zijn Historia regum Brittanniae schreef.44 Van Monmouth liet alle elementen uit de

Bijbelse en antieke mythologie (die bij Nennius te vinden zijn) achterwege en beperkte zich tot

het motief van de Trojaanse afstamming, met als doel de Keltische (Britse) dynastie

evenwaardig (of zelfs superieur) te stellen aan de Frankische. In zijn versie begon de

ontstaansgeschiedenis van het Britse Rijk meteen bij Aeneas, de voorvader van Brutus.

Hij breidde Nennius’ informatie over de figuur van Brutus nog verder uit. Zo zou deze laatste

wanneer hij uit Italië vluchtte en naar Griekenland trok, het Helleense volk (dat volgens

Vergilius afstamde van de Trojaanse prins Helenus) uit de slavernij bevrijden.45 Met dit volk trok

Brutus weg uit Griekenland omdat hij in een orakel van de goden de opdracht zou hebben

gekregen om op een eiland een nieuw rijk te stichten: ‘… sub occasu solis, trans Gallica regna…,

Hic fiet natis altera Troia tuis.’ Terwijl hij met het Helleense volk verder trok langs vele landen,

sloten ook tal van andere volken zich bij hen aan. Tenslotte veroverden zij onder zijn leiding het

(ei)land Albion om zich daar te vestigen. Ze noemden hun nieuwe land naar hun leidsman,

Brittania en het Trojaanse volk de ‘Britten’.

43 Deze paragraaf is gebaseerd op: Cohen, De visie op Troje, pp. 112-113. 44 Cohen, De visie op Troje, p. 148. 45 Cohen, De visie op Troje, p. 118; Vic De Donder, Troje: de machtigste mythe van Europa, Pelckmans, Kapellen 1996, pp. 86-87.

14

In het vervolg van zijn Historia voerde Van Monmouth de Trojaanse opvolgingslijn verder door

tot koning Arthur, een afstammeling van Brutus. Het was via de avontuurlijke sage van koning

Arthur dat het verhaal van Brutus bekendheid kreeg en vooral geliefde literatuur werd aan de

Franse en Engelse hoven.46

Op dezelfde manier verwerkte Wace – beïnvloed door de literaire sfeer aan het hof van de

Plantagenets, in het bijzonder in opdracht van Eleonora van Aquitanië – de Trojaanse

afstamming in zijn Roman de Brut (1155). Die bewerking in de oudfranse taal kreeg vooral veel

bijval in de Anglo-Normandische hofmilieus, waardoor de belangstelling voor de Troje-materie

opnieuw groeide. Onder dezelfde impuls van het hof van de Plantagenets ontstond de Roman de

Troie (1170) van Benoît de Sainte-Maure. Via het Trojaanse motief wilde Benoît de Saint-Maure

met zijn roman de nieuwe hoofse idealen van de 12e eeuw propageren en zo een nieuwe visie in

de verhouding tussen man en vrouw introduceren. Doordat dit werk in de volkstaal geschreven

was en dus een veel breder publiek kon bereiken, had het een immense invloed op de

middeleeuwse maatschappij. Hier ging het dus niet om een geschiedschrijving noch om een

evocatie van de oudheid, maar wel om een beschrijving van de hoofse liefde in al haar stadia.

Dankzij de Roman de Troie kreeg de Troje-materie – na de afstammingssagen – een nieuw elan

en werd ze vooral aan het Franse hof razend populair. Franse dynastieën lieten nieuwe

genealogieën opstellen die hun afstamming van Troje moest aantonen. Dynastieën van naburige

landstreken volgden dit voorbeeld.47

Of de Frankische sage al dan niet verband hield met de Britse is nog steeds niet helemaal

duidelijk. Het grote onderscheid tussen beide sagen is de wijze waarop het Troje-motief er in

werd verwerkt: in de Frankische werd de Trojaanse geschiedenis uitvoerig beschreven en

uitgediept, terwijl de Britse sage zeer weinig kennis en informatie verstrekte over het Trojaanse

verleden. Wat deze twee sagen gemeenschappelijk hebben, is de gedachte van de Trojaanse

afstamming, een belangrijk gegeven voor hun grote populariteit.

Zoals reeds aangehaald volgt hier een zeer kort overzicht van de Trojaanse

afstammingslegenden van andere Europese landen.

Wat de afstamming van de Noormannen betreft, verwijst enkel Cohen naar een tweetal sagen uit

de 11e eeuw die zich duidelijk baseerden op de Frankische afstammingssage uit de Liber

Historiae Francorum. In zeer warrige onduidelijkheden werd de herkomst van de Noormannen

aan die van de Franken verbonden. Hierop zal zich in het begin de 12e eeuw de Chronique des

46 Deze paragraaf is gebaseerd op: Cohen, De visie op Troje, pp. 147-148. 47 Deze paragraaf is gebaseerd op: De Donder, Troje de machtigste mythe, pp. 87-89.

15

ducs de Normandie, een Franse bewerking in verzen, zich baseren om de Normandische

dynastieën van een Trojaanse afkomst te voorzien.48

Ook de afstamming van de Saksen en de Turken hield verband met de Frankische

afstammingssage, zoals die in de kroniek van Fredegarius werd overgeleverd. Voor de

geschiedenis van de Saksen, die werd geschreven op het einde van de 10e eeuw, verwees men

naar de door Fredegarius beschreven verwantschap tussen Franken, Romeinen en Macedoniërs.

Via diezelfde kroniek schreef men ook een genealogische lijn aan de Turken toe, waarbij de

Turkse verovering van Constantinopel werd beschouwd als een latere wraak voor de

vernietiging van Troje.49

Rond al die Trojaanse afstammingslegenden ontstonden allerhande bewerkingen en verhalen

die zich met elkaar vermengden en zich verspreidden, zodat op het einde van de middeleeuwen

zo goed als heel Europa zijn afstamming kon terugvoeren op Troje. Vanaf de 15e eeuw kregen die

legenden evenwel steeds meer kritiek. Zo zal in Duitsland vanaf de 13e eeuw uit opkomend

patriottisme en nationale trots stilaan de kritiek groeien op de zogenaamde Trojaanse

afstammingssage van Franken en Duitsers en werden schrijvers die ermee dwepen niet langer

au sérieux genomen. Vanaf dan lag de nadruk meer en meer op de eigen afstamming. Nog later,

in de 15e-16e eeuw, werd de zogenaamde Trojaanse afstamming zelfs tegengesproken en zullen

enkel de Habsburgers zich nog beroepen op hun Karolingische en dus Trojaanse oorsprong.50

Na de Europese volkeren begonnen vanaf de 12e eeuw ook Europese steden zich van een

Trojaanse stichtingslegende te voorzien. Het steeds toenemende belang van de steden in die

periode, het groeiende zelfbewustzijn en het eigenbelang van de nieuwe steden deed de

behoefte groeien naar een eigen oorsprongslegende, die daarnaast ook handig bleek om de

soevereiniteit te onderstrepen. Toch ziet Keesman hierop een merkwaardige uitzondering.

Volgens haar zou de Noord-Franse stad Reims al sinds de 9e eeuw over een Trojaanse

stichtingslegende beschikken, de eerste Europese stad, na Rome. Bronnen uit die tijd

vermeldden Remus, tweelingbroer van Romulus en afstammeling van Aeneas, als stichter van

deze stad. Deze stadslegende dateerde vermoedelijk uit de tijd van de vestiging van de

Frankische monarchie. Bij de tweede keizerskroning van Lodewijk de Vrome, zoon van Karel de

Grote, in 816 werd in de keuze voor de locatie van de ceremonie gekozen voor Reims. Als

tweelingstad van Rome – ooit het centrum van het Romeinse Rijk – was deze keuze meer dan

48 Deze paragraaf is gebaseerd op: Cohen, De visie op Troje, p. 149. 49 Deze paragraaf is gebaseerd op: Cohen, De visie op Troje, p. 17; Keesman, “Troje in de middeleeuwse literatuur”, p. 262. 50 Deze paragraaf is gebaseerd op: Homeyer, “Beobachtungen”, pp. 113-115.

16

gerechtvaardigd. Ook de clerus kon zich vinden in dit verhaal waar Reims werd verheven tot

‘geestelijk Rome’ van het Frankische Rijk.51

Pas vanaf de 12e eeuw waren deze ontstaanslegenden van steden in volle opmars. Vooral in

Italië werd de politieke en economische concurrentie tussen de steden uitgevochten in de

stadskronieken, waarbij elk streefde om zijn stad te voorzien van de meest prestigieuze

oorsprong. Ook Duitsland volgde dit voorbeeld en zou – na Xanten – ook steden als Keulen, Bonn

en Mainz van een Trojaanse stichtingslegende voorzien. Keesman spreekt hierbij van een

waarneembaar lokaal patriottisme in de geschiedschrijving, waarbij de steden zich, net als de

koningshuizen en volken, een roemrijke stichtingslegende construeerden. Ook Engelse steden

kregen in het verhaal van van Monmouth een Trojaanse oorsprong toegedicht. Brutus werd er

aangeduid als de stichter van Trinovantum aan de Theems, het oude Troia Nova, dat later zou

voortleven onder zijn definitieve naam, Londen.52

In Frankrijk waren – na Reims – voorbeelden van dergelijke stedenstichtingenslegenden in de

12e eeuw eerder schaars, met uitzondering van het stichtingsverhaal van de stad Tours, dat dan

nog werd overgeleverd door de Britse Troje-sage. Volgens Keesman is dit te verklaren door de

steeds meer overheersende rol van het Franse koningshuis: “[…] Deze zou met haar Troje-

afstamming de mythische geschiedschrijving hebben gemonopoliseerd en, meer in het

algemeen, de historiografie zozeer hebben beheerst dat er voor de ontwikkeling van stedelijke

geschiedschrijving en mythevorming nauwelijks ruimte was.”53 Pas vanaf de 13e eeuw zouden

Franse steden als Parijs (genoemd naar Paris), Metz, Nimes, enz. hun eigen stichtingslegende

krijgen.54

51 Deze paragraaf is gebaseerd op: Keesman, “Oorsprongsmythen”, pp. 263-264. 52 Deze paragraaf is gebaseerd op: Cohen, De visie op Troje, pp. 147-148; Keesman, “Oorsprongsmythen”, p. 264. 53 Keesman, “Oorsprongsmythen”, p. 264. 54 Keesman, “Oorsprongsmythen”, pp. 263-265.

17

2 Corpusanalyse: Paris en Helena in de 11e-12e eeuw

Zoals reeds aangehaald in de inleiding wordt het thema van Paris en Helena het onderwerp van

dit onderzoek. Dit subthema van het Troje-verhaal wordt immers door elk van de Trojedichters

vanuit een verschillend perspectief benaderd. Net daarom wordt in de volgende corpusanalyse

vooral dit thema in een aantal Trojewerken belicht en aan een comparatief-diachroon onderzoek

onderworpen. Aan de hand van deze vergelijkende analyse hopen we de rol van Paris-Helena in

het verhaal en hun functie in de hele Troje-opleving te kunnen verklaren. Alvorens we deze

analyse uitwerken, worden eerst de teksten toegelicht, die ofwel worden behandeld, ofwel als

vergelijkend materiaal aan bod komen.

2.1 Descriptio van het tekstcorpus

Aangezien het tekstcorpus rond Paris en Helena zeer omvangrijk is, is het moeilijk om alle

teksten aan een grondige analyse te onderwerpen. Daarom selecteren we een aantal teksten op

basis van de intensiteit waarmee het thema van Paris en Helena is verwerkt.

De diverse manieren waarop het verhaal van Paris en Helena wordt beschreven, vertonen

uiteraard niet alleen een aantal parallellen, maar evenzeer duidelijke contrasten en andere

klemtonen of perspectieven.

2.1.1 Paris en Helena, een op zichzelf staande mythe

In bepaalde gevallen van het tekstcorpus wordt het verhaal van Paris en Helena uit de Troje-

sage gelicht, waarbij er ingezoomd wordt op deze hoofdpersonages en/of hun liefdesrelatie.

Hierdoor leidt dit verhaal een eigen leven, los van het geheel. Men krijgt de indruk dat de auteur

dit bewust heeft geënsceneerd om andere dieperliggende bedoelingen duidelijk te maken. De

lezer voelt op die manier aan dat de schrijver meer wil vertellen en dat het niet gaat om de

Troje-elementen op zich.

Een eerste dichtwerk dat in deze categorie kan worden ondergebracht, is geschreven door

Godfried van Reims. Hij is de eerste auteur van wie de Troje-teksten bewaard zijn gebleven. Al

zijn briefgedichten bevatten verwijzingen naar Troje, de ene al wat uitgebreider dan de andere.

Vooral in zijn laatste en langste briefgedicht krijgt het verhaal van Paris en Helena zeer

bijzondere aandacht via een vrij complexe dialoog tussen de dichter en zijn muze.

De volgende auteur bij wie dit thema duidelijk als een op zichzelf staand gegeven wordt

beschouwd, is Baudri van Bourgueil. Hij wijdt een fictief brievenpaar aan Paris en Helena

(carmen 7: Paris Helenae en carmen 8: Helena Paridi ), te dateren tussen 1080 en 1107.

Net zoals het gelijknamige brievenpaar van Ovidius’ Heroides, bouwt Baudri rond deze

18

personages een briefconversatie op.

Een laatste auteur die we bij deze groep kunnen vermelden is Mathieu de Vendôme. In zijn Ars

Versificatioria is een gedicht opgenomen dat helemaal gewijd is aan Helena. Opmerkelijk genoeg

bevat dit gedicht uitsluitend een beschrijving van haar bovenlichaam.

2.1.2 Paris en Helena, als onderdeel van het Troje-verhaal

In de volgende classificering groeperen we de schrijvers die het Paris-Helena-verhaal verwerken

als onderdeel van de Troje-mythe. Ook bij elk van deze auteurs verraadt de persoonlijke nuance

in hun bewoordingen een zekere partijdigheid, die aantoont dat het ook voor hen om meer dan

het schrijven van een beroemde sage gaat.

Een eerste anoniem gedicht komt uit de Carmina Burana van de 12e eeuw. Het betreffende

gedicht is een treurzang over de ondergang van Troje en wordt getiteld naar zijn bekende

beginzin “Pergama flere volo…”, vermoedelijk geschreven voor 1120. In deze treurzang zit nog

een tweede treurzang vervat, namelijk de jammerklacht van Hecuba, de vrouw van Priamus.

Aangezien het verhaal hier deels verteld wordt vanuit Trojaans standpunt, kunnen we spreken

van een duidelijke nuancering van het hele gebeuren.

Rond 1140 verschijnt de Versus de excidio Troiae (Viribus, arte, minis) van Pierre de Saintes.

Deze versie lijkt een ‘gewone’ weergave te zijn van de gebeurtenissen rond de Trojaanse oorlog.

Dan zijn er nog drie werken waarin het Trojaanse verhaal wordt verteld vanuit een telkens

wisselend perspectief. De anonieme Historia Troyana Daretis Frigii, een werk gesitueerd rond

1150, is een beschrijving van de oorlog in navolging van Dares. De auteur vertelt het verhaal

vanaf de ontvoering van Helena tot de terugkeer van de Grieken na de val van Troje.

Rond 1160 verschijnt de Iliadis van Simon Capra Aurea die aanvangt met een situatieschets van

Troje onder Priamus en het Parisoordeel. Hij besluit zijn verhaal met de ondergang van Troje en

de lotgevallen van Aeneas die uiteindelijk leiden tot de stichting van Rome. De versie van Jozef

van Exeter, eveneens getiteld Iliadis, wordt gedateerd tussen 1188 en 1190. Dit gedicht begint

met de eerste Trojaanse oorlog – waarbij Laomedon (de vader van Priamus) heerst over Troje –

en eindigt met de terugkeer van de Grieken na de val van Troje. Ook hier krijgt het verhaal van

Paris en Helena, weliswaar als deel van het geheel, ruime aandacht.

In de hierboven beschreven Latijnse gedichten, zullen we onderzoeken hoe en met welke

nuances het thema van Paris en Helena is verwerkt door de verschillende dichters.

19

2.2 Troje van het stof ontdaan

De tweede helft van de 11e eeuw wordt in West-Europa op literair gebied gekenmerkt door een

vernieuwde interesse voor de Latijnse dichters uit de oudheid. Leermeesters en studenten in

kathedraal- en kloosterscholen uit die tijd lezen volop Vergilius, Horatius, Ovidius, ... waarbij

vaak geprobeerd wordt om deze grote dichters te imiteren.

Uit deze periode zijn voornamelijk de dichters Marbodus van Rennes (1035-1123) en Hildebert

van Lavardin (1056-1133) bekend, beiden afkomstig uit de streek van de Loire. Hun

meesterlijke Latijnse bewerkingen van de poëzie uit de antieke oudheid zijn alom befaamd, niet

alleen bij hun tijdgenoten maar ook in de eeuwen erna. In dezelfde context vernoemt men vaak

ook Godfried van Reims en Baudri van Bourgueil, allebei ook afkomstig uit de Loirestreek.

In tegenstelling tot Marbodus en Hildebert zullen zij, net zoals vele andere dichters uit die tijd,

minder bekendheid genieten.55 Toch hebben zowel Godfried als Baudri, als eerste Troje-dichters,

een niet onbelangrijke bijdrage geleverd aan de Troje-renaissance van de 11e -12e eeuw.

Alvorens met de analyse van de Troje-gedichten uit de 12e eeuw te beginnen, bespreken we dan

ook eerst de dichtwerken van deze ‘pioniers’, niet alleen vanwege hun belang in de Troje-

heropleving maar ook als vergelijkend studiemateriaal.

2.2.1 Paris en Helena, een constante bij Godfried van Reims

De Franse dichter Godfried van Reims, Godefridus Remensis (1030 – 1095 ? ), staat als

leermeester in nauw verband met de toen reeds vermaarde kathedraalschool van Reims. Samen

met Marbodus van Rennes en Hildebert van Lavardin wordt Godfried ook als lid van de

zogenaamde ‘Cercle de la Loire’56 vermeld. Zijn vaardigheid in de Latijnse dichtkunst maakt hem

tot ‘pen en muze’ van aartsbisschop Manasse I, door wiens toedoen hij kanselier van de

kathedraal van Reims wordt.57 Elk van zijn briefgedichten bevat, zoals reeds gezegd, in meer of

mindere mate elementen van het Troje-verhaal. Wat, in het bijzonder, het aandeel van Paris en

Helena betreft, is ook hier een verschil in intensiteit op te merken.58

55 André Boutemy, “Autour de Godefroid de Reims”, Latomus 6 (1947), pp. 231-233; Broecker, Gottfried von Reims, p. 33; Wim Verbaal, “‘Vix Romae Roma recordor’: l’image de Rome dans l’école de la Loire”, Camenae 2 (2007), pp. 1-2 via http://www.paris-sorbonne.fr/fr/IMG/pdf/Wim.pdf (laatst geraadpleegd op: 02/01/2013); John R. Williams, “Godfrey of Rheims, a humanist of the eleventh century”, Speculum 22 (1947), p. 29. 56 ‘Le Cercle de la Loire’ was een dichtersgroep in de Loirestreek met o.a. Marbodus, Hildebert waarbij vaak ook de namen van Godfried en Baudri worden vernoemd. Meer informatie hierover vindt men in: Gerald Bond, “Iocus amoris: The Poetry of Baudry of Bourgueil and the Formation of the Ovidian Subculture”, Traditio 42 (1986), p. 143, p. 159; Ratkowitsch, “Die keusche Helena”, p. 210; Tilliette, Baldricus Burgulianus, p. XXXIV; Verbaal, “Vix Romae”, pp. 1-8. 57 Boutemy, “Autour de Godefroid”, pp. 238-239; Broecker, Gottfried von Reims, pp. 20-23; Williams, “Godfrey of Rheims”, pp. 30-31. 58 De gegevens rond de vier briefgedichten zijn gebaseerd op: Broecker, Gottfried von Reims, pp. 39-63.

http://www.annee-philologique.com/aph/index.php?do=notice&num=1

20

In zijn brief aan aartsdiaken Ingelrannus (carmen 1: Ad Ingelrannum Archidiaconum de moribus

eius) feliciteert Godfried de aartsdiaken met diens voornemen om zijn losbandige levensstijl te

laten varen. Daarnaast prijst Godfried het gedicht van Ingelrannus aan Adela (dochter van

Willem de Veroveraar en verloofd/getrouwd met Stefanus, graaf van Blois), waarbij hij de kans

benut om indirect zelf een lofzang voor Adela en haar vader te formuleren. Helena komt als

vergelijkingspunt aan bod bij de verzen, waarin de schoonheid van Adela wordt beschreven en

waarbij ook kort wordt gealludeerd op het Paris-oordeel.

In een ander briefgedicht (carmen 2: Sompnium Godefridi de Odone Aurelianensi) beschrijft

Godfried zijn droom, waarin een zekere Odo van Orléans hem het verhaal van de Trojaanse

oorlog voordraagt. In deze parafrase worden aan het thema van Paris en Helena meerdere

verzen gewijd, zij het wel louter als elementair onderdeel van het Troje-verhaal.

