Universiteit Antwerpen │ Opleiding Informatie- en Bibliotheekwetenschap Academiejaar 2014–2015 Opdracht bij het vak ‘Uitgeverij en boekhandel: actuele vraagstukken’ (Prof. Pierre Delsaerdt)

Paper: Dominicanen boekhandel A bookshop made in heaven (The Guardian)

Lie Lauwers

Fout! Onbekende schakeloptie-instructie.

1

1. Algemene presentatie van de boekhandel

1.1. Contactgegevens Dominicanerkerkstraat 1 6211 CZ Maastricht +31 (0) 43 4100 010 info@boekhandeldominicanen.nl www.boekhandeldominicanen.nl www.facebook.com/Boekhandeldominicanen www.twitter.com/BkhDominicanen

1.2. Historiek van het gebouw

De kerk dateert van 1294 en is dus meer dan 700 jaar oud. Het is de eerste gotische kerk in Nederland en een beschermd monument sinds 1966. De Dominicanen bouwden de kerk, samen met een klooster op de plaats waar nu het winkelcentrum Entre Deux gevestigd is. Op het einde van de 18de eeuw werd Maastricht onderdeel van de Franse republiek. Sindsdien is het gebouw niet meer voor religieuze doeleinden gebruikt (op enkele jaren na vanaf 1928). Het heeft onder andere dienst gedaan als paardenstalling, depot voor het stadsarchief, concertzaal, slangenhuis, bokstempel, fietsenstalling en carnavalsfeestzaal. In 2006 kreeg het dan zijn huidige bestemming als boekhandel. Dit gebeurde na een grondige renovatie met veel aandacht voor de bewaring van de waardevolle fresco’s. Architectenbureau Merkx+Girod tekende het interieur, waarbij de ruimtelijkheid van de kerk benadrukt werd door een ‘boekenflat’ asymmetrisch in het gebouw te situeren en zo de klanten naar het plafond met de oude schilderingen te leiden. Het ontwerp leverde Merkx+Girod de prestigieuze Lensvelt Architect interieurprijs op. Het koor van de kerk onderverhuurt Dominicanen aan Coffeelovers, een Maastrichtse koffiebarketen.

Figuur 1 De kerk respectievelijk als fietsenstalling, plantenshowroom en autoshowroom. Foto's uit het boek 'Dominicanen: Geschiedenis van Kerk en Klooster in Maastricht' van Emile Ramakers

1.3. Historiek van de boekhandel

Op 14 december 2006 opende de boekhandel de deuren als filiaal van de keten Selexyz. In 2012 raakte de keten in financiële problemen. Investeringsmaatschappij ProCures zorgde voor een doorstart van de boekhandels van Selexyz, inclusief een fusie met de keten De Slegte, onder de – vanaf 2013 - overkoepelende naam Polare. Deze reddingsoperatie was echter geen lang leven beschoren. Op 28 januari 2014 sloten alle 21 vestigingen van Polare in Nederland de deuren nadat CB (het vroegere Centraal Boekhuis) de leveringen had stopgezet omwille van betalingsachterstanden. Het faillissement volgde op 24 februari. Sinds 19 februari waren de

2

winkels echter weer open. Dankzij een eigen inbreng en die van enkele investeerders een crowdfundingcampagne kon vestigingsmanager Ton Harmes een bv (het Nederlandse equivalent van onze bvba) oprichten en zo de boekhandel behoeden voor een definitieve sluiting. Op 25 mei 2014 opende de onafhankelijke boekhandel Dominicanen officieel en feestelijk de deuren.

1.4. Situering in de stad Maastricht

Maastricht, de provinciehoofdstad van Nederlands Limburg, is met 120.000 inwoners, een universiteit, een belangrijk congrescentrum en 3.000.000 toeristen per jaar, een druk bezocht handelscentrum. De stad telt een 12-tal boekhandels, waaronder een aantal vestigingen van ketens: Bruna heeft er 2 vestigingen, Ako 1 en de studieboekenketen Studystore ook 1. Daarnaast zijn er enkele gespecialiseerde boekhandels: een kinderboekenwinkel, De Boekenwurm en een literaire boekhandel, De Tribune. Dominicanen ligt pal tegen winkelcentrum Entre Deux en daarmee is dit een AA-locatie. Dominicanen profileert zich als een belangrijke pijler in het maatschappelijke leven van de stad. Zo maakt Dominicanen deel uit van het samenwerkingsverband Maastricht Boekenstad. Het doel van deze stichting is literatuur in de meest brede zin van het woord onder de aandacht te brengen bij een groot publiek in Maastricht en omgeving. Een ander doel van de stichting is om door de samenwerking het cultureel/literair klimaat in Maastricht te bevorderen en te verstevigen. Daarnaast is Dominicanen lid van Maastricht Convention Bureau, een stichting die Maastricht in binnen- en buitenland promoot als bestemming voor zakelijke bijeenkomsten.

1.5. Visie en missie Nadat de beslissing genomen was om als onafhankelijke boekhandel verder te gaan na het faillissement van Polare, formuleerden de nieuwe investeerders hun visie en missie als volgt:

o We willen onze liefde voor het vak en de boeken onze leidraad laten zijn, gestoeld op een degelijke bedrijfsvoering.

o We willen passie voor het boek en commercie hand in hand laten gaan. o We willen ons assortiment breed en diep voortzetten, afgestemd op de mogelijkheden

die Maastricht ons biedt. o We gaan onze culturele en andere activiteiten onverminderd voortzetten en waar

mogelijk uitbreiden. o We voelen ons lokaal verbonden met stad en regio. o We gaan de samenwerking met de culturele instellingen en overheden, met VVV, met

universiteit en studenten, met collega’s in de detailhandel in de stad, met alle instanties rond het boek, met auteurs, uitgevers en leveranciers uitbreiden en intensiveren.

o We gaan de samenwerking met Coffeelovers onverminderd voortzetten. o We voelen ons verantwoordelijk voor de bijzondere locatie waarin we gehuisvest zijn

en waarin we vele bezoekers ontvangen. Wat willen we zijn: Boekhandel Dominicanen als boekhandel van iedereen.

o We hebben een uitgesproken eigen identiteit en uitstraling: elke boekwinkel en elke

stad heeft immers een eigen karakter. o We zijn lokaal verankerd: een aanwinst voor de stad en omgeving. o We voelen ons gastheer/vrouw voor alle klanten en bezoekers. o We hebben een hart voor boeken! Laat u verrassen en verleiden door onze keuzes. o We willen dat Dominicanen doorgaat als zelfstandige boekhandel!

