opmaak met foto's

2

Inhoud

1 Wat maakt dierentuinen aantrekkelijk? ....................................................... 10

1.1 12 regels voor aantrekkelijke dierenverblijven .................................................... 10

1.1.1 (Ruimtelijke) nabijheid mogelijk maken ........................................................ 10

1.1.2 Voelbare nabijheid overbrengen (het immersieprincipe) ............................ 10

1.1.3 Zichtbaarheid waarborgen – zichtbeperkingen vermijden .......................... 11

1.1.4 Esthetische verblijven tonen ........................................................................... 11

1.1.5 Natuurlijk of naturalistisch (= met-de-natuur-vergelijkbaar) vormgeven .. 11

1.1.6 “Ruimtelijke grootsheid” oproepen ................................................................ 12

1.1.7 Een veelvoud aan inkijkjes aanbieden ............................................................ 12

1.1.8 Aandacht hebben voor de dier-mens-positie ................................................. 13

1.1.9 Afleidingen vermijden (het vermijden van concurrerende prikkels) .......... 13

1.1.10 De observatieplaats van de bezoeker uitnodigend maken ........................ 13

1.1.11 Aandacht sturen ............................................................................................ 13

1.1.12 “Infotainment” niet vergeten (informatie en educatie) ............................. 14

1.2 Masterplan verblijf ................................................................................................... 14

2 Algemene informatie ...................................................................................... 15

2.1 12 Vrijheden ............................................................................................................. 15

2.2 Huisvesting ............................................................................................................... 15

2.3 Dieet .......................................................................................................................... 16

2.4 Sociaal ....................................................................................................................... 16

2.4.1 Introductie ......................................................................................................... 16

2.4.2 Mixed-species exhibits ..................................................................................... 16

2.4.3 Mixed-species rotation (immersion) exhibits ................................................ 19

2.5 Maten voor dierenwelzijn ....................................................................................... 21

2.5.1 Fysiologie ........................................................................................................... 21

2.5.2 “Fitness” ............................................................................................................. 21

2.5.3 Stereotiep gedrag .............................................................................................. 22

2.5.4 Abnormaal gedrag ............................................................................................ 23

2.5.5 Het belang van natuurlijk gedrag .................................................................... 23

2.5.6 Keuzes maken en voorspelbaarheid ............................................................... 24

2.6 Enrichment ............................................................................................................... 24

2.6.1 Definitie ............................................................................................................. 24

2.6.2 Problemen bij verrijking .................................................................................. 25

2.6.3 Verrijkingsplan ................................................................................................. 26

2.6.4 Environmental enrichment (omgevingsenrichment) ................................... 26

2.6.5 Voedselenrichment ........................................................................................... 27

2.6.6 Novelty enrichment .......................................................................................... 27

2.6.7 Enrichment voor hoefdieren vraagt speciale aandacht ................................. 27

2.6.8 Extra nood aan enrichment ............................................................................. 27

2.6.9 Veiligheid met betrekking tot enrichment ..................................................... 28

2.6.10 Environmental enrichment integreren in een immersion exhibit ............ 29

3 Tapir ............................................................................................................... 34

3.1 Biofiche ..................................................................................................................... 34

3.1.1 Zintuigen ............................................................................................................ 34

3

3.1.2 Vocalisatie ......................................................................................................... 34

3.1.3 Thermoregulatie ............................................................................................... 34

3.1.4 Markeren ........................................................................................................... 34

3.1.5 Zwemmen .......................................................................................................... 34

3.1.6 Normale dagbudget .......................................................................................... 34

3.2 Verblijf ....................................................................................................................... 35

3.2.1 Temperatuur ..................................................................................................... 35

3.2.2 Licht en schaduw .............................................................................................. 35

3.2.3 Minimumnormen dierentuinwetgeving ......................................................... 35

3.2.4 Buitenperk ......................................................................................................... 35

3.2.5 Binnenverblijf ................................................................................................... 36

3.2.6 Zwembad/vijver ............................................................................................... 36

3.2.7 Barrière .............................................................................................................. 37

3.3 Dieet .......................................................................................................................... 39

3.3.1 Eten .................................................................................................................... 39

3.3.2 Drinken .............................................................................................................. 39

3.4 Sociaal ....................................................................................................................... 40

3.4.1 Sociale groepen ................................................................................................. 40

3.4.2 Introductie ......................................................................................................... 40

3.4.3 Mixed-species .................................................................................................... 40


3.5 Reproductie .............................................................................................................. 41

3.5.1 Dracht ................................................................................................................ 41

3.5.2 Geslachtsrijp ...................................................................................................... 41

3.5.3 Oestruscyclus .................................................................................................... 41

3.5.4 Geboorte-interval ............................................................................................. 41

3.5.5 Geboorte en moederlijke zorg ......................................................................... 41

3.5.6 Geboorteomgeving ........................................................................................... 41

3.6 Enrichment ............................................................................................................... 42

3.6.1 Environmental enrichment .............................................................................. 42



3.6.4 Sociaal enrichment ........................................................................................... 43

3.6.5 Sensorisch enrichment (auditorisch, visueel, olfactorisch, tactiel) .............. 43

3.6.6 Training/menselijke interactie: ...................................................................... 43

3.6.7 Voorbeelden enrichment ................................................................................. 43

3.7 Eigen ontwerp verblijf tapir, reuzenmiereneter, capibara ................................... 46

4 Reuzenmiereneter .......................................................................................... 48

4.1 Biofiche ..................................................................................................................... 48

4.1.1 Zintuigen ............................................................................................................ 48

4.1.2 Vocalisatie ......................................................................................................... 48


4.1.4 Markeren ........................................................................................................... 48

4.1.5 Zwemmen .......................................................................................................... 48


4.2 Verblijf ....................................................................................................................... 49

4.2.1 Temperatuur ..................................................................................................... 49

4.2.2 Licht en schaduw .............................................................................................. 49

4


4.2.4 Buitenperk ......................................................................................................... 49

4.2.5 Binnenverblijf ................................................................................................... 50

4.2.6 Zwembad/vijver ............................................................................................... 50

4.2.7 Barrière .............................................................................................................. 50

4.3 Dieet .......................................................................................................................... 51

4.3.1 Eten .................................................................................................................... 51

4.3.2 Drinken .............................................................................................................. 51

4.4 Sociaal ....................................................................................................................... 52

4.4.1 Sociale groepen ................................................................................................. 52

4.4.2 Introductie ......................................................................................................... 52

Ook deze introductie moet volgens de algemene regels verlopen: ............................ 52

4.4.3 Mixed-species .................................................................................................... 52


4.5 Reproductie .............................................................................................................. 53

4.5.1 Dracht ................................................................................................................ 53

4.5.2 Geslachtsrijp ...................................................................................................... 53

4.5.3 Oestruscyclus .................................................................................................... 53




4.6 Enrichment ............................................................................................................... 54





4.6.5 Training/menselijke interactie: ...................................................................... 54



5 Capibara .......................................................................................................... 59

5.1 Biofiche ..................................................................................................................... 59

5.1.1 Zintuigen ............................................................................................................ 59

5.1.2 Vocalisatie ......................................................................................................... 59


5.1.4 Markeren ........................................................................................................... 59

5.1.5 Zwemmen .......................................................................................................... 59


5.2 Verblijf ....................................................................................................................... 60

5.2.1 Temperatuur ..................................................................................................... 60

5.2.2 Licht en schaduw .............................................................................................. 60


5.2.4 Buitenperk ......................................................................................................... 60

5.2.5 Binnenverblijf ................................................................................................... 60

5.2.6 Zwembad/vijver ............................................................................................... 61

5.2.7 Barrière .............................................................................................................. 61

5.3 Dieet .......................................................................................................................... 62

5.3.1 Eten .................................................................................................................... 62

5.3.2 Drinken .............................................................................................................. 62

5

5.4 Sociaal ....................................................................................................................... 63

5.4.1 Sociale groepen ................................................................................................. 63

5.4.2 Introductie ......................................................................................................... 63

5.4.3 Mixed-species .................................................................................................... 63


5.5 Reproductie .............................................................................................................. 64

5.5.1 Dracht ................................................................................................................ 64

5.5.2 Geslachtsrijp ...................................................................................................... 64

5.5.3 Oestruscyclus .................................................................................................... 64




5.6 Enrichment ............................................................................................................... 65





5.6.5 Training/menselijke interactie........................................................................ 65

5.6.6 Enrichment voorbeeld ...................................................................................... 65


6 Neusbeer ......................................................................................................... 68

6.1 Biofiche ..................................................................................................................... 68

6.1.1 Zintuigen ............................................................................................................ 68

6.1.2 Vocalisatie ......................................................................................................... 68


6.1.4 Markeren ........................................................................................................... 68

6.1.5 Zwemmen .......................................................................................................... 68


6.2 Verblijf ....................................................................................................................... 69

6.2.1 Temperatuur ..................................................................................................... 69

6.2.2 Licht en schaduw .............................................................................................. 69


6.2.4 Buitenperk ......................................................................................................... 69

6.2.5 Binnenverblijf ................................................................................................... 70

6.2.6 Vijver/beek ........................................................................................................ 70

6.2.7 Barrière .............................................................................................................. 70

6.3 Dieet .......................................................................................................................... 71

6.3.1 Eten .................................................................................................................... 71

6.3.2 Drinken .............................................................................................................. 71

6.4 Sociaal ....................................................................................................................... 72

6.4.1 Sociale groepen ................................................................................................. 72

6.4.2 Introductie ......................................................................................................... 72

6.4.3 Mixed-species .................................................................................................... 72


6.5 Reproductie .............................................................................................................. 74

6.5.1 Dracht ................................................................................................................ 74

6.5.2 Geslachtsrijp ...................................................................................................... 74

6.5.3 Oestruscyclus .................................................................................................... 74

6




6.6 Enrichment ............................................................................................................... 75







6.7 Eigen ontwerp verblijf neusbeer, pekari ................................................................ 78

7 Witlippekari ................................................................................................... 79

7.1 Biofiche ..................................................................................................................... 79

7.1.1 Zintuigen ............................................................................................................ 79

7.1.2 Vocalisatie ......................................................................................................... 79


7.1.4 Markeren ........................................................................................................... 79

7.1.5 Zwemmen .......................................................................................................... 79


7.2 Verblijf ....................................................................................................................... 80

7.2.1 Temperatuur ..................................................................................................... 80

7.2.2 Licht en schaduw .............................................................................................. 80


7.2.4 Buitenperk ......................................................................................................... 80

7.2.5 Binnenverblijf ................................................................................................... 80

7.2.6 Vijver/beek ........................................................................................................ 81

7.2.7 Barrière .............................................................................................................. 81

7.3 Dieet .......................................................................................................................... 82

7.3.1 Eten .................................................................................................................... 82

7.3.2 Drinken .............................................................................................................. 82

7.4 Sociaal ....................................................................................................................... 83

7.4.1 Sociale groepen ................................................................................................. 83

7.4.2 Introductie ......................................................................................................... 83

7.4.3 Mixed-species .................................................................................................... 83


7.5 Reproductie .............................................................................................................. 84

7.5.1 Dracht ................................................................................................................ 84

7.5.2 Geslachtsrijp ...................................................................................................... 84

7.5.3 Oestruscyclus .................................................................................................... 84




7.6 Enrichment ............................................................................................................... 85





7.6.5 Enrichment voorbeeld ...................................................................................... 85

7

7.7 Eigen ontwerp verblijf neusbeer en pekari ........................................................... 86

8 Mara ................................................................................................................ 87

8.1 Biofiche ..................................................................................................................... 87

8.1.1 Zintuigen ............................................................................................................ 87

8.1.2 Vocalisatie ......................................................................................................... 87


8.1.4 Markeren ........................................................................................................... 87

8.1.5 Zwemmen .......................................................................................................... 87


8.2 Verblijf ....................................................................................................................... 88

8.2.1 Temperatuur ..................................................................................................... 88

8.2.2 Licht en schaduw .............................................................................................. 88


8.2.4 Buitenperk ......................................................................................................... 88

8.2.5 Binnenverblijf ................................................................................................... 89

8.2.6 Vijver/beek ........................................................................................................ 89

8.2.7 Barrière .............................................................................................................. 89

8.3 Dieet .......................................................................................................................... 90

8.3.1 Eten .................................................................................................................... 90

8.3.2 Drinken .............................................................................................................. 90

8.4 Sociaal ....................................................................................................................... 91

8.4.1 Sociale groepen ................................................................................................. 91

8.4.2 Introductie ......................................................................................................... 91

8.4.3 Mixed-species .................................................................................................... 91


8.5 Reproductie .............................................................................................................. 92

8.5.1 Dracht ................................................................................................................ 92

8.5.2 Geslachtsrijp ...................................................................................................... 92

8.5.3 Oestruscyclus .................................................................................................... 92




8.6 Enrichment ............................................................................................................... 93





8.6.5 Training ............................................................................................................. 94

8.7 Eigen ontwerp verblijf mara, vicuña ...................................................................... 95

9 Kameelachtigen (Alpaca, Guanaco, Lama en Vicuña).................................. 98

9.1 Biofiche ..................................................................................................................... 98

9.1.1 Zintuigen ............................................................................................................ 98

9.1.2 Vocalisatie ......................................................................................................... 98


9.1.4 Markeren ........................................................................................................... 98

9.1.5 Zwemmen .......................................................................................................... 98


9.2 Verblijf ..................................................................................................................... 100

8

9.2.1 Temperatuur ................................................................................................... 100

9.2.2 Licht en schaduw ............................................................................................ 100

9.2.3 Minimumnormen dierentuinwetgeving ....................................................... 100

9.2.4 Buitenperk ....................................................................................................... 100

9.2.5 Binnenverblijf ................................................................................................. 101

9.2.6 Vijver/beek ...................................................................................................... 101

9.2.7 Barrière ............................................................................................................ 101

9.3 Dieet ........................................................................................................................ 101

9.3.1 Eten .................................................................................................................. 101

9.3.2 Drinken ............................................................................................................ 101

9.4 Sociaal ..................................................................................................................... 104

9.4.1 Sociale groepen ............................................................................................... 104

9.4.2 Introductie ....................................................................................................... 104

9.4.3 Mixed-species .................................................................................................. 104

9.4.4 Abnormaal gedrag .......................................................................................... 105

9.5 Reproductie ............................................................................................................ 106

9.5.1 Dracht .............................................................................................................. 106

9.5.2 Geslachtsrijp .................................................................................................... 106

9.5.3 Oestruscyclus .................................................................................................. 106

9.5.4 Geboorte-interval ........................................................................................... 106

9.5.5 Geboorte en moederlijke zorg ....................................................................... 106

9.5.6 Geboorteomgeving ......................................................................................... 107

9.6 Enrichment ............................................................................................................. 108

9.6.1 Environmental enrichment ............................................................................ 108

9.6.2 Voedselenrichment ......................................................................................... 108

9.6.3 Sociaal enrichment ......................................................................................... 108

9.6.4 Sensorisch enrichment (auditorisch, visueel, olfactorisch, tactiel) ............ 108

9.6.5 Training ........................................................................................................... 108

9.6.6 Enrichment voorbeeld .................................................................................... 109

9.7 Eigen ontwerp verblijf alpaca, lama, guanaco ..................................................... 110

10 Manenwolf .................................................................................................... 112

10.1 Biofiche ................................................................................................................ 112

10.1.1 Zintuigen ...................................................................................................... 112

10.1.2 Vocalisatie .................................................................................................... 112

10.1.3 Thermoregulatie ......................................................................................... 112

10.1.4 Markeren ..................................................................................................... 112

10.1.5 Zwemmen .................................................................................................... 112

10.1.6 Normale dagbudget .................................................................................... 112

10.2 Verblijf ................................................................................................................. 113

10.2.1 Temperatuur ............................................................................................... 113

10.2.2 Licht en schaduw ......................................................................................... 113

10.2.3 Minimumnormen dierentuinwetgeving .................................................... 113

10.2.4 Buitenperk ................................................................................................... 113

10.2.5 Binnenverblijf .............................................................................................. 113

10.2.6 Vijver/beek .................................................................................................. 114

10.2.7 Barrière ........................................................................................................ 114

10.3 Dieet ..................................................................................................................... 115

10.3.1 Eten .............................................................................................................. 115

9

10.3.2 Drinken ........................................................................................................ 115

10.4 Sociaal .................................................................................................................. 116

10.4.1 Sociale groepen ........................................................................................... 116

10.4.2 Introductie ................................................................................................... 116

10.4.3 Mixed-species .............................................................................................. 116

10.4.4 Abnormaal gedrag ....................................................................................... 117

10.5 Reproductie ......................................................................................................... 118

10.5.1 Dracht ........................................................................................................... 118

10.5.2 Geslachtsrijp ................................................................................................ 118

10.5.3 Oestruscyclus .............................................................................................. 118

10.5.4 Geboorte-interval ........................................................................................ 118

10.5.5 Geboorte en moederlijke zorg.................................................................... 118

10.5.6 Geboorteomgeving ...................................................................................... 118

10.6 Enrichment ......................................................................................................... 119

10.6.1 Environmental enrichment ........................................................................ 119

10.6.2 Voedselenrichment ..................................................................................... 119

10.6.3 Novelty enrichment .................................................................................... 119

10.6.4 Sociaal enrichment ...................................................................................... 119

10.6.5 Sensorisch enrichment (auditorisch, visueel, olfactorisch, tactiel) ........ 119

10.6.6 Enrichment voorbeeld ................................................................................ 120

10.7 Eigen ontwerp verblijf manenwolf ................................................................... 121

11 Andere factoren ............................................................................................ 123

11.1 Arbeidsgemak verzorger ................................................................................... 123

11.2 Ventilatie ............................................................................................................. 123

11.3 Economisch aspect ............................................................................................. 123

11.3.1 Gracht/vijver ............................................................................................... 123

11.3.2 Binnenverblijf .............................................................................................. 123

11.3.3 Verwarming ................................................................................................. 124

12 Lijst van figuren ........................................................................................... 125

13 Bronnenlijst.................................................................................................. 129

Boeken ............................................................................................................................... 129

Elektronische artikels ....................................................................................................... 129

Internet .............................................................................................................................. 138

14 Bijlagen ......................................................................................................... 140

14.1 Huisvesting tapir andere dierentuinen ............................................................ 141

14.2 Huisvesting reuzenmiereneter andere zoo ...................................................... 144

14.3 Huisvesting neusbeer andere dierentuinen ..................................................... 145

14.4 Huisvesting pekari andere dierentuinen .......................................................... 147

14.5 Huisvesting mara andere dierentuinen ............................................................ 148

14.6 Huisvesting alpaca andere dierentuinen .......................................................... 149

14.7 Huisvesting lama ................................................................................................ 150

14.8 Huisvesting guanaco andere dierentuinen ...................................................... 151

14.9 Huisvesting vicuña andere dierentuinen ......................................................... 152

14.10 Manenwolf .......................................................................................................... 153

14.11 Algemene enrichmentvoorbeelden .................................................................. 154

10

1 WAT MAAKT DIERENTUINEN AANTREKKELIJK?

1.1 12 REGELS VOOR AANTREKKELIJKE DIERENVERBLIJVEN

Derde generatieverblijven die dieren tonen in een natuurlijke setting van een simulatie van de habitat met natuurlijke vegetatie zijn enorm populair. Deze zijn voor de zoo zelf moeilijker te creëren en te behouden, maar geven een enorme meerwaarde voor het publiek (Clark Ridgeway et al, 2005).