In zijn Satyra de quadam puella virgine (carmen 3) raadt Godfried een meisje de uiterlijke

opsmuk af, die haar natuurlijke schoonheid teniet doet. Hier wordt Helena opnieuw als

vergelijkingspunt gebruikt in de descriptio puellae. Bij de onderzoekers die het werk van

Godfried hebben bestudeerd, is er slechts een, André Boutemy, die aan Godfrieds allusies op

Helena en de Trojaanse oorlog, een zeer opmerkelijke interpretatie geeft. Hij stelt dat Godfried

Helena (of de fictieve geadresseerde die met haar wordt verpersoonlijkt) kenmerkt als “[…] être

la cause d’une nouvelle guerre de Troie.”59, evenwel zonder dit verder toe te lichten. Toch

impliceert deze verklaring dat het schijnbaar fictieve karakter van de geadresseerde van dit

gedicht niet zo absoluut is als algemeen wordt aangenomen. In dezelfde context oppert Gerald

Bond – zij het als enige – het vermoeden dat Adela (eveneens het onderwerp van carmen 1)

mogelijk het onderwerp van de Satyra is, waardoor hij dit gedicht bestempelt als een

panegyriek.60

De these van deze beide onderzoekers wekt reeds enige nieuwsgierigheid naar de mogelijke

onderliggende bedoelingen van Godfried, waarover later meer.

Het vierde briefgedicht, Godefridus ad Lingonensem Episcopum (carmen 4), is gericht aan

bisschop Hugo van Langres. In de prozaïsche proloog die aan deze brief voorafgaat, geeft de

dichter de aanleiding voor dit schrijven weer: door het lezen van een gedicht van Hugo, geneest

Godfried van een ziekte. Daarom wil hij zijn erkenning en dankbaarheid aan de bisschop

overmaken via de muze Calliope. De eigenlijke brief bestaat uit een dialoog tussen Godfried en

Calliope, waarin hij de muze vraagt zich naar Hugo te begeven om diens dichterlijke

eigenschappen te ontrafelen. Daartoe geeft hij haar een reiskleed, waarop vier taferelen

geborduurd staan. Op haar vraag beschrijft hij de mythologische taferelen, die allemaal een

(indirect) verband houden met de Trojaanse oorlog: de runderroof met Hercules en Cacus, de

59 Boutemy, “Autour de Godefroid”, p. 252 60 Vermeld door Tilliette, “Troia ab oris”, p. 422 (in voetnoot 48).

21

jacht van Ganymedes, de schaking van Helena en tenslotte de ondergang van de stad Troje. Het

subthema van Paris en Helena krijgt opvallend veel aandacht, in verhouding tot alle andere

subthema’s die in het gedicht zijn verwerkt.

Ondanks het feit dat het overgrote deel van de onderzoekers vooral in dit briefgedicht van

Godfried interesse toont, heeft geen van hen zich bij de analyse de vraag gesteld waarom de

dichter net aan het thema van Paris en Helena zo veel verzen heeft gewijd. Daarenboven heeft

ook niemand zich afgevraagd waarom Godfried – nagenoeg als eerste – het Troje-verhaal in zijn

geheel opnieuw van onder het stof heeft gehaald.

Tilliette ziet in dit gedicht vooral de bevestiging van zijn visie die Troje definieert als zijnde de

symbolische katalysator bij de herwaardering van de aardse schepping en in de heropleving van

de dichtkunst.61 Indirect definieert Tilliette dit briefgedicht dus als een begunstiging en

ondersteuning van het graafschap Blois-Champagne. De vrouwelijke soevereinen in het huis van

Blois (waaronder Adela), de stuwende krachten in deze heropleving van de dichtkunst,

stimuleren het dichterlijk talent in die mate dat ze in de 11e eeuw worden aanzien als een

mecenaat van de dichtkunst.62 Wanneer – nog volgens Tilliette – Godfried in ditzelfde gedicht

alludeert op “cette nouvelle Troie”63, zou dit in dezelfde context als een mogelijke verwijzing

naar Troyes bedoeld zijn, de enige stad waar het graafschap Blois-Champagne zijn rechten

behield na de dood van graaf Odo II in 1037 (cf. Bijlage, stamboom 4). Deze stad werd het

‘nieuwe’ centrum van het graafschap, dat zijn populariteit via de nieuwe Troje-gedichten

propageerde en op die manier de Troje-renaissance cultiveerde.64

Het is dus niet onwaarschijnlijk dat Godfried met zijn briefgedicht(en) het verband tussen de

stad Troyes en Troje wilde aanhalen en cultiveren ten gunste van het graafschap Blois-

Champagne. In deze context lijkt ook Godfrieds ‘vleierij’ ten aanzien van Adela in carmen 1 en

mogelijk ook carmen 3 (cf. supra) als een gunst aan het huis van Blois een plausibele verklaring.

Dit vermoeden van politieke motivatie in de gedichten van Godfried van Reims is nog maar

recent geopperd door Verbaal.65 Vooral in de brief aan Odo en de brief aan de bisschop van

Langres (resp. carmen 2 en 4) – waar het Troje-thema het meest uitgebreid aan bod komt – ziet

Verbaal een verklarend verband met de politieke situatie waarin Godfried in die periode

persoonlijk verwikkeld zat. Als beschermeling van Manasse I zal hij vermoedelijk ook een

getrouwe zijn geweest van de Franse koning Philip I. Immers, Manasse, die nauw verwant was

met deze koning, had ook zijn benoeming als aartsbisschop aan diens invloed te danken.

De tegenstanders van Manasse situeerden zich vooral bij de aanhangers van de Gregoriaanse

61 Tilliette, “Troia ab oris”, p. 420. 62 Verbaal, “Homer”, p. 331. 63 Tilliette, “Troja ab oris”, p. 428. 64 Verbaal, “Homer”, p. 331. 65 Verbaal, “Homer”, pp. 331-332.

22

Reformatie, die de steun kreeg van Theobald III66, graaf van Blois/Champagne (cf. Bijlage,

stamboom 4). Tot deze groep tegenstanders behoorde ook de bisschop van Langres, Hugo de

Bar, tot wie Godfried dit briefgedicht (carmen 4) richtte. Het was door toedoen van deze

medestanders van de Gregoriaanse Reformatie dat Manasse I op de synode van Autun in 1077

door de pauselijk legaat werd geëxcommuniceerd en later (rond 1080) definitief uit zijn ambt

werd gezet wegens aanklacht van simonie. Het graafschap Blois-Champagne, waar haast alle

kerkelijke synoden plaats grepen, werd het decor van een dubbele machtsstrijd: de kerkelijke

Investituurstrijd ontrolde zich samen met de rivaliteit tussen de Franse koning en zijn

machtigste vazal Theobald I. Wanneer de zoon van deze laatste, Stefanus, trouwde met Adela,

dochter van Willem de Veroveraar, vormden de gebieden van deze beide vazallen haast een

verweven gebied.67

Over de datering van de briefgedichten bestaat nog steeds veel twijfel. Verbaal vermoedt dat ze

alle geschreven zijn na 1080-1081, de periode van Manasses definitieve afzetting. In carmen 1 en

4 richt Godfried zich rechtstreeks tot de tegenstanders van Manasse waardoor het, volgens

Verbaal, lijkt alsof hij zijn zaak bepleitte om niet te worden meegesleurd in de debacle van zijn

broodheer. Hij stuurde met andere woorden aan op een persoonlijke rehabilitatie, niet alleen bij

de geadresseerden van zijn briefgedichten maar ook indirect bij hun politieke oversten of hogere

gezagsdragers. Dat hij hierin blijkbaar zou geslaagd zijn, bewezen enkele oorkonden vanaf 1086

die Godfried – na enkel jaren van stilte – opnieuw vermeldden als subdiaken en later ook als

diaken.68

Waarom Godfried nu net van de Troje-materie gebruik maakte om dit doel te bereiken, is ook

voor Verbaal nog niet helemaal duidelijk. Misschien moet het antwoord hierop gezocht worden

in de hoger genoemde these van Bond, die Adela vermoedt als fictieve geadresseerde van de

Satyra. De lofzang die Godfried ter ere van haar in zijn carmen 1 en 3 neerschrijft, kan immers

ook beschouwd worden als een poging tot rehabilitatie, om na de debacle met Manasse in de

gunst te komen van het graafschap Blois-Champagne. Hetzelfde geldt dan, zoals reeds

aangehaald, voor Carmen 4 dat als een pleidooi voor de herwaardering van de dichtkunst – en

vooral de renaissance van het Troje-verhaal – ook hier hetzelfde doel dient.

Ondanks het ontbreken van heel wat biografische gegevens over Godfried en over zijn leven, valt

de politiekhistorische context van zijn briefgedichten niet te ontkennen. Toch bemoeilijkt de

blijvende onzekerheid over hun exacte datering de beoordeling van de bovenstaande

hypotheses omtrent de motivatie van deze dichter.

66 Theobald III, graaf van Blois = Theobald I, graaf van Champagne. 67 Deze paragraaf is gebaseerd op: Broecker, Gottfried von Reims, pp. 19-24; Verbaal, “Homer”, pp. 331-332. 68 Verbaal, “Homer”, p. 332.

23

2.2.2 Liefdesbrieven geschreven door een monnik, Baudri van Bourgueil

Baudri van Bourgueil, Baldricus Burgulianus (1045/1046-1130), de Franse dichter-monnik

werd als ietwat jongere tijdgenoot en streekgenoot van Godfried van Reims ook vaak in verband

gebracht met het groepje dichters van de Cercle de la Loire. Hij groeide op nabij Orléans en werd

beïnvloed door Marbod van Rennes voor de theorie en praktijk van de dichtkunst. Naar eigen

zeggen (carmen 77) zou Baudri van Bourgueil eerst nog een korte loopbaan als leermeester

hebben gehad voor hij het klooster van Bourgueil binnentrad. Hij werd er abt, een functie die hij

– eveneens naar eigen zeggen – 30 jaar heeft beoefend. Hoewel men zijn werken sinds de 17e

eeuw bestudeerde, werden ze pas voor het eerst gebundeld in het begin van vorig eeuw (1926)

door Phyllis Abrahams. Het oeuvre van Baudri bevat, naast heel wat epitafen en religieuze

prozawerken, ook 256 gedichten. Tot deze laatste groep behoren een 70-tal briefgedichten,

waarvan een aantal gericht zijn aan fictieve geadresseerden, zoals het brievenpaar tussen Paris

en Helena.69 Vrij lang werd dit brievenpaar beschouwd als een zuivere imitatie van Ovidius’

gelijknamige brievenpaar uit zijn Heroïdes. Pas halfweg vorige eeuw kwamen onderzoekers met

een meer genuanceerd – doch niet eensluidend – beeld naar voor. Een aantal onder hen

klasseert deze briefgedichten als een moralisering en christianisering van de immorele, erotisch

getinte poëzie van Ovidius (wat wel zeer typerend is voor en past in het kader van de

monastieke literatuur in de middeleeuwen). Het thema van de echtbreuk, in de middeleeuwen

het middel bij uitstek om de polemiek rond de seksuele libido aan te zwengelen, werd door

Baudri op een originele manier omgezet naar een christelijke moraal die hij stoffeerde met zijn

eigen visie omtrent de ware christelijke levenshouding. Volgens Christine Ratkowitsch en

Michael von Albrecht distantieert Baudri zich hierdoor zeer nadrukkelijk van Ovidius.70

Haaks op deze theses staat de stelling van Tilliette die het brievenpaar eerder omschrijft als een

dialoog tussen de dichter en zijn muze, waarbij Baudri zich als het ware zou spiegelen aan

Ovidius in de zin van “[…] se réapproprier Ovide en situant ses personnages dans un cadre qui

rappelle celui de Bourgueil, comme le poète romain s’était réapproprié les héros homériques, en

les transposant dans le demi-monde de la galanterie du 1er siècle. [...]”.71 Rekening houdend met

Baudri’s diepe bewondering voor en zeer grondige kennis van Ovidius’ dichtwerk, lijkt deze

these plausibel. Toch biedt dit geen verklarend antwoord voor de talrijke motieven, zinspelingen

en stijlmiddelen die aan Vergilius zijn ontleend. Heeft Baudri bewust gekozen voor de typerende

kenmerken van deze andere dichter om een pure imitatie van Ovidius’ werk te omzeilen?

69 De gegevens rond het leven en werk van Baudri van Bourgueil zijn gebaseerd op: Tilliette, Baldricus Burgulianus, pp. VII-XV. 70 Michael von Albrecht, “La correspondance de Paris et d’Hélène: Ovide et Baudri de Bourgueil”, in: Raymond Chevallier (ed.), Colloque présence d'Ovid, Les Belles Lettres, Paris 1982, pp. 192-193; Ratkowitsch, “Die keusche Helena”, pp. 209-212. 71 Tilliette, Baldricus Burgulianus, p. 160 (verklaringen bij het gedicht Paris Helena, punt 51).

javascript:h('5%20Colloque%20')


javascript:h('5%20d'Ovid.%20')

24

Vreesde hij, als fervent bewonderaar van Ovidius, om beticht te worden van te veel sympathie

voor deze ‘immorele’ dichter uit de oudheid? Imiteert Baudri hem met de bedoeling hem te

evenaren of zelfs te overtreffen? Is deze monnik wel de minzame, bescheiden dichter waarvoor

hij zich wil uitgeven? In enkele gedichten koestert hij immers de stille wens om, net als al die

roemrijke dichters uit de antieke oudheid, zijn naam of althans zijn dichtwerk vereeuwigd te

zien.72

Misschien moet de motivatie van Baudri eerder in een ander aspect van zijn persoonlijke

levenssfeer gezocht worden. Sabine Schuelper en ook Ratkowitsch zijn er, na een vergelijkende

analyse van een ander brievenpaar van Baudri (namelijk tussen Ovidius en Florus, carmen 97 en

carmen 98), van overtuigd dat Baudri de beide brievenparen heeft geschreven vanuit een

autobiografische achtergrond. Zij zien duidelijke aanwijzingen voor het feit dat Baudri zijn eigen

leven beschouwde als een projectie van Ovidius’ leven. Baudri voelde zich dus niet alleen een

zielsgenoot van Ovidius, hij verpersoonlijkte er zich ook mee.73 Ratkowitsch is van mening dat

de twee briefgedichten tussen Ovidius en Florus de sleutelgedichten zijn om aan te tonen dat

Baudri sprak onder de schuilnaam en bij monde van Ovidius om zijn eigen

levensomstandigheden weer te geven.74 Waarom deze onderzoekers deze logica van

personifiëring dan niet hebben toegepast op Baudri’s brievenpaar tussen Paris en Helena, is

hoogst verwonderlijk. Want, zou Baudri ook hier niet kunnen spreken bij monde van zijn fictieve

Paris-personage? En kan men alle heerlijkheden van Troje, door Paris zo geestdriftig

beschreven, misschien beschouwen als een lovend pleidooi voor Bourgueil en zijn klooster? Dan

staat het personage Helena voor elke mens die moet worden overtuigd tot het kloosterschap en

tot het monastieke leven.

2.3 Literaire analyse

In de volgende literatuurstudie analyseren we gedichten van Pierre de Saintes, de anonieme

dichter, Simon Capra Aurea en Jozef van Exeter. Het comparatief-diachroon onderzoek zal het

thema van Paris en Helena belichten, waarbij we vooral aandacht besteden aan de houding van

de verteller of de vertelinstantie, de kleuring van de karakters van Paris en Helena en hun rol in

het totaalbeeld.

72 Otto Schumann, “Baudri von Bourgueil als Dichter”, in: Walter Stach, Karl Strecker, Hans Walther, (edd.), Studien zur Lateinischen Dichtung des Mittelalters, B. Baensch Stiftung, Dresden 1931, p. 163, p. 167. 73 Sabine Schuelper, “Ovid aus der Sicht des Balderich von Bourgueil, dargestellt anhand des Briefwechsels Florus-Ovid”, MLJ 14 (1979), pp. 107-118. 74 Christine Ratkowitsch, “Baudri von Bourgueil”, MLJ 22 (1987), pp. 146-149.

25

2.3.1 Pierre de Saintes: Versus de excidio Troiae

Het enige biografische gegeven over Pierre de Saintes, Petrus Sanctonensis, is dat hij de eerste

leermeester en opvoeder was van de jonge Henry Plantagenet, de latere koning van Engeland.75

Van bij het begin schetst Pierre de Saintes de situatie van Troje, meer bepaald in een

jammerklacht over de ondergang van de machtige stad (vv. 1-4):

Viribus, arte, minis, Danaum clara Troja ruinis

Annis bis quinis fit rogus atque cinis.

Urbs bona nunc dumi vi flammae, turbine fumi

Non ita consumi digna, resedit humi.76

De dramatiek wordt zeer duidelijk gereflecteerd in zijn woordgebruik (“minis”, “ruinis”, “cinis”,

“flammae”) waarbij de klemtoon vooral ligt op de destructie, de totale vernietiging en de brand

door oorlog. Daarnaast springt tevens het gepaarde eindrijm onmiddellijk in het oog.

Vervolgens haalt de dichter enkele andere aspecten van de Trojaanse oorlog aan, zoals de wrok

van Juno, het bedrog van Sinon en de zwerftocht van Odysseus net na de val van Troje (vv. 5-8):

Nutu Junonis et iniqui fraude Sinonis,

Clam que datis donis exspoliata bonis

Sponsus Penelopes passus mare, monstra, Cyclopes,

Transtulit ad Dolopes Laomedontis opes.

In de daaropvolgende verzen, echter, keert Pierre met zijn beschrijving van het Paris-oordeel

terug naar de aanleiding en het begin van de oorlog (vv. 9-14):

Flamma Paris patriae, formae quo judice diae,

Troja caput Phrygiae, flos que jacet Asiae.

Junonem laedit, Veneri cum pastor obedit,

Cum judex sedit tot tibi damna dedit.

Ne quis amet temere docet obruta Troja cavere,

Quae Paridis scelere fit nihil absque fere.

In de schoonheidstwist tussen de drie godinnen is de keuze voor de godin Venus – impliciet een

belediging voor de godin Juno – de aanzet tot de ondergang van Troje. Aangezien Paris als

rechter gezorgd heeft voor de vernieling van zijn stad (v. 12), wordt hij hier onrechtstreeks

aangeduid als verantwoordelijke dader. Dit gegeven wordt in v. 14 nogmaals bevestigd door de

woorden “Paridis scelere” waarbij de auteur mogelijk alludeert op zowel het gehoorzamen aan

75André Boutemy, “Le poème Pergama flere volo et ses imitateurs du XIIe siècle”, Latomus 5 (1946), p. 237; Verbaal, “Homer”, p. 332; Wilfred Lewis Warren, Henry II, Eyre Methuen, London 1973, pp. 38-39. 76 Alle hier aangehaalde citaten van de Versus de excidio Troiae van Pierre de Saintes komen uit de editie: Petrus Sanctonensis, Uersus de excidio Troiae elektronisch via Universiteitsbibliotheek Gent: http://clt.brepolis.net/lltb/pages/Toc.aspx?ctx=555148 (laatst geraadpleegd op: 03/01/2013)

26

Venus, als op Helena’s ontvoering die volgt op het Parisoordeel.

Opmerkelijk is dat met geen woord gerept wordt over een verleiding noch over het feit of Helena

al dan niet vrijwillig meegaat met Paris (vv. 19-26):

Raptu Tyndaridis furor est accensus Atridis

Bella que Dardanidis movit amor Paridis.

Pellicis obscoenae commovit forma Lacenae

In scelus effrene pectora Trojugenae,

Sic facies Helenae fuit exitus urbis amoenae

Crines, colla, genae cuncta que comta bene.

Quam facit audaces amor in sua damna procaces!

Curas mordaces inhiat atque faces.

Zo wordt in v. 20 enkel de “amor Paridis” genoemd, terwijl van de amor Helenae helemaal geen

sprake is. Helena komt enkel aan bod wanneer haar schoonheid beschreven wordt, de

schoonheid die de ontvoering uitlokte. Verder geven verschillende woorden direct en indirect

aan dat het hier gaat om een ontvoering: “raptu”, “scelus”, “audaces […] procaces”.

Aanvankelijk wordt de schuld vooral bij Paris gelegd (zowel vanwege het Paris-oordeel als de

begane misdaad). Wanneer echter de figuur van Helena en haar schoonheid erbij betrokken

worden, verschuift de schuldkwestie en weegt die iets zwaarder door aan Helena’s kant.

Boutemy ziet veel gelijkenissen tussen dit gedicht van Pierre de Saintes en het anonieme

treurgedicht Pergama flere volo. Na zijn tekstanalyse concludeert hij dat het anonieme gedicht

duidelijk een inspiratiebron moet zijn geweest voor Pierre de Saintes.77 Toch zijn er ook

essentiële verschillen te noteren, die door Boutemy nauwelijks worden vernoemd. In

tegenstelling tot het gedicht van Pierre worden in Pergama flere volo de gebeurtenissen rond

Troje deels door de dichter en deels door de Trojaanse Hecuba verteld, wat impliceert dat de

dingen vaak niet vanuit een neutraal standpunt beschreven worden. Zo zien we dat het

personage Helena heel wat negatiever naar voor treedt dan bij Pierre en ook de

verantwoordelijkheid en schuld worden grotedeels op haar schouders geschoven. Naast de

directe aanspreking van Helena met het verwijt van haar vlucht zonder dat onheil haar treft,

wordt er ook een weeklacht geuit waarbij een opvallende woordgelijkenis wordt waargenomen

met die van Pierre de Saintes. Toch is er ook een duidelijk verschil in perceptie en weergave

tussen deze dichters:

77 Boutemy, “Le poème Pergama flere volo”, pp. 236-240.

27

Pergama flere volo, vv. 89-90:

Causa rei talis meretrix fuit exitialis, Femina fatalis, femina feta malis.78

Versus de excidio Troiae, vv. 29-30:

O res fatalis, fuit omnibus exitialis Talibus heu talis foemina causa malis.