3

Na de doorstart is er een kerngroep samengesteld om de visie en de missie verder uit te diepen en een strategie uit te werken. Deze kerngroep bestond, behalve de investeerders zelf, uit een filosoof, een onderwijsspecialist, een strateeg, een innovatiedeskundige, de winkelmedewerkers en een aantal klanten. Als kernwaarde kwam hier naar boven: de vrijheid van meningsuiting en de vrijheid van pers is een basiswaarde in onze samenleving. Dominicanen wil in dit kader bij uitstek een plek van debat zijn en kwaliteitsvolle informatie aanbieden, die beantwoordt aan de kennisbehoefte van het publiek, zonder zelf oordeel te vellen.

Figuur 2 Overzichtsfoto, genomen vanop de eerste etage

4

1.6. Kernactiviteiten In de eerste plaats is Dominicanen een algemene boekhandel. Naast een eerder klassieke aanbod heeft de winkel echter ook enkele vrij specifieke collecties:

o tweedehandsboeken (een gevolg van de fusie van Selexyz met De Slegte) o e-books o antiquariaat o geschiedenisboeken o kinderboeken o luxeboeken (kunst, architectuur, geschiedenis…) o een educatief aanbod o een lokale, Limburgse collectie

Begin 2015 neemt Dominicanen de Heerlense muziekhandel Smeets Klassiek over, waardoor er sinds maart ook een uitgebreide collectie klassieke muziek op cd en vinyl aangeboden wordt.

In totaal gaat het over 50.000 titels (40.000 boeken en 10.000 muziektitels), een veelvoud van het aanbod in een gemiddelde boekhandel. Zoals bij veel algemene boekhandels is ook bij Dominicanen een aanbod aan tijdschriften, wenskaarten, bureelbenodigdheden en kleine geschenkartikelen te vinden. Het assortiment tijdschriften en kranten is bij Dominicanen wel zeer uitgebreid en internationaal georiënteerd. Ten slotte is er een beperkte collectie dvd’s aanwezig. Dominicanen is echter veel meer dan een boekhandel. Met de titel van ‘Mooiste boekhandel ter wereld’ is het pand een mustsee voor toeristen. Dominicanen heeft in de loop der jaren ook een sterke reputatie opgebouwd als ontmoetingsplaats voor allerhande activiteiten, waarvan er een aantal door de boekhandel zelf georganiseerd zijn en andere door derden, die de locatie afhuren voor evenementen.

Figuur 3 Voorbeeld van een luxeboek: The Power and the Glory van Annie Leibovitz, verkoopprijs 2.000 euro (foto Facebookpagina Dominicanen)

5

1.7. Personeelsbestand Dominicanen heeft 18 personeelsleden in dienst, die samen goed zijn voor 12 VTE’s. Daarnaast zet de boekhandel jobstudenten in voor hulp aan de kassa, algemene ondersteuning en verkopen buiten de deur (tijdens congressen en dergelijke). De boekhandel heeft een weinig hiërarchisch organigram: Mede-eigenaar Ton Harmes is de directeur. Onder hem staat een teamleider, die de verschillende gekwalificeerde medewerkers aanstuurt. Een senior in het team heeft inhoudelijk meer bevoegdheden maar geeft geen leiding aan de boekverkoper of winkelmedewerker. Ook de promotiemedewerkers staan onder de teamleider. Elke medewerker heeft eigen kernactiviteiten maar helpt mee om algemene taken zoals kassawerk of klantenservice te doen. Alle personeelsleden, ook de directeur, worden heel flexibel ingeschakeld om de organisatie efficiënt te laten werken. De medewerkers hebben dan ook allemaal een klantvriendelijk profiel, waarin zelfstandigheid, openheid en vakkennis centraal staan. Gemiddeld hebben zij 17 jaar ervaring in het vak.

1.8. Promotie en marketing In het algemeen wordt er veel aandacht besteed aan promotie. Er zijn 2 personeelsleden met als specifieke taak ‘promotie, marketing en communicatie’, al worden ook zij flexibel ingezet voor andere taken (zie punt 1.7 ‘personeelsbestand). Zij houden zich voornamelijk bezig met het coördineren van schrijversbezoeken, lezingen, muziekoptredens en dergelijke. Deze worden opgenomen in het activiteitenoverzicht, per activiteit wordt er een tekst geschreven, een draaiboek en een aankondigingsposter gemaakt, nieuwsbrieven en persberichten verstuurd. Een andere promotionele taak is ervoor te zorgen dat er iedere 4 à 6 weken een nieuwe expositie aan de muren van het priesterkoor hangt. Er wordt een selectie uit het aanbod gemaakt, en verder krijgt een expositie dezelfde behandeling als een andere activiteit. De promotiemedewerkers zijn tevens het eerste aanspreekpunt voor de pers en andere mensen met vragen over de boekhandel. Op het vlak van marketing bestaat hun taak vooral uit het maken van bordjes bij boeken (recensies van onze medewerkers, prijzen of acties), het vullen van de etalage en de thematische aankleding van de winkel. ‘Etalage’ is misschien niet het juiste woord bij Dominicanen. Aan de buitenkant is immers niet meteen te zien dat dit monumentale gebouw een boekhandel herbergt. Een etalage heeft de kerk al helemaal niet. De enige verwijzing naar de bestemming van de binnenkant is de monumentale toegangspoort in staal, waarin in 25 talen het woord ‘boek’ verwerkt is. De opstelling in het gebouw zelf is dus heel bepalend voor de aandacht die bepaalde boeken krijgen. Iets verderop in de straat heeft boekhandel Dominicanen wel een aparte etalage, met een prachtige totaalfoto van de winkel als achtergrond.