1.1.1 (Ruimtelijke) nabijheid mogelijk maken

Hoe dichter een dier zich bij de bezoeker bevindt, hoe groter de aantrekkelijkheid (de combinatie van “attraction power” (aandacht trekken) en “holding power” (aandacht vasthouden)). Bij elk verblijf zouden er daarom zoveel mogelijk, alleszins minstens één, gelegenheden moeten zijn om zo dicht mogelijk bij het dier te komen. Het personeel moet ervoor zorgen dat de dieren ook graag op die plek komen (enrichment op die plaats voorzien, slaapplaats…) (Salzert, 2010).

Afwisseling is belangrijk: als “afstand” (bv. een brede watergracht of groenstrook) een noodzaak is, moet men dit liefst op een andere plek aan hetzelfde dierenverblijf compenseren met “nabijheid” (bv. glaspartij) (Salzert, 2010).

1.1.2 Voelbare nabijheid overbrengen (het immersieprincipe)

Begrenzingen moeten zo onopvallend mogelijk vormgegeven worden om het gevoel van afscheiding tussen dier en mens te beperken (Salzert, 2010).

Het (landschaps- of biotoop)immersieprincipe houdt in, dat de verblijfplaatsen van de dieren en van de bezoekers optisch een eenheid vormen, dat ze schijnbaar onderdeel zijn van eenzelfde leefgebied en van eenzelfde landschap:

immersie maakt afstand minder voelbaar: vogels in een grote doorwandelvolière zitten

misschien verder af van de bezoeker dan in een reeks individuele volières, maar toch

zullen veel bezoekers een groter gevoel van nabijheid hebben, omdat er geen fysische

begrenzing is tussen hen en de dieren;

hoe opvallender de begrenzing (een massieve haag, zware tralies…) hoe meer dit door de

bezoeker als “afstand” wordt gepercipieerd. Dit geldt ook voor de “omkaderende

infrastructuur” (bv. betonnen zuilen of wanden);

landschappelijke elementen (rotsen, beplanting, waterpartijen) laten doorlopen vanuit

een dierenverblijf in de publieksruimte, bevordert de immersie zelfs zonder dat de

bezoeker zelf in het dierenverblijf kan komen (Salzert, 2010).

11

1.1.3 Zichtbaarheid waarborgen – zichtbeperkingen vermijden

Een zoo bezoek je voor de dieren. Je moet die dieren dan ook daadwerkelijk kunnen zien. En je moet ze niet alleen kunnen zien, maar ook goed kunnen zien. Indien mogelijk zijn er dan ook geen plekken in het dierenverblijf, waar je maar slecht of helemaal niet kan inkijken. Dit kan een nadeel zijn voor het welzijn van de dieren. Het is ook in tegenstrijd met de criteria 5, 7 en 9, al komen de criteria 8, 10 en vooral 11 hieraan tegemoet.

Ideaal voor een goede zichtbaarheid zijn langgerekte dierenverblijven die vanuit de

breedte inkijkbaar zijn

Zit het licht goed? Klopt het belichtingsevenwicht (verhouding licht/donker)? Wordt

tegenlicht vermeden? Het plannen van een dierenverblijf zou steeds moeten beginnen

met het bepalen van de oriëntatie t.o.v. de lichtinval op diverse momenten van de dag

(idealiter heeft de bezoeker zo veel mogelijk de (namiddag)zon in de rug).

Weerspiegeling voorkomen bij glasoppervlakken.

Een te weelderige beplanting stoort soms het zicht van de bezoekers maar kan ook voor

de dieren problemen opleveren (Salzert, 2010).

1.1.4 Esthetische verblijven tonen

Zoals de hele zoo moet ook elk dierenverblijf - zelfs zonder dieren - een “verheffende” aanblik bieden:

de “verpakking”, d.w.z. de vormgeving van het verblijf en van de onmiddellijke omgeving

heeft een duurzame invloed op de beleving van de bezoeker en op de intensiteit van zijn

belangstelling voor de “inhoud”, de dieren;

de ideale begrenzing wordt niet opgemerkt, maar zelfs het kleinste stukje slecht

onderhouden hekwerk kan de beleving helemaal verstoren;

onregelmatigheid van structuren (bv. hekwerk) komt natuurlijker over dan repetitieve

vormen (Salzert, 2010).

1.1.5 Natuurlijk of naturalistisch (= met-de-natuur-vergelijkbaar) vormgeven

Zoobezoekers blijven langer stilstaan bij natuurlijke of naturalistische verblijven, en zijn intensiever bij de dieren betrokken dan het geval is bij conventionele dierenverblijven (Salzert, 2010).

Salzert (2010) ziet minstens 6 redenen om te kiezen voor naturalistische dierenverblijven:

aantrekkingskracht: de ontmoeting met een dier in de natuur is bijna altijd meer

indrukwekkend dan in de situatie van een conventioneel dierenverblijf. In de meeste

gevallen bereikt men dan ook de grootste “kijkwaarde”, wanneer men een dier in een zo

authentiek mogelijke, minstens qua aanblik natuurlijk ogende omgeving presenteert;

educatie: een verblijf dat in de buurt komt van een natuurlijk biotoop, verduidelijkt het

best de aanpassingen van een diersoort aan zijn leefomgeving;

natuurbeschermingseducatie: mensen winnen voor de natuur, doe je het best met de

natuur zélf, of toch minstens met een natuurbeeld dat zou nauw mogelijk met de natuur

overeenkomt. Op die manier kan je ook nog het makkelijkst duidelijk maken, dat het

12

overleven van diersoorten afhankelijk is van het voortbestaan van hun natuurlijke

biotopen. In veel natuurlijk aangelegde dierenverblijven komen ook wilde planten en

dieren (vogels, vlinders…) aan hun trekken;

tijdloosheid: de natuur blijft een constante waarde en geraakt nooit uit de mode.

Hierdoor blijven naturalistische dierenverblijven meegaan met de tijd;

gedragsverrijking (behavioral enrichment): de “zachte” architectuur van naturalistische

verblijven biedt de dieren een veelvoud aan mogelijke bezigheden. Soms vinden dieren

hierbij zelfs een bevrediging van noden die ons als “houder” nog niet eens bekend waren;

economisch: voor buitenverblijven geldt dat een naturalistische inrichting in zeer veel

(maar niet in alle) gevallen slechts een extensieve verzorging en onderhoud vergt, dus

minder onderhoudsintensief is, en bijgevolg goedkoper is dan een conventioneel,

regelmatig intensief te verzorgen verblijf (Salzert, 2010).

Salzert (2010) maakt ook enkele bedenkingen over “culturele resonantie” met als titel: “realistisch maar niet naturalistisch”. Het integreren van culturele elementen of motieven uit het leefgebied van de dieren (bv. tempels, ruïnes, bouwstijlen maar ook een rattenriool of een safari-jeep e.d.) kan helpen om de menselijke invloed op de betrokken dieren over te brengen bij de bezoeker. Het gaat hierbij weliswaar, meestal, niet om een natuurlijke inrichting, maar het toont wel aan dat niet enkel natuurlijke elementen kunnen bijdragen tot een indrukwekkende vormgeving (Schram, 2011).

1.1.6 “Ruimtelijke grootsheid” oproepen

Een verblijf moet “groots” lijken, om als aantrekkelijk bevonden te worden:

“geleend landschap” het schijnbaar oneindig doen lijken van een landschappelijk

element, zoals een grasveld, bos, vijver, door het laten “verdwijnen” van een afscheiding

(gracht, afsluiting, oever…) door middel van optische “illusies” (niveauverschil,

beplanting…). Het landschap loopt schijnbaar op een natuurlijke manier door en de

toeschouwer percipieert de begrenzing ervan niet als dusdanig – soms is het helemaal

niet duidelijk of een achterliggend gebied ook bij het verblijf hoort of niet;

dierenverblijven die naar boven klimmen, lijken groter. Verblijven die naar beneden

afhellen, lijken kleiner (Salzert, 2010).

1.1.7 Een veelvoud aan inkijkjes aanbieden

Door inkijkjes van op diverse plekken en van af verschillende niveaus, maar ook door het observeren via een verscheidenheid aan afsluitingen (gracht/niveauverschil, draad/hekwerk,

glas…), kunnen we in feite hetzelfde verblijf meerdere keren “verkopen” (Salzert, 2010).

De bezoeker wordt door dit aanbod gestimuleerd en kan als het ware een kleine ontdekkingstocht langsheen één en hetzelfde verblijf maken:

“split level view”: eenzelfde verblijf (en eenzelfde diersoort) laten zien vanop

verschillende niveaus (ook bv. op het droge/onder water enz.);

belang van geluid en geur (bv. metaalrooster als afwisseling tussen de glaspartijen)

(Salzert, 2010).

13

1.1.8 Aandacht hebben voor de dier-mens-positie

“Rugdekking is ook niet alles”: een dier is het meest indrukwekkend als je het ongeveer op ooghoogte te zien krijgt. Daarbij vergeleken stelt van bovenaf neerkijken op (de rug van) een dier (bv. in een leeuwenkuil) maar weinig voor: de enige of de belangrijkste inkijk in een verblijf mag daarom nooit enkel van bovenaf zijn:

een kleiner dier wordt idealiter altijd op ooghoogte getoond;

maar zelfs van grotere dieren krijg je een ander beeld, naarmate je ze van dichtbij en “op

gelijke voet” kan observeren (bv. olifanten) (Salzert, 2010).

1.1.9 Afleidingen vermijden (het vermijden van concurrerende prikkels)

Het aantal en de intensiteit van concurrerende prikkels heeft een aanzienlijke invloed op de intensiteit van de visuele beleving, voor de aandacht van de bezoeker en voor de indruk die het verblijf bij de toeschouwer nalaat:

het vermijden van “cross viewing” (andere bezoekers, verzorgers, gebouwen,

infrastructuren, de buitenwereld (huizen, verkeer) die “door het beeld komen”…);

“prentenboekprincipe”: het vermijden van concurrentie tussen attractiepunten. (Salzert

vergelijkt het verloop van een dierentuinbezoek met het doorbladeren van een

prentenboek, waarbij per twee pagina’s slechts één tekening alle aandacht opeist – er

zijn geen andere beelden die om aandacht schreeuwen.

In een dierentuincontext betekent dit (waar mogelijk) het niet zonder meer tegenover

elkaar (langs beide kanten van een bezoekerspad) situeren van twee aantrekkingspolen

– dit geldt niet alleen voor dierenverblijven maar zeker ook voor andere “attracties”

zoals een winkel, picknickplaats, speeltuin…) (Salzert, 2010).

1.1.10 De observatieplaats van de bezoeker uitnodigend maken

De plaats van waaruit men de dieren bekijkt, moet een plek zijn waar men zich goed voelt en waar men graag verblijft:

kale, oningerichte observatieplekken zijn niet uitnodigend;

belang van fysieke toegankelijkheid voor zoveel mogelijk bezoekers (maar soms niet elke

plek voor elke bezoeker (avonturenroute…)) (Salzert, 2010).

1.1.11 Aandacht sturen

Een dierenverblijf mag niet weggestopt worden, de bezoeker moet erheen gelokt worden, moet verleid worden om het te ontdekken.

“zone-thematiserende” bebording (exhibit branding);

al vanop een afstand te zien: bij heel wat verblijven kan het mogelijk zijn om de bezoeker

al vanop een afstand een inkijkje te gunnen, dit creëert verwachtingen en verhoogt de

kans dat het verblijf aandacht zal krijgen als de bezoeker de plek bereikt heeft.

Transparante begrenzingen (gracht, glas, hekwerk…) scoren hierbij natuurlijk hoger dan

muren of rotsen rond een droge gracht;

Salzert (2010) wijst ook op het belang van de routing en van de paden- of

wegenstructuur. Rechttoe, rechtaan wandelpaden stimuleren de bezoeker om “door te

14

wandelen” tot men ergens komt wat visueel als een rust- of eindpunt gepercipieerd

wordt, kronkelpaadjes, zijweggetjes e.d. nodigen daarentegen eerder uit tot verpozen.

(Maar kronkels moeten “zinvol” zijn, ergens naartoe leiden, of ergens omheen (een boom

of groenpartij) of de bezoeker gaat de “weg afsnijden”…) (Salzert, 2010).

1.1.12 “Infotainment” niet vergeten (informatie en educatie)

“Het oog ziet enkel, wat het hoofd weet. Nieuwe kennis verwerf je nog het makkelijkst, als leren

leuk wordt” (Salzert, 2010).

Educatoren moeten betrokken worden bij de planning van nieuwe dierenverblijven. Het is belangrijk dat een zoo niet enkel bordjes plaatst, maar de mensen ook actief betrekt, bv. rondleidingen, voederdemonstraties… (Salzert, 2010).

1.2 MASTERPLAN VERBLIJF

Vroeger bouwden dierentuinen dierenverblijven. Tegenwoordig maken ze belevingen, ecodisplays of themagebieden. Om de educatieve missie serieus te nemen, moeten de dieren in een verhaal geplaatst worden, in een context. Het verblijf is dan nog maar een deel van een attractief en zeer complex geheel. Het hele concept, ontwerp en bouw vraagt inbreng van vele deskundigen (Van Vliet, 2011).

Zaken waarmee men rekening moet houden bij het ontwerp van een masterplan:

grootte en vorm verblijf;

microklimaat;

zon;

water;

planten;

buren + interacties.

Vegetatie is nodig voor verscheidene doeleinden:

schaduw (stijging activiteit);

schuilplaats;

ruimte door visuele barrières;

gebruik: klimmen, schuren, markeren, krabben;

contact met planten bevordert natuurlijk gedrag.1

1 http://www.zoolex.org/publication/fiby/vienna07/icee.html

Figuur 1: Masterplan zoo

15

2 ALGEMENE INFORMATIE

2.1 12 VRIJHEDEN

Een goede basisverzorging voor een dier moet voldoen aan 12 voorwaarden. Dit zijn de minimumeisen waaraan huisvesting en verzorging zouden moeten voldoen:

dieren mogen geen aanhoudende honger lijden;

ze mogen geen aanhoudende dorst hebben;

ze moeten beschikken over een comfortabel rustplaats;

ze moeten beschikken over een goede thermische omgeving;

ze moeten zich vrij kunnen bewegen;

ze mogen geen verwondingen hebben;

ze mogen niet ziek zijn;

ze mogen geen pijn hebben die veroorzaakt wordt door ongepast management;

ze moeten hun eigen sociaal gedrag kunnen uitdrukken;

ze moeten hun eigen andere natuurlijke gedragingen kunnen stellen;

een goede mens-dier relatie is bevorderlijk voor hun welzijn;

ze mogen geen negatieve gevoelens ondervinden zoals frustratie, angst, apathie… (Bolhuis et al., 2008).

2.2 HUISVESTING

Het is belangrijk dat de huisvesting tegemoet komt aan het natuurlijk gedrag van het dier. Het dier moet zijn natuurlijke gedragingen kunnen stellen om stereotiep gedrag te vermijden of te temperen (Young, 2003).

Natuurlijke substraten zijn aangewezen. Dit is niet alleen het beste voor het dier, maar ook voor de bezoeker is dit interessant. Een natuurlijk verblijf is een vorm van educatie. Het is beter om substraten te combineren. Wanneer een dier in het wild in zijn habitat gebruik maakt van graslanden, moerasgebied, bos en aardevlakten, is het beter deze te combineren in zijn verblijf dan er één uit te kiezen. Men moet zeker al kiezen voor dat type substraat waar het dier foerageert en een type waar het dier slaapt (Miljutan, 2009).

Het materiaal mag niet allemaal gelijktijdig schoongemaakt worden, aangezien dieren markeren. Enkel uitwerpselen en etensresten moeten dagelijks verwijderd worden. Al het materiaal in het verblijf (zowel binnen- en buiten) moet op geregeld tijdstip (minstens twee x/jaar) veranderd/vernieuwd worden. Dit mag niet allemaal ineens gebeuren, omdat dit te bruusk is, waardoor de dieren zich onveilig kunnen voelen. Dit kan gaan om een eenvoudige verplaatsing van een bestaand element of de inbreng van een nieuw. Minstens één nest- , slaap- , schuilplaats moet blijven op de oorspronkelijke plaats. De dieren moeten ook minstens één plaats hebben waar ze zich echt volledig kunnen afzonderen van ongewoon geluid, licht… en waar ze zich echt volledig veilig kunnen voelen (Association of zoos & aquariums, 2010).

16

2.3 DIEET

Het dieet moet tegemoet komen aan het dier zijn natuurlijke voedselnoden, de manier waarop hij zijn eten vindt en het moet zijn natuurlijk gedrag stimuleren. Wanneer het dier in het wild veel tijd besteed aan het zoeken van zijn eten, moet men daar in gevangenschap op inspelen. Op die manier verveelt het dier zich minder en zal het minder abnormaal gedrag vertonen. Voedselenrichment is daarom ontzettend belangrijk (Miljutin, 2009).

2.4 SOCIAAL

2.4.1 Introductie

Aangezien een introductie altijd een potentieel gevaar inhoudt, moet dit rustig gebeuren. Het eerste contact moet plaatsvinden via geuren, zicht en aanraking door traliedeuren. Een goed hulpmiddel bij een introductie is het gebruik van een olfactorisch hulpmiddel, bv. enkele druppeltjes vanilleolie. Dit leidt de aandacht af, waardoor de dieren minder agressief gedrag gaan vertonen. Het leidt niet altijd tot onverdeeld succes, maar heeft toch al zijn nut bewezen (Association of zoos & aquariums, 2010).