Beide dichters formuleren een weeklacht aan het adres van Helena. Hoewel zij hier dus duidelijk

als oorzaak (“causa”) van alle kwaad (“malis”) wordt beticht, merkt men tussen deze verzen een

frappant verschil in connotatie. In het gedicht Pergama flere volo wordt Helena uiterst negatief

afgeschilderd. Ze wordt immers omschreven als prostituee (“meretrix”). Daarenboven lijkt de

centrale positie van dit woord in het vers hierop de aandacht te willen vestigen. Ook het tweede

deel van het citaat lijkt tekenend voor de vrouw in het algemeen. Zij zorgt voor het verderfelijke

door zwanger te zijn van rampen (“femina feta malis”). Tegenover de anonieme dichter van

Pergama flere volo, is Pierre de Saintes heel wat genuanceerder en milder. In zijn weeklacht laat

de scheldwoorden en felle verwijten achterwege en verzucht enkel dat de vrouw, dus Helena, de

oorzaak is van alle ellende. Globaal gezien stelt Pierre zowel Paris als Helena verantwoordelijk

voor de Trojaanse oorlog, maar zijn weeklacht naar Helena toe, lijkt haar aandeel in de

schuldvraag te vergroten. Hierbij kan men zich de vraag stellen waarom enkel Helena wordt

geviseerd en waarom Paris in deze klachten niet vernoemd wordt. En waarom zwakt Pierre, in

vergelijking met Pergama flere volo, de verwijten ten opzichte van Helena af?

2.3.2 Anoniem: Historia Troyana Daretis Frigii

Aangezien de auteur van dit werk niet bekend is, kan enkel zijn tekst iets prijsgeven over zijn

identiteit, over zijn persoonlijkheid en motivatie. Wat we op basis van de ons geleverde

manuscripten wel met zekerheid kunnen stellen, is dat het werk gesitueerd moet worden in

Frankrijk rond 1150.

In zijn beide prologen, zowel de prozaïsche als de poëtische proloog, uit de auteur als eerste een

voor hem belangrijk aandachtspunt dat later een toonaangevende rol blijkt te hebben in de

Troje-heropleving van de middeleeuwen.79 Het gaat om het verlangen naar de echte waarheid

over de geschiedenis, de historische geloofwaardigheid. Francine Mora verwoordt het als “[…]

l’intention hautement proclamée de rester strictement fidèle à la vérité historique […]”.80

78 Kuhn, Carmina Burana, p. 358. 79 Verbaal, “Homer”, p. 332. 80 Jean-Yves Tilliette, “Introduction”, in: Francine Mora (ed.), L’Iliade épopée du XIIe siècle sur la guerre de Troie, Brepols Publishers nv, Turnhout 2003, p. 9.

28

Vanwaar komt de plotse impuls van dit streven naar de historische waarheid? Was al wat

voordien over Troje werd geschreven dan een grote leugen of oplichterij? In zekere zin wel,

volgens de middeleeuwse schrijvers althans: “Nur war ihm in der christelichen Dichtung das

Epitheton des lügnerischen Dichters zugemutet worden, da er nicht die göttliche Wahrheit,

sondern den irdischen Verfall und die Macht der falschen Götter besungen hatte.”81 Homerus,

Vergilius,… en al wat door hun hand werd geschreven, werd dus in de middeleeuwen als

leugenachtig afgedaan, omdat zij in hun dichtwerken het godenapparaat als actief orgaan

verwerkten.82 Dit wil evenwel niet zeggen dat deze auteurs uit de antieke oudheid als dichter

geen autoriteit meer waren. Deze anonieme schrijver is, zoals ook Verbaal aangeeft, de eerste die

Homerus als geschiedenisvervalser heeft omschreven, ook al wordt deze laatste niet expliciet bij

naam genoemd (v.1: “Historiam Troya figmenta poetcia turbant”83). De auteur benoemt zichzelf

als de verkondiger van de enige en echte waarheid. Naar eigen zeggen is de benaming ‘dichter’

voor hem niet van toepassing, aangezien hij geen enkel feit verzint en enkel waarheden

verkondigt (v.12): “Non ego sum, quoniam nil fingo, poeta vocandus”84.

Reeds in de titel, geeft de auteur prijs op welke bron hij gesteund heeft. Ook daarna, in zowel de

proza- als de poëzieproloog, geeft hij letterlijk aan dat hij zich baseerde op Dares als primaire

bron:

Prozaproloog, v. 12-14

[...] Quia vero

in ordinata Troyani belli historia Daretem Frigi-

um auctorem habui, [...]

Poëzieproloog, vv. 4-5

Mens tamen incaluit vestigia fida sequendo

Daretis Frigii Troyanum scribere bellum.

In tegenstelling tot Homerus’ Ilias kregen de werken van Dictys Cretensis en Dares Frygius

vanaf 1100 wel grote aandacht. Die grote populariteit was te danken aan het feit dat zij in hun

‘ooggetuigenverslagen’ over de Trojaanse oorlog alle mythologische aspecten achterwege lieten

en op die manier voldeden aan de normen van de historische waarheid.85 De auteur wil met zijn

poëzie een correctie van de vroegere (op ‘leugens’ gebaseerde) poëtica doorvoeren, aan de hand

van het prozawerk van Dares. Hoewel de waarheid centraal staat in zijn werk, vermeldt hij in

81 Verbaal, “Homer”, p. 329. 82 Stohlman, Anonymi Historia Troyana, p. 12. 83 Alle hier aangehaalde fragmenten van de anonieme Historia Troyana Daretis Frigii komen uit de editie: Jürgen Stohlman (ed.), Anonymi Historia Troyana Daretis Frigii (Untersuchungen und kritische Ausgabe), A. Henn Verlag Wuppertal, Ratingen 1968. 84 Verbaal, “Homer”, p. 332. 85 Peyrard, L’Ilias de Simon Chèvre d’Or, pp. cxci-cxcii.

29

zijn prozaproloog letterlijk dat hij elementen zal toevoegen aan het verhaal van Dares, iets wat

begrepen dient te worden als dichterlijke vrijheid en oefening (prozaproloog, vv. 10-16):

[…] quando-

quidem ego scribendi sum in hoc secutus precium,

quod segne, dum scripsi, evasi ocium. Quia vero

in ordinata Troyani belli historia Daretem Frigi-

um auctorem habui, additis tamen quibusdam per

preparacionem et per etopoiiam, quod personarum

loquencium informacionem dicunt, hoc opusculum

illius nomine inscribendum esse statui.

Na de prologen vangt het eigenlijke verhaal aan met de ontvoering van Helena, die scherp belicht

wordt door specifieke plaatsing van het werkwoord “advexit” vooraan in de zin. Over de

gebeurtenissen die hieraan voorafgaan (de eerste Trojaanse oorlog, de ontvoering van Hesione,

het Paris-oordeel,…) wordt niet gesproken, terwijl Dares dit wel doet. Veronderstelt de auteur

dat de lezer de voorgeschiedenis kent en dus weet waarom Helena wordt ontvoerd? Of is het een

bewuste zet met als doel onmiddellijk de aandacht te vestigen op Helena?

Opmerkelijk in deze ontvoeringscène is dat Paris en Helena als hoofdpersonages geen enkele

keer bij naam worden genoemd, zelfs niet wanneer het gaat om de beginscène in dit verhaal.

Waarom vermeldt de schrijver niet expliciet hun namen? Staan deze personages misschien

symbool voor andere personen? Doorheen het hele verhaal worden ze, in plaats van met hun

naam, vaak omschreven door termen en bijhorende adjectieven die zowel hun karakterisering

reflecteren als de impliciete mening van de dichter.86 Zo worden in “Troyanus adulter”,

“Troyanus predo” en “nocens longi certamini auctor” aan Paris omschrijvingen toegekend,

waarin de negatieve connotatie overduidelijk is. En toch schetst de auteur ook een ander beeld

van Paris, namelijk als een kwaliteitsvolle krijger: hij verwondt verschillende Grieken zoals

Menelaus, Achilles, Palamedes,… en is handig met pijl en boog (vv. 712-713):

Tendit Alexander – quo nemo doctior! – arcum

utitur et certis cedem faciendo sagittis.

Wat het personage van Helena betreft, laat de dichter zijn afkeur duidelijk merken; in

tegenstelling tot Paris wordt zij, als voornaamste oorzaak van het onheil over Troje, amper

gespaard (cf. Pergama flere volo). De auteur omschrijft haar als een schijnheilige vrouw die haar

echtbreuk hoopt te kunnen verdoezelen door een nieuw huwelijk te aan te gaan (vv. 16-19):

86 De gegevens rond de karakterisering van Paris en Helena zijn gebaseerd op: Stohlman, Anonymi Historia Troyana, pp. 143-144.

30

Nec miser attendit, quod eodem posset abire,

Quo venit, pacto thalamis intenta novandis.

Que dum coniugii male velat nomine turpis

Crimen adulterii, nil se peccasse fatetur.

De dichter benadrukt de dramatiek van het feit dat door haar toedoen vele krijgers de dood zijn

ingejaagd. Om Helena in een zeer negatief daglicht te stellen, worden er ook andere personages

bij betrokken Zo stuurt Achilles er op aan de strijd te staken, omdat het schandelijk is te vechten

omwille van dergelijke vrouw (vv. 452-453):

Et cum tam magnum grave sit tollerare laborem,

Esse per hoc gravius, quos femina causa sit huius;

Verder laat hij zich smalend uit over haar verdriet om de dood van Paris en bestempelt het als

pure huichelarij (vv. 730-733):

Funerat et tumulat planctus Helena faciente,

Quod sit honorifice tali tractata marito.

Quam socer et socrus longe clemencius equo

Respiciunt, […]

Daarenboven verwijt hij Helena dat ze te laat naar haar echtgenoot is teruggekeerd, waardoor de

oorlog heeft plaatsgevonden. Zoals Stohlman zegt: “Der Verfasser sieht in Helena die Sünderin,

die andere Menschen, Schuldige wie Unschuldige (v. 855), ins Verderben reisst.”87 Maar we

kunnen ons de vraag stellen waarom de auteur dan in v. 910 (“Reddita desertos repetit iam sero

Pelasgos.”) Helena’s droefheid vanwege haar terugkeer naar Menelaus toch verwoordt, terwijl

hij haar verdriet als veinzerij beoordeelt. Drijft hij de spot met Helena?

Zijn negatieve toespelingen naar haar toe zorgen ervoor dat de lezer ook dit verdriet niet als

realistisch beschouwt. Het is in deze tekst duidelijk dat de auteur er alles aan doet om Helena zo

negatief mogelijk voor te stellen. Het weglaten van het Paris-oordeel getuigt dus van een

bewuste keuze van de dichter, die van bij het begin de aandacht wil richten op Helena, om haar

zo als schuldige voor het hele gebeuren aan te wijzen.

Wat de verhouding tussen Paris en Helena betreft, wordt er nauwelijks aandacht besteed aan

hun liefdesrelatie. Net als bij Pierre de Saintes wordt die geminimaliseerd en lijkt het accent

vooral te liggen op de ontvoering en op het overspel. Vooral het plegen van de echtbreuk, een

“crimen adulterii” (v. 19), wordt in de verf gezet. De negatieve bewoordingen (v.3: “furor, turpi

amori, crudelis”) van de auteur verraden indirect zijn afkeuring en zijn standpunt rond dit

overspel.

87 Stohlman, Anonymi Historia Troyana, p. 144.

31

In deze context lijkt het gebed tot Christus, dat op het einde van de hele tekst wordt toegevoegd,

als een soort moraal van het hele gebeuren. De auteur lijkt de Grieken zelfs dankbaar te zijn voor

de oorlog en alle ellende, omdat ze op die manier hebben aangetoond dat een vrouw haar

echtgenoot steeds moet gehoorzamen en dat overspel niet wordt geduld (vv. 914-918):

At si tam grandem Danai subiere laborem,

Disceret ut spreto coniunx parere marito,

Non nos continua pigeat confligere pugna,

Quatenus ad Christum redeat mens nostra relictum

Et, precor, ille mei sit consummacio cepit!

Waarom wil de dichter zijn verhaal op deze manier afsluiten? Draait het hier wel enkel om de

Trojaanse lotgevallen? Wat wil hij onder deze bedekte termen meegeven of duidelijk maken?

En waarom wordt Christus er op het einde plots nog bij betrokken, terwijl die nergens anders

vernoemd wordt en geen enkele rol speelt doorheen het verhaal?

Stohlman meent dat de anonieme auteur, net zoals Pierre de Saintes, zijn inspiratie gehaald heeft

bij het gedicht Pergama flere volo. Vooral de scherpe kritiek aan het adres van Helena getuigt van

een duidelijke invloed. Naast de parallellen met Pergama flere volo ziet Stohlman ook

overeenkomsten met het werk van Godfried van Reims en Baudri van Bourgueil, hoewel hij de

connectie met deze laatste slechts miniem acht. De enige parallel tussen de anonieme dichter en

Baudri ziet Stohlman in de thematiek die zij behandelen.88 Toch hanteren beide dichters de

Troje-thematiek op een verschillende manier: Baudri zoomt enkel in op de liefdesrelatie van

Paris en Helena via een brievenpaar tussen deze twee personages, waarbij niets anders van het

hele Troje-verhaal wordt betrokken. De anonieme dichter, daarentegen, beschrijft de hele

Trojaanse oorlog in een aantal aspecten, waaronder het verhaal van Paris en Helena.

De anachronismen in Baudri’s brievenpaar (zoals bv. Paris die over Bourgueil spreekt) zijn een

verwijzing dat het hem niet te doen is om een pastiche van Ovidius’ brievenpaar te creeren, dan

wel om het verhaal te gebruiken voor persoonlijke doeleinden. Wanneer we de brieven van

Baudri uit hun Trojaanse omhulsel lichten en in de context en tijdsgeest van zijn leven plaatsen,

kunnen we tussen de regels een aanprijzing van het kloosterleven lezen. Baudri spreekt dan uit

hoofde van Paris tot mogelijke kandidaten voor het kloosterleven, gepersonifieerd door Helena.

2.3.3 Simon Capra Aurea: Iliadis

Ofschoon Simon Capra Aurea wel met naam gekend is, zijn aanvullende gegevens rond zijn

persoon eerder schaars. Volgens een aantal bronnen vertoefde hij als hofdichter aan het

graafschap Blois-Champagne op dat moment onder het gezag van Henri le Libéral, graaf van

Champagne. Simon Capra Aurea schreef zijn dichtwerken vaak op vraag van deze graaf.

88 Stohlman, Anonymi Historia Troyana, pp. 154-156.

32

Dit is onder andere het geval voor de eerste versie van zijn Iliadis, waaruit we met zekerheid

kunnen afleiden dat dit werk pas na 1152, het jaar dat Henri zijn vader Theobald IV opvolgde,

tot stand is gekomen. Later zou Simon het hof verlaten om in het klooster van Sint-Victor te

treden waar hij tot kanunnik werd verkozen. Hierover bestaat nog steeds twijfel aangezien er,

volgens Peyrard, op twee manuscripten na, in geen enkel document bewijzen zijn gevonden van

Simons aanwezigheid in Sint-Victor. Voor andere informatie over zijn leven zijn we aangewezen

op de inhoud van zijn geschreven werken. Desondanks vertoont zijn biografie nog zeer veel

lacunes.89

Zijn grootste werk, de Iliadis, heeft verschillende herwerkingsprocessen ondergaan. Hoewel de

meeste onderzoekers menen dat er drie versies circuleerden van de Iliadis90, is Peyrard van

oordeel dat er slechts twee zijn. Aan de laatste (en tevens de meest uitgebreide) versie werden

voornamelijk aan het deel over de lotgevallen van Aeneas extra verzen toegevoegd.91 Wij zullen

de lange versie van Peyrard hanteren voor onze analyse, in de veronderstelling dat deze tekst de

meest volledige is.

Bij de eerste versregels van de Iliadis valt onmiddellijk de parallel op met het gedicht van Pierre

de Saintes, die ongeveer dezelfde beginformule gebruikt (vv. 1-2):

Versus de excidio Troiae, vv. 1-2

Viribus, arte, minis, Danaum clara Troja ruinis

Annis bis quinis fit rogus atque cinis.92

Iliadis, vv. 1-2

Diviciis, ortu specie, virtute, triumphis,

rex Priamus clara clarus in [u]rbe fuit.93

Door dit manoevre wil Simon al meteen aangeven dat hij het werk van Pierre de Saintes als

inspiratiebron neemt en dat men dit dus als een herschrijving kan beschouwen.

In tegenstelling tot de anonieme Historia Troyana, die aanvangt met de ontvoering van Helena,

worden in dit werk de gebeurtenissen die voorafgaan aan het Paris-oordeel samengevat, waarbij

(naast een situatieschets met een voorstelling van de voornaamste leden van het Trojaanse

koningshuis en het visioen van Hecuba over het lot van Troje) opvallend veel aandacht besteed

89 De gegevens rond het leven van Simon Capra Aurea zijn gebaseerd op: Mora, L’Iliade, p. 9; Peyrard, L’Ilias de Simon Chèvre d’Or, pp. xxiii-xxix. 90 John Benton, “The Court of Champagne as a literary center”, Speculum 36 (1961), p. 570. 91 Peyrard, L’Ilias de Simon Chèvre d’Or, p. clxxviii. 92 Petrus Sanctonensis, Uersus de excidio Troiae elektronisch via Universiteitsbibliotheek Gent: http://clt.brepolis.net/lltb/pages/Toc.aspx?ctx=555148 (laatst geraadpleegd op: 03/01/2013) 93 Alle hier aangehaalde citaten van de Iliadis van Simon Capra Aurea komen uit de editie: Sébastien Peyrard (ed.), L’Ilias de Simon Chèvre d’Or: edition critique et commentaires, Diss. École nationale des Chartes, Paris 2007.

33

wordt aan Paris’ jeugd op het platteland.94 Deze uitweiding over het personage Paris is al een

indicatie voor zijn vrij belangrijke rol in het vervolg van het verhaal. Het Paris-oordeel vormt

normaal gezien de schakel tussen de jeugd van Paris en de ontvoering van Helena. Ook in deze

versie wordt dit toegepast, zij het wel op genuanceerde wijze: de auteur benadrukt dat niet

alleen Paris schuld treft, maar ook de godin Venus. Zij bood immers een ‘vergiftigd’ geschenk aan

in ruil voor de zege in de schoonheidswedstrijd (vv. 51-52):

Nam Cytherea Parim donans mercede nociva

hunc movet, hunc angit, hunc cremat igne novo.

Venus zorgde ervoor dat de gevoelens van Paris voor Helena werden aangewakkerd, waardoor

dit geschenk resulteerde in de Trojaanse oorlog. Zo kan het woord “igne” in v. 52 dubbele

betekenis hebben: enerzijds als het liefdesvuur dat brandt in Paris, anderzijds als een

vooruitwijzing naar de brand van Troje.

Simon onderbreekt het verhaal net voor de ontvoering van Helena en voegt een extra scène toe,

waarin hijzelf Paris aanspreekt en terechtwijst voor zijn gevoelens voor Helena. Op deze manier

vormt de liefdesverhouding tussen Paris en Helena een centraal aandachtspunt, aangezien de

schrijver hieromtrent ook zijn eigen mening evoceert. Stohlman ziet hierin een duidelijk

verband met de anonieme Historia Troyana. Beide schrijvers laten immers blijken dat Paris’

liefde voor Helena geen grote toekomst beschoren is: de anonieme dichter waarschuwt voor de

wispelturigheid van Helena, terwijl Simon in zijn versie de voorspelling doet dat hun verhouding

niet van lange duur zal zijn (wat kan opgevat worden als een impliciete verwijzing naar de

Trojaanse oorlog)95:

Historia Troyana,( vv. 16-17)

Nec miser attendit, quod eodem posset abire, Quo venit, pacto thalamis intenta novandis.96

Iliadis, (vv. 55-56)

Te Veneris promessa movent Heleneque venustas,

que, puto nec gratis nec tua semper erit.

Voor het eerst in de teksten van de Troje-heropleving wordt Paris door de auteur zelf terecht

gewezen en verweten. Ten eerste doet de auteur zijn beklag over de onstuimige liefde die Paris

voor Helena voelt. Die liefde belet immers het helder en rationeel denken, in functie van het

welzijn van het koninkrijk (vv. 57-60):

94 Peyrard, L’Ilias de Simon Chèvre d’Or, p. cxcvi. 95 Stohlman, Anonymi Historia Troyana, p. 159. 96 Stohlman, Anonymi Historia Troyana, p. 268.

34

Te movet et species et apex et sanguis et etas,

nec movet, immo ligat; nec ligat, immo trahit.

Hanc cupis, hanc speras, hanc prorsus queris habere

quam lex, quam Danai, quam tibi fata negant.