2. Bespreking in de diepte van één activiteit: klantenparticipatie

Klantenparticipatie is een ruim begrip, dat we kunnen opsplitsen in o Financiële participatie (crowdfunding) o Inhoudelijke participatie o Emotionele participatie (community building)

2.1. Financiële participatie

6

Als de sluiting van de Polare-vestiging in januari 2014 dreigt, blijkt al meteen dat heel veel mensen vinden dat een dergelijk instituut niet kan verdwijnen uit Maastricht. In een mum van tijd krijgt de Facebookpagina ‘Boekhandel Dominicanen moet blijven’ meer dan 6000 likes. Dat steunt manager Ton Harmes en zijn team in de overtuiging dat de winkel moet blijven bestaan. Enerzijds zijn er al snel enkele investeerders, die niet in de openbaarheid treden maar wel een nauwe band met Maastricht en met boeken hebben, bereid om - samen met Ton Harmes zelf – geld op tafel te leggen om Dominicanen als onafhankelijke boekhandel een kans te geven. Anderzijds wil Ton Harmes de vele steunbetuigingen omzetten in een echt engagement. Dit resulteert in een crowdfundingproject. Ton Harmes en zijn team nodigen iedereen uit om Vriend van Boekhandel Dominicanen te worden. De crowdfunders is een rente van 5% per jaar beloofd. Na 5 jaar (in 2019) ontvangen zij het geïnvesteerde bedrag met rente terug. Geïnteresseerden kunnen kiezen uit de volgende formules:

o Vanaf 50 euro: Vriend van Dominicanen. Vrienden ontvangen een klantenpas en worden regelmatig verrast met speciale aanbiedingen en activiteiten.

o Vanaf 100 euro is er bovenop de klantenpas ook een persoonlijke uitnodiging voor de vóór-uitverkoop.

o Vanaf 250 euro komt de naam van de crowdfunder op de Wall of Fame, naast bovenstaande extra’s.

o Vanaf 1000 euro krijgt de crowdfunder, naast bovengenoemde extra’s, een eigen kast in de winkel met zijn/haar naam en/of logo.

o Vanaf 2500 euro krijgt de crowdfunder de winkel (inclusief Coffeelovers) 1 avond ter beschikking voor een evenement, jubileum of familiefeest. Dit naast alle eerder opgesomde voordelen.

Figuur 4 Boekenkast van crowdfunder Affordable Art Fair

De crowdfunding is een groot succes. Op één weekend haalt Dominicanen het streefbedrag van 50.000 euro op. Na 7 dagen is dit al 100.000 euro, het maximumbedrag dat afgesproken is met de crowdfundingorganisatie CrowdAboutNow. In totaal hebben meer dan 600 mensen geld gestort.

7

Samen met de crowdfunding voor boekhandel Dekker van de Vegt in Nijmegen, die gelijktijdig liep bij CrowdAboutNow, is het de één van de meest succesvolle crowdfundingsacties ooit in Nederland. Heel wat crowdfunders willen anoniem blijven. Toch kunnen we uit de lijst met investeerders afleiden dat mensen zich vanuit zeer verschillende invalshoeken geëngageerd hebben:

o Medewerkers van de winkel o Familieleden van manager Ton Harmes o Buurtbewoners o Bedrijven uit Maastricht o Trouwe klanten uit de wijde omgeving o Beleggers

Het geld van de crowdfunding wordt trouwens voornamelijk gebruikt om de voorraad boeken en het brede assortiment opnieuw op peil te brengen. De leveringsstop door CB naar aanleiding van de betalingsproblemen heeft immers gigantisch lege rekken veroorzaakt.

2.2. Inhoudelijke participatie Na de heropening in februari 2014 legt het winkelteam een boek aan de ingang, waarin klanten suggesties kunnen noteren voor de toekomst van de winkel. Ze kunnen aangeven wat er zeker moet blijven, wat er ontbreekt in de collectie en wat er eventueel toegevoegd kan worden aan het assortiment. Meer dan 500 mensen geven hun mening. Het boek wordt aan de curator overhandigd en bij de doorstart verwerken de nieuwe eigenaars deze feedback in hun strategie. Bij de crowdfunders bevinden zich een aantal mensen met heel wat expertise op het vlak van ondernemen, de boekensector en strategisch denken. Directeur Ton Harmes heeft deze kennis optimaal benut om de toekomst van de winkel uit te tekenen. Zo heeft bv. Hein Schreuder, voorzitter van de Raad van Toezicht van consultancybedrijf Ecorys en voormalig concernstrateeg van DSM, heel wat input geleverd vanuit zijn expertise als strategisch denker. Aanvankelijk heeft Ton Harmes ook plannen om de klanten in het najaar van 2014 via sessies mee te laten bepalen hoe de rekken best opgesteld kunnen worden en andere praktische zakeni. Dat blijkt op dat moment niet haalbaar, vooral omdat dit toch een bepaalde vakkennis vereist. Ondertussen zijn er opnieuw plannen om op zeer korte termijn de klanten te bevragen over een aantal elementen van klantenbeleving, om de strategie van Dominicanen bij te sturen waar nodig.

2.3. Emotionele participatie Zoals al vermeld werd bij de crowdfunding, reageren heel veel mensen erg emotioneel op de mogelijke sluiting van ‘hun’ boekhandel. Als op 31 januari 2014 blijkt dat de winkel niet meer open mag vanaf 1 februari, creëren enkele medewerkers een Facebookpagina ‘Boekhandel Dominicanen moet blijven’. Op enkele dagen tijd zijn er meer dan 4.000 likes en al vrij snel wordt de kaap van 6.000 likes gerond. Bij de crowdfundingcampagne zien we dat mensen zich opvallend vaak definiëren als ‘vriend’ of ‘fan’ eerder dan als klant, hetgeen een erg persoonlijke betrokkenheid verraadt. Een crowdfundingcampagne is in se natuurlijk ook een manier van fondsenwerving waarbij de emotie en de betrokkenheid vaak primeert op rationele argumenten. De campagne voor Dominicanen is bovendien zo opgevat dat iedereen die investeert, ‘Vriend van Boekhandel Dominicanen’ wordt. Na het stopzetten van de crowdfunding hebben zich nog een aantal fans aangemeld als Vriend van Dominicanen. Momenteel telt de Vriendenkring een 600-tal leden. Er worden geen concrete profielgegevens bijgehouden maar over het algemeen gaat het om iets oudere, hoger opgeleide mensen uit de wijde omgeving van Maastricht. De groepsfoto van de crowdfunders bij de officiële opening lijkt alvast de leeftijdsinschatting te bevestigen.

8

Uit gesprekken met enkele Vrienden blijkt dat er grosso modo 3 categorieën van Vrienden onderscheiden kunnen worden:

1. Vrienden, die al jaren klant zijn van de boekhandel en dat ook willen blijven 2. Vrienden uit het netwerk van Ton Harmes, die in hem geloven en zijn project willen steunen 3. Vrienden die vinden dat Dominicanen een vaste waarde is in Maastricht en dit ook moet

blijven

Heel wat Vrienden horen trouwens bij meerdere categorieën thuis.