Er moet voldoende plaats zijn, er moeten vluchtmogelijkheden zijn, het personeel moet waakzaam zijn en observeren… Een introductie moet gebeuren op het tempo van het dier, niet op een schema van het personeel. Het is ook belangrijk dat het personeel de dieren altijd een stapje voor is. Ze moeten alle mogelijke scenario’s bedenken en daarop voorbereid zijn (Association of zoos & aquariums, 2010).

Het is beter om dieren aan elkaar te introduceren, wanneer ze beiden het verblijf nog niet kennen. Kan dit niet, dan moet men het dier dat al vertrouwd is met de omgeving, er eerst uithalen, zodat het nieuwe dier zich de omgeving eigen kan maken. Pas wanneer het dier vertrouwd is met zijn omgeving, kan hij kennis maken met de andere dieren (Probst & Matschei, 2008).

Het is ook belangrijk dat men de lijfelijke introductie laat plaatsvinden voor openingsuren. Op die manier hebben de dieren al geen stress van het bezoekereffect (Moretti, 2008).

2.4.2 Mixed-species exhibits

Interactie tussen verschillende diersoorten is normaal in het wild, dit kan gaan van tijdelijke ontmoetingen tot permanente verbanden. De belangrijkste voordelen voor dit samenwonen in het wild zijn:

kleinere pakkans door predator:

o dilution effect: hoe meer dieren samen zijn, hoe kleiner de kans bestaat dat net dat ene individu eruit wordt gehaald;

o detection effect: omdat er meer dieren samen zijn is de kans groter dat een predator wordt opgemerkt;

o confusion effect: één bepaalde prooi uitkiezen en aanvallen is moeilijker voor de predator;

verhoogd voedselsucces (Probst & Matschei , 2008).

In dierentuinen huisvest men steeds meer en meer verschillende diersoorten in een mixed-species exhibit. Hoewel deze soorten in het wild soms dezelfde habitat delen, is dit lang niet zo intensief als in een zooverblijf (Probst & Matschei , 2008).

17

De voordelen zijn uiteraard anders dan die in het wild:

ethologisch (gedragsmatig) voordeel;

o een ideaal verblijf voorziet een bron van enrichment voor alle gehuisveste dieren (Dorman & Bourne, 2010);

o verhoogt sociale complexiteit waardoor het een belangrijke vorm is van sociaal/gedragsmatig enrichment;

o grotere verblijven (Hammer, 2002);

educatief voordeel;

o wanneer men grond- en boomdieren samen huisvest, is het hele verblijf bezet. Men heeft overal iets om naar te kijken;

o de huisvesting van dagen nachtdieren zorgt ervoor dat er altijd beweging in het verblijf is (Hammer, 2002);

management voordeel;

o minder interessante dieren huisvesten bij interessante dieren. Hierdoor kijken ze automatisch naar een dier dat voorheen hun aandacht minder of niet trok en kan dit dier nu ook interesse wekken. Dit is ook economisch voordeliger (Probst & Matschei , 2008).

Er zijn echter ook een aantal nadelen aan verbonden:

ethologisch (gedragsmatig) nadeel;

o dominantieconflicten;

o jongen van een andere soort die gedood worden;

o men moet vooral opletten met het samen plaatsen van predatoren met potentiële prooien (Dorman & Bourne, 2010);

diergeneeskundig nadeel;

o kan leiden tot hoger stressniveau, waardoor er gezondheidsproblemen kunnen optreden (zelfmutilatie, maagzweren…);

o overdraagbare bacteriën/virussen/parasieten/schimmels… (Dorman & , Bourne 2010).

Een mixed-species exhibit stelt een aantal aandachtspunten:

de grootte en het ontwerp van het verblijf. Hoe groter het verblijf, hoe beter. In een groter verblijf met voldoende schuilplaatsen en barrières treden er veel minder problemen op (Dorman & Bourne, 2010);

correct voederen (Men moet voldoende voer en voederplaatsen voorzien. Ieder dier moet aan zijn eten kunnen zonder daarbij gestoord te worden door andere dieren). Het is beter om dieren samen te plaatsen die een ander soort voer eten. Op die manier ontstaat er geen competitie;

het is niet automatisch zo dat een combinatie van dieren altijd werkt. Het is niet zo omdat het in één zoo (met andere individuen) lukt, dat het overal lukt. Elk dier is verschillend en reageert anders. Men moet de dieren goed observeren en op de correcte manier introduceren: op het tempo van het dier;

18

men moet signalen van ziekte extra goed opvolgen. Wanneer een dier er ziek uitziet moet het uit de groep gehaald worden en in quarantaine geplaatst worden. Het kan nu meer dieren besmetten dan in een soortspecifiek verblijf (Moretti, 2008).

dieren die op een ander tijdstip actief zijn, zorgen ervoor dat er voor de bezoeker altijd iets te zien is. Ze gaan elkaar ook meer uit de weg, waardoor er een kleinere kans op conflicten bestaat (Probst & Matschei, 2008).

Reproductie is een zeer groot aandachtspunt. Mag men de dieren laten voortplanten in een mixed-species exhibit? Men moet namelijk met verschillende zaken rekening houden:

wanneer vrouwtjes in oestrus komen, worden de mannetjes territoriaal en beschermend, wat problematisch kan zijn voor de andere soorten in het verblijf;

er kan agressie ontstaan wanneer moeder haar jongen verdedigt;

de jongen kunnen lastiggevallen/gedood worden door andere soorten(Probst & Matschei, 2008).

Een oplossing kan zijn om het vrouwtje in oestrus af te zonderen met haar mannelijke soortgenoot, of moeder met jong af te zonderen. Daarna moet men natuurlijk zorgvuldig tewerk gaan om moeder te herintroduceren en het jong te introduceren. Men moet wachten op het juiste moment en met de nodige zorg tewerk gaan. Een andere oplossing is de dieren in het gemengde verblijf niet te laten voortplanten. Men houdt dan dieren apart die wel mogen voortplanten (Probst & Matschei, 2008).

Een rotatie mixed-species exhibit kan een sterke enrichmentfunctie hebben met als voordeel dat er geen fysiek contact is tussen de diersoorten, maar dat wil niet zeggen dat er geen gezondheidsrisico aan verbonden is (parasieten, bacteriën, virussen, schimmels). Men moet ook opletten dat de dieren niet te veel stress ondervinden van deze rotaties (Probst & Matschei, 2008).

Een mixed-species exhibit kan een groot succes zijn, mits men rekening houdt met het exhibit-ontwerp, de gekozen soorten, demografie en de individuele karakters van de diersoorten (Dorman & Bourne, 2010).

Combinatievoorstellen “Zuid-Amerikaanse pampa”:

tapir + reuzenmiereneter + capibara & manenwolf in rotatie-exhibit;

neusbeer + pekari;

alpaca + guanaco + lama;

vicuña + mara. (Hammer, 2002).

19

2.4.3 Mixed-species rotation (immersion) exhibits

Immersion exhibits geven een uitdaging aan de dierentuinen: de natuurlijke habitat van het dier moet zo correct mogelijk nagebootst worden. Toch worden deze natuurgetrouwe exhibits ook al vrij snel gehabitueerd en geven ze nog steeds niet voldoende bezigheid aan de dieren. Hierdoor verlaagt de activiteit van de dieren, waardoor er minder interesse van het publiek ontstaat. Rotatie tussen verblijven zorgt voor een stijging in het activiteitenbudget, wat de publiekelijke interesse doet stijgen. Een rotatie exhibit integreert de volledige husbandry, het ontwerp van het verblijf, gedragsmanagement en gedragsenrichment in het voordeel van de dieren, het personeel en de bezoeker. Dierenrotatie is een geïntegreerde managementstrategie die dieren toelaat te roteren tussen twee of meer exhibits met als doel een stijging in beschikbare ruimte en gedragsmogelijkheden. Door de stijging in activiteit en natuurlijk gedrag zal de bezoeker meer interesse tonen in de dieren en zal hij zijn bezoek als waardevoller ervaren (Coe, 1995). Men kan het zien als een “time-sharing”. De procedures in verband met ziekten zijn dezelfde als die in gewone mixed-species exhibit. Men moet waakzaam zijn en bij twijfel de dieren apart houden van de rest. Dieren gebruiken verschillende gebieden van hun habitat op verschillende momenten en voor verschillende doeleinden. Een voorbeeld: een dier kan ’s morgens op een bepaalde plaats eten zoeken, zich in een ander gebied ontlasten en in nog een ander gebied slapen. Deze mozaïekgebieden kennen een overlap met andere soorten en soms met soortgenoten. (Coe, 2004).

a Is het nodig?

Dieren habitueren gradueel aan om het even welk complex natuurlijk verblijf. Aangezien ze voor enrichment moeten rekenen op het personeel, spenderen ze vele uren inactief. Bezoekers klagen vaak over dieren die er maar bijliggen. Stilaan introduceren meer en meer dierentuinen enrichmentprogramma’s waar er aandacht is voor het natuurlijk gedrag van het dier. Dierenrotatie en gedragsenrichment zouden niet als alternatieve strategieën moeten gezien worden, maar als complementair in activiteitenmanagement (Coe, 2004).

b Impact op bezoeker

Bezoekers worden aangemoedigd omdat ze niet zeker zijn welk dier ze te zien gaan krijgen. Men moet wel bij elk verblijf de informatiebordjes van al de mogelijke dieren plaatsen. Niet weten welk dier men nu gaat zien, bevordert de verwachting en is spannend (Coe, 2004).

c Modern management maakt rotatie mogelijk

Wanneer men de dieren operant conditioneert door het gebruik van een clicker of een andere positieve bekrachtiger, maakt het personeel het zichzelf veel eenvoudige om te werken (Coe, 1995). Een rotatie exhibit werkt met meer deuren en poorten dan een gewoon verblijf. Na een tijdje weten de dieren natuurlijk al dat er iets leuks volgt en gaan ze zelf ook aangemoedigd zijn om naar het andere verblijf te gaan, omdat daar weer nieuwe zaken te onderzoeken zijn (Coe, 2004).

20

d Impact op personeel

Rotatieverblijven vragen meer en beter getraind personeel om op optimaal niveau te werken. Het personeel moet de dieren positief kunnen bekrachtigen, ze moeten signalen van ziekte opmerken, ze moeten bekend zijn met het natuurlijk gedrag van de dieren, creatief zijn in de uitwerking van enrichment…(Coe, 2004).

e Kosten

Wanneer men dieren roteert, moet men rekening houden met het meest veeleisende dier dat men zal huisvesten. Is er een soort bij die bv. graaft, dan moet men nu in alle rotatieverblijven voorzien dat ze niet kunnen ontsnappen via tunnels, is er een soort bij die goed kan springen en op die manier zou kunnen ontsnappen, dan moet men daar ook in elk verblijf op voorbereid zijn en ontsnappen onmogelijk maken. De extra poorten, sluizen en deuren zijn een meerkost, de aanpassing aan de meest veeleisende soort is een meerkost, er is extra personeel nodig… Als deze verblijven duurder zijn en beter/meer personeel vragen, waarom worden ze dan aanbevolen? Met dit type verblijven maakt men de dieren gelukkig, ze gaan meer natuurlijk gedrag tonen wat de bezoeker natuurlijk niet ontgaat. Wanneer de bezoeker tevreden is, zal hij meer langskomen waardoor men een grotere omzet behaalt. Dit helpt de kosten te drukken voor het verblijf (Coe, 2004).

f Types

Traditioneel één soort, twee gebieden o De meeste dierentuindieren roteren tussen een dagen een nachtverblijf.

Één soort, twee of meer gebieden o Dit ziet men wanneer men dieren van één soort, bv. gorilla’s, verschillende

gebieden geeft (bv. een aantal binnen- en buitenverblijven). Wanneer de dieren buiten spelen, kan men binnen enrichment voorzien, schoonmaken… en omgekeerd.

o Men kan dieren ook laten roteren tussen hun dagen nachtverblijf en een extra off-exhibit. Op die manier hebben ze drie gebieden om te onderzoeken.

Concurrerende soorten, twee gebieden o Dit is het typische mixed-species exhibit. De dieren zitten overdag samen en

worden ’s nachts gescheiden gehuisvest. Concurrerende soorten, meerdere gebieden

o Dezelfde mixed-species groep kan hier door verschillende exhibits roteren. Combinatie één soort en verschillende soorten rotatie

o Een mixed-species groep mara/guanaco kan bv. af en toe de witlippekari op bezoek hebben in zijn verblijf.

Opeenvolgende mixed-species, meerdere gebieden o Men kan een groep tapir/reuzenmiereneter dezelfde gebieden laten verkennen

als die van de groep vicuña /mara en omgekeerd (Coe, 2004).

g Voordelen

Voordelen voor de dieren o De grootste problemen die dierentuindieren ondervinden zijn verveling en het

gebrek aan beweging. Rotatie op regelmatige basis verhoogt de activiteit van de dieren. Ze gaan meer onderzoeksgedrag stellen en zullen zich dus minder vervelen.

o Dieren die actief gestimuleerd worden, hebben minder stress, waardoor ze minder snel ziek worden.

21

Voordelen voor de bezoeker o Een zoobezoek gaat een meer natuurlijke indruk maken op de bezoeker. Men gaan

moeten zoeken naar het dier, niet wetende welke dieren er zullen zijn. Men gaat actievere dieren zien en meer natuurlijk gedrag kunnen waarnemen.

Voordelen voor verblijf o Dieren die getraind zijn op één gebied (bv. in het roteren van één verblijf naar een

ander) zijn meestal ook beter getraind op ander vlak. Die breken bv. natuurlijke beplanting niet meer af uit verveling, waardoor de verblijven er langer mooi uitzien (Coe, 2004).

h Nadelen

Hoe complexer het systeem, hoe meer er kan misgaan. In traditionele exhibits is er slechts een minimum aan training van het dier nodig. In complexe rotatiesystemen moet dit meer doorgedreven worden: men heeft meer en beter getraind personeel nodig; het verblijf zal meer kosten omdat het nu op verschillende plaatsen moet voldoen aan de

meest veeleisende soort; men moet opletten met ziekteoverdracht en verwondingen. Maar dit is ook zo bij gewone

mixed-species exhibits (Laula, 1995).

2.5 MATEN VOOR DIERENWELZIJN

2.5.1 Fysiologie

Stressmetingen zijn ontzettend belangrijk voor het kwantificeren van dierenwelzijn. Een aantal factoren waar dieren in gevangenschap gevoelig aan zijn:

artificieel licht;

ongewone geluiden;

bezoekersstroom;

verkeerde inkijk van bezoekers;

substraten;

oncomfortabele temperaturen;

onnatuurlijke voedermomenten;

te weinig plaats;

verkeerde sociale groep;

het niet kunnen stellen van natuurlijk gedrag (Morgan & Cromborg, 2007).

2.5.2 “Fitness”

Reproductieve fitness of voortplanting wordt aanzien als een welzijnsmaat. Wanneer dieren gestresseerd zijn, gaan ze vaak niet meer investeren in reproductie, enkel nog in zelfbehoud uit overlevingsdrang (Vervaecke, 2010).

De huisvesting van de dieren kan een invloed hebben op hun fitness, bv. bij de manenwolf waar ik later op terug kom, kan de aanwezigheid van jongen ervoor zorgen dat er niet gepaard wordt.

Carlstead et al. (1999) onderzocht een aantal kenmerken van dierentuindieren op de samenhang met overleving en reproductief succes. Hij concludeerde dat er een positieve samenhang is tussen het kweeksucces en de grootte van het verblijf.

22

2.5.3 Stereotiep gedrag

Stereotypieën zijn repetitieve gedragingen die altijd op dezelfde manier gebeuren en schijnbaar geen functie hebben. Hun definitie berust op drie kenmerken:

de beweging moet morfologisch identiek zijn. Elke uitvoering van het gedrag lijkt op de vorige uitvoering;

de beweging moet regelmatig herhaald worden. Hetzelfde gedrag wordt op regelmatige basis herhaald;

het gedrag heeft geen duidelijke functie, het is schijnbaar nutteloos, doelloos of afwijkend (Odberg, 1987).

Een dierentuin moet alles in het werk stellen opdat het dier geen stereotypie kan ontwikkelen. Het kan wel zijn dat een dierentuin een nieuw dier van een andere zoo huisvest, waarbij de stereotypie zich vroeger al heeft ontwikkeld. Dit stereotiep gedrag gaat men nooit meer helemaal kunnen uitschakelen. Stereotiep gedrag wijst niet altijd op een huidige storing in het welzijn van dieren. Het wijst erop dat een dier ooit in een stresssituatie heeft gezeten waardoor het dit gedrag heeft ontwikkeld. Bij sommige stereotypieën wordt een gewoonte gevormd en deze blijft bestaan ook als de stressfactor weg is, dit noemt men “emancipatie” (Mason et al., 2007).

Dieren in gevangenschap vertonen doorgaans stereotypieën omwille van volgende redenen:

interne/externe gevangenschapsstimuli – frustratie-geïnduceerd;

langdurige stress – malfunctie-geïnduceerd;

vroegere omgeving – malfunctie-geïnduceerd (Mason et al., 2007).

a Orale stereotypieën bij ungulaten

Mason et al., (2006) beschrijven hoe de meest voorkomende stereotypieën bij ungulaten te maken hebben met orale stereotypieën.

Ungulaten zijn herbivoren en er is bewijs dat hun orale stereotypieën voortkomen uit hun natuurlijk foerageergedrag.

Er zijn drie hypothesen die dit verklaren:

hun dieet in gevangenschap veroorzaakt geen verzadiging. Hun gedrag zou dan voortkomen uit de aangeboren drang om meer voedsel te vinden of uit aangeleerd gedrag om een tekort aan te vullen;

hun dieet vraagt te weinig tijd waardoor ze met een onvervulde motivatie tot foerageergedrag blijven zitten. In het wild spenderen ze uren aan zoeken naar voedsel en grazen, terwijl het hen in gevangenschap op een schoteltje wordt aangeboden, vaak nog in de vorm van pellets;

hun stereotiep gedrag wordt geïnduceerd door het effect van het artificieel dieet op hun maagdarmstelsel. Laagvezelig, energierijk voedsel veroorzaakt gastrointestinale dysfunctie bij ungulaten, bv. maagzweren of acidosis. Abnormaal kauwgedrag kan hier een respons op zijn en heeft als voordeel dat dit gedrag speeksel opwekt, wat de zuurte corrigeert (Mason & Rushen, 2006).

23

b Locomotorische stereotypieën bij carnivoren

Carnivoren tonen vooral locomotische stereotypieën.