Hij lijkt als het ware, bezeten van haar. De intensiteit van de gevoelens van Paris wordt in deze

verzen duidelijk weerspiegeld door de formuleringen van de woordgroepen: in het eerste deel

van de hierboven aangehaalde verzen (vv. 57-58) creëert de auteur door middel van ontkenning

en parallellisme een climax. “Movet” wordt ontkend door “nec” en vervangen door een sterker

(“immo”) werkwoord “ligat” dat op zijn beurt dan weer “trahit” wordt. Het tweede deel van dit

citaat (vv. 59-60) wordt gekenmerkt door het sporadisch gebruik van voegwoorden, waardoor

de snelheid van de zin wordt opgedreven. V. 59 laat dan weer een mooi staaltje van Simons

dichterlijk talent zien. De woordgroepen in dit vers refereren ontegensprekelijk naar het

voorgaande vers 52 in een onderlinge dialoog:

(v. 52)

hunc movet, hunc angit, hunc cremat, igne novo

(v. 59)

Hanc cupis, hanc speras, hanc prorsus queris habere

Aangezien in v. 52 beschreven wordt hoe Paris onderworpen is aan Venus’ liefdeskunsten en in

v. 59 Paris juist verweten wordt liefde te voelen, lijkt deze echo (zowel in woordgebruik als

structuur) een nuance te geven aan de terechtwijzing van de dichter. Richt de dichter zich wel

tot Paris? Verwijt hij hier niet eerder Venus die Paris geprikkeld heeft met liefde voor Helena?

In hoeverre moet de lezer de verhouding tussen Paris en Helena als ernstig beschouwen? Hij

heeft haar immers nog niet gezien, dus gaat het hier om liefde die enkel op verbeeldingen over

het uiterlijk, het lichamelijke, het zinnelijke gebaseerd is. Daarenboven kunnen we ook

opmerken dat het hier uitsluitend gaat over de gevoelens van de Trojaan. Helena’s gevoelens en

reacties komen niet aan bod. Paris is de aandachtsfiguur rond wie alles draait.

Ten tweede betreurt de auteur de keuze van Paris om gevoelens te koesteren voor een vrouw

die getrouwd is en daar bovenop nog eens de echtgenote is van de Spartaanse koning. Geen van

de problemen zou zich voordoen, als hij een eenvoudig meisje zou hebben liefgehad, verzucht de

auteur verder (vv. 61-64):

Cur conjuncta viro mulier, cur regia conjunx,

cur ignota tuis, cur tibi Greca placet,

cur non grata tibi potius virguncula, cur non

ipsa Venus que te judice pulchra fuit?

35

Zijn verontwaardiging schemert hier duidelijk door in de opeenvolgende vragen die allen achter

elkaar geplaatst zijn zonder ‘pauze’. De herhaling van het woord “cur” vormt de verbinding

tussen de verschillende vragen en zorgt voor een crescendo in de snelheid. Ook de

verontwaardiging wordt alsmaar heftiger en blijft zich doorzetten in de volgende verzen (vv. 65-

72) waarin de auteur Paris berispt zijn vaderlandsliefde en -plicht in te ruilen voor de

lichamelijke liefde. Zijn boosheid uit zich in een climax in de vv. 73-74 (die in de langere versie

werden toegevoegd), waarin Paris wordt uitgescholden voor “semipuella”:

Martis duricia confringe Cupidinis arcus,

te faciens, cum sis semipuella, virum!

De schrijver verklaart waarom hij Paris verwijt een verwijfd persoon te zijn: in plaats van zich te

concentreren op de krijgskunst en de wapens (zoals zijn broer Hector (v. 66): “Non sic

degeneres: Hectoris esto memor!”) houdt Paris zich enkel bezig met zijn eigen gevoelens en

liefdescapriolen. Door “virum” onmiddellijk na “semipuella” te plaatsen, wordt hier duidelijk een

antithese gevormd die “semipuella” in de verf zet. Hiermee wordt beklemtoond dat Paris alles

behalve een echte man is.

Stohlman merkt hier terecht een verschil op met de anonieme Historia Troyana waarin Paris wel

nog krediet krijgt: “[…] Paris gemäs seiner Vorlage Dares durchaus als tapferen Krieger

herausstellt, […] und charakterisiert ihn im Gegensatz zu Hektor als verweichlichten Frauenheld,

der seiner ehebrecherischen Liebe nicht Herr wird.”97 Dit contrast bevestigt nogmaals dat de

Historia Troyana vooral gericht is tegen Helena, terwijl Simons versie vooral tegen Paris gericht

is.

In vv. 75-82 wordt Paris aangemaand zich te gedragen als een echte soldaat en zich niet te laten

verleiden door een mooi gezichtje. Om dit advies kracht bij te zetten, wijst de dichter naar de

toekomst, naar de val van Troje waarbij duizenden mensen de dood zullen vinden door de

zwakheid van Paris. Door het woord “mille” tweemaal in hetzelfde vers (v. 82) te plaatsen, wordt

het drama van de oorlog, waarvoor Paris verantwoordelijk is, nog eens extra in de verf gezet:

Nec claus nec probitas nec honor superare puellam,

sed cordis vicium vincere laudis opus.

Vis melius sapiens, vis miles strenuus esse?

Si votum reprimas, illud et illud eris.

Feminea specie ne corruat urbs speciosa,

desere propositum propositasque rates!

Dos Helene, casus Troye simul et tuus, et quam

mille pericla dabunt, funera mille dabit.

97 Stohlman, Anonymi Historia Troyana, pp. 159-160.

36

De bitsige verwijten en scherpe klachten naar Paris toe gaan verder in vv. 83-98. De boosheid

van de auteur wordt niet alleen gereflecteerd in het woordgebruik, maar ook in de klankverzen

waarbij vooral harde klanken worden gebruikt:

v. 86: Tu fuge, tu proba, tu metuanda cave!

v. 88: et quacumque paras peste parare parem

De volgende citaten tonen opnieuw aan dat ook de anonieme Historia Troyana een

inspiratiebron moet zijn geweest voor Simon. Beide auteurs beschrijven hoe Paris zich in zijn

blinde verliefdheid stort98:

Historia Troyana (vv. 14-15)

Famam, iura, fidem, patriam, bona multa, parentes

Postponens turpi – furor crudelis – amori99

Iliadis (vv. 93-98)

Sic est omnis amans; sic se, sic omnia spernit:

consilium, famam, federa, jura, deos.

Hic amor ut preceps, ut cecus, ut impetuosus,

ut ratione carens, nescit habere modum.

Hic amor exanimat animos, hic est animorum

dedecus, anxietas, passio, plaga, lues.

Het is duidelijk dat Simon de liefde van Paris veel uitgebreider in de verf wil zetten dan de

anonieme schrijver. Deze laatste uit zijn mening over de liefde in slechts twee – weliswaar

krachtige – woorden “furor crudelis”, terwijl Simon vier verzen nodig acht om nogmaals te

benadrukken hoe verderfelijk de liefde van Paris wel is en welke gevolgen ze met zich

meedraagt. Met deze laatste verzen beëindigt Simon zijn reprimande om meteen over te

schakelen naar het eigenlijke verhaal, in een scherp contrast (vv. 99-100):

Ergo Paris properat, transit mare: querit amicam.

hanc rapit, hac fruitur, hanc male tutus habet.

Waar hij zeer uitvoerig over de liefde heeft uitgeweid, beschrijft hij in slechts twee enkele verzen

het verloop van de gebeurtenissen met een zeer beknopte opsomming van een aantal

opeenvolgende acties, zoals onder andere de tocht van Paris met aankomst in Griekenland en de

ontvoering van Helena. Hij spreekt hierbij echter niet over de eerste ontmoeting tussen beide

geliefden of de houding van Helena.100 Uit het voorgaande blijkt niet duidelijk of zij al dan niet

vrijwillig met Paris is meegegaan dan wel verleid of eerder gedwongen.

98 Stohlman, Anonymi Historia Troyana, p. 159. 99 Stohlman, Anonymi Historia Troyana, p. 268. 100 Peyrard, L’Ilias de Simon Chèvre d’Or, p. cxcvi.

37

Vervolgens wisselt de auteur vrij abrupt van perspectief en wordt Menelaus en zijn reactie

belicht. De woede die Paris bij Menelaus doet ontvlammen, resulteert in de oorlogsverklaring

van het Spartaanse en Griekse leger aan Troje en in meer specifiek het duel tussen Paris en

Menelaus zelf. Bij deze tweestrijd voert Simon de godin Venus op die verhindert dat Paris sterft.

Met deze tussenkomst van de goden toont Simon dat hij de heersende opvatting omtrent

‘historische waarheid’ niet volgt, maar teruggrijpt naar de mythologie. Dit staat in schril contrast

met Dares en de anonieme dichter van de Historia Troyana die hun verhaal net zuiveren van

mythologische en goddelijke aspecten.

Vanaf v. 147 verschuift de invalshoek plots naar Helena en wordt zij zelf aan het woord gelaten,

wat buiten het brievenpaar van Baudri van Bourgueil zelden het geval is. Ze toont zich zeer

bezorgd om Paris en beklaagt zijn opgelopen verwondingen (vv. 147- 158):

Tindaris, audito discrimine dulcis amici,

se miserans clamat et furibunda ruit;

ad Paridem penetrans spasmo rapitur super ipsum

et cum corde suo sed sine corde jacet.

Exanimata foris solo viget intus amore,

exulat ille recens et suus ante color;

at tandem rediit, deflet quasi funera casum,

plusque timens Paridi quam Paris ipse dolet.

Vulnus ab hoste patet nullum sed forte cadenti

durius oppressit ferrea squama cutem.

Ex qua dum stillam videt ira Lacena cruoris,

cum gemitu fundens verba doloris , ait:

Voor het eerst lijkt Helena een teken van liefde te geven. Haar jammerklacht om het welzijn van

Paris toont aan dat ze wel degelijk om hem geeft. Sterker nog, de dichter benoemt Paris zelfs met

“dulcis amici” en spreekt over “amore”. Maar tegelijkertijd acht Helena hun liefde niet waard om

hiervoor tot het uiterste te vechten (vv. 159-168):

‘Tune duos flores sic perdere pergis in uno,

mi sapor et cordis lesa medulla mei?

Que tibi plaga cutem cordis mihi viscera rupit

de quibus iste fluit te mediante cruor.

Te talami, non castra decent, nec Palladis ictus

sed Veneris, cujus prelia ferre potes.’

Dixit et h[u]nc infert talamis et vulnus amici

ore fovet, quo plus vulnerat intus eum.

Pro votis Helene bellum permutat et arma;

– quem nimium mollem mollis amica facit –!

38

Peyrard beschouwt het werk van Simon Capra Aurea als een diptiek, waarbij Paris en Helena een

voorafspiegeling zijn van het andere paar, Aeneas en Dido. Hij is van mening dat deze twee

liefdesverhalen (respectievelijk te vinden in boek I en II van Simons Iliadis) eenzelfde motief

delen, namelijk het Lot als stuwende kracht. De liefde lijkt het verstorend object van het

evenwicht te zijn. In het geval van Paris en Helena veroorzaakt zij de Trojaanse oorlog, terwijl ze

bij Aeneas en Dido de stichting van Rome tegenwerkt en bemoeilijkt.101 Of deze omschrijvingen

ook de werkelijke bedoelingen van Simon uitdrukken, blijft zeer de vraag. Er is toch ook een niet

onbelangrijk verschil op te merken in wat de liefde vermag bij Paris en Aeneas: Paris kan zijn

liefdesgevoelens onmogelijk bedwingen en doet er alles aan om Helena af te nemen van

Menelaus, met een oorlogstragedie tot gevolg. Aeneas, daarentegen, kijkt niet naar zichzelf, maar

richt zich in de eerste plaats op zijn doel en lotsbestemming, de stichting van Rome. Om die

reden geeft hij niet toe aan zijn liefde voor Dido, maar verlaat hij haar in Carthago om zijn tocht

voort te zetten. In de veronderstelling van een diptiek, zou een zeker favoritisme van Simon ten

aanzien van Aeneas kunnen wijzen op een moraal: je gedraagt je best als Aeneas, want wie zich

ten koste van alles overgeeft aan de liefde betaalt een hoge prijs.

Wat de mogelijke inspiratiebronnen betreft, stellen Peyrard en Stohlman dat Simon zich zowel

door klassieke als middeleeuwse bronnen laten leiden heeft. Als de klassieke bronnen gelden

voornamelijk Vergilius (de lotgevallen van Aeneas), Ovidius en de Ilias Latina.102 Vooral de

oorlogsverhalen die vermengd worden met liefdesverhalen voelen zeer ovidiaans aan, zegt

Peyrard. Kunnen en mogen we hier stellen dat dit werk van Simon echt typisch ovidiaans is?

Het verhaal rond de Trojaanse oorlog zou toch niet bestaan hebben zonder het overspel en de

echtbreuk van Helena. De liefde vormt in dit geval een elementair onderdeel van het verhaal.

De manier waarop Simon dit onderdeel verwerkt, lijkt daarentegen wel ovidiaans getint:

de verliefde Paris en alle perikelen er rond worden in een groot aantal verzen gedetailleerd

omschreven. In tegenstelling tot Simon hebben vele andere auteurs dit thema niet of nauwelijks

uitgewerkt. Zij leggen daarentegen het accent vooral op de oorlog, een aspect dat door Simon

dan weer vrij beperkt wordt behandeld.

Als middeleeuwse inspiratiebron voor het gedicht van Simon vermeldt Peyrard de werken van

Godfried van Reims. Hij baseert zich hiervoor op de parallellen tussen de werken van beide

dichters. Daarbij vermoedt hij dat deze auteurs elkaar of minstens elkaars werk moeten hebben

gekend, aangezien ze beiden als tijdgenoten ook in dezelfde regio (namelijk de

Champagnestreek) actief waren. Ook de anonieme Pergama flere volo en Viribus arte minis van

Pierre de Saintes zijn voor Simon inspiratiebronnen geweest, ongeacht de frappante verschillen

in de perspectieven onderling. Wat de anonieme Historia Troyana betreft, is het volgens Peyrard

101 Peyrard, L’Ilias de Simon Chèvre d’Or, pp. cxciii-cxciv. 102 Stohlman, Anonymi Historia Troyana, p. 159; Peyrard, L’Ilias de Simon Chèvre d’Or, pp. cxcvii-cxcix.

39

moeilijk uit te maken welke tekst welke schrijver tot voorbeeld en inspiratie diende, aangezien

de beide werken rond dezelfde periode ontstaan zijn.103 Stohlman, daarentegen, beschouwt de

Historia Troyana als voornaamste bron van Simon. Volgens hem is het zeer duidelijk dat Simon

het anonieme gedicht herneemt als basis voor de creatie van zijn eigen verhaal. Het grote

verschil ziet Stohlman in de beklemtoning: de anonieme auteur beschouwt Helena als de

grootste aanleiding voor de oorlog, terwijl in Simons werk de schuld in Paris’ schoenen wordt

geschoven.104 Deze versie van het Troje-verhaal zoomt vooral in op Paris en op zijn aandeel in

het ontstaan van de oorlog. Zowel de scène waarin de schrijver zijn mening over Paris zonder

scrupules ventileert alsook de monoloog van Helena (die anders zelden aan het woord komt)

maken deze tekst uniek in de literatuur van de Troje-heropleving. Het is echter wel duidelijk dat

het hier niet louter en alleen gaat om het verhaal van Troje op zich. Er wordt verwacht dat de

lezer vertrouwd is met het hele verhaal. Pas dan krijgen de verschillende elementen, die werden

toegevoegd of weggelaten, hun dubbele en diepere betekenis. Het heeft er alle schijn van dat

Simon met zijn verhaal meer heeft willen vertellen dan op het eerste gezicht lijkt.

2.3.4 Jozef van Exeter: Iliadis

Hoewel de biografische gegevens over Jozef van Exeter (Josephus Iscanus) ook vrij beperkt zijn,

kunnen we via andere, indirecte, wegen toch wat informatie verzamelen.105 Zo verraadt zijn

naam Iscanus dat hij afkomstig was van Exeter, een stad in het zuidwesten van Engeland.

Ondanks het feit dat zijn exacte geboorte- en sterfjaar niet geweten zijn, schat Tilliette zijn

geboortejaar rond het midden van de 12e eeuw:

Dans une lettre qu'il lui adresse après 1204, l'abbé Guibert de Gembloux rappelle en

termes émus les origines de leur amitié, évoquant l'époque où le tout jeune Joseph était

venu, comme beaucoup de ses compatriotes, poursuivre des études sur le continent et où

il-même avait veillé sur cet adolescent prometteur avec une sollicitude toute paternelle

[…].106

Als Guibert zelf rond 1124-1125 geboren is, dan moet de geboortedatum van Jozef later

gesitueerd worden, aangezien Guibert hem begeleidde toen Jozef nog maar een tiener was.

Hun briefwisseling is een belangrijke bron die wat meer biografische gegevens over Jozef van

Exeter prijsgeeft. Zo vernemen we dat hij samen met zijn oom Baudouin op kruistocht ging.

Deze Baudouin van Ford had, als bisschop van Worcester en later aartsbisschop van Canterbury,

103 Peyrard, L’Ilias de Simon Chèvre d’Or, pp. cxcviii-cc. 104 Stohlman, Anonymi Historia Troyana, pp. 159-160. 105 Alle gegevens over het leven en werk van Jozef van Exeter zijn gebaseerd op Tilliette, “Introduction”, pp. 12-19. 106 Tilliette, “Introduction”, p. 12.

40

een belangrijke functie binnen de Engelse Kerk. Twee dichtwerken van Jozef van Exeter, Ilias en

Antiocheis, zijn aan deze kerkelijke hoogwaardigheidsbekleder opgedragen. Door deze

familieband kreeg Jozef indirect ook toegang tot de hogere kringen aan het hof van de

Plantagenets.

Verder komen we ook te weten dat hij een bepaalde periode als onderwijzer in Reims heeft

doorgebracht. Na een lange strijd tegen het graafschap Blois-Champagne kwam deze stad in de

loop van de 11e eeuw opnieuw onder het gezag van het Franse koningshuis. Tegen de 12e eeuw

was Reims uitgegroeid tot een bloeiende en belangrijke stad, niet alleen dankzij de

aanwezigheid van de befaamde kathedraalschool (die daar in de 9e eeuw was opgericht), maar

ook door het literaire mecenaat van Henri le Libéral en zijn echtgenote Marie van Frankrijk.

Ook voor de chronologie van zijn werken, kunnen we slechts gebruikt maken van relatieve

gegevens. De dood van Henry III (zoon van Henry II (Plantagenet), koning van Engeland, en

Eleonora van Aquitanië) in 1183 wordt door Jozef aangehaald in de sterfscène van Hector (5, vv.

533-537)107:

Tantus in Hectoreas audax excreverat iras

Tercius Henricus noster, quo rege Britannus

Maior, quo duce Normannus, quo Francus alumpno

Risit; et in bellis gens Martia nacta priorem

Non illi invidit Bellonam ut Pallada nobis.108

Dit zou dus een referentiepunt kunnen zijn voor de Iliadis. De werkwoorden die Jozef bij deze

verzen gebruikt, staan immers vervoegd in de verleden tijd, wat mogelijk impliceert dat de

gebeurtenis in het (verdere) verleden heeft plaatsgevonden en dat deze passage van de Iliadis

dus na 1183 moet zijn geschreven.

Als terminus ante quem kunnen we ons baseren op de figuur van Jozefs oom, Baudouin. In het

eerste boek van zijn epos vermeldt Jozef dat zijn oom zijn kerkelijke functie heeft opgenomen,

maar zegt nog niets over de kruistochten (1, vv. 55-59):

Hactenus hec, tuque, oro, tuo da, maxime, vati

Ire iter inceptum Troiamque aperire iacentem!

Te sacre assument acies divinaque bella

Tunc dignum maiore tuba, tunc pectore toto

Nitar et inmensum mecum spargere per orbem.

Hieruit kunnen we concluderen dat dit epos moet zijn beëindigd tussen 1188 en de zomer van

1190, aangezien Baudouin zich in augustus aansloot bij het leger van Richard Leeuwenhart voor

107 Martin Aurell, L’Empire de Plantagenêts, Perrin, Parijs 2003, p. 174. 108 Alle hier aangehaalde citaten van de Iliadis van Jozef van Exeter komen uit de editie: Francine Mora (ed.), L’Iliade épopée du XIIe siècle sur la guerre de Troie, Brepols Publishers nv, Turnhout 2003.

41

de Derde Kruistocht naar Heilige Land.

Volgens Tilliette zou Jozef na zijn Iliadis opnieuw ingaan op de vraag van Baudouin om een

tweede epos over de kruistocht te schrijven, Antiocheis, met als doel de overwinningen van

Richard Leeuwenhart te prijzen.109 Van dit werk, dat uiteindelijk niet werd voltooid, is zeer

weinig bewaard gebleven. Het verschil tussen de beide epen van Jozef van Exeter wordt door

Tilliette als volgt omschreven: “[…] un diptyque contrasté, où le sublime de la guerre menée

pour le compte de Dieu s’oppose diamétralement à l’horreur dérisoire de la guerre faite entre les

hommes.”110 De Antiocheis handelt over de kruistocht die Jozef en Baudouin samen ondernemen.