Figuur 5 Groepsfoto van de crowdfunders bij de officiële opening op 25 mei 2014 (foto: Facebookpagina Dominicanen)

De ‘vriendschap’ wordt warm gehouden door een combinatie van een aantal elementen:

o Vrienden ontvangen op regelmatige basis een elektronische nieuwsbrief met informatie over komende evenementen. De toon van deze nieuwsbrieven weerspiegelt de band tussen de Vrienden en het team van Dominicanen en overstijgt zo het niveau van de gemiddelde commerciële nieuwsbrief met aanbiedingen.

o Vrienden krijgen korting op of vrijkaarten voor evenementen van partners (concerten, beurzen, theatervoorstellingen,…).

o Vrienden krijgen korting op bepaalde publicaties. o Vrienden worden uitgenodigd op evenementen die niet toegankelijk zijn voor het grote

publiek. o En natuurlijk zijn alle Vrienden uitgenodigd voor de officiële opening op 25 mei 2014.

De talrijke reacties van Vrienden bewijzen dat deze persoonlijke en betrokken aanpak erg gewaardeerd wordt, hetgeen zich in veel gevallen vertaalt in een trouwe klantenrelatie, maar niet altijd. Zo zegt één van de Vrienden:

“Ik heb geïnvesteerd in Dominicanen omdat een andere Vriend het me gevraagd heeft én omdat ik vind dat Dominicanen bij onze stad hoort maar zelf haal ik liever mijn boeken bij ‘De Tribune’ (een literaire boekhandel in Maastricht) omdat ik daar meer mijn gading vind.”

Het betrekken van klanten bij het reilen en zeilen van de boekhandel is ongetwijfeld één van de belangrijkste elementen om het overleven van Dominicanen mogelijk te maken. In onze huidige maatschappij zien we meer en meer kritische consumenten, die zeer bewust keuzes maken en verwachten dat er naar hen geluisterd wordt. Ton Harmes speelt goed in op deze tendens. In zijn oproep tot crowdfunding verwoordt hij het zo:

“Tijden veranderen en wij gaan mee. Over de huidige inrichting en het huidige concept zijn de meningen verdeeld. Wij hebben de wijsheid niet in pacht en luisteren naar alle verschillende

9

meningen en ideeën die velen van u aan ons vertellen. We gaan niets ondoordacht zo maar veranderen maar nemen er de tijd voor, zodat we kijkend naar de toekomst met een vernieuwde opzet van onze boekhandel een betere aansluiting vinden bij de wensen en behoeften van onze klanten en bezoekers.”

3. Analyse

3.1. Situatie van het boekhandelsvak in Nederland

Om te beginnen is de situatie van het boekhandelsvak in Nederland behoorlijk verschillend van die in Vlaanderen. Daar waar in Vlaanderen de keten Standaard Boekhandel een zo dominante positie in de markt aanneemt dat slechts weinig onafhankelijke boekhandels de concurrentie ervan kan overleven, wordt het faillissement van Selexyz en vervolgens Polare in Nederland beschouwd als het einde van de glorietijd van de boekhandelsketens. Bruna en Ako hebben nog wel een ruim verspreid netwerk van winkels maar zij hebben een veel minder dominante positie. Als oorzaken voor dit tanend succes van ketens wordt aangehaald dat de ketenfilosofie niet meer werkt in de huidige maatschappij van consumenten die op maat bediend willen worden. Een lokale verankering is noodzakelijk geworden om te overleven. ‘Buy local’ is het devies. Bovendien zijn ketens niet flexibel genoeg in een branche met een lage marge. Daardoor is er ook geen ruimte meer voor een duur hoofdkantoor. Niet enkel het faillissement van Selexyz en Polare heeft de boekensector grondig door elkaar geschud bij onze noorderburen, ook de op z’n zachtst uitgedrukt weinig conventionele aanpak van Paul Dumas van investeringsmaatschappij ProCures gooit een stevige knuppel in het literaire hoenderhok. Dumas, die helemaal geen binding of voeling heeft met het boekenvak, stelt heel wat gangbare praktijken in de sector in vraag. Zo vindt hij dat ketens een grotere korting moeten krijgen bij het distributiebedrijf CB omdat die ook veel grotere aantallen afnemen en wil hij experimenteren met consignatie. De erg corporatistisch ingestelde CB, die samengesteld is uit een afvaardiging van de Koninklijke boekverkopersbond - waarin het grote Polare even zwaar weegt als een lokaal winkeltje in een provinciestadje - en van de uitgevers, heeft geen oren naar deze voorstellen. Die moeilijke verstandhouding heeft zeker een belangrijke rol gespeeld in de ondergang van Polare. Nochtans heeft Dumas zeker vernieuwende ideeën om de sector leefbaar te houden. Zo heeft hij plannen om van de Polare-winkels belevingsplekken te maken, waar veel aandacht gaat naar een gepersonaliseerde aanpak van de klanten. Iedereen is het er wel over eens dat het dubbele faillissement geleid heeft tot een verzakelijking in de sector. CB stelt zich nu veel bv. veel strenger op in onderhandelingen over kredietlimieten bij de nieuwe eigenaren. Een ander fundamenteel verschil tussen Vlaanderen en Nederland is de vaste boekenprijs in Nederland. Hierdoor verkopen algemene boekhandels, ketenboekhandels, grootwarenhuizen en krantenwinkels bestsellers aan dezelfde prijs, hetgeen natuurlijk concurrentieel een heel ander beeld geeft dan in Vlaanderen. De vaste boekenprijs is het onderwerp van hevige discussies in Nederland maar desondanks heeft de Nederlandse ministerraad wet op de vaste boekenprijs begin dit jaar opnieuw met 4 jaar verlengd. In Nederland vindt de concurrentie daardoor op alle andere onderdelen van de marketing mix plaats. Een laatste belangrijk verschil met Vlaanderen is dat er in Nederland geen leverafspraken bestaan tussen boekhandels en bibliotheken. Daar waar de bibliotheekleveringen in Vlaanderen een substantieel percentage uitmaken van de omzet van de gemiddelde boekhandel, zijn er in Nederland nauwelijks of helemaal geen bibliotheekleveringen. Daar heeft het bedrijf zonder winstoogmerk NBD Biblion een quasi monopolie op de bibliotheekleveringen. Een gelijkenis is dan weer de ontlezing. Een studie van het Sociaal en Cultureel Planbureau van februari 2015 las de helft van de Nederlanders minder dan 10 minuten per dag, inclusief het digitale leesgedrag.

10

3.2. Troeven van Dominicanen

In een periode waarin de zelfstandige boekhandel het zeer moeilijk heeft, heeft Dominicanen een aantal belangrijke troeven in huis om te kunnen blijven bestaan.