De motivationele basis hiervoor ligt bij:

ontsnappingsmotivatie;

drang om te jagen.

Een verklarende factor zou kunnen zijn: de grootte van hun home-range.

De stereotypieën kunnen uiting zijn van gefrustreerde ontsnappingsmotivatie, om te gaan foerageren, een partner te zoeken en dergelijke (Clubb & Mason, 2007).

c Stereotiep gedrag aanpakken

De dieren vroeg blootstellen aan omgevingsverrijking kan hen later beschermen tegen de ontwikkeling van stereotiep gedrag (zelfs als ze later naar een arme omgeving verhuizen) (Lewis et al., 2006).

Uit onderzoek blijkt dat verrijking stereotiep gedrag gemiddeld met de helft reduceert. Er is geen enkel geval bekend waarbij het gedrag volledig wordt geëlimineerd (Swaisgood & Shepherdson, 2006).

Bij carnivoren zien we dat enrichment ervoor zorgt dat hun activiteitenlevel stijgt en dat ze meer natuurlijk onderzoeksgedrag tonen, terwijl het er ook voor zorgt dat ze minder ijsberen en zich minder verstoppen (Bashaw et al., 2003).

2.5.4 Abnormaal gedrag

Andere vormen van abnormaal gedrag zijn ook indicatoren van verminderd welzijn.

Ze zijn vaak soortspecifiek. Enkele voorbeelden:

zelfgericht gedrag;

coprofagie;

agonistisch gedrag;

toename in inactiviteit (enkel in combinatie met andere maten);

excessief seksueel gedrag;

zelfmutulatie (Bassett & Buchanan-Smith, 2007).

2.5.5 Het belang van natuurlijk gedrag

Dieren in gevangenschap leven onder totaal andere omstandigheden dan hun wilde soortgenoten. Wanneer ze door gevangenschap hun natuurlijke gedragingen niet kunnen uiten en ze niet meer kunnen omgaan met hun omgeving (“copen”) ontstaan er dus welzijnsproblemen (Veasey et al., 1996).

Enkele onnatuurlijke voorbeelden:

voedsel in een kom voorzien, terwijl ze in het wild uren foerageren;

onnatuurlijke sociale groepen;

zelf geen nest kunnen maken;

te klein verblijf (Veasey et al., 1996).

De dieren blijven gemotiveerd om hun natuurlijk gedrag te stellen omdat de negatieve feedback die de motivatie controleert uitblijft. Wanneer ze een sterk gemotiveerd gedrag niet kunnen stellen, ervaren ze negatieve gevoelens, zijn ze niet meer in staat om positieve gevoelens te

24

ervaren en kunnen ze gezondheidsproblemen krijgen. Daarom is het belangrijk dat we de dieren hun adaptief potentieel leren kennen wanneer we een verblijf ontwerpen. Het mogelijk maken van natuurlijk gedrag is geassocieerd met comfortgevoelens, bevrediging, plezier, het biedt meer controle over de omgeving, mogelijkheid tot sociale steun of sociaal engagement. In het algemeen veronderstelt men dat dieren lijden wanneer ze de gedragingen van hun wilde verwanten niet kunnen stellen (Veasey et al., 1996).

2.5.6 Keuzes maken en voorspelbaarheid

De mogelijkheid om zelf keuzes te maken en zo enige controle te krijgen over de omgeving is cruciaal bij dierenwelzijn. We kunnen hier in tegemoet komen door hen een rijke omgeving te bieden waarbij ze kunnen kiezen, voorspellen en controleren wat er gebeurt (Waiblinger et al., 2004).

Een negatieve gebeurtenis is minder stresserend wanneer:

ze voorspelbaar is;

ze vooraf gegaan wordt door een betrouwbaar signaal;

er goede feedback is over het einde (het dier weet wanneer het gedaan is);

er controle mogelijk is (het dier kan invloed uitoefenen op de actie).

Een positieve gebeurtenis is minder stresserend wanneer:

ze voorspelbaar is;

ze vooraf gegaan wordt door een zeer betrouwbaar signaal;

er controle mogelijk is (Buchanan-Smith, 2009).

Een grote uitzondering op voorspelbaarheid zijn de voederschema’s.

Wanneer een dier op vaste tijdstippen wordt gevoederd, ontstaan er meer stereotypieën, meer agressie, meer verveling en anticipatorisch gedrag. Wanneer er dan toch eens vertraging optreedt, is dit zeer stresserend.

Echt onvoorspelbare voederschema’s zorgen voor meer natuurlijk gedrag (Vervaecke, 2010).

2.6 ENRICHMENT

2.6.1 Definitie

“Enrichment is een proces voor de verbetering van de omgeving en de zorg voor het dier in de context van hun gedragsbiologie en natuurgeschiedenis. Het is een dynamisch proces waarbij structuren en verzorging veranderd worden om de gedragskeuzes te vergroten, en om soortspecifieke gedragingen en vermogens te laten stellen, om zo het dierenwelzijn te verhogen (AZA/BAG 1999)”.2

Het doel is de mogelijkheid te bieden om:

sterk gemotiveerd gedrag te tonen;

te beantwoorden aan de omgeving binnen evolutionaire aanpassingen;

hun cognitieve vermogens te gebruiken en ontwikkelen;

om te gaan met uitdagingen in de omgeving (“coping”) (Vervaecke, 2010).

2 http://www.animalenrichment.org/definition%20of%20enrichment.html

25

Men gaat zich concreet richten op het:

vergroten van de diversiteit in gedrag;

verminderen van de frequentie van abnormaal gedrag;

verhogen van de expressie van normaal (wild) gedrag;

promoten van het gebruik van de omgeving (Vervaecke, 2010).

Enrichment werd vroeger gezien als een extraatje voor het dier. Wanneer een verzorger zin en tijd had, werd er even wat aandacht aan besteed en werd die dag het eten bv. niet in de gebruikelijke kom gedaan, maar werd het eens verspreid in het verblijf. Dit terwijl enrichment een dagdagelijkse noodzaak is. Het zorgt voor een stijging in activiteit en onderzoeksdrang en een daling van abnormaal of stereotiep gedrag en staat in voor een beter welzijn van de dieren (Fletchall et al., 1995).

De basis voor enrichment is het natuurlijk gedrag van het dier:

welke zintuigen worden gebruikt;

hoe wordt de habitat gebruikt;

wat eet het dier, hoe geraakt het aan zijn eten;

wat is zijn activiteitenbudget;

welke sociale structuur wordt er op nagehouden?

Men moet er op toezien dat een dier in gevangenschap al zijn natuurlijke gedragingen kan stellen. Hier moet men dus op inspelen door gepaste enrichment aan te bieden

(Shepherdson et al., 1993).

Wanneer men enrichment toepast is even belangrijk als de enrichment op zich. Het is zeer belangrijk dat men dit aan het dier aanbiedt, tijdens de normale waakuren en niet wanneer het goed past in het tijdschema van de verzorger. 3

2.6.2 Problemen bij verrijking

a Habituatie of gewenning

Habituatie is “een responsafname als gevolg van herhaalde stimulatie”.

Het heeft een invloed op het effect van de verrijking.

De nieuwsgierigheid en het spelgedrag zijn voorbeelden van gedragingen die habitueren binnen één sessie en verminderen over opeenvolgende blootstellingen aan het item. Bv. eenvoudig speelgoed produceert doorgaans een hoge respons wanneer het pas wordt aangeboden. De volgende dagen vermindert de respons snel. Hieruit blijkt dat het op lange termijn geen vorm van verrijking meer is. (Toch is het ook niet de bedoeling dat het dier voortdurend een bepaald gedrag gaat stellen. Enige afname in respons als gevolg van habituatie is normaal en zelfs wenselijk).

Men kan de interesse in een bepaald type verrijking hoog houden door het object weg te nemen en enige tijd later opnieuw aan te bieden. Hierdoor kan er terug een respons optreden. Dit noemt men “spontaneous recovery” of spontaan herstel.

In sommige gevallen kan men door nieuwe stimuli aan te bieden de habituatie aan oude objecten verminderen. Dit noemt men dishabituatie (Vervaecke, 2010).

Vernieuwing en rotatie zijn heel belangrijk binnen alle afzonderlijke vormen van enrichment. Wanneer men de zaken te veel na elkaar aanbiedt of te lang laat liggen, is er niets vernieuwend

3 http://www.animalenrichment.eu/

26

meer aan. Het wordt dagelijkse gewoonte, een deel van het vast interieur, waardoor het dier zijn interesse er in verliest. 4

b Extinctie of uitdoving

Extinctie treedt op wanneer er geen versterking meer voorzien wordt voor een gedrag, wat resulteert in een afname van het gedrag. Bv. boomerbal gevuld met eten. Op een gegeven moment zal de beloning niet meer komen omdat het voedsel op is.

Extinctie verschilt van habituatie door het feit dat er geen versterking meer volgt.

Ideale verrijkingsprogramma’s produceren gewenst gedrag dat weerstaat aan extinctie of waarbij de respons blijft optreden zonder beloning. Dit bereikt men het beste bij verrijking die gericht is op voedsel gerelateerd gedrag zoals foerageren, voedsel zoeken, jagen, waarbij de beloningen op een bepaald moment op geraken (Vervaecke 2010).

2.6.3 Verrijkingsplan

Verrijking moet behoren tot een goede husbandry. Het mag geen toevoeging zijn wanneer men eens wat tijd over heeft. Het hele management moet hierop afgestemd zijn.

Men moet voorkomen dat de dieren stereotiep en/of abnormaal gedrag gaan vertonen.

Een verrijkingsplan moet gebaseerd zijn op de biologische, sociale en cognitieve nood van het dier; het moet contingent zijn met het soort-specifiek gedrag; het moet rekening houden met het dier zijn individuele geschiedenis.5

2.6.4 Environmental enrichment (omgevingsenrichment)

Dit stimuleert het dier om soortspecifiek gedrag te vertonen. Het vermindert of doet ongewenst gedrag verdwijnen, vermindert stress waardoor de dieren gezonder zijn, zich beter voortplanten en langer leven. Door de omgeving te veranderen, stimuleert men het dier. Met environmental enrichment wil men twee zaken beogen:

men wil het dieren mogelijkheden geven tot exploratief- en speelgedrag; men wil het dier controle over zijn omgeving/leven geven door keuzes aan te bieden (bv.

een dier kan zelf kiezen of hij zich al dan niet in het zicht van de bezoeker legt). Vooral het gebrek aan controle/keuzes maken zorgt ervoor dat het dier stereotiep gedrag gaat ontwikkelen (Cunnings et al., 2007).

De stimuli (natuurlijke en artificiële objecten, geuren en geluiden) moeten op een veilige manier aangeboden worden (American Association of Zoo Keepers, 2004).

Men kan ervoor kiezen om naturalistische elementen in het on-exhibit te gebruiken en de artificiële in het off-exhibit. Het is belangrijk dat men het off-exhibit ook interessant maakt voor het dier. Het is niet omdat de bezoeker weg is en de verzorger naar huis gaat, dat de dag stopt voor het dier. Het is belangrijk dat men hier rekening mee houdt wanneer men start met de bouw van het ontwerp. Naturalistische ontwerpen zijn nadien soms moeilijk aan te passen (Coe, 2004).

4 http://www.animalenrichment.eu/

5 http://www.animalenrichment.org/

27

2.6.5 Voedselenrichment

De presentatie van het voedsel is de beste enrichment die men een dier kan geven. Variatie is het sleutelwoord. Men moet afwisselen om habituatie en extinctie tegen te gaan. Het effectief moeten zoeken, het niet weten wanneer ze iets te eten vinden moedigt het foerageren aan. Op die manier wordt er minder/geen stereotiep gedrag waargenomen (American Association of Zoo Keepers, 2004). Het voer dat men geeft als enrichment mag eigenlijk niet in het normale dieet voorkomen. Het moet iets super lekkers zijn waar ze veel moeite voor willen doen. Het moet aangeboden worden op een manier dat ze er echt voor willen werken, wat hun natuurlijk instinct aanwakkert (American Association of Zoo Keepers, 2004). Sommige dieren hebben tijd nodig om met een nieuwe smaak te leren omgaan. Soms wordt een nieuw item de eerste keer geweigerd, maar wordt het de tweede of de derde keer als heel lekker bevonden (American Association of Zoo Keepers, 2004).

2.6.6 Novelty enrichment

Artificiële objecten kunnen het natuurlijk gedrag stimuleren door het onderzoeken en manipuleren van deze items. Men kan hen het best eerst laten kijken naar het object, voor het hen te geven. Als ze het al kennen van zicht, zal er minder stress zijn en zullen ze het beter durven onderzoeken (American Association of Zoo Keepers, 2004).

2.6.7 Enrichment voor hoefdieren vraagt speciale aandacht

Hoefdieren staan minder gekend voor zelfdestructief of abnormaal gedrag, wat zeker niet impliceert dat ze minder nood hebben aan enrichment (American Association of Zoo Keepers, 2004)!

In het overzicht worden verschillende hoefdieren besproken:

tapir;

wiptlippekari;

kameelachtigen.

Hoefdieren zijn zeer vluchtgevoelige dieren. Hun instinct en gedrag kunnen een bedreiging vormen voor hun leven in gevangenschap. Wanneer ze in paniek raken, kunnen ze zichzelf of de andere dieren in het verblijf verwonden (American Association of Zoo Keepers, 2004).

Door geleidelijk aan nieuwe objecten te introduceren (op regelmatige basis) kan je hen minder bang maken. Op die wijze kan je rustigere dieren bekomen en zullen minder verwondingen plaatsvinden (American Association of Zoo Keepers, 2004). Ungulaten zijn zeer gevoelig aan hun spijsvertering (kolieken, pensverzuring…) Het is daarom belangrijk dat men oplet met nieuwe ingrediënten in het dieet (Mason & Rushen, 2006).

2.6.8 Extra nood aan enrichment

Er zijn dieren die naast de gewone enrichment iets extra’s nodig hebben: dieren in isolatie; zieke dieren; dieren klaar voor transfer; groepen die veranderen i.v.m. breeding (Kreger et al. 1998).

28

2.6.9 Veiligheid met betrekking tot enrichment

a Omgevingsenrichment

Dit is een zeer interessante vorm van enrichment. Men kan hier heel ver ingaan. Het is voor de bezoeker heel leuk om te kijken naar een natuurlijke weergave van de habitat van het dier. Er zijn wel een aantal aandachtspunten aan verbonden:

dieren kunnen vast komen te zitten in touwen, brandslangen en dergelijke;

ze kunnen delen inslikken waardoor ze een obstructie kunnen krijgen;

men moet oppassen dat er geen scherpe randen zijn waaraan het dier zich kan verwonden;

wanneer men zaken in hout gebruikt, is het beter dat men werkt met kliksystemen of lijm dan met nagels. Men moet ook opletten voor splinters (ronde hoeken en geschuurde kanten);

wanneer men verf gebruikt moet men opletten dat deze niet giftig is;

wanneer men papier gebruikt, moet men opletten dat de nietjes eruit zijn (American Association of Zoo Keepers, 2004).

b Voedselenrichment

Voedselenrichment kan heel verrijkend zijn, maar er kan tegelijk ook heel wat mee fout lopen. Hieronder een aantal zaken waar men zeker aandacht aan moet besteden:

het kan leiden tot obesitas en tandproblemen; afwijking van het normale dieet kan leiden tot verteringsproblemen; zaken die niet opgeruimd worden, kunnen het dier ziek maken wanneer ze enige dagen

blijven liggen; competitie voor voedsel kan leiden tot agressie. Dit moet men proberen vermijden door

voldoende te voorzien en te spreiden zodat alle dieren ermee bezig kunnen zijn; dieren die op hout knagen moeten hout krijgen dat onbehandeld en niet giftig is; substraten moeten veilig zijn (American Association of Zoo Keepers, 2004).

c Olfactorisch enrichment

Olfactorisch enrichment is een complex gegeven. Het kan zeer verrijkend werken, maar het kan ook het tegengestelde effect hebben en een stijging in stereotiep gedrag teweegbrengen. Ook kan het negatieve gevolgen hebben voor de gezondheid van het dier (bv. parasieten uit mest) (Clark & King, 2007).

Een aantal aandachtspunten:

geuren van andere dieren of soorten kunnen leiden tot agressie;

uitwerpselen van andere dieren moeten eerst nagekeken worden op parasieten;

veren, wol en andere dierlijke producten mogen enkel afkomstig zijn van gezonde dieren;

parfum kan te sterk geconcentreerd zijn, daarom gebruikt men dit best enkel buiten;

sommige kruiden kunnen giftig zijn voor een bepaalde diersoort (Clark & King, 2007).

d Auditorisch enrichment

Met dit type van enrichment moet men altijd heel goed opletten. Dieren kunnen in paniek geraken door het horen van ongewone geluiden. Men moet de dieren de kans geven om te vluchten naar een veilige plaats wanneer zo dergelijke geluiden te horen krijgen. Op die manier kunnen ze het als minder stressvol ervaren en kunnen

29

ze hun omgeving op hun eigen tempo gaan onderzoeken (American Association of Zoo Keepers, 2004).

2.6.10 Environmental enrichment integreren in een immersion exhibit

Met een immersion exhibit wil men de mensen bewust maken van de natuurlijke leefwereld van het dier. Men wil steun vinden bij de bezoeker in het kader van conservatie, educatie en de liefde, interesse voor de dieren. Om dit te kunnen waarmaken is het belangrijk dat men deze boodschap zendt met één geïntegreerde stem. Verblijf en enrichmentvoorzieningen moeten hand in hand gaan. Ze moeten deze boodschap ondersteunen en ten dienste staan van de dieren. Een immersion exhibit kost handenvol geld. Wanneer men een verblijf zo natuurgetrouw mogelijk maakt, heeft de bezoeker echt even het idee heeft dat hij zich op een andere plaats in de wereld bevindt, Deze illusie wordt verbroken wanneer de natuurlijke habitat van het dier ineens vol ligt met opvallend gekleurd plastic speelgoed. Hoe kan men nu environmental enrichment integreren in zo’n verblijven? Men moet zich proberen inleven in zo’n dier en zich afvragen hoe ze denken:

Waar houden dieren van een bepaalde soort zich mee bezig in het wild? Waar spelen ze mee? Wat gebruiken ze om aan hun voedsel te geraken?

