Het netwerk redt de stadTijl Hekking, december 2010

afbeelding: Rome 1748, Giambattista Nolli

Het netwerk bestaat uit alle type openbare ruimte in de stad. Dat zijn

wegen, pleinen, lanen, singels, stegen, parken, hoven, allemaal onderdeel van stedelijke openbare ruimte die samen een netwerk vormen. Elk type openbare ruimte heeft zijn eigen beleving en lokt een bepaald gebruik uit. Pleinen nodigen uit tot verblijven, ontmoeten en rondkijken. Wegen zijn juist om je snel te verplaatsen tussen verschillende functies zoals van huis naar het werk. Toch maken deze verschillende plekken onderdeel uit van één stedelijk netwerk.De kracht van een goede stedelijke openbare ruimte is dat het voorwaarden schept om mensen en functies aan te trekken. Een goede stedelijke openbare ruimte is het uitgangspunt voor een goed vestigingsklimaat. Juist nu is het belangrijk om niet in gebouwen en m2 meters programma te denken. In plaats daarvan

De grote uitleggen van de Vinex zijn zo goed als afgerond. De grote uitlegwijken die nog op de planning staan zullen door de crisis voorlopig nog niet worden

gerealiseerd of op een kleinschalige manier worden ontwikkeld. Steden in Nederland zijn genoodzaakt niet meer naar buiten te kijken maar zich te richten op de bestaande stad en zijn kwaliteiten. Het creëren van een aangenaam woon-, werk- en vestigingsklimaat is van groot belang om de stad vitaal en aantrekkelijk te houden. Waar liggen de kansen voor de stad in tijden waarin er weinig geld is, de woningmarkt stil staat, een overschot aan kantoren is en waarin de overheid alleen maar bezuinigd? Het openbare ruimte netwerk is het houvast dat de steden hebben in deze tijd. Goede openbare ruimte structuren liggen voor decennia onveranderd in de stad, het gebruik en de inrichting zijn hooguit aangepast aan de hedendaagse behoeften. Waar winkels en kantoren leegstaan, bouwplannen worden gecanceld, zal het netwerk altijd blijven functioneren en gebruikt worden door iedereen. Mensen blijven niet binnen zitten, je verplaatst je om bij je werk te komen, om je sociale leven te onderhouden, om in je dagelijkse behoeften te voorzien en om te recreëren. Het netwerk is de redding voor steden in tijden van crisis.

moet de stad focussen op vasthouden van bestaande functies en het benutten van bestaande kwaliteiten. Het creëren van een goed vestigingsklimaat heeft niet alleen te maken met beleving maar ook met routes en verbindingen. Stedelijke openbare ruimte verbindt de verschillende functies binnen een stad en bepaald hoe je daar komt. Hoe de stedelijke openbare ruimte functioneert is bepalend voor de beleving van de gehele stad. De identiteit van de stad wordt in grote maten bepaald door de stedelijke openbare ruimte. De ruimte die nodig is voor het netwerk is in steden vaak groter dan dat van het bebouwde oppervlak. In Rotterdam is dat 51 % en in Den Haag zelfs 60% (2). Bekende openbare ruimtes, bijvoorbeeld het Malieveld in Den Haag, is net zo bekend als monumenten of architectonische landmarks als de Montevideo in Rotterdam.

De stad wordt bepaald door de beleving van het netwerk. Het

netwerk vormt een ruimtelijke structuur waarbinnen functies en gebouwen en mensen veranderen. Sterke ruimtelijke structuren zijn bijvoorbeeld de grachtengordel van Amsterdam of het grid van Manhattan. Deze ruimtelijke structuren maken de stad herkenbaar en begrijpbaar. De ruimtelijke structuur vormt een constante factor in de stad waarbinnen de gebouwen en functies veranderen.In Nederland richten we gemiddeld om de 15 jaar onze openbare ruimte opnieuw in (1). Dit staat in schril contrast met de tijdloosheid van de Champs-Elysées die slechts drie keer opnieuw is ingericht in 150 jaar (1). Juist hier wordt het belang van een goed functionerend netwerk zichtbaar en hoe beeldbepalend deze kan zijn voor de stad.“De structuur, de maat, de vorm en de inrichting van de openbare ruimte bepaald in sterke mate het beeld van de stad en dragen bij aan de mate waarin mensen zich comfortabel voelen en een indruk krijgen van de specifieke cultuur en identiteit van de stad” (2).De grote bouwopgaven liggen niet meer aan de rand van de stad maar moeten binnenstedelijk worden opgelost. Dit leidt bijna automatisch tot een hogere bebouwingsdichtheid, voor deze conditie is een kwalitatief goede openbare ruimte en een helder netwerk een vereiste (3). Om een helder en begrijpbaar netwerk te maken is het dus van belang niet te veel openbare ruimte te maken maar één die voldoende kwaliteit heeft. Het gaat niet over kwantiteit maar juist om de