3.2.1. Klantgerichtheid

Op het vlak van klantgerichtheid kunnen we volgende elementen herkennen:

o Naast een algemene collectie aan nieuwe boeken is er een zeer ruim aanbod aan tweedehandsboeken, antiquariaat, kunstboeken, educatieve boeken, e-books en Limburgse boeken. De collectie klassieke muziek is er pas gekomen in maart 2015 met de overname van de muziekhandel ‘Smeets Klassiek’ uit Heerlen. ‘Smeets Klassiek’ had een stevige reputatie in de regio voor de liefhebbers van klassieke muziek. Dominicanen heeft bij de overname ook eigenaar Paul Smeets in dienst genomen om de dienstverlening, die voor dit product toch vrij specifiek is, te kunnen garanderen. Heel wat vroegere klanten van Smeets Klassiek zullen hun muziekspecialist wellicht volgen en onderweg naar de eerste verdieping, waar de muziekcollectie zich bevindt, de rest van het aanbod van Dominicanen ontdekken.

o Uitgebreide openingsuren: Dominicanen is 7 dagen op 7 open, met een totaal van niet minder dan 61 openingsuren per week.

o Via de webshop van Libris kunnen klanten van Dominicanen 24 uur op 24 uit een nog veel ruimer aanbod dan in de winkel kiezen, waarbij ze het boek na de online aankoop thuis of in de winkel kunnen laten leveren.

o De locatie op zich is een aangename plek om te vertoeven. Op de eeuwenoude kerk raakt de bezoeker nooit uitgekeken. De aanwezigheid van koffiebar Coffeelovers, met de in de streek beroemde koffie van de eerste Maastrichtse koffiebrander Blanche Dael, is een extra pluspunt.

o Er valt altijd wel wat te beleven bij Dominicanen: met zo’n 125 activiteiten per jaar is er voor elk wat wils. Het gaat dan om boekvoorstellingen, signeersessies, lezingen, debatten, concerten,… Heel vaak is de toegang gratis.

o Dominicanen is het decor van steeds wisselende tentoonstellingen, zodat de winkel er telkens anders uitziet.

o Er is veel oog voor de aankleding van de winkel. Koningsdag, Sinterklaas, carnaval,… Voor elke gelegenheid wordt de winkel passend gedecoreerd.

o Er staat een uitgebreid team van gemotiveerde medewerkers met veel vakkennis ten dienste van de klanten.

o Bovenstaande elementen leverden Dominicanen op de trade mart van Utrecht vorig jaar de titel op van Beste Zelfstandige Winkelier 2014 - 2015 van Limburg. De wedstrijd Beste Zelfstandige Winkelier in Nederland is te vergelijken met de ‘Beste Winkelketen’ in Vlaanderen. Consumenten kunnen online stemmen voor hun favoriete winkel. Ook dit jaar kunnen consumenten stemmen op Dominicanen.

3.2.2. Inbedding in het maatschappelijk leven van de stad Maastricht

De inbedding in het maatschappelijke leven van de stad Maastricht en haar wijde omgeving is een andere belangrijk fundament van het succes van Dominicanen. Heel wat culturele activiteiten in de stad vinden plaats in het gebouw. Vaak is de organisatie van deze evenementen een samenwerking van andere instellingen en Dominicanen. Een aantal evenementen zijn ad hoc samenwerkingen, andere vloeien voort uit het lidmaatschap van Dominicanen in de stichting Maastricht Boekenstad en de stichting Maastricht Convention Bureau. De stichting Maastricht boekenstad organiseert permanente, terugkerende en eenmalige activiteiten om het cultureel/literair klimaat in Maastricht te bevorderen en te verstevigen. Daarnaast promoot ze ook de literaire activiteiten van haar leden. Dominicanen is in deze kalender sterk vertegenwoordigd. Via de stichting Maastricht Convention Bureau is Dominicanen regelmatig gastlocatie voor conferenties, lezingen en informele samenkomsten van bedrijven en organisaties.

11

Door de goede verstandhouding met instellingen, bedrijven en organisaties in de stad kan boekhandel Dominicanen zijn Vrienden regelmatig vrijkaarten of korting geven voor evenementen die elders in de stad georganiseerd worden, en maakt hij zelf promotie voor activiteiten van deze partners. De boekhandel toont ook een maatschappelijk engagement, waardoor de authenticiteit van de betrokkenheid van Dominicanen in het Maastrichtse leven nog extra onderstreept wordt. Zo organiseerde Dominicanen in de eindejaarperiode van 2014 een inzamelactie van kinderboeken voor speelgoedbank De Hoelahoep, een initiatief dat gratis speelgoed verdeelt onder kansarme kinderen. In de tijd van Selexyz en Polare ervoer Ton Harmes de ketenfilosofie als een belemmerende factor om deel te nemen aan lokale activiteiten; sinds Dominicanen onafhankelijk is wil de boekhandel hier nu wel voluit op inzetten.

3.2.3. Structurele samenwerking met onderwijsinstellingen Er is een structurele samenwerking met een aantal onderwijsinstellingen in Maastricht voor de exclusieve distributie van educatieve boeken. Dit levert een gewaarborgde omzet op en een extra klantenpotentieel voor de rest van de collectie.

3.2.4. Ondernemersaspect Wat betreft de ondernemersaspect, merken we dat de eigenaars een duidelijk uitgewerkte strategie hebben, die gebaseerd is op een grondige kennis van het boekenvak, van de stad en van de evoluties in de maatschappij in het algemeen en in het leesgedrag in het bijzonder. We sommen hier enkele sterktes op in de strategie van mede-eigenaar en directeur Ton Harmes.

o Ton Harmes heeft een zeer sterk netwerk, zowel in de boekensector als in de stad Maastricht. Door zijn ervaring bij gerenommeerde winkels als Donner in Rotterdam en Broese in Utrecht en bij BGN (Boekhandels Groep Nederland) – in totaal 32 jaar - kent het boekenvak weinig geheimen voor hem en heeft hij connecties met zowat alle belangrijke spelers in het vak. Ook in de stad Maastricht heeft hij een uitgebreid netwerk met contacten in zeer uiteenlopende maatschappelijke domeinen (onderwijs, cultuur, overheid, bedrijfsleven,…). Dit is zeker één van de succesfactoren geweest bij het uitwerken van een solide bedrijfsplan en bij de crowdfunding maar ook nu nog draagt dit netwerk bij tot het succes van de boekhandel.