Het is dus niet geheel onmogelijk dat Jozef zijn eigen ervaringen in dit epos wilde verwerken.

De Iliadis van Jozef wordt beschouwd als een van de meest uitgebreide en volledige versies van

het Troje-verhaal. Het epos bestaat uit een proloog met zes zangen (boeken), waarin telkens een

apart aspect van het Troje-verhaal (uitvoerig) wordt belicht. De verschillende delen vormen

samen het volledige verhaal. De eerste zang verhaalt de eerste Trojaanse oorlog, de tweede

behandelt het Paris-oordeel en wordt gevolgd door de ontvoering van Helena in de derde zang.

De vierde zang bevat de beschrijving van de personages, om in de vijfde zang over te gaan naar

het begin van de tweede Trojaanse oorlog die overvloeit in de zesde zang met de val van Troje

en de terugkeer van de Grieken. Net zoals voor de meeste middeleeuwse Troje-werken is het

ooggetuigenverslag van Dares ook voor dit verhaal de voornaamste bron. Reeds in de proloog

van het epos geeft Jozef een eerste – zij het indirecte – aanwijzing, waarin hij verkondigt dat hij

zich aansluit bij de groep van auteurs die vasthoudt aan het grote belang van de historische

waarheid. Hij roept de waarheid aan en vraagt haar om terug te keren uit haar verwaarloosde

toestand (waarin de oude dichters – de schrijvers uit de antieke oudheid, zoals Homerus en

Vergilius – haar hebben gebracht), zodat ze hem kan inspireren (1, vv. 7-13):

Veri sacra fides, longum silvescis in evum?

An, quia spreta lates mundoque infensa priori,

Nos etiam noscenda fugis? Mecum, inclita, mecum

Exorere et vultum ruga leviore resumens

Plebeam dignare tubam sterilisque vetustas

Erubeat, dum culta venis, dum libera frontem

Exeris! [...]

Niet alleen Homerus, maar ook Vergilius wordt afgedaan als schrijver van ‘leugens’. Dit concept

is op zich niet nieuw, aangezien onder andere de anonieme auteur van de Historia Troyana het

hem al voordeed. Jozef drukt zijn minachting voor Homerus en Vergilius uit: hij wil zich

bewijzen en hen (de oude dichters) overtreffen door middel van poëzie die gebaseerd is op het

109 Aurell, L’Empire de Plantagenêts, p. 174. 110 Tilliette, “Introduction”, p. 36.

42

‘waarheidsgetrouwe’ proza van Dares. Zijn poëzie zal slechts berusten op de ‘veritas’ (1, 24-31):

Meoniumne senem mirer Latiumne Maronem

An vatem Frigium, Martem cui certior index

Explicuit presens oculus, quem fibula nescit?

Hunc ubi combiberit avide spes ardua mentis,

Quos superos in vota vocem? Mens conscia veri

Proscripsit longe ludentem ficta poetam.

Quin te Cicropii mentita licentia pagi

Et ledant figmenta [...]

Een volgende aanwijzing vinden we in de opbouw van het hele verhaal. Net zoals bij Dares

wordt ook hier uitvoerig aandacht besteed aan de eerste Trojaanse oorlog en ligt het accent

voornamelijk op de oorlogstaferelen en de val van Troje zelf. Het belang daarvan kan men

duidelijk zien wanneer men de lengte van de zangen bekijkt: niet toevallig telt zang zes dubbel

zoveel verzen als de andere vijf zangen.

Toch zijn er ook enkele punten waarin de auteur zich distantieert van Dares om zijn persoonlijke

toets aan het verhaal te geven. Vaak worden scènes uitgebreid of ingekort en soms worden extra

dingen toegevoegd die helemaal niet bij Dares te vinden zijn (zoals beschrijvingen, retorische

bespiegelingen, beknopte samenvattingen in plaats van een gedetailleerd verloop van

veldslagen, enz.). Stohlman bekritiseert Jozef hierom. Immers, wie naar eigen goeddunken

fantasiescènes toevoegt (zoals bv. het geval is met de redevoeringen van de drie godinnen voor

de gunst van Paris), respecteert geenszins de waarheid.111 Mora, echter, is van mening dat

auteurs die een epos schrijven de epische conventies (bovennatuurlijke figuren, speeches van

aanvoerders,…) niet kunnen negeren, wat maakt dat de fantasie als onderdeel van het epos

wordt beschouwd.112 Ook Tilliette merkt op dat Jozef wel bij hoog en laag beweert de ‘veritas’ te

verkondigen, terwijl in het verhaal ook persoonlijke opvattingen te vinden zijn (cf. infra).113

Dares brengt vanuit Trojaans standpunt objectief verslag uit van de oorlog (met negatieve

kritiek voor zowel Grieken als Trojanen, ook al was hij zelf een Trojaan). Het verhaal van Jozef is

eerder een gekleurde versie, waarin een subjectieve houding zijn partijkeuze voor de Grieken

verraadt. Ook zijn minachting jegens de Trojanen omwille van hun overdadige luxe (1, vv. 60-

70) en hun goddeloosheid (4, vv. 215-243), valt niet te ontkennen.114 In de beschrijving van de

noodlottige terugkeer van de Grieken, vermeldt Mora als enige dat Jozef zich baseert op de

111 Stohlman, Anonymi Historia Troyana, p. 174. 112 Mora, L’Iliade, p. 26. 113 Jean-Yves Tilliette, “La création littéraire du XIIe siècle vis-àvis de la tradition: fidelities et ruptures”, in: Hans-Joachim Schmidt (ed.), Tradition, Innovation, Invention Fortschrittsverwegerung und Fortschrittsbewusstsein im Mittelalter, Université de Fribourg (Institut des études médiévales), Berlijn 2005, p. 434. 114 Mora, L’Iliade, p. 34.

43

andere ‘getuige’, Dictys, die het Troje-verhaal vanuit Grieks perspectief verslaat.115 Hierbij

kunnen we ons de vraag stellen waarom Jozef het nodig acht om deze scène van de miserabele

terugkeer van de Grieken toe te voegen aan het verhaal als hij juist voorstander is van de

Grieken. Wil hij daarmee nogmaals zijn bedoeling duidelijk maken om onpartijdig en objectief te

blijven, net zoals Dares eveneens zijn eigen kamp bekritiseerde?

Ook in de Iliadis wordt het aspect van Paris en Helena zeer nadrukkelijk in de schijnwerpers

gezet, al wordt het door Jozef, in vergelijking met de anonieme Historia Troyana en Simon Capra

Aurea, op een totaal andere manier aangepakt en beschreven.

In zang twee, waarin het Paris-oordeel centraal staat, wordt eerst een kader geschetst van de

gevolgen van de eerste Trojaanse oorlog. Hesione, de zus van Priamus, is ontvoerd door de

Grieken en wordt gedwongen te trouwen met Telamon. Een eerste Trojaanse gezant, Antenor,

doet een poging om Hesione terug te vragen, maar dit wordt geweigerd. Antenor keert dan terug

naar Troje en dringt aan op een oorlog tegen de Grieken. Op dat moment treedt Paris op de

voorgrond en neemt het woord om de gemoederen te bedaren en om oorlogvoering af te raden.

Opvallend hierbij is dat hij zijn broer Hector, die wijst op de gevaren van de reis naar de Grieken,

verwijt een lafaard te zijn (2, vv. 198-200):

Ibo, ibo. Non me, pavidus quas obicit Hector,

Terruerint sirtes, non arma adversa vel hostes,

Non aditus in regna graves. […]

Paris slaat de bezwaren van zijn broer duidelijk in de wind en gedraagt zich hautain en

gewichtig. Om het hoog aanzien van zijn persoon te benadrukken (hij is immers de uitverkorene

om te oordelen in de schoonheidstwist van de drie godinnen) en om het belang van zijn

raadgevingen kracht bij te zetten, vertelt hij zelf het verhaal van het Paris-oordeel. Deze passage

wordt niet alleen voor de eerste maal uitvoerig beschreven, maar ook uitgedrukt in de directe

rede. Het feit dat Paris zelf zijn belevenis vertelt, komt bij de lezer eerder leugenachtig en

ongeloofwaardig over. Het geeft een kleuring aan de ‘waarheid’ die Jozef, naar eigen zeggen,

nastreeft. Dan rijst de vraag of een genuanceerde waarheid als ‘veritas’ kan beschouwd worden.

Jozef lijkt met het voorbeeld van Paris indirect te willen zeggen dat de Trojanen onbetrouwbaar

zijn, wat de negatieve houding ten opzichte van de Trojanen bevestigt. De soldaten

gehoorzamen, op vraag van Paris, aan de godin Venus en maken de schepen vertrekkensklaar.

Enkel Helenus, de helderziende, voorziet het naderende gevaar en de bedoeling van Paris (3, vv.

53-55):

115 Mora, L’Iliade, p. 19.

44

‘Quo noster spoliator abit? Quenam illa carina,

Que Troiam mersura redit, iam litora tangit?

Ite duces contra’ ! [...]

Helenus noemt Paris niet bij naam, maar gebruikt in plaats daarvan het woord “spoliator”, dat al

vooruit wijst naar de ontvoering van Helena. Hij probeert de Trojaanse leiders te overtuigen om

Paris niet te laten gaan. Zelf veroordeelt hij Paris om zijn misdadig plan, vooral vanwege het feit

dat hij enkel en alleen aan zichzelf denkt en niet aan het vaderland dat door zijn toedoen zal ten

onder gaan (3, vv. 59-64):

[…] ‘Quenam ista nefanda

Spes?’, inquit. ‘Superumne fides celique potestas

Incestum dispenset iter, predantibus assit?

Macte Paris, sceleris alios molire ministros

Et sompnum tibi finge novum! Non fallere norunt,

Qui falli nequeunt.’ [...]

Ook Panthus doet een poging om de leiders de tocht naar Griekenland te ontraden. Hij ziet, net

als Helenus, wat Paris van plan is. Maar Antenors toespraak zorgt voor nieuwe moed onder de

krijgers en uiteindelijk vertrekt Paris. Pas in vv. 155-159 van het derde boek komt voor het eerst

de jeugd van Paris en de droom van diens moeder Hecuba ter sprake (3, vv. 155-159):

Dux cepti legitur pastor Paris, advena quondam

Regni, nunc regis heres; nec profuit urbi

Fatalem dampnasse facem, cum lederet ardens

Pregnantem sompnus Cisseida; pullulat alte

Flamma vetus revehuntque fidem presagia plenam.

De centrale plaats van het woord “pastor” in v. 155 geeft onmiddellijk de denigrerende houding

van de dichter ten opzichte van Paris aan. De auteur benadrukt hiermee zijn minachting ten

aanzien van de Trojanen in het algemeen. Hij lijkt zelfs op voorhand te willen meegeven dat deze

Trojaanse expeditie, indien ze slechts geleid wordt door een “pastor” (die bovendien impulsief

van aard is en onbedreven in de krijgskunst), hoe dan ook gedoemd is om te mislukken. Dit

sarcasme zet zich verder in de opvallend uitvoerige beschrijvingen – in fel contrast met Simon

Capra Aurea die slechts een werkwoord besteedt aan de overtocht – van de schepen waarmee

de Trojaanse soldaten hun tocht ondernemen en de overtocht zelf. Is het de bedoeling van de

auteur om door de uitgebreide beschrijving van al die overdaad en luxe en alle moeite die Paris

zich getroost, net de hopeloosheid van de hele onderneming te benadrukken? Ook al komen de

Trojanen met veel bravoure naar Griekenland, toch zullen zij onherroepelijk het onderspit

moeten delven.

45

Wanneer Helena het nieuws van de aankomst van de Trojanen ter ore komt, wordt ze

nieuwsgierig naar al die onbekende mannen, een houding waarmee ze het Lot uitdaagt. Voor het

eerst worden de gevoelens van liefde en verliefdheid expliciet en uitvoerig verwoord. Zo zien we

een Paris die als een schaduw aan Helena kleeft: hij volgt haar, waar ze ook gaat, en lijkt bij elke

stap steeds meer in hartstocht te ontvlammen. De auteur is hierbij zeer zorgvuldig en subtiel in

zijn woordkeuze, waardoor hij bewust een dubbelzinnigheid creëert: zo kunnen de woorden

“incendia nutrit” in v. 227 verwijzen naar het liefdesvuur of passie die wordt gevoed door

uitdagende, steelse blikken die Helena en Paris uitwisselen. Maar tegelijkertijd is het ook een

referentie aan het steeds meer dreigende gevaar van de brand in Troje.

Ook Helena lijkt plots aangestoken door verliefdheid waarbij vooral een seksuele wellust zich

van haar meester maakt (3, vv. 235-240):

[…] Moderantius illa

Obliquos vultus et non ridentia plene

Ora gerit totasque velit cum pectore nudo

Ostentare genas, sed castigor adultos

Comprimit excessus animi pudor, egraque mixtus

Pulsat corda metus. […]

De beschrijving van de verschillende reacties van Paris en Helena geeft aan dat het om een

oppervlakkige verliefdheid gaat die slechts gebaseerd is op uiterlijkheden. Dat zij elkaar amper

kennen, blijkt uit de toonverandering die vanaf v. 245 valt op te merken (3, vv. 245-254):

Ut vero explicitas peregrini Tindaris auri

Blandicias hausit complutaque murice vela

Conspexit, quid agat, heret, prebere rogatas

Prompta manus cogique volens. At turba precandi

Stipatrix iuveni fas invidet. Inclite predo,

Ne propera! Dabit illa manus, manus aurea vincet.

Plus opibus, minus ore potes. Cicerone secundo

Non opus est, ubi fantur opes. Quin ipsa rapinis

Blanditur Fortuna tuis: urbs, aura, Lacena,

Nuda, favens, facilis ceptum iuvat. [...]

Jozef insinueert dat Helena vooral uit is op rijkdom. Van zodra ze de mooie gewaden ziet en

overtuigd is van Paris’ grote rijkdom, is ze onmiddellijk bereid om met hem te huwen. In

tegenstelling tot Simon Capra Aurea spreekt Jozef Paris aan – hier met de naam “predo” – , niet

om hem terecht te wijzen, maar om hem te waarschuwen voor Helena’s drang naar bezit en

vermogen, haar enige bekommernis. Zijn liefde en mooie vleiende woorden zeggen haar

hoegenaamd helemaal niets. Jozef lijkt Paris te behoeden voor de ‘schijnheiligheid’ van Helena.

46

Vanaf v. 253 komt een vreemde wending in het hele gebeuren: de auteur wil Paris plots

aanmoedigen en wijst op de voor de ontvoering gunstige voortekenen, reeds door het Lot

bestendigd bij zijn aankomst (een lege stad, een windbries, een welwillende Helena,…). Hoe kan

men deze plotse stemmingsverandering verklaren? Gaat het hier opnieuw om cynisme? Wil hij

juist de ‘voordelen’ aanhalen om extra te benadrukken dat het eigenlijk geen voordelen zijn met

het oog op de dreigende oorlog? De plaatsing van het woord “victor” vooraan in v. 265 lijkt de

cynische ondertoon opnieuw te bevestigen, aangezien Paris helemaal niet als overwinnaar zal

triomferen.

Waar Jozef nu eens Paris leek te beschermen voor Helena, dan weer zijn plan leek aan te

moedigen, begint hij pas in vv. 278-282 Paris terecht te wijzen, omdat die de geboden

gastvrijheid misbruikt en de huwelijksrechten zonder enige scrupule negeert. Ook de goden

worden bij de debacle betrokken: zowel diegene die geen poging ondernomen heeft om hem

tegen te houden (de god van de wraak) als diegene die Paris net heeft aangemoedigd om zijn

misdaad te plegen (godin van de liefde). Daarnaast geeft Jozef dan wel weer indirect een sneer

aan het adres van Helena door terloops te vertellen dat het, gezien haar gretigheid om mee te

gaan, lijkt alsof Paris ontvoerd wordt in plaats van zijzelf (3, vv. 282-284):

[…] Rapit ergo Lacenam Tendentemque manus et leta fronte vocantem

Dardanus aut rapitur potius. [...]

Jozef raadt de ‘onwetende’ Paris aan te genieten van zijn ‘buitgemaakte trofee’, want het visioen

van zijn moeder zal werkelijkheid worden, hij zal niet ontkomen aan wat werd voorspeld

(3, vv. 284-287):

[…] Gratare tropheis, Predo, tuis, agnosce deos! Post aspera multa Excidium lucratus abis revehisque parenti,

Quas nollet peperisse, faces. Heu, perdite, nescis, Quas tecum clades, quantos fugiente tumultus

Classe refers. […]

Indien Paris, echter, geluisterd had naar Helenus en Panthus, was hij wel op de hoogte geweest

van de toekomstige oorlog. Wil Jozef hier opnieuw ironie en sarcasme aan het woord laten? Legt

hij bewust de fout niet bij Paris, door hem onwetend te verklaren, om juist het tegendeel te

benadrukken?

Ook Helena wordt niet gespaard en krijgt het verwijt naar het hoofd geslingerd dat ze uit vrije

wil mee is gevlucht met Paris en dus in geen geval werd ontvoerd (3, vv. 292-293: “[…] iterum

querenda marito | Numquam rapta fugis. […]”).

47

Vervolgens wordt Paris voor een tweede maal terechtgewezen, maar ditmaal bij monde van het

volk dat begrijpt wat er gebeurd is (3, vv. 309-311):

[…] ‘Quo, perfide leno,

Hospicii temerator, abis? Sic digna rependis,

Regales predate thoros?’

Helemaal opgejaagd nemen zij de wapens ter hand om zich voor te bereiden op de oorlog tegen

Troje. De Spartanen willen de Trojanen met hetzelfde leed terugbetalen (3, v. 318: “Ostentare

paret aut cive aut virgine rapta”) iets wat ironisch opgevat kan worden, aangezien Helena net is

meegenomen als ruilobject voor de door de Grieken ontvoerde Hesione.

Het vertrek uit haar vaderland maakt Helena treurig. Paris wil haar verdriet sussen door zijn

oogverblindende rijkdommen te etaleren. De dichter doorprikt deze schijnvertoning van Helena

en ziet haar angsten en haar tranen als pure komedie met slechts een doel voor ogen, de rijkdom

van Paris. Deze laatste hoopt op zijn beurt dat al zijn schatten er toe bijdragen dat Helena zijn

seksuele verlangens zal beantwoorden. In tegenstelling tot haar lichamelijke wulpsheid bij hun

eerste ontmoeting (cf. supra), weigert Helena zich aan Paris te geven met als gevolg dat Paris

zich aan haar opdringt. De auteur verwoordt deze verrassende scène wel zeer expliciet en

gedetailleerd (3, vv. 329-333):

[…] Non iam oscula reddit,

Non reddenda negat Helene, sed pectore toto

Incumbens gremium solvit, premit ore, latentem

Furatur Venerem, iamque exspirante Dyone

Conscia secretos testatur purpura rores.

Men zou kunnen veronderstellen dat het hier gaat om een verkrachting, aangezien Helena

weigert om zich aan Paris te geven. Wanneer we echter v. 333 bekijken alsook het verwijt

verderop in de tekst, dan zien we dat de dichter Helena’s overgave van aan Paris bekritiseert (3,

vv. 334-336):

Proh scelus! An tantis potuisti, pessima, votis

Indulsisse moras exspectabatque voluptas

Emptorem? O teneri miranda potentia sexus!

Precipitem in lucrum suspendit femina luxum

Nec nisi conducto dignatur gaudia risu.

Wat drijft deze dichter in de toch wel christelijke middeleeuwen dat hij deze – op zijn minst vrij

gewaagde – scène zo openlijk durft neer te pennen? Wat wil hij met deze voorstelling duidelijk

maken? Wil hij hiermee de houding van Paris en Helena aanklagen? Wil hij in de verf zetten dat

Paris de controle over zijn verlangens lijkt te verliezen en Helena gewoon dwingt om zich over te

48

geven en dat het bij Helena helemaal niet te doen is om Paris, maar om zijn bezittingen en

daarom de ontucht de overhand laat nemen?

Volledigheidshalve vermelden we hierbij toch ook de zeer vreemde en uitgebreide beschrijving

van Helena in de vierde zang. Deze opmerkelijke descriptio staat in zeer scherp contrast met de

andere beschrijving van Helena die rond deze periode geschreven werd door Matthieu de

Vendôme. Hij beschrijft het bovenlichaam volgens de normale structurele conventies van een

descriptio, i.e. van top to toe, gaande van het haar, voorhoofd, wenkbrauwen, ogen, neus, mond

naar hals en borst.116 Helena’s beschrijving door Jozef kunnen we als hoogst uitzonderlijk

definiëren. Het begin volgt nog de conventies zoals de structuur van Matthieu (4, vv. 177- 185):

Nativum frons fundit ebur, caput exerit aurum

Equatis crinale comis, gena candida bissum

Equat , dextra nivem, dens lilia, colla ligustrum.

Auris inexpleto crispata volumine, visus

Excubitor nasusque vagi venator odoris

Alternum poscunt titulo certante triumphum.

Productum modice mentum candescit et alta,

Lenius ut pressis insidant basia labris,

parcius in roseum consurgunt ora tumorem.