kwaliteit. Om de gewenste kwaliteit van openbare ruimte te krijgen is niet alleen de inrichting voldoende. De stad moet erop toezien dat de overgang van privé naar openbaar goed geregeld is, gebouwen zich oriënteren op de openbare ruimte en er geen doodse gevels ontstaan. De stad investeert in de openbare ruimte wat leidt tot een waardevermeerdering van het aangrenzende vastgoed en positieve beleving ervan. De stad mag daarom strenge eisen stellen wat betreft de overgangen privé naar openbaar, juist in een tijd van crisis.Hoe een kwalitatief goede openbare ruimte en helder netwerk worden gemaakt laat het project de ‘Kern Gezond’ in Den Haag zien. De stad is erin geslaagd om de beschikbare openbare ruimte te herdefiniëren en daarmee de stad nieuwe kansen te bieden. De belangrijkste vraag in dit project was: “Wat is typisch Haags?”. Daarmee was de identiteit van de stad bepalend voor de keuzes voor de inrichting van de openbare ruimte. Het netwerk van openbare ruimte vervult een belangrijke rol in het scheppen van samenhang. De openbare ruimte moet een logische en heldere structuur waarborgen (4).Door deze ingreep is er een eenheid in de stad ontstaan die voor alle gebruikers helder is. Voor de voetgangers is een prettig autoluw netwerk gemaakt met pleinen als rustpunten. Voor de auto is er een heldere route gemaakt waarlangs parkeergarages zijn gelegen. Een heldere hiërarchie en eenduidige inrichting van het netwerk is al voldoende om de functie van het netwerk in de stad te herdefiniëren. De beleving van de stad gaat er op vooruit en het stimuleert

ontwikkelingen waardoor de stad vitaal blijft. Een prettig en goedfunctionerend plein trekt bezoekers en daarmee bijvoorbeeld horecaondernemers. Er ontstaat een levendig netwerk van ruimtes en routes waarlangs functies zich vestigen.Met deze ingreep is dus niet zozeer in programma gedacht maar juist in de omgevingskwaliteit. Het is interessant om te kijken hoe zonder extra programma toe te voegen bestaande functies vastgehouden kunnen worden en het vestigingsklimaat verbeterd kan worden.

De transformatie van het netwerk zorgt dat het netwerk een constante

factor is in de stad. Het laat zich makkelijk aanpassen aan de veranderende wensen. Het aanpassingsvermogen van het netwerk zit hem vooral in de functie, gebruik en inrichting. Doordat het netwerk flexibel is in gebruik blijft deze voor lange tijd een vast gegeven in het stedelijk weefsel. Het maken van nieuwe aantrekkelijke plekken in de stad is een stuk moeilijker dan bestaande plekken een nieuwe functie of inrichting geven. Het voordeel van het netwerk in de bestaande stad is dat het al een identiteit heeft. Transformatie van dit netwerk is kijken naar de aanwezige kwaliteiten en deze benutten. Het maken van een duurzame stad begint volgens mij dan ook altijd met het aanleggen van een netwerk van voldoende maat die daardoor flexibel is. Een groenstrook kan worden veranderd in parkeerplaatsen en door de bouw van een parkeergarage kan juist een grote parkeerplaats ingericht worden als een plein en deel uit maken van het voetgangersnetwerk.

Met dit principe is de stad Kopenhagen al in 1962 gestart. Voor de oude binnenstad is in 1962 het eerste plan gemaakt om een autovrije winkelstraat te maken. In de loop der tijd is dit netwerk van autovrije straten uitgebreid tot een samenhangend netwerk. Dit kon gebeuren doordat er parkeergarages werden gebouwd, snelle fietsverbindingen het centrum in werden gemaakt en de auto uit het centrum geweerd werd. Nu nog wordt gewerkt om dit netwerk langzaam uit te breiden en te verbeteren. Dit allemaal door alleen maar de functies van de wegen te veranderen, nieuwe ideeën op parkeerbeleid toe te passen en nieuwe ruimtes aan het netwerk toe te voegen. Dit allemaal binnen het oude bestaande netwerk en de identiteit van de stad als basis (6).