o Als duidelijk wordt dat Polare het niet zal redden, richten 12 boekondernemers en

vestigingsmanagers van winkels het kwaliteitsboekhandelaren collectief op. Ton Harmes maakt hier deel van uit. Deze 12 onderzoeken of zij de failliete winkels kunnen redden met de steun van lezers, schrijvers en iedereen mee wil vechten voor een divers, innovatief en gezellig winkelaanbod. Elk lid van het collectief behoudt eigen zijn juridische entiteit maar ze overleggen over hun strategie, huren gezamenlijk een overnameadviseur en een advocaat in en voeren samen de onderhandelingen met de curator en CB voor het overnemen van de voorraad. Ook maken ze collectief publiciteit. Het voordeel van het collectief is dat de deelnemers ideeën bij elkaar kunnen aftoetsen, een beroep kunnen doen op elkaars expertise en dat ze samen een sterkere onderhandelingspositie hebben. Dit is belangrijk voordeel bij het maken van afspraken met distributeurs, uitgeverijen en banken op het vlak van betalingstermijnen, kredietverlening en andere relevante onderwerpen. Het idee voor de crowdfunding ontstaat trouwens binnen dit collectief. In de zomer van 2014 is het collectief opgedoekt, op een feestelijke manier om het succes te vieren, omdat na de verzelfstandiging de reden van bestaan wegvalt. De meeste leden van het collectief zijn echter lid van Libris, zodat ze via deze weg nog overleg kunnen plegen waar nodig.

o Vooraleer Ton Harmes begin 2014 de beslissing neemt om zich kandidaat te stellen voor een overname van Dominicanen (er is immers nog een tweede kandidaat: Wim Waanders), stelt

12

hij samen met enkele adviseurs een grondig uitgewerkt bedrijfsplan op, waaruit moet blijken dat het voortzetten van een boekenwinkel in de Dominicanenkerk bedrijfsmatig haalbaar is. Selexyz/Polare Maastricht was trouwens altijd al een goed draaiende vestiging. De investeerders geloven in dit plan, waardoor Ton Harmes tijdens de onderhandelingen van het kwaliteitsboekhandelaren collectief met de curator het hoogste bod kan voorleggen en Boekhandel Dominicanen kan kopen.

o Dominicanen kiest na het faillissement voor een aansluiting bij Libris. Net als Polare is Libris een boekhandelsketen, hoewel het eerder een inkoopcombinatie is dan een echte boekhandelsketen. Het grote verschil met Polare is dat Polare zeer sterk het beleid centraal aanstuurde, terwijl Libris de winkels garandeert dat zij een onafhankelijk beleid kunnen voeren en zich kunnen richten op de lokale omgeving. Libris biedt onder meer ondersteuning op het vlak van online verkopen en e-readers en onderzoekt in overleg nieuwe initiatieven. Zo bekijkt Libris momenteel of het leggen van boeken in consignatie, een idee dat Paul Dumas geopperd had in de Polare-tijd, een haalbare kaart is. Daarnaast heeft Libris zich via Euretco in een aantal gevallen garant gesteld naar CB toe. Dit is zeker vlak na de doorstart een belangrijke meerwaarde voor de nieuwe zelfstandige boekhandels. Nochtans hebben niet alle leden van het Kwaliteitsboekhandelaren Collectief deze keuze gemaakt. Zo vindt Fabian Paagman van boekhandel Paagman in Den Haag: “Op vrijwel alle terreinen waar Libris ondersteunt, vinden wij dat we op onze manier beter, goedkoper en efficiënter uit zijn.”

o Dominicanen noemt zichzelf een boekhandel maar is veel meer dan een winkel die boeken verkoopt. Door in te zetten op diversificatie wordt het klantenpotentieel ruimer. Enerzijds is er de diversificatie in het assortiment (zie het eerste puntje bij de troef ‘klantgerichtheid). Anderzijds wordt de unieke locatie op zich veel breder gebruikt dan enkel als handelsruimte. Het is de combinatie van déze boekhandel met déze inrichting en dít assortiment in déze kerk, die het geheel zo bijzonder en uniek maakt. Het gebouw is een geklasseerd monument, waardoor het een aantrekkingspool is voor liefhebbers van architectuur. Toch heeft vooral de titel van ‘mooiste boekhandel ter wereld’ gezorgd voor een stroom aan toeristen uit de hele wereld. Deze toeristen mogen dan wel voor de verwarming van het gebouw zorgen (de circulatie van mensen in het gebouw is de belangrijkste bron van verwarming), ze zijn niet echt geïnteresseerd in Nederlandstalige boeken. Dominicanen probeert van deze massa toeristen toch klanten te maken door tegen een schappelijke prijs (12,5 euro) een boek aan te bieden over het gebouw. Het boek is momenteel beschikbaar in 4 talen: Nederlands, Frans, Engels en Duits. Eind 2015 wordt een Chinese en een Japanse uitgave verwacht. Daarnaast zijn er plannen om op korte termijn een echte merchandising rond de titel ‘mooiste boekhandel ter wereld’ en het gebouw zelf uit te werken. Als boekhandel wordt de unieke locatie ook optimaal gebruikt om via lezingen, debatten, signeersessies, voorleesmomenten,… het aanbod te promoten. De aanwezigheid van Coffeelovers in het koor is de kers op de taart van de boekhandel als belevingswinkel. Coffeelovers is een keten van koffiebars met 9 locaties in het zuiden van Nederland. De sfeer van de keten straalt kwaliteit en authenticiteit uit, hetgeen perfect past in het kader van Dominicanen.

o Ton Harmes is zich zeer bewust van de kansen die er zijn om de belevingswaarde van de boekhandel op zich te verhogen door er een digitale component aan toe te voegen. Hij noemt 2015 het jaar van de online-offline strategie.

o In de zomer van 2015 komt er een website voor de boekhandel. Nu heeft de boekhandel enkel een pagina op de stedelijke website van Maastricht. De nieuwe website zal een onderdeel zijn van een volledig vernieuwde website van Libris, waarop elke winkel eigen informatie zal hebben.