De meeste dieren manipuleren hun omgeving. Deze moeten dan ook de mogelijkheid krijgen om met bepaalde zaken in hun verblijf te werken (bv. holle boomstammen, takken…)(Coe, 2006).

a Ingebouwde voorzieningen die langdurige interesse wekken

Zaken die op voortdurende interesse van de dieren kunnen rekenen, bouwt men beter in. Dat wil dus zeggen dat men hier goed over moet nadenken, vooraleer men met de werken van start gaat (bv.. rotsen, vaste rustplaatsen, klimstructuren, watervoorzieningen…) (Coe, 2006).

Figuur 2: Ingebouwde warmtesteen en insectendispenser

30

b Vastgemaakte enrichmentvoorzieningen

Deze moeten wel afwisselend gebruikt worden om de interesse hoog te houden (Coe, 2006).

c Beweegbare voorzieningen

Figuur 3: Vastgemaakte insectendispenser en boomstammen

Figuur 4: Bewegende voederverdeler

31

d Verborgen voorzieningen

Vooral in immersion exhibits moet men de enrichmentvoorzieningen natuurlijk proberen houden. Indien dit niet kan, kan men ervoor zorgen dat ze zodanig gecamoufleerd worden dat het niet opvalt voor het publiek. Bv. koeling- en verwarmingsystemen, beloningsdispensers, artificieel speelgoed vastbinden zodat de bezoeker het speeltje op zich niet ziet, maar wel het speelgedrag. Artificieel speelgoed moet men zo natuurgetrouw mogelijk proberen na te bootsen (Coe, 2006).

Figuur 5: Bewegende boomstammen

Figuur 6: Verborgen voorziening. Publiek ziet item niet, maar wel het gedrag van het dier

32

Figuur 7: Verborgen voorzieningen met schommelmogelijkheden in de takken

Figuur 8: Verborgen voedervoorzieningen

33

e Tijdelijke voorzieningen

Figuur 9: Tijdelijke voorziening. Kan snel geplaatst en weggehaald worden

f Off-exhibit

Hier kan men wel kiezen voor artificiële voorzieningen (Coe, 2006).

Figuur 10: Artificiële voorzieningen. Hier kan men zonder problemen onnatuurlijke materialen en vormen aanbieden

34

3 TAPIR

Wetenschappelijke naam: Tapirus terrestris Nederlandse benaming: Zuid-Amerikaanse tapir Engelse benaming: South-American tapir

3.1 BIOFICHE

3.1.1 Zintuigen

Tapirs hebben een zeer goede reukzin en een goed gehoor. Hun zicht is minder goed ontwikkeld (Barongi, 1993).

3.1.2 Vocalisatie

Ze maken verschillende geluiden, o.a. hoge fluittonen, klikgeluiden en hikgeluiden (Barongi, 1993).

3.1.3 Thermoregulatie

Om hun lichaam af te koelen op zonnige dagen maken ze gebruik van water en modderpoelen. Bij warme temperaturen gaan ze ook schuilen achter struiken (Mc Millan, 2000).

3.1.4 Markeren

Tapirs markeren hun territorium met hun urine en aangezichtsklieren. Vaak maken ze ook ontlasting op dezelfde plaatsen.6

3.1.5 Zwemmen

Tapirs zijn goede zwemmers en ze doen dit ook heel graag. Ze kunnen twee tot drie minuten onder water blijven (Shoemaker et al., s.a.).

3.1.6 Normale dagbudget

Hun normale dagbudget bestaat uit volgende activiteiten:

57,99% slapen/rusten;

18,73% onderzoeken;

11,64% eten;

6,06% andere gedragingen;

5,04% zwemmen (Maurine, 2007).

Vroeger werd gedacht dat het solitaire dieren waren die vooral ’s avonds en ’s nachts actief zouden zijn. Uit onderzoek blijkt dat ze de meeste activiteit vertonen wanneer het schemert. Ze eten het meest bij zonsopgang en zonsondergang. Overdag worden ze meestal slapend aangetroffen. Hier moet men dus zeker rekening mee houden, wanneer men enrichment aanbiedt (Hall, 2007).

6 http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Tapirus_terrestris.html

Figuur 11: Zuid-Amerikaanse tapir

35

3.2 VERBLIJF

De dieren hebben nood aan een buiten- en binnenverblijf.

Er is een positieve correlatie tussen de oppervlakte van hun verblijf, de complexiteit (bomen, struiken, moeras, zwembad…) en de reproductiesnelheid (Carlsteadt et al., 1999).

3.2.1 Temperatuur

Tapirs kunnen goed tegen de warmte. Ze kunnen temperaturen verdragen tot 38° C. Bij temperaturen boven de 35°C moeten ze wel beschutting krijgen indien de blootstelling langer aanhoudt (Hall, 2007).

Ze gebruiken water, modderpoelen om hun lichaam af te koelen (Mc Millan, 2000).

3.2.2 Licht en schaduw

De dieren moeten kunnen beschikken over schaduw en water indien de blootstelling aan warme temperaturen aanhoudt. Minimum 25% van het verblijf moet continue van de zon afgeschermd zijn (Hall, 2007).

3.2.3 Minimumnormen dierentuinwetgeving

18°C;

1-2 dieren;

minimum 150 m² buiten;

individueel slaaphok;

bassin.7

3.2.4 Buitenperk

Het verblijf moet groot genoeg zijn zodat de dieren elkaar kunnen achternazitten (paarseizoen of nieuwe dieren). Men rekent hiervoor een oppervlakte van 600m² per dier (Hall, 2007).

Wanneer wij hen in een mixed-species exhibit plaatsen, moeten we uiteraard een veel grotere oppervlakte voorzien, aangezien ze ruimte moeten delen met andere diersoorten.

Gezien hun afkomst moet er reliëf zijn in de topografie. Men moet voorzien in natuurlijke vegetatie, een moerasgebied, bosgebied, struiken… Hun buitenverblijf moet een natuurlijke ondergrond hebben: harde aarde of gras. Ze mogen niet de hele dag op beton staan (Barongi, 1993).

Ze moeten altijd kunnen beschikken over schaduw (bomen, struiken) om zich af te koelen op warme dagen en om oogproblemen te voorkomen Verder kan er ook een moerasgebied aangelegd worden in functie van thermoregulatie. Tevens zorgt dit voor een daling in huidproblemen (Nordstrom, 2006).

Buiten moeten ze ook kunnen beschikken over een vijver of een zwembad (of beiden). Een vijver komt meer tegemoet aan hun natuurlijke omgeving terwijl een zwembad met een onderwaterzicht heel spectaculaire beelden oplevert voor de bezoeker. De diepte hiervan moet tussen 1.20 en 1.80m zijn. Het moet de grootte hebben van minstens twee volwassen dieren (Barongi, 1993).

Er moeten visuele barrières zijn: dieren moeten zich kunnen verstoppen voor publiek wanneer ze daar nood aan hebben, en ook voor elkaar wanneer er ruzie is. Hiervoor kan men lage struiken en bomen gebruiken. Ook in de winter kunnen ze voor enkele uren buiten (Shoemaker et al., s.a.).

7 http://www.favv.be/sp/pa-sa/doc/leg-vet/1999-05-03_DV_MB.pdf

36

3.2.5 Binnenverblijf

Er moet gekozen worden voor individuele stallen (minstens drie x drie meter). De dieren moeten via glijpoorten naar hun buitenverblijf, zonder dat de verzorger in de stal moet komen. De stal moet een binnentemperatuur hebben van 18°-24°C. Er moet gedacht worden aan de ventilatie van verse lucht (Hall, 2007).

De vloeren moeten een beetje afhellen, zodat urine wordt opgevangen in een geultje. Vloeroppervlakken mogen niet ruw zijn zodat ze hun zachte voetzolen niet kunnen verwonden. Enkele goede substraatvoorbeelden zijn rubberen matten, harde aarde, mulch, haverstro of beton met tuinturf. Turf is goed voor hun voetzolen en ze mogen het opeten. Het bindt toxines van planten en stimuleert hun darmactiviteit. Ze doen dit ook in het wild, het zorgt ervoor dat ze bepaalde vitaminen en mineralen binnenkrijgen (Barongi, 1993).

Met hooi moet men opletten: een dun laagje grashooi kan ervoor zorgen dat de dieren uitglijden (Hall, 2007).

Wanneer men kiest voor een betonnen ondergrond wordt vloerverwarming aangeraden i.v.m. artritis (Mc Millan, 2000).

Voor de overgang van hun stal naar het buitenperk zijn rubberen matten ideaal. Als nestmateriaal wordt stro aanbevolen omdat dit niet aantrekkelijk is om op te eten, om op die manier verteringsproblemen te voorkomen. De stalwanden moeten min 2m hoog zijn: ofwel panelen uit één geheel uit hout of beton of verticale stalen stangen met minder dan 20cm tussen. Horizontale stangen worden afgeraden omdat ze die kunnen gebruiken om te klimmen (Hall, 2007).

Men kan er voor kiezen om de stal een beetje aan te kleden. Dit kan men doen met enkele houtblokken, grote stenen, planten en een binnenzwembadje. De dieren moeten een normale dagen nachtcyclus ondergaan. Wanneer er geen natuurlijke lichtinval voorzien is in de stal, moet deze kunstmatig voorzien worden. De inkijk in het binnenverblijf moet subtiel zijn, zodat de dieren toch het gevoel hebben dat ze veilig en apart zitten (Barongi, 1999).

3.2.6 Zwembad/vijver

Ze moeten over een binnen- en buitenzwembad beschikken (wanneer ze tijdens de koude wintermaanden veel binnen verblijven). Dit moet groot genoeg zijn voor minstens twee volwassen dieren en een diepte hebben van 1.20m tot 1.80m. Een afmeting die men aanbeveelt is: 4m breed, 6m lang en 1,3m diep (Probst & Matschei, 2008). De helling moet gradueel zijn. De instap moet breed genoeg zijn, zodat meerdere dieren er tegelijk in kunnen stappen (Hall, 2007).

Omdat ze zich ontlasten in het water moet dit elke dag ververst worden. Water is belangrijk voor hun gezondheid en hun gedrag: het vermindert huidproblemen en vermindert het risico op rectale prolaps omdat ze ontlasten in het water. (Nordstrom, 2006). Soms wordt er ook gepaard in het water (Barongi, 1999).

37

3.2.7 Barrière

Tapirs springen niet maar kunnen wel over hellingen klimmen tot 1,22m hoog. Men moet een afstand houden van de bezoeker van minstens één meter Men kan kiezen voor een droge gracht, hellend of verticaal (1,83m diep en 2m breed) (Barongi, 1999).

Een andere optie is een natte gracht. Men moet er natuurlijk wel rekening mee houden dat alle dieren die in het verblijf komen te zitten, kunnen zwemmen. Men moet dus een steile rand voorzien zodat ze zich er niet aan kunnen vastgrijpen en optrekken (Gupta, 2008).

Als we de wolf laten roteren in het verblijf van de tapir/reuzenmiereneter/capibara, dan moeten we er op letten dat we hun verblijf aanpassen aan de noden van de wolf, aangezien deze meer eisen stelt. We zouden in het mixed-exhibit willen kiezen voor een open gracht, dus we moeten nog een extra barrière voorzien met een naar binnen hellende overhang van 45° zodat de wolf zich er niet aan kan vastklampen (Fletchall et al., 1995).

Figuur 12: Voorbeeld met droge gracht

Figuur 13: Voorbeeld met natte gracht. Hierbij moet men dan ook geen additionele watervoorziening inplannen

38

Figuur 14: Overhang naar binnen gericht. Wanneer men kiest voor een rotatie-exhibit met manenwolf moet men het verblijf extra beveiligen

Figuur 15: Ander voorbeeld van droge gracht, geschikt voor tapir, reuzenmiereneter en capibara

39

3.3 DIEET

3.3.1 Eten

Tapirs zijn generalistische herbivoren, hindgut fermentors. Ze eten browse, grassen, fruit en groenten.

Enkele voorbeelden van browse die men kan geven:

Appel

Bananenplant

Bamboe

Berk

Beuk

Hazelaar

Linde

Plataan

Wilg (amandel-, bos-, kat-, schiet- en gele treurwilg)

Witte lijsterbes (Harpij, 2010).

Fruit en groenten moeten ze in kleine stukjes krijgen. Men moet wel opletten met voedsel dat men op de grond verspreid in verband met parasieten (Barongi, 1999). Ze moeten meerdere kleine maaltijden over de dag krijgen omwille van hun kleine maagcapaciteit. Door dit te doen verhoog je ook hun dagactiviteit en verminder je hun rustperiodes. Bezoekers zien graag actieve dieren (Nordstrom, 2006).

Net zoals elke herbivoor hebben ze nood aan minerale likstenen/blokken (Vicca, 2010).

Opmerking: tapirs in gevangenschap zijn gevoelig aan rectale prolapsen. Een teveel aan fruit in het dagelijkse dieet moet vermeden worden. Men kan dit geven als beloning of in enrichment (Barongi, 1999).

3.3.2 Drinken

Ze moeten continue beschikken over proper drinkwater. Ze drinken vaak uit hun zwembad, dus hygiëne is hier belangrijk. Verder moet men verschillende drinkplaatsen voorzien waar tapirs van alle leeftijden gemakkelijk aankunnen. Deze drinkvoorzieningen moeten dagelijks worden gereinigd. Ze moeten vastgemaakt worden zodat de dieren deze niet kunnen omstoten (Hall, 2007).

40

3.4 SOCIAAL

3.4.1 Sociale groepen

Tapirs worden meestal in paar gehouden. Sommige zoos is het gelukt om meerdere samen te zetten, maar dit lukt lang niet altijd (Probst & Matschei, 2008).

In sommige gevallen kan men de vader na de geboorte terug bij de moeder en het jong zetten, maar dit lukt ook niet altijd en dan moet men wachten tot wanneer het jong weg is (Hall, 2007).

Volwassen mannetjes drijven jonge mannen uit vanaf de leeftijd van 12-18 maanden. Het tijdstip van deze geforceerde emigratie hangt vaak af van de grootte van het verblijf. In kleinere verblijven zal de volwassen man zich sneller intolerant opstellen (Hall, 2007).

Jonge mannen moeten ten laatste de groep verlaten wanneer ze één jaar zijn. Sneller wanneer de volwassen man agressief wordt. Volwassen mannen kunnen ook de juvenielen achternazitten of vrouwtjes die in oestrus zijn. Om deze redenen moeten er visuele barrières in het verblijf zijn. Plaatsen waar de dieren zich vrijwillig kunnen afzonderen. Er moeten genoeg rustplaatsen zijn voor alle dieren (Hall, 2007).

3.4.2 Introductie

Dieren moeten de kans krijgen om op eigen ritme een nieuw verblijf te verkennen, zonder hen te forceren. Dit zou hen alleen maar extra stress bezorgen. Men moet de luiken openlaten zodat ze terug naar hun vertrouwde omgeving kunnen wanneer ze dat willen. Wanneer er een nieuw dier bij komt moet men hen al contact laten maken via geur, zicht en beperkte aanraking (gedurende enkele weken) alvorens ze samen te plaatsen. Wanneer de dieren dan echt voor het eerst bij elkaar gebracht worden, moeten ze kunnen vluchten wanneer ze bang zijn (Hall, 2007).

3.4.3 Mixed-species

De tapir kan succesvol gehuisvest worden met mara, capibara, pekari, lama, guanaco, alpaca, reuzenmiereneter, manenwolf en pudu (Shoemaker et al., s.a.).

Met reuzenmiereneter, capibara en alpaca waren er zeer sociale contacten binnen een mixed-exhibit. De jongen van de tapir en capibara zwommen en speelden samen. Tussen de reuzenmiereneter en de tapir waren het zeer intensieve contacten. Ze groomden elkaar, zoogden elkaars jongen… (Hammer, 2002).


Tapirs ijsberen in gevangenschap (Hall, 2007).

Ungulaten ontwikkelen over het algemeen niet zo’n sterk destructief gedrag in gevangenschap. Toch hebben ook zij enrichment nodig (Young, 2003).

De constante bezoekersstroom en ons klimaat kunnen ervoor zorgen dat de vruchtbaarheid van de tapir daalt. Het geeft ook een verhoogde kans op ziekten en een snellere dood (Carlsteadt, 1996).

41

3.5 REPRODUCTIE

3.5.1 Dracht

390-410 dagen (Hall, 2007).

3.5.2 Geslachtsrijp

Deze leeftijd is afhankelijk van verschillende omgevingsfactoren, voeding en gezondheid. De jongste leeftijd was een vrouwtje van 13 maanden en een mannetje van 24 maanden. Gezien deze vroege leeftijd moeten vrouwtjes apart gehouden worden van mannen vanaf 13 maanden. Er is geen vast geboorteseizoen (Hall, 2007).

3.5.3 Oestruscyclus

25-32 dagen, duurt 24-60 uur (Hall, 2007).

3.5.4 Geboorte-interval

Vrouwtjes kunnen 1 tot 3 maanden na de geboorte terug drachtig worden. Het vroegste interval in gevangenschap ligt op 14 maanden. Gemiddeld ligt dit boven de 18 maand, tenzij het jong sterft of met de hand wordt opgevoed (Hall, 2007).

3.5.5 Geboorte en moederlijke zorg

Gewoonlijk zijn tapirs goede moeders. Bij een eerste jong is er een verhoogde kans op verwaarlozing (Barongi, 1999). 1 kalf is de norm, 2 gebeurt heel uitzonderlijk. Het drachtig vrouwtje moet enkele weken voor de worp apart gezet worden. Dit tot minstens één week na de geboorte. De man is meestal tolerant tegen het jong, maar men moet bedachtzaam zijn op ongelukken (Barongi, 1993).

3.5.6 Geboorteomgeving

Een goede geboorteomgeving moet voorzien zijn, anders is er een grote kans op sterfte van het jong. Men moet het hok volledig afsluiten, zodat een temperatuur kan gehandhaafd worden van 21-29°C. Men kiest best voor een harde aarden grond of een bedding van stro om te vermijden dat het jong afkoelt. Het dient ook als beschermlaag wanneer het jong probeert recht te staan. Zaagsel wordt afgeraden omdat het gastrointestinale blokkages kan veroorzaken (Barongi, 1999). Het zwembad in de stal moet afgesloten worden zodat het jong niet verdrinkt. Ze mogen ten vroegste drie weken na de geboorte in het zwembad, onder toezicht. Men moet dan wel het waterniveau wat verlagen (Hall, 2007). Afhankelijk van het karakter van de ouders, kunnen vrouwtjes met jong herintroduceert worden met de man één tot drie maanden na de geboorte (na olfactorisch en visueel contact) (Barongi, 1999).