Jozefs beschrijving begint bij Helena’s haar en hoofd. Maar gaandeweg wijkt hij af van het

gewone stramien: haar lichaamsdelen komen in willekeurige volgorde in beeld. Daarnaast het

beschrijft hij er ook enkele die niet courant zijn in de normale descriptio, zoals bv. “auris”

(v. 180). De beschrijving wordt alsmaar vreemder naarmate de tekst verder gaat (4, vv. 193-

195):

Haut minus insignes latebras secretius ornat

Vitalesque colit thalamos et digerit urbem

Interior natura suam. […]

De auteur permitteert zich, frappant genoeg, om ook de intieme delen van Helena in zijn

beschrijving op te nemen, wat op zich een frappant gegeven is. Vervolgens gaat hij nog een stap

verder en krijgt de lezer ook een zicht op de binnenkant van haar lichaam (4, vv. 195- 207):

[...] Cor principe motu

Libratum disponit opus, modulamina lingue

Limat pulmo loquax, modico dispensat hiatu

Splen risum, facili fel castigatius ira

Uritur. At teneri titillat mollius equo

Pruritus iecoris meriteque insignia fame

Mergens nativi titulos incestat amoris.

116 Munari, Matthaeus Vindocinensis, pp. 82-84.

49

Hoc monstrum non ales edax, non labile saxum,

Non axis torquens, non mendas vicerit unda;

Cum bene fracta tepet moriturque sepulta libido,

Respirant plenis incendia pristina fibris.

Sic Helenen totam pars unica mergit et ipsum

Excitat in cladem regnis certantibus orbem.

Niet alleen aan haar gezicht, lichaam en onderlichaam, maar ook haar ingewanden (“cor’,

“pulmo”, “splen”,…) worden verschillende verzen gewijd. De figuur van Helena blijkt te

evolueren van een mooie vrouw naar een monster. Welk doel de dichter hiermee wil bereiken is

niet meteen duidelijk. Waarom wordt Helena op deze manier geportretteerd? Dan breekt de

dichter de ‘descriptio’ vrij abrupt en zonder enige aanwijzing af en beëindigt ze al op een even

vreemde manier.

Van alle gedichten uit de Troje-heropleving is de versie van Jozef van Exeter de meest

opmerkelijke. Hij onderscheidt zich van de andere Troje-dichters vanwege zijn afschildering van

de twee hoofdpersonages, waarbij de schuldvraag niet de hoofdzaak is. Maar het zijn vooral zijn

vreemde, onverwachte en soms choquerende nuances in het verhaal die om een verklaring

vragen.

2.4 Dichterlijke vrijheid Zoals aangetoond in de bovenstaande analyses, krijgt het Troje-verhaal bij elk van de dichters

een andere invulling. Aangezien voor dit onderzoek in het bijzonder het verstelperspectief en de

voorstelling van de karakters van Paris en Helena van belang zijn, lichten we enkel deze

elementen uit de analyses om de parallellen, de verschillen en de contrasten in de benadering

van de verschillende auteurs concreet te omschrijven.

In vergelijking met de andere drie dichters besteedt Pierre de Saintes in zijn versie van het

Troje-verhaal slechts in beperkte mate aandacht aan Paris en Helena. Toch is zijn ietwat

negatieve vertelhouding ten aanzien van deze twee personages moeilijk te negeren. Beiden

worden verantwoordelijk gesteld voor het lot van Troje. Paris wordt verweten via het Paris-

oordeel bewust gekozen te hebben voor de ondergang van de stad. Daarnaast toont de dichter

ook zijn afkeuring voor het personage Helena door haar rechtstreeks aan te spreken. Zijn kritiek

op Helena betreft vooral haar schoonheid die de ontvoering heeft in de hand gewerkt.

Deze negatieve houding van Pierre de Saintes moet evenwel genuanceerd worden. Immers,

wanneer we zijn gedicht vergelijken met de anonieme Historia Troyana, zien we dat Pierre zich

in zijn verhaallijn toch gemoedelijker opstelt tegenover de beide personages. De anonieme

dichter toont vooral voor het personage Helena een diepe afkeer. Zijn omschrijvingen van

Helena als bedriegster, echtbreekster, huichelaarster, … liegen er niet om. Ook de subtiele

50

invoeging van de moraal die de dichter in zijn gebed tot Christus meegeeft, spreekt klare taal

naar Helena toe. Haar ongehoorzaamheid is de enige en grootste aanleiding voor de oorlog.

De liefde tussen Paris en Helena komt amper aan bod, de dichter richt zijn aandacht

voornamelijk op de echtbreuk en het overspel.

In tegenstelling tot de Pierre de Saintes en de anonieme dichter, voert Simon Capra Aurea in zijn

Iliadis een perspectiefwissel door en benoemt Paris tot zondebok. Hij verstrekt heel wat

informatie over de jeugd en achtergrond van Paris, maar richt ook rechtstreeks het woord tot

hem voor een regelrechte reprimande wegens zijn irrationeel nadenken, zijn ongepaste

gevoelens voor een getrouwde vrouw, zijn gebrek aan vaderlandsliefde en zijn verwijfde

manieren. Hier komt duidelijk tot uiting dat Paris een veel negatievere benadering krijgt dan in

de bovenvermelde werken. Deze benadering staat ook in groot contrast met de houding van

Simon naar Helena toe, die als zeer mild mag gedefinieerd worden.

Zoals gezegd onderscheidt het werk van Jozef van Exeter zich het meest van de drie andere

Troje-werken en kan dus enigszins afzonderlijk behandeld worden. Hij toont in zijn Troje-

verhaal een heel aparte visie op Paris en Helena en hun liefdesaffaire. Als enige alludeert hij op

het initiële doel van de ontvoering van Helena, namelijk de uitwisseling met de geschaakte

Hesione. Paris wordt voorgesteld als een verwaande jongeman die alle raadgevingen in de wind

slaat en vooral zijn eigen zin wil doordrijven. Helena wordt als een wulpse, wellustige vrouw

omschreven die slechts uit is op rijkdom en bezit. De descriptio van haar personage wordt zelfs

doorgevoerd tot haar ingewanden, wat op zich opmerkelijk is. Een ander uniek gegeven is het

feit dat uitvoerig wordt ingegaan op de liefdesrelatie en gevoelens van zowel Paris als Helena, en

dit met een negatieve ondertoon in beide gevallen. Met zijn vreemde, choquerende descriptio en

de nogal expliciete vrijscène spant deze dichter wel de kroon wat betreft rariteiten. Daarnaast is

het ook opvallend dat de dichter telkens weer tussenkomt en zijn eigen mening of

beschouwingen toevoegt. Het lijkt niet echt zijn bedoeling om een schuldige in heel de zaak aan

te duiden, maar veeleer om de relatie van Paris en Helena als negatief voor te stellen.

Hiermee is het variërend perspectief bij het thema van Paris en Helena in elk van deze Troje-

teksten aangetoond. Elke aandachtige lezer zal deze nuances opmerken en zal ongetwijfeld de

(on)partijdigheid van de auteur in vraag zal stellen. Een verklaring hiervoor moet waarschijnlijk

gezocht worden in de bredere extraliteraire context. Elke tekst ligt immers ingebed in het

politiekhistorische kader van zijn tijd en dient ook op die manier begrepen te worden. De

persoonlijke, subjectieve toets van elke dichter doet vermoeden dat het thema van Paris en

Helena welbewust is aangewend om iets uit de persoonlijke levenssfeer of uit de eigentijdse

politieke context duidelijk te maken. In het volgende hoofdstuk proberen we de motieven van

elke dichter te ontrafelen aan de hand van zijn biografische gegevens en het politiekhistorisch

kader waarin elk gedicht moet geplaatst worden.

51

3 Geschiedenis In alle Troje-werken die in dit onderzoek werden geanalyseerd, is de variërende partijdigheid

van de respectievelijke dichters aangetoond. Dat ze daarenboven in dezelfde periode (tussen

1140 en 1180) tot stand gekomen zijn, doet ons op zoek gaan naar een mogelijke

politiekhistorische connectie tussen al die dichtwerken. Dit vermoeden werd reeds door Wim

Verbaal geuit in zijn artikel omtrent de Trojereceptie en de daaraan gerelateerde Troje-

heropleving in de middeleeuwen.117

In de tweede helft van de 12e eeuw spelen voornamelijk het Engelse en het Franse koningshuis –

en het daarmee concurrerende graafschap Blois-Champagne – een belangrijke rol. Wanneer we

de biografische gegevens van de auteurs van de vier dichtwerken bekijken, dan vallen meteen

directe en indirecte (i.e. anonieme auteur) verbanden te noteren met de bovengenoemde drie

gezaghebbende centra. Zo was Pierre de Saintes gekend als leermeester van de jonge Henry

Plantagenet, de latere koning van Engeland. De anonieme dichter wordt, via tekstafleiding,

gesitueerd in de kringen van het Franse koningshuis, terwijl Simon Capra Aurea verbonden was

aan het graafschap Blois-Champagne, in die periode onder het gezag van Henri le Libéral.

Deze drie gedichten dateren dus niet alleen uit dezelfde periode, maar zijn ook ontstaan in

dezelfde (politieke) regio van Frankrijk. Van Jozef van Exeter, ten slotte, is geweten dat hij niet

alleen banden had met het Engelse Koningshuis, via zijn oom Baudouin, maar ook met de

entourage van de Plantagenets en het Franse koningshuis.

In de volgende hoofdstukken schetsen we eerst de voornaamste gebeurtenissen van het

politiekhistorische kader waarbinnen de vier dichtwerken gesitueerd moeten worden.

Vervolgens gaan we na of er een verband kan worden gelegd tussen de reële en de fictieve

gebeurtenissen, met als doel een verklaring te vinden voor de onmiskenbare spanning die uit de

literaire teksten spreekt.

117 Wim Verbaal, “Homer in lateinischen Mittelalter” in: Antonios Rengakos, Bernhard Zimmerman (edd.), Homer-Handbuch, J.B. Metzeler, Weimar 2011, pp. 329-336.

52

3.1 Situatieschets

3.1.1 Frankrijk118

In de periode waarin de dichtwerken geschreven werden, lag de macht in Frankrijk in handen

van Louis VII. Hij behoorde tot het huis Capet of Capétien, een machtige koningsfamilie die vanaf

987 tot 1328, meteen na de dynastie van de Karolingers, verschillende op elkaar volgende

koningen van Frankrijk leverde.119 In de zomer van 1137 – het jaar waarin hij zijn vader, Louis

VI, opvolgde – trad Louis VII in het huwelijk met Eleonora van Aquitanië (1122-1204), dochter

van Willem X, hertog van Aquitainië. Aangezien Eleonora zijn oudste overlevende dochter was,

zou zij bij zijn dood de landeigendom erven. Om te verzekeren dat zijn eigendom in goede

handen terecht zou komen, regelde Willem X voor zijn dochter een huwelijk met de zoon van

Louis VI, de toenmalige koning van Frankrijk. Er werd op papier vastgelegd dat Eleonora bij haar

huwelijk met Louis VII de haar macht over Aquitanië zou behouden. In realiteit, echter, zag Louis

VII zichzelf als opvolger en erfgenaam van Willem X en probeerde hij het gezag over Aquitanië

op te eisen. De daaropvolgende jaren werden vooral gekenmerkt door schermutselingen met de

verschillende leenstaten, waaronder ook een conflict met Theobald IV, graaf van Blois120, waarbij

Eleonora een rol zou hebben gespeeld. In 1142 zou zij Raoul van Vermandois, getrouwd met de

nicht van Theobald, namelijk hebben aangespoord om op grond van bloedverwantschap te

scheiden van zijn vrouw om haar in te ruilen voor haar eigen zus, Petronilla. Theobald tekende

hiervoor protest aan bij de paus die Raoul excommuniceerde. Als tegenzet en terugbetaling voor

wat hij veroorzaakt had, werd Theobald in 1142-1143 aangevallen door de troepen van Louis

VII, Eleonora’s echtgenoot.

Op 25 december 1145 maakte Louis VII bekend dat hij zelf een kruistocht zou ondernemen, niet

alleen om boete te doen, maar ook om zijn autoriteit als christelijk staatshoofd vast te leggen.

Daarmee zou hij de eerste westerse koning zijn die deelnam aan de bevrijding van het Heilig

Land. Eleonora besloot haar man te vergezellen, zij het eerder uit avontuurlijke beweegredenen

dan religieuze. Douglas Owen geeft vier mogelijke theses voor Eleonora’s deelname aan de

kruistocht.121 Een eerste these stelt dat Louis, volgens sommige kronieken, zo veel hield van zijn

vrouw dat hij haar niet zo lang alleen wilde laten. Hierbij kunnen we ons de vraag stellen of 118 Alle gegevens rond de geschiedenis van Frankrijk zijn gebaseerd op: John Appleby, Henry II the vanquished king, G. Bell en sons LTD, London 1962, pp. 24-31; Douglas David Roy Owen, Eleanor of Aquitaine: Queen and Legend, Blackwell, Oxford 1993, pp. 14-36; Wilfred Lewis Warren, Henry II, pp. 42-44; Marie Hivergneaux, “Queen Eleanor and Aquitaine, 1137-1189” in: Bonnie Wheeler , John Carmi Parsons (edd.), Eleonor of Aquitaine: Lord and Lady, Palgrave Macmillan, New York 2002, pp. 55-63; Constance Brittain Bouchard, “Eleanor’s divorce from Louis VII: the uses of consanguinity” in: Bonnie Wheeler, John Carmi Parsons (edd.), Eleonor of Aquitaine: Lord and Lady, Palgrave Macmillan, New York 2002, pp. 223-235. 119 Dirk de Meulenmeester, Arbitrage: boetiekrecht?, Maklu, Antwerpen 2007, p. 11. 120 Theobald IV, graaf van Blois = Theobald II, graaf van Champagne. 121 Owen, Eleanor of Aquitaine: Queen and Legend, p. 22.

53

liefde wel een rol zou hebben gespeeld. Dat lijkt immers zeer onwaarschijnlijk, aangezien

Eleonora haar echtgenoot eerder omschreef als een monnik dan als een man, iets wat als

indirecte aanwijzing kan worden opgevat voor het feit dat er nauwelijks sprake was van een

liefdevol huwelijk. Een volgende mogelijkheid, die stelt dat Louis het niet vertrouwde Eleonora

alleen achter te laten, sluit daarbij aan en lijkt aannemelijker, des te meer daar Eleonora

meerdere minnaars had. Ten derde was het niet ongewoon dat edelvrouwen hun echtgenoten

begeleidden op kruistocht:

[…] to brave the perils of the road in order to make that greatest of Christian pilgrimages

to the Holy Places […] Although they may have added a civilized touch to what was in

essence a military enterprise, their presence and that of their necessary household

retainers can scarcely have helped its efficient prosecution.122

Een vierde these heeft meer betrekking op het persoonlijke leven van Eleonora. Haar grootvader

had immers ook een kruistocht ondernomen, evenwel zonder succes voor het huis van

Aquitanië. Misschien wilde zij deze mislukking rechtzetten door zelf het heft in handen te nemen

en op kruistocht te vertrekken.

In maart 1148 leden de Franse troepen een zware nederlaag tegen de Turken en arriveerden ze

met Louis VII en Eleonora in Antiochië. Daar werden ze ontvangen door prins Raymond, broer

van Willem X (dus de oom van Eleonora). Tijdens hun verblijf in Antiochië viel het op dat

Eleonora en Raymond meer tijd doorbrachten met elkaar dan goed voor ze was en al gauw deed

het gerucht de ronde dat Eleonora door deze incestueuze verhouding met Raymond overspel

zou hebben gepleegd. Louis, die dit al vermoedde, bracht alles in gereedheid om te vertrekken

en dwong Eleonora mee te gaan om de kruistocht verder te zetten naar Damascus. Daar kwam

het tot een ware veldslag, waarbij veel van hun soldaten omkwamen. Louis VII en Eleonora

keerden in de zomer van 1149 met de overlevende strijders naar Frankrijk terug, zij het elk met

een apart schip. Onderweg hielden ze halt in Potenza voor een bezoek aan paus Eugenius, in de

hoop de huwelijkscrisis achter zich te laten. Toch zouden alle wrijvingen en huwelijksperikelen

tijdens de kruistocht voor Eleonora de aanzet zijn geweest om de echtscheiding aan te vragen.

Dit gebeurde ook, maar op grond van de familieverwantschap in vierde-vijfde graad, als

voornaamste en officiële reden. Zowel Louis als Eleonora stamde immers – langs vaders kant – af

van eenzelfde voorouder, namelijk Robert van Frankrijk (cf. Bijlage, stamboom 3). Toch zou de

werkelijke oorzaak van de scheiding eerder te maken hebben met het feit dat hun 15-jarige

huwelijk geen mannelijke troonopvolger had opgeleverd, maar slechts twee dochters (Marie en

Alice).

122 Owen, Eleanor of Aquitaine: Queen and Legend, p. 22.

54

De bloedverwantschap vormde op die manier een aanvaardbare reden om de echtscheiding te

regelen. Op 21 maart 1152 scheidde Eleonora officieel van Louis VII, maar nog datzelfde jaar

trouwde ze met Henry Plantagenet, de hertog van Normandië en de toekomstige koning van

Engeland. Door de scheiding en het nieuwe huwelijk van Eleonora werd haar hertogdom

Aquitanië onttrokken aan het gezag van Louis VII en overgedragen aan Henry Plantagenet.

Uiteraard zag de Franse koning dit niet graag gebeuren en vormde daarom een coalitie met

Eustace (zoon van Stefanus III, de toenmalige koning van Engeland) die zijn vader wou

beschermen tegen Henry, en Geoffrey van Anjou die zijn broer Henry onder druk wilde zetten

om hem land af te staan. Deze ‘opstand’ faalde waarna Louis zich terugtrok.

In 1154 trok Louis VII op pelgrimstocht naar Santiago de Compostella waar hij Constance van

Castilië huwde. Ook zij schonk hem twee dochters, Margaret – op haar derde reeds

uitgehuwelijkt aan Henry de Jonge123, zoon van Henry II en Eleonora, met als doel de banden te

versterken – en Alys. Constance stierf in 1160 en nauwelijks vijf weken later huwde Louis VII

voor de derde maal. Met Adela van Champagne, dochter van Theobald IV, kreeg hij, na een

dochter, uiteindelijk ook een mannelijke erfgenaam, Philip II Augustus die zijn vader in 1180 als

koning van Frankrijk zou opvolgen. Philip trad in de voetsporen van zijn vader: ook hij nam deel

aan een kruistocht (de Derde Kruistocht in 1189), maar keerde wegens conflicten met zijn

strijdpartner Richard Leeuwenhart, koning van Engeland, vroegtijdig terug.

3.1.2 Engeland124

In 1135 stierf Henry I – zoon van de vermaarde Willem de Veroveraar – als koning van Engeland

en hertog van Normandië. Aangezien zijn enige zoon, William, in 1120 al gestorven was, leek zijn

dochter Matilda als enige in aanmerking te komen voor de troon. Wanneer haar eerste

echtgenoot Henry V (de keizer van Duitsland) in 1125 stierf, dwong Henry zijn dochter om te

huwen met Geoffrey Plantagenet, graaf van Anjou. Uit dit huwelijk werden 3 kinderen geboren:

Henry (II), Geoffrey en William. Om te vermijden dat na zijn dood de rechtmatigheid van Matilda

als troonopvolgster zou betwist worden, verplichtte Henry al zijn raadsmannen hun

gehoorzaamheid aan hun toekomstige koningin onder ede te zweren. Maar toen Henry I

overleed, kwam Stefanus III de troon opeisen. Hij was de zoon van Stefanus II, graaf van Blois en

Adela van Normandië (dochter van Willem de Veroveraar en dus de zus van Henry I). Henry I

had deze geliefde neef opgevoed als zijn eigen zoon, schonk hem landeigendom in Engeland en

123 Henry de Jonge = Henry III van Engeland 124 Alle gegevens rond de geschiedenis van Engeland zijn gebaseerd op: Appleby, Vanquished king, pp. 3-47; Aurell, L’Empire de Plantagenêts, pp. 9-31, pp. 351-353; Jan Hosten, De Tempeliers: de tempelorde tijdens de kruistochten en in de Lage landen, Pearson Education Benelux, Parijs 2006, pp. 128-135; Amy Livingstone, Out of love for my kin: aristocratic family life in the lands of the Loire 1000-1200, Cornell University Press, Ithaca 2010, pp. 10-17; Owen, Queen and Legend, pp. 42-79.

55

Normandië en regelde voor hem zelfs een huwelijk met Matilda van Boulogne.

Stefanus’ zachtaardige karakter en nobele afkomst zorgde al snel voor veel sympathie bij het

Engelse volk en bij de raadsmannen, die hem uiteindelijk verkozen tot koning van Engeland.

Matilda ging hier uiteraard niet mee akkoord en sloot in 1139 een alliantie met haar halfbroer

(graaf Robert van Gloucester) om Stefanus van de troon te stoten ten gunste van haar eigen

zoon, Henry Plantagenet. Na jarenlange conflicten sloten Stefanus en Henry uiteindelijk vrede in

1154 met het akkoord dat Henry als rechtmatige troonopvolger erkende. Op die manier werd

Henry Plantagenet, na de dood van Stefanus, in 1154 Henry II, de nieuwe koning van Engeland.