13

o Via Facebook en Twitter gaat de boekhandel in interactie met de klant/bezoeker. Met bijna 7.000 fans op Facebook, die vooral in de periode van het faillissement en de doorstart fan geworden zijn, heeft de pagina een indrukwekkend bereik. Op Twitter is Dominicanen nog maar net actief. Daar moet het bereik nog groeien. De interactiviteit via deze kanalen is voorlopig nog beperkt maar dat kan snel veranderen. Ton Harmes heeft immers hiervoor een nieuwe medewerker aangeworven, die ook online de betrokkenheid van de klanten moet versterken. Dominicanen leent zich uitstekend tot storytelling dus hier heeft de boekhandel nog een gigantisch potentieel . Dominicanen is nog niet actief op LinkedIn, hoewel dit een mogelijk kanaal zou zijn om de huurmogelijkheden van de locatie meer bekendheid te geven.

o In de winkel zelf komen 2 grote schermen, waarop deze online activiteit uitgelicht kan worden. De schermen worden daarnaast ook voor informatieve en promotionele doeleinden ingezet. Dit vormt een onderdeel van een algemene herinrichting, waarbij momenteel (zomer 2015) een aantal collecties verhuizen, heel wat rekken vervangen worden en de winkel een vernieuwde signalisatie krijgt.

o Directeur Ton Harmes en zijn mede-investeerders hebben veel plannen om Dominicanen een leefbare boekhandel te maken. Na de doorstart heeft Ton Harmes eerst orde op zaken moeten stellen omdat de laatste stuiptrekkingen van Polare een waar slagveld op het vlak van voorraad en imago veroorzaakt hadden. 2014 is dan ook een jaar van investeringen en uittekenen van een solide bedrijfsplan. De investeerders buigen zich uitgebreid over de uitdagingen voor Dominicanen en de behoeften van de klanten. Ton Harmes in Boekblad: “Wat kunnen we beter doen in Maastricht en omgeving? In je eigen bedrijf kijk je altijd van binnen naar buiten. Nu gaan we mensen van buiten raadplegen om de blikrichting om te draaien. Dat alles zetten we in een plan, waarin we de gevolgen bedrijfseconomisch uitwerken.”ii” Ondanks het feit dat het uittekenen van deze ambitieuze plannen veel tijd en energie kost, willen de eigenaars niet te overhaast tewerk gaan en ook in de overgangsperiode de klant centraal stellen. In dagblad De Limburger van 11 maart 2014 zegt Ton Harmes hierover „Boeken verkopen, aandacht geven aan onze trouwe klanten. We willen onszelf niet voorbijlopen, omdat we met te veel zaken tegelijk bezig moeten zijn.” De realisatie van de plannen is voorzien voor 2015, dit is dus een belangrijk jaar voor Dominicanen.

4. Conclusie

4.1. Een belevingsboekhandel

Dominicanen is een boekhandel waarin het belevingsaspect een zeer belangrijke rol speelt. De indrukwekkende locatie is een echte aantrekkingspool voor liefhebbers van boeken en van architectuur. Het is echter ook een dure aangelegenheid om in een dergelijk gigantisch en beschermd pand te werken. De grote hoeveelheid bewonderaars vertaalt zich niet per se in extra omzet. Veel bezoekers komen het gebouw met de boekenflat bewonderen maar gaan zonder boek weer buiten, zeker de niet-Nederlandstalige bezoekers, al heeft Dominicanen een uitgebreide collectie Engelstalige literatuur. Via het boekje ‘Boekhandel Dominicanen’ in 4 talen (binnenkort 6) hoopt de eigenaar ook van bewonderaars klanten te maken maar met een verkoopprijs van 12,5 euro moeten er al heel wat boekjes verkocht worden om een redelijke omzet te realiseren. Blijkbaar worden andere taal-onafhankelijke artikelen wel vaak meegenomen door de anderstalige toeristen. Het belevingsaspect geldt echter ook voor de lokale, trouwe klanten. Met meer dan 125 activiteiten per jaar wordt de boekenliefhebber continu in de watten gelegd en zijn dit evenveel kansen om deze liefhebbers tot kopen te verleiden. Dat is in elk geval de bedoeling, want de meeste activiteiten zijn

14

gratis en leveren op zich dus geen inkomsten op terwijl er toch heel wat organisatie bij te pas komt. De directe ROI zal hier wellicht niet rooskleurig zijn maar in het gehele plaatje van een belevingswinkel is de balans misschien wel positief.

4.2. Een grote werkgever Een andere grote kostenpost is het personeelsbestand. Met 12 VTE’s, aangevuld met jobstudenten, is Dominicanen al een vrij grote werkgever in de boekhandelswereld. Onder Polare waren er zelfs 17 VTE’s, waarvan er bij de doorstart 5 zijn moeten afvloeien. De omzet die nodig is om een dergelijk uitgebreid team aan de slag te houden, is zonder twijfel indrukwekkend.

4.3. Een zeer ruime collectie Het aanbod is extreem groot. We spreken over 50.000 titels, daar waar een gemiddelde boekhandel 7 à 8.000 titels in de rekken heeft. Naast de klassieke collectie, die je in de meeste algemene boekhandels terugvindt, legt Dominicanen een aantal specifieke accenten: luxeboeken, lokale boeken, antiquariaat, educatieve boeken en sinds kort ook een klassieke muziek-collectie. De vraag is of deze gigantische voorraad voldoende roteert om leefbaar te blijven. Maastricht is natuurlijk een universiteits- en congresstad met een zeer rijk cultureel leven, waardoor er wellicht een klantenpotentieel is voor een dergelijke diverse collectie.

4.4. Een groot draagvlak De combinatie van enkele investeerders, die een nauwe band met het vak en de stad hebben, en een 600-tal crowdfunders die uit liefde voor ‘hun’ boekenkerk geïnvesteerd hebben, zorgt voor een stevig draagvlak. Zij zijn niet enkel trouwe klanten maar ook volwaardige ambassadeurs in hun eigen netwerk.

4.5. Recent onafhankelijk geworden Dominicanen is nog maar een jaar open als onafhankelijke boekhandel. Het is dan ook nog erg vroeg om conclusies te trekken over de leefbaarheid van het project, dat momenteel geïmplementeerd wordt. Het is een feit dat de vestiging in de Selexyz- en Polare-tijd rendabel was met een gelijkaardige collectie, zodat dit ook zou moeten lukken als onafhankelijke boekhandel. De investeerders hebben plannen die zeer goed inspelen op de huidige ontwikkelingen en uitdagingen in het consumentengedrag in het algemeen en in het boekenvak in het bijzonder. Deze plannen worden geleidelijk uitgerold. De vraag is of de realisatie van de plannen snel genoeg rendement oplevert, zodat de leefbaarheid op lange termijn gegarandeerd kan worden. In de huidige, snel evoluerende samenleving is leefbaarheid op lange termijn natuurlijk in elke sector een relatief begrip.