42

3.6 ENRICHMENT

3.6.1 Environmental enrichment

een hoopje hout waar ze dan de schors en takken afhalen; modderbad, zandbad; plaatsen waaraan ze zich kunnen krabben (vb. hout van palmbomen, struiken,

laaghangende bomen); omgevallen boomstam met wortels en aarde aan; hopen met verschillende substraten, waarin ze dan kunnen graven; geregeld een nieuw substraat; af en toe objecten veranderen (niet te vaak en te snel, zodat ze niet bang worden) gemaaid gras in hun verblijf zodat ze kunnen grazen, enkele stukken hoog laten die

dienst kunnen doen als visuele barrière; boomstammen met hangplanten; artificiële termietenheuvels om zich aan te krabben; artificiële voederbomen om browse in of aan te hangen; gevarieerde topografie; comfortabele rustplaatsen; natuurlijk water: grachten, stromen, waterval, zwembad, vijver; visuele barrières en schuilplaatsen; houders in de grond waarin men takken kan stoppen, die ze er dan moeten uittrekken.8


voer over de dag verdelen en verspreiden in het verblijf, verschillende hoogtes; voedsel verstoppen onder bladeren, in hooi, bal met gaten vullen met lekkers, drijvend

voedsel in hun proper zwembad (appels, wilgentakken, tomaten); takken met browse aan, waardoor ze met hun slurf moeten werken; hele stukken fruit aanbieden; honing, pindakaas, confituur, siropen smeren op boomstammen, stenen;9 geweekte rozijnen verstoppen; voederpuzzel;10 verschillende hooitypes; voedselboom waarvoor ze op hun achterpoten moeten staan; eetbare kruiden; paardenkoekjes om hen mee te trainen; oud brood.11


boomerballen, paardenspeelgoed, voederpuzzel; stenen in hun verblijf;12 ijslolly’s; gemaaid gras in hun water gooien.13

8 http://aazk.org/committees/enrichment/comm_enrichment_ungulates.php

9 www.tapir.org

10 http://www.spzoo.org.br/artigo_revista_shape.pdf

11 http://www.cotswoldwildlifepark.co.uk/animal-husbandry/tapir.php



http://aazk.org/committees/enrichment/comm_enrichment_ungulates.php

http://www.tapir.org/

http://www.spzoo.org.br/artigo_revista_shape.pdf



43

3.6.4 Sociaal enrichment

gepaste sociale structuren; mixed-species exhibits; visuele barrières en schuilplaatsen; objecten waar ze hun geur tegen kunnen markeren; zaken waaraan ze zich kunnen schuren; zaken waar ze aan of in kunnen likken (ijslolly’s, termietenheuvels) waar ze hun geur

aan kunnen geven.14

3.6.5 Sensorisch enrichment (auditorisch, visueel, olfactorisch, tactiel)

mest van andere dieren (na controle); hooi uit ruiven van andere dieren; kruiden; etherische oliën verstuiven.15

3.6.6 Training/menselijke interactie:

grooming; poorttraining; medicinale training.16

3.6.7 Voorbeelden enrichment

Figuur 17: Tapirs eten van voederboom







44

Figuur 18: Zelfde boom, werken op hoogte

Figuur 19: Targettraining

45

Figuur 20: Eten zoeken onder bladeren

Figuur 22: Browse aanbieden Figuur 21: Speelgoed in water (geen immersion-exhibit)

46

3.7 EIGEN ONTWERP VERBLIJF TAPIR, REUZENMIERENETER, CAPIBARA

Figuur 23: Tapir met schuilplaats Figuur 24: Tapir met browse

Figuur 25: Tapir zwemt Figuur 26: Tapir exhibit

Figuur 27: Schuilhol met capibara, enrichment in verblijf

47

Figuur 28: Bovenaanzicht met tapirs en capibara’s

Figuur 29: Bovenaanzicht met miereneneter en tapir

48

4 REUZENMIERENETER

Wetenschappelijke naam: Myrmecophaga tridactyla Nederlandse benaming: Reuzenmiereneter Engelse benaming: Giant anteater

4.1 BIOFICHE

4.1.1 Zintuigen

De reuzenmiereneter heeft een zeer sterke reukzin.17 Hier moet op ingespeeld worden bij enrichment. Het gehoor en het zicht zijn eerder beperkt. (Mc Adam & Way 1967, Montgomery & Lubin, 1977).

4.1.2 Vocalisatie

Het zijn zeer stille dieren. Ze communiceren enkel via vocalisatie met hun jong en wanneer er een predator in de buurt is.18


Ze hebben een lage lichaamstemperatuur tussen 32 en 35°C. Het zijn heterothermische dieren (hun lichaamstemperatuur fluctueert onder invloed van de omgevingstemperatuur).19 Er is dag- , schemer- en nachtactiviteit omwille van hun thermoregulatie. Op die manier vermijden ze dat ze worden blootgesteld aan de koudste en warmste momenten van de dag (Desbiez 1 Medri, 2010). Hun lange, dikke vacht doet dienst als isolatie. De dikke staart gebruiken ze om zichzelf mee te bedekken tijdens het slapen (McNab,2000).Omwille van deze aanpassingen kan hij getijden in gebieden met temperaturen tussen 15 en 36°C. (McNab, 1984).

4.1.4 Markeren

Ze scheiden een bruine secretie af via hun urine/geslachtsorganen. In gevangenschap begonnen vrouwelijke dieren direct met elkaar te spelen na het ruiken van deze secretie, wat kan betekenen dat ze sociaal relevant is (Möcklinghoff, 2008).

4.1.5 Zwemmen

De reuzenmiereneter kan goed zwemmen en baadt graag.20


Ze zijn overdag, in de schemering en ’s nachts actief (Desbiez & Medri, 2010):

slapen: meestal tussen 6 en 9 ’s morgens, voor de rest van de dag zit er geen structuur in;

krabben aan bomen, markeren voor zichzelf, als een soort wegwijzer, herkenningsteken;

snuffelen aan bomen;

markeren met ontlasting (Möcklinghoff, 2008);

baden (Emmons & Flores, 2004).

17 http://www.rollinghillswildlife.com/animals/a/anteatergiant/anteater,giant.


19 http://www.zsl.org/info/media/press-releases/357,357,PR.html


Figuur 30:Reuzenmiereneter

49

4.2 VERBLIJF


4.2.1 Temperatuur

Een miereneter kan zich aanpassen aan omgevingstemperaturen tussen 15 en 36°C. De dieren zijn minder actief tijdens koude dagen (Möcklinghoff, 2008).


Alle dieren moeten zich kunnen beschermen tegen zon en wind. Hiervoor moeten er voorzieningen gemaakt worden in het verblijf. Dieren schuilen graag onder bomen en achter struiken. Op warme dagen nemen ze graag een verfrissend bad (Möcklinghoff, 2008).


Voor de reuzenmiereneter zijn er geen minimumnormen opgenomen in de dierentuinwetgeving. Onderstaande gegevens gaan over de tamandoea:

18°C;

1-2 dieren;

minimum 150m² buiten;

individueel slaaphok;

bassin.21

4.2.4 Buitenperk

Een verblijf van 300m² zou volstaan, maar aangezien we hen gaan huisvesten in een mixed-species exhibit moet het een veel ruimer verblijf worden. Aangezien de dieren in het wild ook verschillende substraten hebben in hun habitat, moeten we dit ook voorzien in hun verblijf. Aan de ene kant kunnen ze in open grasland verblijven en aan de andere kant hebben ze graag bossen, zowel droge als natte. Ze zitten ook graag in moerassige gebieden. Deze gebruiken ze vooral om te rusten en voor thermoregulatie (Morford & Meyers, 2003 & Desbiez & Medri, 2010).

Het is belangrijk dat in het hele park random bomen geplant worden en niet enkel in een groep aan de zijlijn, want dan gebruiken ze slechts een beperkt deel van hun verblijf. Ze gebruiken bomen en struiken als visuele barrières. Klimmen doen ze normaal niet, tenzij er een predator is of wanneer er voedsel in de bomen hangt. Men kan hier wel op inspelen door enrichment in een boom te hangen. In de natuur hebben ze wel een territorium, maar geen vaste nestplaatsen. Ze slapen wel graag in een holle boomstam of maken een klein holletje in de grond.22 Op hele koude (temperaturen lager dan 17°C) en warme momenten kruipen ze onder de bomen. In de winter kan men een warmtesteen of warmtelamp voorzien. Op die manier kan men hen toch enkele uren op een dag buiten laten zien. Wat een probleem kan zijn, is het feit dat ze enkel levende bomen willen gebruiken om zich aan te krabben, dode boomstammen zouden ze in de meeste gevallen links laten liggen. Een ondiep beekje wordt aangeraden om te rusten en zich te verzorgen en een diepere vijver/zwembad om in te zwemmen (Möcklinghoff, 2008).

21

http://www.favv.be/sp/pa-sa/doc/leg-vet/1999-05-03_DV_MB.pdf

22 http://www.maiaw.com/anteater/

http://www.maiaw.com/anteater/

50


Een individueel binnenverblijf hoeft niet groter te zijn dan 10m² grondopp/dier. We kiezen voor individuele slaaphokken, aangezien het solitaire dieren zijn. Wel moet men nog een klein badje voorzien (Fowler & Cubas, 2001).

Aangezien de dieren in het wild ook verschillende substraten hebben in hun habitat, moeten we dit ook voorzien in hun verblijf. Houtzaagsel moet vermeden worden, aangezien dit gezondheidsproblemen met zich meebrengen, zoals splinters in de tong (Stahl et al., 2011). Wanneer men een betonnen ondergrond neemt, moet men aan vloerverwarming denken. De vloer moet licht afhellen zodat urine kan opgevangen worden.

Er moeten steeds voorwerpen voorzien zijn waaraan ze kunnen krabben en waar ze zich tegen kunnen schuren(Möcklinghoff, 2008). Er moet voldoende verse lucht circuleren.


De reuzenmiereneter kan zwemmen en wordt vaak badend aangetroffen (Edentata 2004). Ook drinken ze ervan en ontlasten ze zich erin, net zoals de tapir en capibara (Möcklinghoff, 2008).

4.2.7 Barrière


Aangezien de reuzenmiereneter in de wintermaanden veel binnen zal zetten, willen we de bezoeker een subtiele inkijk bieden. Op die manier kan men het dier het hele jaar door bekijken. Het wordt bewust subtiel gehouden, zodat het dier toch een gevoel van veiligheid ervaart.

Figuur 31: Inkijk in binnenverblijf

51

4.3 DIEET

4.3.1 Eten

Het zijn carnivoren, insectivoren.23 Ze eten vooral mieren, termieten en andere insecten.24 Ook reptieleneieren eten ze graag. (Möcklinghoff, 2008). Ze werken met hun sterke klauwen om aan voedsel te komen. Ze hebben geen tanden (Taylor, 1978).

In dierentuinen krijgen ze vooral volgende zaken:

droog hondenvoer/kattenvoer;

garnalen;

honing;25

supplement vitamine K (Morford & Meyers, 2003).

Ze eten op vele plaatsen voor korte perioden. Hier moet men rekening mee houden wanneer men voedselenrichment aanbiedt (Redford, 1985).

4.3.2 Drinken

Ze likken vocht van fruit en planten en het vocht uit insecten. Ze drinken ook uit het zwembad/vijver ( Morford & Meyers, 2003).

23 http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Myrmecophaga_tridactyla.html

24 http://www.rollinghillswildlife.com/animals/a/anteatergiant/anteater,giant


http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Myrmecophaga_tridactyla.html

52

4.4 SOCIAAL


Het zijn solitaire dieren, uitgezonderd tijdens het paarseizoen en een moeder met haar jong.26 Nochtans zijn er dierentuinen waar men met groot succes een groep van drie vrouwtjes samen huisvest (Möcklinghoff, 2008).

4.4.2 Introductie

Ook deze introductie moet volgens de algemene regels verlopen:

op het tempo van het dier;

vluchtmogelijkheden voorzien;

1e contacten via geur, zicht, aanraking via tralies;

op alles voorzien zijn (Association of zoos & aquariums, 2010).

4.4.3 Mixed-species

Ze kunnen met heel veel diersoorten goed samenleven: tapirs, capibara’s, mara’s, guanaco’s, tamandua’s, vicuña’s, pudu’s, pekari’s en manenwolven (Hammer, 2002).

In plaats van elkaar te mijden, zoeken de eerste 5 soorten zelfs elkaars contact op en groomen ze elkaar (Möcklinghoff, 2008).


In gevangenschap kunnen ze enorm gestresseerd zijn. Dit uit zich in overmatig krabben. Ze kunnen zo tekeer gaan met markeren dat hun nagels ervan afbreken (Braga et al., 2010).


53

4.5 REPRODUCTIE

4.5.1 Dracht

190 dagen (Edentata 2010).

4.5.2 Geslachtsrijp

Ze zijn seksueel volwassen tussen de 2 en 4 jaar (Edentata 2010). De dieren zijn monogaam. Eens een compatibel paar gevonden is, haalt men deze beter niet meer uit elkaar.27

4.5.3 Oestruscyclus

In gevangenschap paren ze vooral in de herfst en lente.28


Het laagste geboorte-interval werd gevonden op 9 maanden.29


Het vrouwtje werpt staand op haar achterpoten, waarna het jong onmiddellijk op haar rug klimt.30

Ze heeft over het algemeen 1 jong dat ze 6 maanden zoogt. Dit draagt ze ongeveer 1 jaar op haar rug (Edentata 2010). De jongen blijven normaal tot hun 2 jaar met hun moeder, tenzij de moeder sneller terug drachtig is.


Wanneer de verzorgers signalen zien van een naderende worp, moeten ze het vrouwtje afzonderen van de andere dieren in het verblijf. Het verblijf moet warm genoeg zijn voor het jong en men moet voorzien in een zachte, natuurlijke ondergrond (Möcklinghoff, 2008). Hoe men verder tewerk gaat is afhankelijk van de indeling van het verblijf. Wanneer men de vier soorten(tapir, miereneter, capibara en manenwolf) in één exhibit plaatst, moet men de miereneter met haar jong enige tijd apart houden van de manenwolf. Men kan ervoor opteren om toch een apart stuk on-exhibit te creëren bij het ontwerp, zodat ze zichtbaar blijft voor publiek. Als er geen extra ruimte on-exhibit is voorzien, moet men het off-exhibit aantrekkelijk maken voor het dier, zodat ze nog steeds al haar natuurlijke gedragingen kan stellen. Wanneer het jong groot genoeg is, kan men moeder met jong terug in de groep introduceren. Wanneer men kiest voor een mixed-species exhibit met een tapir en capibara waarbij een manenwolf apart zit (rotatie-exhibit) is er geen probleem dat ze haar jong direct op haar rug mee naar buiten neemt. Het laatste lijkt me het minst stresserend voor de dieren. Miereneter en tapir kunnen sociale banden onderhouden zonder kans op verwonding van de manenwolf. Voor de manenwolf is het ook nog interessant, want bij het roteren krijgt hij steeds nieuwe prikkels.






54

4.6 ENRICHMENT


voorwerpen waar ze hun tong in kunnen steken (bv. artificiële termietenheuvel). Men kan er voor zorgen dat de mensen deze bewegingen met hun tong kunnen zien, bv. door een glazen wand;

modderbad, zandbad; laten graven in houten zandbak; heuvels met verschillende substraten waarin ze kunnen graven; nieuw substraat; omgevallen boomstam met wortels en aarde nog aan; gevarieerde topografie; visuele barrières; comfortabele rustplaatsen; natuurlijk water (American Association of Zoo Keepers, 2004).


artificiële termietenheuvel gevuld met iets lekkers (Möcklinghoff, 2008); voer over de dag verdelen en verspreiden in het verblijf; voedsel verstoppen onder bladeren, in hooi, bal met gaten vullen met lekkers,; honing of pindakaas smeren op boomstammen, stenen… verschillende voederstations, voedsel op verschillende hoogten;31 zaken laten verscheuren waar dan iets lekkers in zit (Morford & Meyers, 2003); insectendispensers; voedsel in zandbak verstoppen; traktatiedoos; houtblokken met gaten; fruit vullen met insecten; eten in zwembad/vijver gooien (Harpij, 2003).


boomerballen;

voederpuzzel;

insectendispensers (American Association of Zoo Keepers, 2004).


juiste sociale groep;

mixed-species exhibit;

visuele barrières;

schuilplaatsen (American Association of Zoo Keepers, 2004).

4.6.5 Training/menselijke interactie:

grooming; poorttraining; medicinale training.32

31 www.tapir.org


55



Figuur 32: Voederdispenser

Figuur 34: Voederdispenser Figuur 33: Bak met aarde, waarin insecten verstopt zitten


56

Figuur 35: Voederdispenser in de hoogte

Figuur 36: Artificiële termietenheuvel met gaten die kunnen opgevuld worden

57


Figuur 37: Miereneter met termietenheuvel

Figuur 39: Miereneter en tapir Figuur 38: Enrichment

Figuur 41: Miereneter gaat zwemmen Figuur 40: Enrichment, zoutblokken

58

Figuur 42: Bovenaanzicht mixed-exhibit

Figuur 43: Verschillende substraten

59

5 CAPIBARA

Wetenschappelijke naam: Hydrochoerus hydrochaeris Nederlandse benaming: Capibara Engelse benaming: Capybara

5.1 BIOFICHE

5.1.1 Zintuigen

Hun zicht en gehoor zijn heel goed. Ze maken ook veel gebruik van hun tastzin.33

5.1.2 Vocalisatie

Capibara’s maken veel gebruik van hun stemgeluid. De meeste oproepen dienen als waarschuwing, waarop de dieren reageren met het doorgeven van het signaal of het vluchten naar het dichtstbijzijnde water. Deze geluiden klinken als scherpe fluittonen of als een soort hoest of blaf. Wanneer de dieren tevreden zijn maken ze lage klikgeluiden. Wanneer de vrouwtjes in oestrus gaan, maken ze ook fluitende geluiden (Tomazzoni et al, 2005).


Gemiddelde lichaamstemperatuur bedraagt 36,15°C. De capibara gebruikt water en modder om aan thermoregulatie te doen. De Hydrochoerus hydrochaeris heeft een aangepaste huid en haar, dat water mogelijk maakt om zijn lichaamstemperatuur te regelen (Campos-Krauer, 1998). Een andere regeling die de capibara treft bij warm weer is zich insmeren met modder (Mead et al, 2007).