Ten tijde van de problemen rond de Engelse troonopvolging waren er ook conflicten met de

Franse koning Louis VII. Geoffrey, de graaf van Anjou, had zich op onrechtmatige wijze enkele

kastelen van Louis VII toegeëigend. Daarenboven weigerde Louis VII Geoffreys zoon, Henry, te

erkennen als hertog van Normandië. Het geschil werd – na veel confrontaties – beslecht met de

uiteindelijke aanvaarding van Henry Plantagenet als hertog van Normandië.

Hij mocht deze titel in ontvangst nemen op een ceremonie in Parijs waarop ook Geoffrey

uitgenodigd was. Tijdens dit gebeuren kwamen zij in contact met Eleonora van Aquitanië, de

echtgenote van Louis VII. Op dat ogenblik was het idee van de echtscheiding tussen het Franse

koningspaar al van kracht, zodat Eleonora zich vrij voelde om haar charmes te richten op Henry.

Volgens de geruchten zou Geoffrey zijn zoon hiervoor gewaarschuwd hebben en hem op het hart

gedrukt hebben om zich niet te laten verleiden (niet in het minst omdat hij zelf een verhouding

met haar zou hebben gehad). Toen de scheiding van Eleonora en Louis VII in 1152 werd

uitgesproken, bood ze Henry Plantagenet haar hertogdom Aquitanië aan en hun huwelijk voltrok

zich nog datzelfde jaar. Hierbij moeten we opmerken dat een te nauwe bloedverwantschap (als

officiële reden voor de scheiding van Louis VII en Eleonora) zich ook bij dit huwelijk voordeed.

De stamboom van Henry en Eleonora toont een verwantschap van dezelfde graad als die van

Eleonora en Louis VII. Op grond hiervan had dit huwelijk evenmin mogen worden gesloten. Hun

gemeenschappelijke voorouder was Robert II, hertog van Normandië. Hij was de grootvader van

Eleonora’s grootmoeder (langs vaders kant) en tegelijk ook de overgrootvader van Henry’s

moeder. (cf. Bijlage, stamboom 3).

Henry II kreeg met Eleonora acht kinderen: William, Henry de Jonge, Matilda, Richard

Leeuwenhart, Geoffrey, Eleanor, Joanna en Jan zonder Land. Aangezien de twee oudste zonen

nog voor hun vader stierven, werd Richard Leeuwenhart de wettelijke erfgenaam van de

Engelse troon. Het huwelijk tussen Henry II en Eleonora verzuurde na vele jaren door

verschillende conflicten. Zo zou Henry II zijn eigen vrouw in 1173 gevangen hebben gezet in een

van hun kastelen. Ook de relatie met zijn zonen vertoonde heel wat problemen. Henry II kon

namelijk moeilijk afstand doen van de eigendommen die hij verdeeld had onder zijn zonen en

verkoos om de absolute leiding en macht over zijn hele rijk te behouden. Zijn zonen, Henry de

56

Jonge en Richard Leeuwenhart, verzetten zich daartegen en kwamen na 1173 in opstand

gesteund door hun moeder en het Franse rijk. Aangezien ook de oudste zoon al (nog voor zijn

vader) was gestorven, werd Richard Leeuwenhart de wettelijke erfgenaam van de Engelse troon.

In 1189 – na de dood van Henry II – werd Richard gekroond tot de nieuwe koning van Engeland.

Intussen werd in de zomer 1188 bericht dat de christenen in de strijd om de stad Jeruzalem, een

zware nederlaag hadden geleden door de mohammedaanse troepen onder leiding van Saladin.

Hierdoor dreigde Jeruzalem onder zijn heerschappij te vallen. Richard, net gekroond tot koning

van Engeland, besloot om samen met Philip Augustus, de nieuwe koning van Frankrijk, deel te

nemen aan de Derde Kruistocht. Tijdens die kruistocht ontstonden er echter conflicten tussen de

beide vorsten, met als gevolg dat Philip vervroegd terugkeerde naar zijn vaderland. Toen

Richard ter ore kwam dat zijn broer Jan zonder Land samen met de teruggekeerde Philip

Augustus een complot bedisselde tegen hem, trok hij zich terug en beëindigde de kruistocht met

een overeenkomst met Saladin. Hij keerde terug naar Engeland en kon opnieuw zijn stempel

drukken op het koningschap.

3.1.3 Graafschap Blois-Champagne125

Het graafschap Blois-Champagne werd bestuurd door het huis van Blois, een vooraanstaande

adellijke familie in de 11-12e eeuw met een rijke cultuur. Deze familie speelde een belangrijke

rol in het politieke en economische leven van de 11e tot de 13e eeuw. Ze had zeggenschap over

een aantal steden, waaronder Troyes en Vitry. Hoewel een van hun residenties in het begin van

de 11e eeuw gevestigd was in Reims, behoorde die stad toch niet tot het graafschap, maar tot het

Franse koningshuis. Jarenlang werd er geijverd om Reims in handen van het koningshuis te

houden, niet in het minst omwille van zijn kathedraal en kathedraalschool. Uiteindelijk trok het

graafschap Champagne zich in de loop van de 11e eeuw terug waarbij Hugo, zoon van Theobald

III (graaf van Blois126), zich als eerste de titel van ‘graaf van Champagne’ toeëigende.

Het graafschap vestigde zich vanaf dan in Troyes, de enige stad waar ze hun rechten behielden.

Het graafschap had zeer nauwe banden met de twee belangrijkste koningshuizen in die periode,

Engeland en Frankrijk. Stefanus III, zoon van Stefanus II van Blois en Adela van Normandië,

werd in 1135 koning van Engeland.

Henri le Libéral127, de zoon van Theobald IV (broer van Stefanus III, koning van Engeland), vocht

125 De gegevens rond de geschiedenis van het graafschap Blois-Champagne zijn gebaseerd op: Benton, “The court of Champagne”, pp. 551-554; Michael Bur, La formation du comté de Champagne v. 950-v. 1150, Mémoires des annales de l’est, Nancy 1977; Hosten, De Tempeliers , pp. 131-132; Livingstone, Out of Love, pp. 10-17; elektronische bron: http://lamop-intranet.univ-paris1.fr/baudin/anglais/comtes/comtes.htm (laatst geraadpleegd op: 05/01/2013). 126 Theobald III, graaf van Blois = Theobald I, graaf van Champagne 127 Henri dankt deze bijnaam aan het feit dat hij heel vrijgevig was met dotaties voor abdijen en monasteries.

57

tijdens de Tweede Kruistocht (1147-1149) aan de zijde van Louis VII, koning van Frankrijk. Na

de dood van zijn vader in 1152 erfde Henri le Libéral het graafschap van Champagne, terwijl de

stad Blois werd toegewezen aan zijn broer, Theobald V. De banden met Frankrijk werden nog

versterkt door de huwelijken (1164) van Henri en Theobald V met de dochters van Louis VII en

Eleonora van Aquitanië, respectievelijk Marie en Alice van Frankrijk. Henri le Libéral was niet

alleen een politiek en economisch strateeg, maar ook een fervent liefhebber van literatuur.

Hij was een verwoed verzamelaar van vooral historische werken, bij voorkeur in het Latijn. Dit

graafschap was immers alom befaamd als mecenaat van de dichtkunst. Onder het bewind van

Henri kende het hof van Champagne een enorme literaire bloei. Vele dichters schreven in zijn

opdracht of droegen hun werk aan hem of aan zijn echtgenote op.

Het graafschap stond ook bekend als fervente voorstander van de kruistochten. Henri le Libéral

nam deel aan de Tweede Kruistocht, zijn zoon Henri streed in de Derde Kruistocht aan de zijde

van zijn ooms, Richard Leeuwenhart en Philip II Augustus, respectievelijk koningen van

Engeland en Frankrijk. Henri zou in 1192 zelfs koning van Jeruzalem worden.

3.2 Literaire spanningsvelden Zoals reeds vermeld in hoofdstuk 2.2., werd het vermoeden van politieke motivatie in de

gedichten van Godfried van Reims voor het eerst expliciet geuit door Verbaal. Hij vernoemt

Godfried als de eerste dichter die de Troje-materie heeft aangewend voor politieke en

persoonlijke doeleinden. Godfrieds situatie was in die periode immers nauw verweven met de

perikelen van zijn beschermheer, de aartsbisschop Manasse I, en diens conflicten met het

graafschap Blois-Champagne.

Uiteraard rijst dan ook de vraag of soortgelijke politieke motieven eveneens aan de basis liggen

van de vier andere Troje-werken die in deze masterproef werden geanalyseerd. Daarom zullen

we deze gedichten en het persoonlijke leven van hun respectievelijke auteurs (voor zover

bekend) confronteren met de geschiedenis en politieke achtergrond van de betreffende periode.

Hiervoor delen we de vier gedichten zo op dat de werken van Pierre de Saintes, van de anonieme

auteur en van Simon Capra Aurea apart worden behandeld van het gedicht van Jozef van Exeter.

Het werk van deze laatste dichter staat wel in verband met het Engelse koningshuis, maar moet

eerder geplaatst worden in het historische kader van de Derde Kruistocht. De eerstgenoemde

drie gedichten staan daarentegen allemaal in direct verband met zowel het Engelse en Franse

koningshuis als met de soevereinen van het graafschap Blois-Champagne.

Alvorens van start te gaan, willen we wel benadrukken dat de volgende geponeerde stellingen

slechts van hypothetische aard zijn en niet als algemeen vaststaande theses mogen doorgaan.

58

3.2.1 Pierre de Saintes - Anonieme dichter - Simon Capra Aurea

In 1152 vindt in Frankrijk een gebeurtenis plaats die niet alleen ingrijpende gevolgen heeft voor

het Franse koningshuis, maar ook voor het Engelse koningshuis en het graafschap Blois-

Champagne. Het gaat om de wettelijke scheiding van Eleonora van Aquitanië en Louis VII en het

daaropvolgende nieuwe huwelijk van Eleonora met Henry Plantagenet. Hierdoor stapt Eleonora

over van het Franse koningshuis, waarvan ze sinds haar eerste huwelijk deel uit maakt, naar het

Engelse. De dochters die ze samen met de Franse koning heeft, Marie en Alice, zullen door hun

huwelijk met respectievelijk Henri le Libéral en Theobald V van Blois verbonden worden aan het

graafschap Blois-Champagne. Deze situatie is enigszins te vergelijken met het verhaal van Paris

en Helena. Ook Helena ging weg van haar echtgenoot Menelaus, koning van Sparta, om naar een

ander koningshuis te gaan. Aangezien dit verhaal dus representatief is voor de situatie in

Frankrijk, zullen we vooral dit aspect van de Troje-legende in de drie betreffende gedichten

analyseren en betrekken op de politiekhistorische context, waarbij we uitgaan van de hypothese

die de drie hoofdrolspelers – Eleonora, Louis VII en Henry Plantagenet – vereenzelvigt met de

personages uit de Trojaanse mythe, respectievelijk Helena, Menelaus en Paris. Wanneer we deze

context dan verbinden met de persoonlijke levens van de betreffende dichters, moet het

mogelijk zijn om een verklaring te vinden voor hun (politieke) motivatie en dus ook voor hun

partijkeuze in deze politieke situatie.

Pierre de Saintes schreef zijn Versus de excidio Troiae vermoedelijk rond 1140, volgens Verbaal

de periode waarin de politieke geladenheid in de Troje-werken (sinds Godfried van Reims)

opnieuw zichtbaar wordt.128 Toch is in deze periode nog geen sprake van huwelijksperikelen bij

Eleonora en de Franse koning. Henry Plantagenet kan evenmin als een belangrijke tegenspeler

beschouwd worden, aangezien hij op dat moment nog maar een jong kind is. Van een politieke

motivatie kan bij deze dichter dus niet echt sprake zijn. Waarom zou Pierre de Saintes dit Troje-

gedicht dan wel hebben geschreven? Een mogelijk antwoord zou kunnen zijn dat Pierre de

Saintes, als huisleraar en pedagoog van de jonge Henry Plantagenet, het verhaal van Troje als

een geschiedenisles aan zijn pupil wil onderwijzen of gebruikt als studiemateriaal voor een les

Latijn.129 Dat hij zijn verhalend gedicht daarbij ook stoffeert met een moraal is in dit pedagogisch

kader zeker niet ondenkbaar. In de Versus de excidio Troiae wordt het verloop van de Trojaanse

oorlog in al zijn feiten weergegeven, waarbij het thema van Paris en Helena evenveel aandacht

krijgt als de andere subthema’s van het verhaal. De rijmende verzen, die het memoriseren

vergemakkelijken, beantwoorden in deze context aan hetzelfde pedagogische perspectief. Toch

laat Pierre de Saintes in zijn verzen betreffende de schuldvraag een zeer lichte partijdigheid

128 Verbaal, “Homer”, p. 332. 129 André Boutemy, “Le poème Pergama flere volo et ses imitateurs du XIIe siècle”, Latomus 5 (1946), p. 237; Verbaal, “Homer”, p. 332.

59

blijken ten nadele van Helena, ook al krijgen zowel Paris als Helena in dit gedicht evenveel

schuld toegeschoven voor het ontstaan van de oorlog. Wil de dichter-leraar zijn moraal via het

personage van Helena meegeven? In tegenstelling tot het vrij hard woordgebruik ten aanzien

van Helena in Pergama flere volo, stelt Pierre de Saintes zich veel gematigder en milder op. Hij

laat de scheldwoorden achterwege en vlakt hierdoor de scherpte van zijn negatieve houding

jegens haar af. Deze afzwakking lijkt logisch als ondersteuning van hetzelfde pedagogisch

perspectief, in die zin dat een dergelijk taalgebruik zeker niet geschikt is voor een jong kind.

Is de lichte afkeur naar Helena toe dan misschien al een poging van de dichter om de

voorbeeldfunctie, die Troje in de middeleeuwen had, reeds als een richtlijn des levens aan de

jonge Henry aan te bieden? Dan fungeert Helena hier mogelijk als centrale figuur van de moraal,

als stichtend voorbeeld van morele decadentie die leidt tot de ondergang van die eens zo

machtige stad.130

De Historia Troyana Daretis Frygii van de anonieme dichter dateert vermoedelijk uit de periode

rond 1150. Het gedicht laat een duidelijke partijdigheid voor het Griekse volk blijken en het

personage van Helena wordt zeer negatief in beeld gebracht. Het gedicht vangt aan met de

ontvoering van Helena en eindigt ook bij haar met het beeld van een treurende Helena die

samen met haar echtgenoot Menelaus terugkeert naar Sparta. Hiermee wil de schrijver sterk

onderstrepen dat enkel en alleen zij de grote aanleiding voor de oorlog is en alle schuld draagt

voor de ondergang van de stad met alle ellende die er uit voortvloeit. Met de lof aan het adres

van de Grieken die de dichter uit in zijn gebed tot Christus, wordt nogmaals zijn standpunt wat

betreft Helena in de verf gezet: de Grieken hebben aan de wereld immers getoond dat een

echtgenote haar man ten allen tijde moet gehoorzamen en dat minachting, geringschatting en

echtbreuk steeds een slechte afloop kennen. Verbaal vermoedt ook bij deze anonieme dichter

een politieke motivatie door de sterke afkeurende en minachtende toon ten aanzien van het

personage Helena en de periode waarin het gedicht wordt gedateerd.131 Wanneer we deze

hypothese toetsen aan het politieke decor van die tijd kunnen we het volgende stellen.

Sinds 1148 vertoont het huwelijk van Eleonora en Louis VI grote barsten. Wanneer in die

periode opnieuw een dochter en geen zoon wordt geboren, wordt een scheiding overwogen.

Met de bloedverwantschap in vierde graad als officiële reden, is de ontbinding van hun huwelijk

wettelijk toegestaan. Nog voor deze scheiding werkelijk wordt uitgesproken in maart 1152,

maakt Eleonora reeds avances bij de tien jaar jongere Henry Plantagenet, met wie ze – slechts

twee maanden later – al een nieuw huwelijk aangaat. Wanneer Henry in 1154 als opvolger van

Stefanus tot koning van Engeland wordt gekroond, wordt Eleonora (eens koningin van

Frankrijk) de nieuwe koningin van Engeland. Dat zulke ontwikkelingen voor het volk aanleiding

130 Keesman, “Troje in de middeleeuwse literatuur”, p. 260. 131 Verbaal, “Homer”, p. 333.

60

gaf tot roddels en partijtrekking is niet onwaarschijnlijk. Velen van hen hadden de gevaren van

een scheiding reeds voorspeld. Volgens Verbaal behoort ook de anonieme dichter van dit gedicht

tot deze groep. Hij ziet een duidelijke parallel tussen Helena en Eleonora. De strijd tussen

Grieken en Trojanen staat symbool voor de rivaliteit tussen de Franse koning Louis VII

(Menelaus) en Henry Plantagenet (Paris), waarbij de partijkeuze van de dichter voor het Griekse

volk dus vertaald wordt naar een partijkeuze voor het Franse volk.132 Deze houding is ook op het

einde van het gedicht, in het gebed tot Christus duidelijk merkbaar. Eveneens blijkt hieruit

afkeurende houding van de dichter naar Helena (Eleonora) toe. Haar scheiding en het snel

daaropvolgende tweede huwelijk zijn mogelijk hiervoor de aanleiding. Zeker in het geval van

Eleonora die met haar overstap van het Franse naar het Engelse koningshuis niet alleen in de

politiek, maar ook bij het Franse en Engelse volk veel stof heeft doen opwaaien.

Verbaal past het verhaal van de Trojaanse strijd ook toe op de rivaliteit tussen het Franse

koningshuis en het graafschap Blois-Champagne, meer bepaald het conflict tussen de Franse

koning en Theobald IV rond de verbreking van het huwelijk van Theobalds nicht en Raoul de

Vermandois. Het was immers Eleonora die Raoul aanzette om zijn echtgenote aan de kant te

zetten en in de plaats Eleonora’s zus, als echtgenote te nemen. In deze interpretatie is het

enigszins moeilijker om de personages uit het Troje-verhaal binnen het kader van de reële

personen te plaatsen.133

In het gedicht van Simon Capra Aurea, gedateerd rond 1160, lijken de zaken helemaal anders te

liggen. Uit de analyse blijkt immers dat niet Helena, maar Paris als grote schuldige aan de

Trojaanse oorlog wordt aangeduid en ervoor wordt terechtgewezen. De klemtoon ligt hier veel

minder op Helena. Deze variant van het Paris-Helena-verhaal prikkelt andermaal de zoektocht

naar de motivatie van de dichter. Simon Capra Aurea bevindt zich in die periode in de entourage

van het graafschap Blois-Champagne en schrijft vaak in opdracht van Henri le Libéral en Marie

van Frankrijk. Het is net omwille van deze connectie dat Helena amper wordt aangewezen in de

schuldenlast voor de oorlog. Simon die zijn Troje-gedicht op vraag van Henri le Libéral schrijft,

moet uit respect voor zijn broodheer, zich zeer gematigd en eerder diplomatisch uitlaten over

Eleonora (die ook in dit gedicht vereenzelvigd wordt met Helena). De vraag is dan of het

personage Paris dat hier in een zeer negatief daglicht wordt gesteld, verwijst naar Henry

Plantagenet, de (tweede) echtgenoot van Eleonora. Dit is echter moeilijk te achterhalen.

Waarschijnlijk moet dit gedicht eerder beschouwd worden als een tegenreactie op de vorige

gedichten, die niet echt een fraai beeld van Eleonora weergeven.

De kracht van het Troje-thema als politieke metafoor geldt vooral voor de twee laatst besproken

gedichten, waarbij de dichters op een min of meer verhulde manier hun standpunt in het

132 Verbaal, “Homer”, p. 333. 133 Verbaal, “Homer”, p. 333.

61

politieke klimaat prijsgeven. Voor Pierre de Saintes lijkt dit niet het geval, aangezien zijn gedicht

vermoedelijk werd geschreven nog voor de aanvang van de politieke spanningen tussen het

Franse en Engelse koningshuis. Op dat moment komt de Troje-renaissance in de literatuur tot

volle bloei. In deze context is het absoluut niet ondenkbaar dat vele dichters uit die periode

wensen deel uit te maken van deze populaire literaire stroming en zich engageren om ook Troje-

gedichten te schrijven, al dan niet voorzien van een (politieke) motivatie. In dit kader zou het

gedicht van Pierre de Saintes mogelijk als voorbeeld kunnen hebben gediend voor de twee

andere dichters, die hun Troje-gedicht bewust met persoonlijke accenten kleuren om hun positie

en partijdigheid ten aanzien van hun entourage weer te geven.