4.6. Een sterke persoonlijkheid aan het roer

De persoonlijkheid van Ton Harmes ten slotte is een zeer bepalende factor in het Dominicanen-verhaal. Zijn passie voor het vak, het gebouw en de stad, zijn kennis van en ervaring in de Nederlandse boekenwereld, zijn Fingerspitzengefühl en zijn uitgebreide én relevante netwerk maken voor Dominicanen veel mogelijk wat elders wellicht niet haalbaar zou zijn. Het bewustzijn van de noodzaak tot mee evolueren en zich voortdurend te vernieuwen is meer dan voldoende aanwezig bij Dominicanen, waardoor de kerkboekhandel binnen de sector zeker één van de grotere kanshebbers is om een blijver te worden. Om af te sluiten 2 citaten die de conclusie bevestigen dat Dominicanen 2 essentiële troeven in handen heeft om een boekhandel van de 21ste eeuw te worden.

15

Peter Hinssen: “When markets become networks, companies will have to become networks – and, in particular, scale-free networks. Unlike top-down hierarchies, these scale-free networks emerge from bottom-up interactions, and appear to be limitless in size.iii” Steven Van Belleghem: “Heartketing gaat over het realiseren van een positieve impact bij klanten, medewerkers en de maatschappij.” – “Of een bedrijf erin slaagt om Heartketing toe te passen, hangt voor meer dan 50% af van de persoonlijkheid van de leiders. De overige delen worden ingevuld door medewerkers.”iv

5. Selectieve en becommentarieerde bibliografie 5.1. Boeken

Paul Weelen (red.), Boekhandel Dominicanen, TIC, 2014

Hanneke Chin-a-Fo en Toef Jaeger, Het boekenparadijs, de opkomst en ondergang van de grootste boekhandelsketen in Nederland, ambo-anthos, 2014

Pierre Delsaerdt (red.), De winst van de lezer, Acco, 2011

John B. Thompson, Merchants of culture, The Publishing Business in the Twenty-first Century, (second edition), 2012, Polity Press

Peter Hinssen, The Network Always Wins, Mach Media nv, 2014

Steven Van Belleghem, When digital becomes human, klantenrelaties in transformatie, Lannoo Campus, 2014

5.2. Artikels

Boekblad, 7 maart 2014, artikel van Robertine Romeny: Ton Harmes (Polare Maastricht): ‘Onze boekhandel had al een solide bedrijfsvoering’

Boekblad 16 april 2014, artikel van Robertine Romeny: Het verhaal achter Polaregaatdoor.nl: van hoax tot crowdfundingsucces

5.3. Internetlinks

5.3.1. Algemeen

www.boekhandeldominicanen.nl

http://www.1limburg.nl/boekhandel-maastricht-redt-cd-zaak-smeets-heerlen

http://www.chapeaumagazine.com/nl/headlines/2014/07/boekhandel-dominicanen/

http://www.coffeelovers.nl/locaties/dominicanen/ 5.3.2. Over de crowdfunding

http://www.polaregaatdoor.nl/persbericht-20140320.pdf

http://www.polaregaatdoor.nl/dominicanen/

https://www.youtube.com/watch?v=JHny_2vkH1M

http://mustreads.nl/crowdfunding-voor-mooiste-boekhandel-ter-wereld-dominicanen-succesvol-van-start/

http://mustreads.nl/facebookfans-polare-boekwinkels-moeten-blijven/

https://achterdekaft.wordpress.com/2014/12/14/bedelen-voor-een-boekhandel-in-een-bedelaarskerk/

http://www.limburger.nl/article/20141223/REGIONIEUWS01/141219483/1030&Template=mobiel_art&nav=&omniture=0

http://www.boekblad.nl/dominicanen-maastricht-heeft-streefbedrag-in-een.230194.lynkx https://www.crowdaboutnow.nl/Dominicanen~investeerders

16

https://medium.com/@punttim/van-hoax-naar-grootste-nederlandse-crowdfunding-succes-ooit-ae98e99976ff

http://www.wijlimburg.nl/nieuws-overzicht/doorstart-boekhandel-dominicanen-maastricht-manager-ton-harmsen-wordt-ondernemer/

http://www.boekblad.nl/dossiers/dossiers-d/dossier-dominicanen.231844.lynkx 5.3.3. Over de boekensector in Nederland

http://www.nrc.nl/nieuws/2012/05/15/boekgroothandel-libridis-failliet-mensen-besteden-hun-tijd-anders/

http://www.nrc.nl/boeken/2014/04/09/hoe-veel-polare-winkels-overleven-door-zich-aan-te-sluiten-bij-een-boekhandelketen/

http://cvn.be/nieuws/vaste-boekenprijs-voorlopig-gehandhaafd-rijksoverheid/

http://www.nrc.nl/boeken/2014/06/11/kartelwaakhond-vaste-boekenprijs-achterhaald/

http://www.cb-logistics.nl/over-ons/organisatie/historie/ http://www.euretco.com/over-euretco/media/

5.3.4. Over het gebouw

http://www.theguardian.com/books/2008/jan/11/bestukbookshops

http://www.bbc.com/culture/story/20140327-worlds-most-beautiful-bookshops

http://www.urbanghostsmedia.com/2013/03/boekhandel-selexyz-dominicanen-800-year-old-church-most-beautiful-bookshop-in-world/

http://crkc.be/boekhandel-dominicanen

http://merkx-girod.nl/projecten/retail/winkels/selexyz-boekwinkels/dominicanen-maastricht http://www.wijlimburg.nl/nieuws-overzicht/doorgestarte-onderneming-boekhandel-

dominicanen-maakt-boek-over-zichzelf-kerkgebouw-centraal/ 5.3.5. Over de inbedding in Maastricht

http://www.events.nl/nieuws/the-hospitality-group-en-boekhandel-dominicanen-nieuwe-partners-maastricht-convention-bureau-6b1941221361de57.html

http://maastrichtconventionbureau.com/congressamenwerking-is-een-gebleken-succes-gemeente-maastricht-continueert-samenwerking-voor-3-jaar/

http://www.vvvmaastricht.nl/maastricht-boekenstad.html

http://www.vvvmaastricht.nl/download/literaireroute2014.pdf

i Chapeau, het goede leven in Limburg en de Euregio, editie juni-juli 2015, auteur Yeal Hass, artikel ‘Boekhandel Dominicanen, een zeer bijzondere beleving en sfeer in de boekhandel’. ii Boekblad, 7 maart 2014, artikel van Robertine Romeny iii Peter Hinssen, The Network Always Wins, Mach Media nv, 2014, p. 207 iv Steven Van Belleghem, When digital becomes human, klantenrelaties in transformatie, Lannoo

Campus, 2014, p. 156 en p. 211