5.1.4 Markeren

Capibara’s hebben een “morillo” geurklier op hun neus, die een witte vloeistof afscheidt. (Dawson, 2003) Beide geslachten hebben deze klier, maar bij de mannetjes is deze prominenter aanwezig. De geur van deze vloeistof werkt als een olfactorische vingerafdruk en wordt gebruikt als statussymbool, om het territorium af te bakenen, om de bereidheid tot paren te tonen…34 Verder hebben ze ook nog anaalklieren, die ze gebruiken als olfactorische vingerafdruk (Dawson, 2003).

5.1.5 Zwemmen

Capibara’s brengen een groot deel van de dag in water door. Het zijn excellente zwemmers en kunnen vijf minuten onder water blijven.35


Ze zijn het meest actief ’s morgens, ’s avonds en het begin van de nacht. Op deze momenten zijn ze bezig met foerageren, grazen en coprofagie (Dawson, 2003). ’s Middags zitten ze meestal in het water om te zwemmen, baden, spelen en rusten (Campos Krauer, 1998).

33 http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Hydrochoerus_hydrochaeris.html

34 http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/pictures/Hydrochoerus_hydrochaeris.html

35 http://www.rollinghillswildlife.com/animals/c/capybara/capybara

Figuur 44: Capibara

60

5.2 VERBLIJF


5.2.1 Temperatuur

De capibara’s thermoneutrale zone ligt tussen 12°C en 38°C. Bij temperaturen lager dan 12°C kunnen ze wel nog buiten zolang ze maar toegang hebben tot een verwarmd verblijf en verwarmd water. Bij temperaturen boven de 38°C moeten ze toegang hebben tot schaduw en modder en moeten ze een frisse duik kunnen nemen(Dawson, 2003).


Alle dieren moeten zich kunnen beschermen tegen zon en wind. Hiervoor moeten er voorzieningen gemaakt worden in het verblijf. Dieren schuilen graag onder bomen en achter struiken. Op warme dagen nemen ze graag een verfrissend bad (Dawson, 2003).


1-2 dieren; 100m² buitenverblijf; 8m² binnenverblijf/dier; 10m² bijkomende oppervlakte/bijkomend dier buiten; 2m² bijkomende oppervlakte/bijkomend dier binnen; minimum temperatuur 10°C; baadmogelijkheid.36

5.2.4 Buitenperk

Om te voldoen aan een natuurgetrouw exhibit, moeten we een moerassig buitenperk aanleggen (stroompjes, vijvers, moeras…). Er moet ook wat gras voorzien worden, zodat de dieren kunnen grazen.37 Capibara’s zijn gevoelig aan ruimtegebrek. Hoe meer plaats ze hebben, hoe minder stress er zal optreden. Ze hebben geen nood aan additionele klim- of zitstructuren, maar moeten wel beschikken over voldoende visuele barrières. Holle boomstammen kunnen hier ook voor gebruikt worden, deze geven nog als extra voordeel dat ze er op kunnen bijten. Zaken zoals stenen, takken, bomen, struiken e.d. verhoogt hun activiteitenlevel, wat uiteraard leuker is voor de bezoeker (Dawson, 2003).


Binnen moet men ook voldoende visuele barrières voorzien. Men kan dit heel eenvoudig creëren met behulp van grote hooibalen, stevige houten wand… Substraat, rusten nestmateriaal moet hygiënisch en veilig zijn. Enkele goede voorbeelden zijn aarde, hooi, gras, beton (met een dik substraat op). Het is belangrijk dat het goed kan gereinigd worden en geen maagdarmproblemen kan veroorzaken. Het vochtigheidsgehalte ligt ideaal tussen 40 – 70 %. Al geeft een vochtigheid van 15 – 20% in drogere gebieden geen echte moeilijkheden. Een natuurlijk dagen nachtritme moet gerespecteerd worden. Ze reageren goed op een twaalf uur licht en twaalf uur donker cyclus (Dawson, 2003).

36



61


Water is een essentieel element in het leven van de capibara, dus dit mag uiteraard niet ontbreken in gevangenschap. Ze gebruiken het als voedselbron (waterplanten), ruimte, plaats om zich voort te planten, ontlasten, thermoregulatie… Ze moeten zowel binnen als buiten over een zwembad/vijver beschikken. De diepte mag variëren tussen 1,07 en 1.84 meter, met een graduele instap (Dawson, 2003).

5.2.7 Barrière

Grachten behouden de openheid van het verblijf, geven een natuurlijke indruk en tonen een breed beeld van de dieren. Men moet wel opletten dat ze niet kunnen ontsnappen door te springen (Dawson, 2003).


Men kan ook kiezen voor een stuk onderwaterzicht, maar dat vraagt natuurlijk nog verschillende extra noden, zoals een zeer sterke waterfilter en proper glas. Het wordt door bezoekers wel als heel aantrekkelijk gescoord (Clark Ridgway et al., 2005).

Figuur 46: Onderwaterzicht

Figuur 45: Detail bouw droge en natte gracht

62

5.3 DIEET

5.3.1 Eten

Capibara’s zijn herbivoren. Het zijn zeer efficiënte grazers. Ze voeden zich vooral met grassen, waterplanten en schors van jonge bomen. Ze zijn ook coprofagisch, wat wil zeggen dat ze een bepaald deel van hun eigen ontlasting opeten.38 De planten worden aangevuld met zaden, noten, allerlei vruchten, maniok, aardappelen, yoghurt… (Winnick & Typaldos, 2010). Een aantal ingrediënten van een typisch dieet zijn volgende:

kool andijvie spinazie zoete aardappelen appels bananen browse (bamboe, wilg…) commerciële korrel voor knaagdieren.

Aangezien het herbivoren zijn, mogen minerale zoutstenen niet ontbreken (Vicca, 2010). Voldoende voederplaatsen moeten voorzien worden, zodat er geen competitie kan ontstaan (Dawson, 2003).

5.3.2 Drinken

De dieren moeten continue kunnen beschikken over vers drinkwater. Ze hebben ook de neiging om uit hun zwembad/vijver te drinken, dus een goede filter is noodzakelijk (Dawson, 2003).


63

5.4 SOCIAAL


Van nature leven ze in groepen van tien tot twintig dieren, waaronder zich een dominant mannetje bevindt met ondergeschikte vrouwtjes en hun jongen.39 Met het samen huisvesten van mannetjes moet men zeer voorzichtig zijn omdat er tussen hen veel agressie kan heersen. De meest voorkomende groepssamenstelling in gevangenschap is de multigeneratiegroep. Meestal is er een dominant mannetje, enkele vrouwtjes en hun jongen. Af en toe zijn er ook nog een aantal ondergeschikte mannetjes(Dawson, 2003).

5.4.2 Introductie

Bij capibara’s moet men zeer voorzichtig te werk gaan. Twee mannetjes samen mag niet, aangezien er tussen hen te veel agressie heerst, maar ook met de vrouwtjes is het oppassen geblazen. Men moet hier zeker voldoende tijd voor uitrekken, want nieuwe groepsleden worden af en toe gedood door reeds aanwezige capibara’s, ook door vrouwtjes (Dawson, 2003).

5.4.3 Mixed-species

Samen leven met andere diersoorten zoals tapirs, miereneters of guanaco’s verloopt (meestal) in goede harmonie. Men moet vooral opletten dat er voldoende voedsel voorradig is en dat de capibara gebruik kan maken van zijn vijver (Dawson, 2003).


De capibara staat gekend als een dier dat heel goed aangepast is aan een leven in gevangenschap. Ze kunnen zich aan heel veel verschillende habitats aanpassen en blijven zich heel goed voortplanten (Alvarez & Kravetz, 2005). De allerbelangrijkste factor om abnormaal gedrag te ontwikkelen blijft de grootte en complexiteit van het verblijf in gevangenschap (Casamitjana, 2001). Hoe minder plaats de dieren hebben, hoe meer stress ze hebben. Hierdoor gaan ze zich agressiever opstellen tegen de andere dieren in het verblijf (Dawson, 2003). Concrete voorbeelden van stereotiep gedrag bij de capibara zijn nergens te vinden. Maar aangezien de capibara een knaagdier is, heb ik gekeken bij algemeen stereotiep gedrag van knaagdieren en daar heb ik gevonden dat ze vaak dezelfde route volgen in hun verblijf of tongrollen (Young, 2003). Tongrollen is een voorbeeld van een orale stereotypie. Bij tongrollen steken de dieren hun tong ver uit, ze blijven er mee draaien en zwaaien. De oorzaak hiervan is het niet voldoende kunnen uiten van het natuurlijke graasgedrag, door bijvoorbeeld geconcentreerd krachtvoer te geven. Hierdoor gebruikt het dier zijn tong voor dwangmatig gedrag.40 De oplossing hiervoor is dus het aanbieden van genoeg ruwvoer. Steeds dezelfde route volgen spreekt voor zich. Het dier loopt in het verblijf bijvoorbeeld altijd een rondje en volgt op die manier een zelf gecreëerd pad. Dit gedrag ontwikkelt zich door een gebrek aan ruimte en verveling (Young, 2003).


40 http://www.levendehave.nl/kennisbank/runderen/tongspelen-bij-runderen

64

5.5 REPRODUCTIE

5.5.1 Dracht

De dracht duurt 130-150 dagen.41

5.5.2 Geslachtsrijp

Ze zijn geslachtsrijp wanneer ze 1,5 jaar oud zijn of 30kg wegen (afhankelijk van hun habitat kwaliteit) (Campos-Krauer, 1998).

5.5.3 Oestruscyclus

Het is een polyoetrisch dier met meerdere vruchtbare perioden in een jaar. Ze heeft een oestrusperiode die 7,5 tot 12 dagen duurt (Alvarez & Kravets, 2005).


Ze hebben 1 tot 2 nesten per jaar, gemiddeld 4 tot 8 jongen per nest.42 De capibara is net zoals andere knaagdieren een dier dat zich goed voortplant, ook in gevangenschap (Alvarez & Kravetz, 2005).


De jongen worden gemiddeld 3 maanden gezoogd.43 Alle vrouwtjes uit de groep nemen een stuk van de zorgen op zich.44 Na 3 dagen starten de jongen al met een beetje vast voedsel(Dawson, 2003).


Vrouwtjes die moeten werpen, moeten individueel gehuisvest worden. De ruimte moet verwarmd zijn (tijdens koude perioden), ideaal is vloerverwarming. De vloer moet bedekt zijn met een veilig substraat zoals hooi. Ook in deze ruimte moet de moeder toegang hebben tot een klein zwembadje. Na enkele dagen mogen ze samen met hun jongen terug naar de groep (op voorwaarde dat men zwembad/vijver aanpast door het waterlevel wat te laten zakken) (Dawson, 2003). Ze verblijven dan eventueel met andere jongen in een soort crèche, waarbij elk vrouwtje mee helpt met de verzorging. De jongen blijven gemiddeld een jaar in de groep van hun ouders.45





45 http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Hydrochoerus_hydrochaeris.html

65

5.6 ENRICHMENT

Men kan op heel veel verschillende manieren enrichment aanbieden:


een voldoende groot verblijf voorzien; boomstammen voorzien waaraan ze kunnen knagen, zodat hun altijd groeiende tanden

kunnen afslijten; stenen, afgebroken takken, bladeren, … in het verblijf leggen (Dawson, 2003); moeras voorzien zodat ze zich in modder kunnen rollen (Campos Krauer, 1998); water voorzien in de vorm van een vijver, zodat de natuurlijke habitat nagebootst wordt

en in de vorm van een doorkijkbaar zwembad wat de bezoekers heel erg op prijs stellen(Clark Ridgeway et al, 2005).


dieren laten grazen i.p.v. krachtvoer te geven, in de vorm van gras, hooibalen, riet, andere waterplanten;

voedsel verstoppen zoals fruit en zaden (Young, 2003); browse/ander voedsel in hun vijver/zwembad (Dawson, 2003).


boomerballen, voederpuzzels. (American association of zookeepers, 2004).


dieren in gepaste sociale groep houden; mixed-species exhibit; visuele barrières voorzien in het nachtverblijf; een apart werphok voorzien om de stress van de moeder te reduceren en de jongen te

beschermen (Young, 2003).

5.6.5 Training/menselijke interactie

targettraining;

om gezondheidsredenen (gewicht, inspectie tanden, poten) (Dawson, 2003).

5.6.6 Enrichment voorbeeld

Figuur 49: Mixed-species exhibit Figuur 48: Drijvend voedsel aanbieden

66


Figuur 51: Capibara in schuilhol Figuur 50: Capibara en reuzenmiereneter

Figuur 52: Capibara met zoutblok Figuur 53: Mixed exhibit

Figuur 54: Holle boomstam gevuld met fruit Figuur 55: Enrichment

67

Figuur 56: Bovenaanzicht

Figuur 57: Bovenaanzicht

68

6 NEUSBEER

Wetenschappelijke naam: Nasua nasua Nederlandse benaming: Neusbeer Engelse benaming: South American coati

6.1 BIOFICHE

6.1.1 Zintuigen

Ze hebben een zeer goede reukzin en zicht.46

6.1.2 Vocalisatie

Neusberen zijn zeer vocaal. Ze maken geluiden:

om plezier uit te drukken;

tijdens het groomen;

verzoenen na gevecht;

territorium verdedigen;

voedsel beschermen.47


De thermoneutrale zone van de neusbeer ligt tussen de 25°C en 33°C. Neusberen kunnen goed tegen de koude. Wanneer het koud is, wordt hun lichaamstemperatuur beter geleid door hun lichaam. Temperaturen boven de 35°C kunnen ze maar een korte periode verdragen. Ze zoeken dan verkoeling onder de bomen, struiken of in een stroompje (Chevillard-Hugot et al., 1980).

6.1.4 Markeren

Ze hebben klieren op hun buik en in hun nek. Deze gebruiken ze als communicatiemiddel.48

6.1.5 Zwemmen

De dieren kunnen zwemmen, waardoor een stroompje of vijvertje dus zeker niet in hun verblijf mag ontbreken. Het moet niet heel groot zijn, maar groot genoeg om zich te kunnen koelen op warme dagen. Men moet verschillende diepten voorzien, zodat ze het optimaal kunnen benutten vanuit enrichmentstandpunt (Association of zoos & aquariums, 2010).


62% zoeken naar eten;

20% bewegen;

17% rusten;

1% andere gedragingen (Romero & Aureli , 2007).

46 http://www.felid.org/activities/page_256.htm

47 http://www.mundoandino.com/Argentina/Coatimundi


Figuur 58: Neusbeer

http://www.felid.org/activities/page_256.htm

69

6.2 VERBLIJF


6.2.1 Temperatuur

Het binnenverblijf moet minimum 12°C zijn en mag niet warmer zijn dan 26°C (Association of zoos & aquariums, 2010).


De dieren moeten altijd kunnen schuilen voor de zon en wind. Er moet dus voldoende schaduw in het verblijf aangebracht worden via bomen en struiken en een zwembad/vijver om af te koelen (Association of zoos & aquariums, 2010).


12°C;

1-5 dieren;

natuurlijke bodem;

slaaphok;

klimmogelijkheden;

minimum hoogte 2,5m;

buiten minimum 20m².49

6.2.4 Buitenperk

Volgens de husbandry van de Association of zoos & aquariums (2010) stelt het buitenperk van een neusbeer volgende eisen:

ze hebben nood aan verticale ruimte (min. 3,66m hoog) die ze optimaal kunnen benutten, een ruim grondoppervlak waarin ze kunnen graven en open ruimten;

men moet opletten met de beplanting in een open verblijf. De dieren mogen de bomen niet kunnen gebruiken als vluchtweg. Ze kunnen over een afstand van 1.22m springen en kunnen landen op een oppervlak dat 15cm hoger ligt. Hoe complexer het verblijf, hoe beter. Ze hebben nood aan touwen en zandbakken om mee te spelen.;

er moet voldoende begroeiing zijn en visuele barrières met bomen, struiken, gras, stenen, stroompjes, holle boomstammen, hangmatten, verschillende nest- , slaap- , schuilplaatsen. De dieren zijn gedeeltelijk boombewoners en moeten zeker de mogelijkheid hebben om te kunnen klimmen. Ze moeten nesten slaapplaatsen hebben in bomen en op de grond;

de ondergrond moet ondoorlaatbaar zijn zodat de dieren niet kunnen ontsnappen. Men kan hiervoor beton gebruiken waar men dan een flinke hoeveelheid natuurlijk substraat op plaatst. Enkele aanraders zijn: droog mos, hooi, aarde, dennennaalden, bladeren, zand, stro, mulch en rivierstenen;

de temperatuur van de nestboxen moet altijd boven de 10°C zijn. Wil men de dieren toch in het buitenverblijf zetten in de winter, dan moet men warmtelampen voorzien. Als nestmateriaal kan men kiezen voor zaken die ze niet willen opeten en waar ze niet allergisch aan zijn. Zaagsel kan hen irriteren, waardoor ze huidproblemen kunnen krijgen en beginnen niezen. Cederhoutschaafsels kunnen leiden tot sterfte van de jongen en problemen met de luchtwegen;

wanneer de temperatuur onder 4,4°C komt, mogen neusberen niet meer buiten verblijven. Ze zijn zeer gevoelig aan bevriezing van hun staart, die dan kan afbreken.

49


70


Dit moet min 20m² zijn (één tot twee dieren). Ook hier moet men bedacht zijn op ontsnappingsgevaar. Ze kunnen zich door openingen persen van 7,6cm diameter.

Er moet gestreefd worden naar een relatieve vochtigheid tussen de 30-70%. Er moet voldoende verse lucht gecirculeerd worden (Association of zoos and aquariums, 2010).

De dieren moeten een normale dagen nachtcyclus ondergaan. Wanneer er geen natuurlijke lichtinval voorzien is in de stal, moet deze kunstmatig voorzien worden. In het verblijf moet men geluiden van buitenaf zoveel mogelijk proberen dempen, omdat ze er gevoelig voor zijn (Association of zoos and aquariums, 2010).

6.2.6 Vijver/beek

Een neusbeer maakt graag gebruik van een klein vijvertje of een stroompje om zich af te koelen en andere dimensies van hun verblijf te ontdekken. Er moeten verschillende dieptes voorzien worden. Men kan het betrekken in het enrichmentprogramma (Association of zoos and aquariums, 2010).

6.2.7 Barrière

Wanneer het een open verblijf is (zonder dak) moeten de muren min 2 – 2.44m hoog zijn, met een overhang die naar binnen gericht is, van materiaal waar ze niet op kunnen klimmen. Deze moet 31 -61cm zijn. Een watergracht wordt ook succesvol toegepast, maar men moet bedacht zijn op het feit dat het goede zwemmers zijn. Om die reden moet men ook een naar binnen gerichte overhang gebruiken van materiaal waar ze niet op kunnen klimmen (31-61cm), (zie figuur 13 en 14 bij tapir) (Association of zoos and aquariums, 2010).