Oude structuren worden weer benut en geven de stad extra kwaliteit. Hierdoor ontstaan soms bijzondere plekken in de stad die een extra laag toevoegen aan het netwerk. The High Line in New York laat zien dat verlaten stukken tramrails niet hoeven te verdwijnen maar een nieuwe betekenis kunnen krijgen. The High Line is een stuk oude metro van bijna 2 kilometer lang. De metro is gebouwd in 1930 en werd verhoogd aangelegd boven alle straten langs en soms door de gebouwen heen. In 2004 is het plan gemaakt om The High Line te transformeren tot een langgerekt park dat 20 stadsblokken verbindt (5). Het bestaande netwerk krijgt hierdoor een totaal nieuwe betekenis in de stad en voegt een extra laag toe aan het bestaande netwerk. Het bestaande netwerk moet op sommige

plekken worden geherdefinieerd. Er liggen genoeg kansen om oude netwerken nieuwe betekenis te geven en daarmee nieuwe ontwikkelingen op gang te brengen. Hiervoor zijn geen nieuwe netwerken nodig maar moet er juist gekeken worden naar de aanwezige kwaliteiten. Juist met de binnenstedelijke herstructurering en de kleine bouwopgaven in de toekomst speelt het bestaande netwerk een grote rol.

ConclusieHet netwerk wordt steeds belangrijker.

We kunnen niet meer denken in grote woningbouwopgaven, dus niet meer in gebouwen maar juist in de samenhang en kwaliteit van het netwerk. De openbare ruimte moet weer centraal gesteld worden. Na enkele jaren na de herinrichting van de binnenstad van Breda is deze sterk gestegen in de winkelstedenranglijst (3). Daarom is het juist nu belangrijk dat gemeentes zich gaan focussen op bestaande structuren en plekken in de stad. Hoe zijn deze plekken verankerd, maar ook de routes tussen functies onderling? De opgave voor de stad is om een vitale, aantrekkelijke stad te maken die ook nog eens duurzaam is. Volgens mij begint een duurzame stad met de vormgeving van een goed netwerk. De focus moet liggen op bestaande openbare ruimte en om deze weer te activeren. Het is gemakkelijker om bestaande plekken aantrekkelijk te maken dan nieuwe aantrekkelijke openbare ruimte te maken. Om het bestaande netwerk te activeren moet niet zozeer de inrichting centraal staan maar vooral de gebruiker. Voor wie is het netwerk? Hoe kan het

netwerk gebruikt worden en hoe wordt de stad vanuit het netwerk ervaren?Voor de toekomstige opgaven van herstructurering moet het netwerk centraal staan. De verankering met de bestaande stad is cruciaal, zowel fysiek door routes maar ook programmatisch door strategisch functies langs het netwerk te positioneren. Het netwerk verankert de nieuwe ontwikkelingen met de bestaande stad. Het vormt het raamwerk waarbinnen verschillende ontwikkelingen kunnen plaatsvinden. Het biedt ruimte aan tijdelijke functies en een gefaseerde ontwikkeling. Deze flexibiliteit is voor ontwikkelaars belangrijk in een tijd waar de vraag vanuit de markt nog onduidelijk is. Vanwege die onduidelijkheid treedt er een schaalverkleining op waarbij kleinere aantallen woningen op de markt gezet worden met elk een eigen identiteit. Volgens mij is juist hier een goed functionerend netwerk belangrijk dat deze losse ontwikkelingen met elkaar verbindt en verankerd met de omgeving.

Tijl Hekking, 17 december 2010

(1) Martin Knijt, Groeistuipen in de openbare ruimte, essey Stedelijk Interieur (2) H. Meyer, F. d. Josselin de Jong, MJ Hoekstra, Het ontwerp van de openbare ruimte, SUN, Amsterdam 2006, blz 9(3) Jan Willem-Wesselink, Openbare ruimte is belangrijk en complexer, Stedelijk Interieur, 2009(4) Het ontwerp van de openbare ruimte, Han mayer, Frank de Josselin de Jong, MaartenJan Hoekstra, blz 208(5) Aurora Fernández Per, Javier Arpa, The Public Chance, New Urban Landscapes, blz 114(6) Paul Makovsky, Pedestrian Cities, Encourage walking and cycling. Discourage cars and parking, 2002

Literatuurlijst:Het land in de stad, L.J.M Tummers en • J.M. Tummers-ZuurmondTransformatie van het verstedelijk • landschap, Palboom en van den BoutHet ontwerp van de openbare ruimte, • Han mayer, Frank de Josselin de Jong, MaartenJan Hoekstra.The Public Chance, New Urban • Landscapes, Aurora Fernández Per , Javier ArpaMeer met minder, de kosten en baten • van ruimtelijke investeringen gewikt, Output nr 20, Nirovhttp://www.bricoleurbanism.org/• whimsicality/urban-fabric-form-comparison/http://www.metropolismag.com/html/• content_0802/ped/http://www.stedelijkinterieur.com/incl/• downloads/si200702essay.pdfhttp://www.stedelijkinterieur.com/pdf/• Pages%20from%20SI-5-lowres.pdf