3.2.2 Jozef van Exeter

In de Iliadis van Josef van Exeter, vermoedelijk rond 1180 geschreven, is de nauwelijks verhulde

antipathie van de dichter voor het Trojaanse volk opvallend. Dit staat in groot contrast met de

lovende bewoordingen waarmee hij het Griekse volk bewierookt. De beschuldigingen aan het

adres van het Trojaanse volk – soms openlijk, dan weer impliciet – betreffen niet alleen hun

overdreven luxe, maar ook hun goddeloosheid (vooral dit laatste lijkt een nieuw gegeven in de

Troje-gedichten, waarover later meer). Op het eerste zicht lijkt deze dichter dus, net als de

anonieme dichter van de Historia Daretis Frigii, partij te kiezen voor de Franse koning en

tegenstander te zijn van het graafschap Blois-Champagne en het huis van Plantagenet,

belichaamd door de Trojanen. Een politieke motivatie lijkt ook voor Jozef van Exeter van

toepassing te zijn, zij het op een meer genuanceerde manier. Zijn partijdigheid voor de Franse

dynastie, zou eerder te maken hebben met de stad Reims, waaraan Jozef als dichter verbonden

was. Deze stad behoorde in die periode tot het Franse koningshuis. Tot hier lijkt hij net als de

vorige Troje-dichters het Troje-verhaal te gebruiken om zijn positie ten aanzien van de

heersende politiek op dat ogenblik kenbaar te maken. Toch ziet Verbaal in de Iliadis ook nog

andere motieven van Jozef verwerkt. Zoals reeds hoger vermeld, is het aanhalen van godheden

of een God in de Troje-gedichten zelden of nooit gezien. Verbaal formuleert Jozefs uitzondering

op deze manier: “Joseph aber scheint noch andere Ziel zu haben. Seine Betonung der Religiosität

der Griechen ist völlig neu. In den früheren Epen und Gedichten ist Troia fast areligiös: Götter

bzw. Gott sind abwesend und spielen keine Rolle in de Dichtung. In Josephs Epos wird nun

plötzlich Gottesfurcht eines der charakterisierenden Merkmale der Griechen.”134 Deze religieuze

verwijzingen houden wellicht verband met de Derde Kruistocht die in die periode in volle

voorbereidingsfase zat. Dat Jozef als neef van de Engelse aartsbisschop hier nauw bij betrokken

werd, spreekt ook uit zijn verzen. In deze context kan de rivaliteit tussen de Grieken en de

134 Verbaal, “Homer”, p. 334.

62

Trojanen als metafoor dienen voor de strijd om Jeruzalem tussen de christenen en de moslims.

Ook Keesman bevestigt dat Troje in het kader van de kruistochten kan worden geprojecteerd:

Er is voldoende aanleiding om te veronderstellen dat ook Troje zelf gold als symbool

voor de kruistocht en meer in het bijzonder voor die andere stad die, hoewel de

rechtmatige erfenis van het christelijke Westen, nu in handen van de ongelovigen was:

Jeruzalem, waarvan de herovering het doel was waar de strijd tegen de Turken toe moest

leiden.135

Toch spreekt hieruit ook nog een ander religieus aspect van Jozef. Door zijn partijkeuze voor de

Grieken, dus de christenen, kan Jozef de strijd tussen Grieken en Trojanen als metafoor

gebruiken om het nieuwe christelijk ascetisch ideaal te introduceren. Hij moedigt de christelijke

ascese aan door te wijzen op de vergankelijkheid van macht en roem, van materiële welvaart

zoals luxe en rijkdom, alsook de vleselijke, lichamelijke liefde die zich enkel baseert op zinnelijk

genot (cf. Helena). In zijn werk besteedt hij zeer uitgebreid aandacht aan al deze elementen om

de vergankelijkheid van al dit aardse te benadrukken. Hierin zit ook zijn kritiek op de Trojanen,

dus de moslims, vervat. Jozef suggereert dus met zijn gedicht om de levensstijl aan te passen, om

de aandacht van deze vergankelijke zaken af te wenden – het leidt immers tot de ondergang, net

zoals het ook Troje is vergaan – en zich te richten op het goddelijke. Met deze visie wordt these

van Keesman over Troje als symbool van de vergankelijkheid, nogmaals bevestigd: “Een van de

meest gebruikelijke conclusies die de middeleeuwen aan Trojes val verbonden was dan ook, dat

het gevaarlijk is te vertrouwen op vergankelijke zaken als macht en roem: Troje was, net als

Rome, een belangrijk Vanitassymbool”.136

3.3 Troje, als literaire metafoor Uit de verbanden tussen de politiekhistorische context met de respectievelijke gedichten mogen

we stellen dat, althans voor deze geanalyseerde werken, een persoonlijke motivatie van de

schrijver aan de basis ligt voor het gebruik van de Troje-materie. Het gebruik van het Troje-

thema lijkt in deze vier gedichten het vermoeden van politieke motivatie te bevestigen. Op deze

manier is Troje, zoals Verbaal het omschrijft, de literaire metafoor geworden om uiting te geven

aan de politieke situatie van de 12e eeuw.137 Men kan zich de vraag stellen waarom dan net voor

het thema van Troje werd gekozen. Zoals reeds meermaals aangehaald, kende de Troje-materie

een nieuwe populariteit door het ontstaan van de genealogische gedachte die vanaf de 7e eeuw

vooral voor de koningshuizen en de adel van steeds groter belang werd (cf. 1.2.4).

135 Keesman, “Troje in de middeleeuwse literatuur”, p. 263. 136 Keesman, “Troje in de middeleeuwse literatuur”, p. 260. 137 Verbaal, “Homer”, p. 333.

63

Net in die periode blijkt Troje op literair gebied in de vergeetput te zijn beland. De Franse en

Engelse afstammingssagen raken alom bekend in de 11e en 12e eeuw, de periode waar het

graafschap Blois-Champagne zich profileert als het mecenaat van de dichtkunst en als stuwende

kracht in de Troje-renaissance. Het grote belang van de Troje-materie voor deze gezagdragers

maakt dat dit thema ook wordt gestimuleerd in de literatuur. Dichters sluiten zich bij deze trend

aan en zullen het Troje-thema hanteren om in de gunst van de vorstenhuizen of het graafschap

te komen. Tegelijkertijd biedt de populariteit van het thema ook de kans om hun persoonlijke

mening (afkeurende of opbouwende kritiek, vleierij…) uit te drukken in een metafoor die door

de betrokken gezagsdragers ongetwijfeld zal worden begrepen. Zo worden bepaalde aspecten in

het Troje-verhaal aangepast, verdraaid, of uitgebreid… naargelang de boodschap die de dichter

wil meedelen. Hierbij is de Trojaanse liefdesaffaire met al zijn personages uiteraard een thema

dat zich uitstekend leent om het politiek klimaat in een metafoor te evalueren, te bekritiseren en

te ondersteunen. Daarnaast is het gebruik van de Latijnse taal wellicht een bewuste keuze van

de dichters om vooral de adel en de geschoolde klasse te bereiken, in de meeste gevallen de

doelgroep waarvoor deze gedichten werden geschreven. Zoals Benton ook meldt, zijn vele

monarchen van de 12e eeuw, waaronder Louis VII, Henry Plantagenet en Henri le Libéral, zeer

vertrouwd met de Latijnse taal die tot dan enkel door de clerus werd gebruikt, beoefend en

onderwezen.138 Dichters die de Latijnse taal voor hun gedichten hanteren, maken wellicht meer

kans zich te kunnen profileren in de dichterlijke, hoofse en vorstelijke kringen.

138 Benton, “The Court”, p. 585.

64

Conclusie Het doel van deze masterthesis om uit te zoeken in hoeverre het gebruik van de Troje-materie

een bewuste keuze is geweest voor de middeleeuwse dichters van de 11e-12e eeuw, heeft in de

eerste plaats aangetoond en bevestigd dat deze literaire Troje-renaissance geen louter toevallig

en kortstondig modeverschijnsel in de literatuur is geweest.

Uit de analyses van de onderzoekers en de eigen corpusanalyse in deze masterthesis is gebleken

dat het thema van Paris en Helena door de verschillende dichters werd gehanteerd in een

telkens wisselend perspectief. Dit staat, verwonderlijk genoeg, haaks op de sterke drang naar de

historische waarheid rond het Troje-verhaal, die zo kenmerkend is voor de middeleeuwen.

Waarom deze Troje-dichters – die zich bijna allen lieten inspireren door de (vermeende

waarheidsgetrouwe) getuigenis van Dares – vooral het verhaal van Paris en Helena in een steeds

variërende versie verwerken, werd tot nog toe slechts door weinig onderzoekers in vraag

gesteld. Toch ligt naar onze mening net hier de sleutel voor het waarom van de Troje-

populariteit in die periode. Uit het onderzoek is immers naar voor gekomen dat een persoonlijke

motivatie mogelijk en hoogstwaarschijnlijk aan de basis van de genuanceerde versies ligt.

De tegenpolige karakters van de mythologische personages uit de Troje-sage blijken een

geschikt medium om de eigen realiteit weer te geven. De persoonlijke motieven van de dichters

– wier gedichten in deze masterthesis werden doorgelicht – spruiten in eerste instantie voort uit

hun persoonlijke levenssfeer, al dan niet gerelateerd aan de eigentijdse politiekhistorische

context of die van hun broodheer. Als tenoren van die politiekhistorische context (de tweede

helft van de 11e eeuw tot halfweg de 12e eeuw) gelden in de eerste plaats het Franse en Engelse

vorstenhuis, alsook het gerenommeerde graafschap van Blois-Champagne. Vooral de

soevereinen van de alliantie van deze twee laatste, de Anglo-Normandische dynastie stimuleren

de nieuwe populariteit van het Trojeverhaal in de literatuur, niet in het minst als propaganda

voor de eigen politiek, waarbij ook de rivaliteit met het Franse vorstenhuis zichtbaar wordt.

Het spreekt voor zich dat zowel de biografische gegevens als de datering van de gedichten

elementair noodzakelijk zijn om de motieven van de dichters aan te tonen en te verantwoorden.

Jammer genoeg ontbreken we voor elk van de geanalyseerde werken de exacte datering alsook

heel wat (of alle) biografische gegevens van de schrijvers, zodat absolute zekerheid rond de

gestelde theses voorlopig niet kan worden gegarandeerd. Om de theses daarenboven te gronde

te kunnen staven, is het noodzakelijk om ook alle andere Troje-gedichten aan een vergelijkende

analyse te onderwerpen. Pas als hieruit soortgelijke bevindingen aan het licht komen, kunnen

we spreken van een kortstondige middeleeuwse tendens om de Troje-materie in de literatuur

aan te wenden voor persoonlijke doeleinden. Toch zal die door het gebruik van het Latijn slechts

beperkt blijven tot de klerikale en adellijke kringen. Pas met het verschijnen van Troje-werken

65

in de volkstaal vanaf de tweede helft van de 12e eeuw wordt het Troje-thema steeds populairder,

niet in het minst door zijn nieuwe hoofse benadering die vanaf dan in heel Europa weerklank

vindt.

Desondanks blijven een aantal elementaire vragen onopgelost. Zolang men geen onderbouwde

verklaring vindt voor de eeuwenlange literaire stilte rond de Troje-stof en de vrij abrupte

heropleving ervan in de middeleeuwen, zal het mysterie rond de renaissance van deze legende

blijven bestaan. Verder historisch onderzoek is onontbeerlijk, maar zelfs dan moet men nog

rekening houden met de mogelijkheid dat een deel van de sluier rond de middeleeuwse Troje-

renaissance blijft hangen.

66

Bijlage139

Stamboom 1: Koningen van Frankrijk (1108-1223)

139 Deze stambomen zijn respectievelijk gebaseerd op: Appleby, Henry II the vanquished king, p. 67, p. 9, p. 30; Livingstone, Out of love, p. 237. (met aanvullende gegevens uit de andere bronnen, cf. Bibliografie, secundaire literatuur, hoofdstuk 3).

67

Stamboom 2: Koningen van Engeland (1066-1189)

68

Stamboom 3: Bloedverwantschap

69

Stamboom 4: Het graafschap Blois-Champagne

70

Bibliografie

Primaire literatuur

Petrus Sanctonensis, Uersus de excidio Troiae elektronisch via

Universiteitsbibliotheek Gent:

http://clt.brepolis.net/lltb/pages/Toc.aspx?ctx=555148 (laatst geraadpleegd op:

03/01/2013)

Le roman de Brut de Wace, Arnold, I. (ed.), 2 vol., Société des anciens textes français,

Parijs 1938-1940.

Carmina Burana: die Gedichte des Codex Buranus: lateinisch und deutsch, Bernt, G.,

Fischer, C., Kuhn, H., (edd.), Artemis-Verlag, München 1974.

Gottfried von Reims Kritische Gesamtausgabe, Broecker, E. (ed.), Peter Lang, Wien

2002.

Le roman de Troie par Benoît de Sainte-Maure, Constans, L.E. (ed.), 6 vol., Didot, Parijs

1904-1912.

Eneide: Heinrich von Veldeke, Frings, Th., Schieb, G. (edd.), Akademie Verlag, Berlijn

1964-1970.

Herbort’s von Fritzlâr liet von Troye, Frommann, G.K. (ed.), Basse, Quedlinburg 1837.

Historia destructionis Troiae, Griffin, N.E. (ed.), The Mediaeval Academy of America,

Cambridge 1936.

The Oxford poems of Hugh Primas and the Arundel lyrics, Macdonough, C.J. (ed.),

Pontifical institute of mediaeval studies, Toronto 1984.

Troilus Albertus Stadensis, Merzdorf, Th. (ed.), Teubner, Lipsiae 1875.

L’Iliade épopée du XIIe siècle sur la guerre de Troie, Mora, F. (ed.), Brepols Publishers

nv, Turnhout 2003.

Mathei Vindocinensis Opera Ars versificatoria, Munari, F. (ed.), Edizioni di storia e

letteratura, Roma 1988.

Matthaeus Vindocinensis, Ars versificatoria, vertaald door Roger P. Parr, in Matthew

of Vendôme Ars versificatoria (The art of the versemaker), Marquette University Press,

Milwaukee 1981, pp. 36-39.

Le roman d’Eneas, Petit , A. (ed.), Le livre de poche, Parijs 1997.

L’Ilias de Simon Chèvre d’Or: edition critique et commentaires, Peyrard, S. (ed.), Diss.

École nationale des Chartes, Paris 2007.

Anonymi Historia Troyana Daretis Frigii (Untersuchungen und kritische Ausgabe),

Stohlmann, J. (ed.), A. Henn Verlag Wuppertal, Ratingen 1968.

71

Baldricus Burgulianus Carmina I, Tilliette, J.-Y. (ed.), Les Belles Lettres, Paris 1998.

Secundaire literatuur

Hoofdstuk 1 en 2

Albrecht, M. von, “La correspondance de Paris et d'Hélène: Ovide et Baudri de

Bourgueil”, in: Colloque présence d'Ovid, Chevallier, R. (ed.), Les Belles Lettres, Paris

1982, pp. 189-193.

Bond, G. A., “Iocus amoris: The Poetry of Baudry of Bourgueil and the Formation of

the Ovidian Subculture”, Traditio 42 (1986), pp. 143-193.

Boutemy, A., “Le poème Pergama flere volo et ses imitateurs du XIIe siècle”, Latomus

5 (1946), pp. 233-244.

Boutemy, A., “Autour de Godefroid de Reims”, Latomus 6 (1947), pp. 231-255.

Cohen, A.E., De visie op Troje van de Westerse middeleeuwse geschiedschrijvers tot

1160, Van Gorcum en Comp. N.V., Assen 1941.

Decreus, F., Receptiegeschiedenis van het klassieke, Academia Press, Gent 2010.

De Donder, V., Troje: de machtigste mythe van Europa, Pelckmans, Kapellen 1996.

Eisenhut, W., “Spätantike Troja-Erzählungen”, MLJ 18 (1987), pp. 1-28.

Frécaut, J.-M., L’esprit et l’humour chez Ovide, Presses University, Grenoble 1972.

Homeyer, H., “Beobachtungen zum Weiterleben der Trojanischen Abstammungs- und

Gründungssagen im Mittelalter”, Res Publica Litterarum 5 (1982), pp. 93-123.

Kraus, W., “Die Briefpaare in Ovids Heroiden”, WS 65 (1950-1951), pp. 54-77.

Keesman, W.A., “Troje in de middeleeuwse literatuur. Antiek verleden in dienst van

eigen tijd”, Literatuur 4 (1987), pp. 257-265.

Keesman, W., “Oorsprongsmythen als zelfuitlegging (over achtergrond en betekenis

van middeleeuwse verhalen rond Trojaanse stedenstichtingen)”, in: Op belofte van

profijt, Pleij, H. (ed.), Prometheus, Amsterdam 1991, pp. 262-279.

Kraus, W., “Die Briefpaare in Ovids Heroiden”, WS 65 (1950-1951), pp. 54-77.

Marion, O. van, Heldinnenbrieven, Uitgeverij Vantilt, Nijmegen 2005.

Meulenmeester, D. de, Arbitrage: boetiekrecht?, Maklu, Antwerpen 2007.

Ratkowitsch, C., “Baudri von Bourgueil”, MLJ 22 (1987), pp. 142-165.

Ratkowitsch, C., “Die keusche Helena: Ovids Heroides 16/17 in der mittelalterichen

Neudichtung des Baudri von Bourgueil”, WS 104 (1991), pp. 209-236.

Schuelper, S., “Ovid aus der Sicht des Balderich von Bourgueil, dargestellt anhand des

Briefwechsels Florus-Ovid”, MLJ 14 (1979), pp. 93-118.

javascript:h('5%20La%20')

javascript:h('5%20La%20')

javascript:h('5%20de%20')

javascript:h('5%20de%20')

javascript:h('5%20et%20')

javascript:h('5%20et%20')

javascript:h('5%20Ovide%20')

javascript:h('5%20Ovide%20')

javascript:h('5%20Baudri%20')

javascript:h('5%20Baudri%20')

javascript:h('5%20Bourgueil')



javascript:h('5%20d'Ovid.%20')


72

Schumann, O., “Baudri von Bourgueil als Dichter”, in: Studien zur Lateinischen

Dichtung des Mittelalters, Stach, W., Strecker, K., Walther, H. (edd.), W. und B. Baensch

Stiftung, Dresden 1931, pp. 158-170.

Tilliette, J.-Y., “La descriptio Helenae" dans la poésie latine du XIIe siècle”, Bien dire et

bien aprandre 11 (1993), pp. 419-432.

Tilliette, J.-Y., “Troiae ab oris. Aspects de la révolution poétique de la seconde moitié

du XIe siècle”, Latomus 58 (1999), pp. 405-431.

Tilliette, J.-Y., “Pour une approche littéraire des textes latins du moyen âge”,

Mittellateinisches Jahrbuch 36 (2001), pp. 325-334.

Tilliette, J.-Y, “Introduction” in: L’Iliade épopée du XIIe siècle sur la guerre de Troie,

Mora, F. (ed.), Brepols Publishers nv, Turnhout 2003, pp. 5-40.

Tilliette, J.-Y., “La création littéraire du XIIe siècle vis-àvis de la tradition: fidelities et

ruptures”, in: Tradition, Innovation, Invention Fortschrittsverwegerung und

Fortschrittsbewusstsein im Mittelalter, Schmidt, H.-J (ed.), Université de Fribourg

(Institut des études médiévales), Berlijn 2005, pp. 425-439.

Verbaal, W., “Vix Romae Roma recordor: l’image de Rome dans l’école de la

Loire”,(2007), pp. 1-12 via: http://www.paris-sorbonne.fr/fr/IMG/pdf/Wim.pdf

(laatst geraadpleegd op 02/01/2013).

Verbaal, W., “Homer in lateinischen Mittelalter” in: Homer-Handbuch, Rengakos, A.,

Zimmerman, B. (edd.), J.B. Metzeler, Weimar 2011, pp. 329-336.

Williams, J. R., “Godfrey of Rheims, a humanist of the eleventh century”, Speculum 22

(1947), pp. 29-45.

Hoofdstuk 3

Elektronische bron:

http://lamop-intranet.univ-paris1.fr/baudin/anglais/comtes/comtes.htm

(laatst geraadpleegd op: 05/01/2013)

Appleby, J.T., Henry II the vanquished king, G. Bell en Sons LTD, Londen 1962.

Aurell, M., L’empire des Plantagenêt 1154-1224, Perrin, Paris 2003.

Benton, J.F., “The Court of Champagne as a literary center”, Speculum 36 (1961), pp.

551-591.

Bouchard, C.B.,“ Eleanor’s divorce from Louis VII: the uses of consanguinity” in:

Eleonor of Aquitaine: Lord and Lady, Wheeler , B. , Parsons, J.C. (edd.), Palgrave

Macmillan, New York 2002, pp. 223-235.

Bur, M., La formation du comté de Champagne v. 950-v. 1150, Mémoires des annales

de l’est, Nancy 1977.

http://www.paris-sorbonne.fr/fr/IMG/pdf/Wim.pdf


73

Hivergneaux, M., “Queen Eleanor and Aquitaine, 1137-1189” in: Eleonor of Aquitaine:

Lord and Lady, Wheeler B. , Carmi Parsons, J. (edd.), Palgrave Macmillan, New York

2002, pp. 55-76.

Hosten, J., De Tempeliers: de tempelorde tijdens de kruistochten en in de Lage landen,

Pearson Education Benelux, Parijs 2006.

Livingstone, A., Out of love for my kin : aristocratic family life in the lands of the Loire,

1000-1200, Cornell University Press, Ithaca 2010.

Owen, D.D.R., Eleanor of Aquitaine: Queen and Legend, Blackwell, Oxford 1993.

Pernoud, R., Aliénor d’Aquitaine, Éditions Albin Michel, Paris 1965.

Warren, W.L., Henry II, Eyre Methuen, London 1973.

Paris en Helena in de middeleeuwen, de renaissance van de ...

Documents

Transcript of Paris en Helena in de middeleeuwen, de renaissance van de ...