Men kan ook kiezen voor een voldoende brede en steile droge gracht. Dan moet men wel nog een additionele waterpartij in het verblijf voorzien. Aan de zijkant waar de bezoekers voorbij stappen kan er een subtiele inkijk voorzien worden in een binnenverblijf voor de neusberen (zie figuur 24 bij de reuzenmiereneter).

Figuur 59: Detail bouw droge gracht

71

6.3 DIEET

6.3.1 Eten

Neusberen zijn omnivoren/insectivoren. Hun dagelijkse dieet bestaat uit:

fruit;

insecten (schorpioenen, termieten…);

groenten;

vlees (kuikens, knaagdieren…);

eieren;

noten;

wortels.50

Het meeste van hun voedsel vinden ze op de grond en een beetje in de bomen. Hier moet rekening mee gehouden worden bij de plaatsing van de voederstations (Association of zoos and aquariums, 2010).

6.3.2 Drinken

Ze hebben nood aan de continue aanwezigheid van proper, vers drinkwater.


http://www.mundoandino.com/Argentina/Coatimundi

72

6.4 SOCIAAL


In het wild leven ze meestal in groepen van 4-20 dieren. Het zijn vaak losse groepen waarin veel veranderingen plaatsvinden (Association of zoos and aquariums, 2010).

Mannetjes boven de twee jaar leven solitair, ze komen enkel bij de vrouwtjes om te paren. In gevangenschap wordt een volwassen mannetje meestal wel getolereerd, maar deze is ondergeschikt. Wanneer er onenigheid optreedt, krijgt hij als eerste de klappen te verduren. Gemixte, geneutraliseerde groepen vormen geen probleem. Groepen met verschillende vrouwen met hun jongen, één man of geneutraliseerde meerdere mannen doen het het beste in gevangenschap. Jonge mannetjes moet men uit de groep halen voor ze twee jaar zijn (seksueel volwassen) (Association of zoos and aquariums, 2010). In de groepen die de vrouwtjes vormen met hun jongen worden vaak subgroepen gevormd. De dieren hebben het meeste contact met verwanten (Romero & Aureli, 2007).

6.4.2 Introductie

Neusberen zijn soms moeilijk te introduceren. Sommige verlopen heel vlot, terwijl andere heel veel geduld vragen en lange periodes van visueel en olfactorisch contact. Dieren moeten in verblijven liggen waar ze elkaar kunnen zien (bv. door een raampje) maar geen fysiek contact kunnen maken. Men moet wachten om ze effectief te introduceren tot ze vriendelijke signalen sturen, bv. naast elkaar liggen om te slapen. Introducties vrouw-vrouw verlopen vaak heel moeilijk. Deze introducties gebeuren best op een gebied waar het al aanwezige dier zich niet te dominant opstelt. Wanneer een mannetje moet geïntroduceerd worden enkel om te paren, gebeurd dit het beste afzonderlijk van de groep waar ook de jongen in zitten. Hij wordt dan enkel voorgesteld aan de vrouwtjes waarmee hij moet paren (Association of zoos and aquariums, 2010).

6.4.3 Mixed-species

Geneutraliseerde neusberen zijn al succesvol geplaatst bij geneutraliseerde wasberen. Een volwassen mannetje werd ook al succesvol gehuisvest bij een volwassen capibara man en brilberen (Association of zoos and aquariums, 2010). Ook met een collared peccary verloopt het goed (Hammer , 2002).


Carnivoren, insectivoren staan bekend om hun abnormaal gedrag in gevangenschap: stereotiep, zelfdestructief of ander abnormaal gedrag. Dit kan volgende gedragingen omvatten:

overactiviteit;

inactiviteit;

kopschudden;

ijsberen;

overgrooming (American Association of Zoo Keepers, 2004).

Neusberen die hun nest in het verblijf van de rest van de groep hebben, kunnen dit als te weinig plaats ervaren. Op zo’n moment kan het gebeuren dat het jong wordt ontvoerd door een andere moeder (Association of zoos and aquariums, 2010).

Wanneer er niet voldoende voedsel/voederplaatsen zijn, treedt er competitie op, wat tot de nodige agressie leidt (Aureli & Romero, 2007).

73

Al deze gedragingen worden uitgelokt door het leven in gevangenschap (opgesloten zitten, wachten op voedsel, voedsel in een potje krijgen, geen uitdaging, verveling). We kunnen dit gedrag verminderen, of beter nog voorkomen, door enrichment op dagelijkse basis toe te passen (American Association of Zoo Keepers, 2004).

Onderzoek heeft aangetoond dat foerageren, onderzoeken en spelen stereotype patronen doorbreekt (Carlstead, 1998).

74

6.5 REPRODUCTIE

6.5.1 Dracht

70-77 dagen (Association of zoos and aquariums, 2010).

6.5.2 Geslachtsrijp

Gemiddeld worden ze seksueel volwassen wanneer ze 2 jaar zijn (Association of zoos and aquariums, 2010).

6.5.3 Oestruscyclus

In het wild start het geboorteseizoen met de start van het regenseizoen (wanneer er veel voedsel te vinden is), afhankelijk van de plaats tussen januari en maart of tussen oktober en februari (Valenzuela, 1998).

In gevangenschap bestaat er geen vast geboorteseizoen. De dieren komen 1 tot 3 x/jaar in oestrus, deze duurt dan 10 dagen (Association of zoos and aquariums, 2010).

Wanneer het mannetje apart zat, moet hij op een neutrale plaats met het vrouwtje in contact gebracht worden om te paren. Dit doet men op het moment dat het vrouwtje tekenen van oestrus begint te vertonen. Wanneer er sterke agressie optreedt, moet men de dieren scheiden en enkele uren later opnieuw proberen (Association of zoos and aquariums, 2010).


Ze krijgen 1 nest per jaar.51


Gemiddeld zijn er 3-5 jongen, maar het kan gaan van 2 tot 7. Ze kunnen hun eerste vast voedsel eten wanneer ze ongeveer 8-10 weken zijn. Ze worden gespeend tot hun 4 maanden (Association of zoos and aquariums, 2010).


De vrouwtjes verlaten de groep om te werpen en keren de eerste 6 weken na de geboorte niet terug. In deze ruimte moet ze wel haar natuurlijk gedrag kunnen tentoonstellen. Er moeten klimstructuren aanwezig zijn. Het mannetje mag niet in de buurt zijn, wanneer het vrouwtje moet werpen. Ze mag hem niet zien, niet ruiken… Vrouwtjes moeten de kans krijgen om zelf hun nestboxen (twee) in te richten. Twee boxen zodat ze haar jong kan verplaatsen wanneer ze dat veiliger acht. Er moet nestmateriaal aangeboden worden. Geschikt zijn: stro, hooi, gras, bladeren en twijgjes. De nestboxen moeten afgeschermd zijn van de rest van de groep. Deze plaats moet aanvoelen als rustig en veilig. De grootte van de nestbox: 61cm x 46cm x 61cm (Association of zoos and aquariums, 2010).

51 http://www.zoovilleusa.com/Coatis.htm

75

6.6 ENRICHMENT


Complexiteit is belangrijk voor neusberen. Verticale en horizontale mogelijkheden moeten gegeven worden. In het buitenverblijf kan men kiezen voor naturalistische enrichmentitems en binnen kan men kiezen voor artificiële items (novelty enrichment):

touwen; verschillende substraten; zandbakken; verwarmde en gekoelde stenen; stroompje/vijvertje/lopend water; takken; bomen, struiken waaraan ze zich kunnen krabben; visuele barrières (holle boomstammen, struiken, stenen, termietenheuvels); mogelijkheid tot het graven van holen; pvc-holen; hangmatten; rotatie van items (Association of zoos and aquariums, 2010).


Foerageergedrag is zeer belangrijk bij insectivoren. Neusberen vinden hun meeste voedsel op of in de grond. In het wild spenderen de dieren 62% van hun tijd aan eten. Hier moeten we met enrichment op inspelen. Men moet de dieren laten werken voor hun eten:

voer over de dag verdelen en verspreiden in het verblijf; voedsel verstoppen onder bladeren, in zandbak, gaten vullen met lekkers, drijvend

voedsel in vijver/stroom; honing of pindakaas smeren op boomstammen, stenen; eieren (rauw/gekookt); verschillende voederstations; eetbare kruiden; verschillende smaken (bv. om medicijnen te maskeren) zoals siropen, honing, confituur,

kruiden; voedsel in eierdoosje stoppen, voederpuzzel met daarin insecten, vruchten,

insectendispensers, kong-speeltje met lekkers; ijslolly’s; stapel stenen met daartussen voer verstopt (Association of zoos and aquariums, 2010).


kussens gevuld met hooi of stro; eierdoosje (zonder voedsel); dennenappels; boomerball; Kong-speeltje gevuld met lekkers; kokosnoot; verkeerskegel; kartonnen doos; melkkarton; spiegelmobiel;

PVC-buis gevuld met lekkers (American Association of Zoo Keepers, 2004).

76


gepaste sociale structuren; mixed exhibits; aparte plaatsen voor dieren die alleen willen zijn; visuele barrières; nestkamers voor moeders met jongen; zicht op andere diersoorten; vertrouwen in verzorger; training (kooi, gezondheid) (Association of zoos and aquariums, 2010).


kruiden (kattenkruid);

urine;

parfum;

essentiële olie;

audio-opnames;

stickers aan het raam;

haar, wol, veren; beddingmateriaal;

slangenvel (Association of zoos and aquariums, 2010).


Figuur 60: Fruit gevuld met lekkers

77

Figuur 61: Ingepakte rol karton

Figuur 62: Spelen met balletjes

78

6.7 EIGEN ONTWERP VERBLIJF NEUSBEER, PEKARI

Figuur 63: Verblijf neusbeer, pekari met enrichmentitems

Figuur 64: Schuilhol

79

7 WITLIPPEKARI

Wetenschappelijke naam: Tayassu pecari Nederlandse benaming: Witlippekari Engelse benaming: White-lipped peccary

7.1 BIOFICHE

7.1.1 Zintuigen

De witlippekari heeft een goede reukzin en een goed gehoor.52 Hun zicht is vrij beperkt (Sowls, 1997).

7.1.2 Vocalisatie

Het zijn zeer vocale dieren. Ze hebben een groot geluidengamma. 53


Het zijn endothermische (warmbloedige) dieren, die hun lichaamstemperatuur regelen onafhankelijk van de omgevingstemperatuur. Wanneer het te warm is gaan ze schuilen achter struiken, bomen of gaan ze zwemen.54

7.1.4 Markeren

Ze hebben een klier op hun onderrug om te markeren en identificeren.55

7.1.5 Zwemmen

Pekari’s kunnen goed zwemmen. Ze doen dit om te spelen en om af te koelen op warme momenten.56


Ze zijn voornamelijk actief bij zonsopgang en –ondergang.57

34% eten;

33% bewegen;

28% rusten;

3% sociale interactie;

2% andere activiteiten.

Wanneer er minder te eten valt, verhoogt hun rusttijd en vermindert de tijd dat ze bewegen en eten (Altrichter et al., 2002).

52 http://www.ferris.edu/htmls/news/card/Animals/Omnivores/White-lipped-Peccary

53 http://www.ultimateungulate.com/Artiodactyla/Tayassu_pecariFull.html

54 http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Tayassu_pecari.html




Figuur 65: Witlippekari

80

7.2 VERBLIJF


7.2.1 Temperatuur

De dieren kunnen zich aanpassen aan zeer brede temperatuurgrenzen. Hoewel ze in principe in warme gebieden wonen, hebben ze geen moeite met temperaturen tot het vriespunt, mits voldoende beschutting uiteraard. 58


De dieren moeten zich kunnen beschermen tegen zonlicht en wind. Hiervoor moeten er bomen, struiken en water in het verblijf voorzien worden.


15°C;

2-4 dieren;

minimum 120m² buiten;

graaf- en/of wroetmogelijkheden;

natuurlijke bodem.59

7.2.4 Buitenperk

Hun voorkeur gaat uit naar dichte bossen, maar ze kunnen ook leven in savannes of droge bossen met een zanderige ondergrond.60

Ze gebruiken struiken en grotten als schuilplaats.61 Ze blijven altijd in de buurt van een watervoorziening. Ze spelen graag in modder, nemen graag zandbaden en zwemmen graag.62

De dieren hebben nood aan een natuurlijke ondergrond. Aangezien ze in de natuur ook op vele substraten leven, moeten we hieraan tegemoet komen. Er kan gebruik gemaakt worden van harde aarde, gras, zand, bladeren, mos… Men mag geen beton gebruiken zonder dik substraat omdat ze anders hun poten kunnen kwetsen.63


Hoewel ze zich aan brede temperatuurgrenzen kunnen aanpassen, moet het binnenverblijf aangenaam voelen. Het mag niet te koud of te warm zijn. Een temperatuur van 15°C wordt aangeraden, deze bevindt zich in de thermoneutrale zone van het dier. We moeten het dier natuurlijke substraten bieden. Enkele voorbeelden zijn: stro, turf, bladeren…64

Er moet voldoende circulatie zijn van verse lucht. Het natuurlijk dagen nachtritme moet gerespecteerd worden. Wanneer er geen natuurlijk licht binnenvalt in de stal moet men met de juiste verlichting werken.

58 http://www.iucnredlist.org/apps/redlist/details/41777/0


60 http://www.ferris.edu/htmls/news/card/Animals/Omnivores/White-lipped-Peccary.pdf





http://www.ferris.edu/htmls/news/card/Animals/Omnivores/White-lipped-Peccary.pdf

http://www.ultimateungulate.com/Artiodactyla/Tayassu_pecariFull.html


81

De staldeuren moeten open gaan zonder dat de verzorger bij de dieren in het hok hoeft te komen.65

7.2.6 Vijver/beek

Aangezien ze goed kunnen zwemmen en dit ook graag doen op warme momenten, mag een waterstroompje niet ontbreken in het verblijf.66

7.2.7 Barrière

We gaan hierbij rekening moeten houden met de noden die de omheining van de neusbeer stelt, aangezien ze samen zullen gehuisvest worden en de neusbeer meer eisen stelt.

Wanneer het een open verblijf is (zonder dak) moeten de muren min 2 – 2.44m hoog zijn, met een overhang die naar binnen gericht is, van materiaal waar ze niet op kunnen klimmen. Deze moet 31 -61cm zijn (Association of zoos and aquariums, 2010).

Ik stel voor dat we met een watergracht werken, aangezien beide dieren graag zwemmen. Deze moet beveiligd worden met een naar binnen gerichte overhang van materiaal waar neusberen zich niet aan kunnen optrekken (31-61cm breed) (Association of zoos and aquariums, 2010).

Aan de zijkant waar de bezoekers voorbij stappen kan er een inkijk voorzien worden in een binnenverblijf voor de neusberen.

65



82

7.3 DIEET

7.3.1 Eten

Het zijn frugivoren, omnivoren, met een voorkeur voor vruchten. Ze eten ook stengels, bladeren, bloemen en insecten (Altrichter et al., 2001).

Een overzichtje van de zaken die ze eten in gevangenschap:

fruit (allerlei soorten);

bladeren;

zaden;

paddenstoelen;

wormen;

insecten;

kleine geleedpotigen;

minerale likblok.67

Er moeten voldoende voederbakken zijn, zodat er geen competitie optreedt tussen de dieren van dezelfde soort en de andere soorten in het verblijf.

7.3.2 Drinken

Er moet steeds vers en voldoende drinkwater aanwezig zijn. Er moeten voldoende drinkplaatsen zijn, zodat alle dieren kunnen drinken wanneer ze dit wensen.

67


83

7.4 SOCIAAL


Pekarri’s vormen zeer grote kuddes in het wild (40-300 dieren) van beide geslachten en alle leeftijden.68 Dit kan men natuurlijk niet nabootsen in een dierentuin.

Het is belangrijk dat men een groep samenstelt met dieren van beide geslachten en verschillende leeftijden, maar dan in een “dierentuinaanvaardbaar” aantal, rekening houdend met de plaats die men kan bieden.

7.4.2 Introductie

Ook de introductie van de pekarri verloopt op dezelfde manier:

op het tempo van het dier;

geleidelijk aan, te beginnen met olfactorisch, visueel en tactiel contact;

pas wanneer men vriendschappelijke gedragingen ziet, mag men de dieren voor het eerst samen plaatsen, onder toezicht van de verzorger;

vluchtwegen voorzien;

als verzorger op alles voorbereid zijn (Association of zoos & aquariums, 2010).

7.4.3 Mixed-species

De pekari kan in mixed-exhibit gehuisvest worden met verschillende dieren: capibara, tapir, pudu, reuzenmiereneter, guanaco, neusbeer en mara (Hammer, 2002).


Het zijn zeer sociale dieren die zich gemakkelijk aanpassen aan het leven in gevangenschap, mits rekening wordt gehouden met hun natuurlijk gedrag en sociale structuur. Wanneer ze weinig te ontdekken hebben in hun verblijf vertonen ze lange periodes van inactiviteit. Wanneer ze anders overal snuffelen, rond stappen en lopen, liggen ze dan veel te rusten. De bezoeker ziet ook liever actieve dieren, dus hier moet men zeker rekening mee houden (Venturieri & Le Pendu, 2006). Wat ook veel voorkomt in gevangenschap is dat mannetjes de jongen doden.69


69 http://www.fao.org/docrep/T0750E/t0750e0l.htm


http://www.fao.org/docrep/T0750E/t0750e0l.htm

84

7.5 REPRODUCTIE

7.5.1 Dracht

152-162 dagen.70

7.5.2 Geslachtsrijp

Zowel de mannen als de vrouwen zijn seksueel volwassen tussen 1 en 3 jaar.71

7.5.3 Oestruscyclus

Er is geen strikt geboorteseizoen, hoewel er wel meer geboortes plaatsvinden in de lente en herfst.72 De oestrus duurt 18-21 dagen.73


Gemiddeld bedraagt het geboorte-interval 250 dagen (Gottdenker & Bodmer, 1998).


Het aantal jongen kan variëren van 1-4. Maar de meeste worpen bestaan uit tweelingen. Heel zelden komt er ook eens een drieling voor.74 De jongen worden gespeend tot de leeftijd van 6 weken.75


Men moet de vrouwtjes met jongen scheiden van de mannetjes, want het komt vaak voor in gevangenschap dat de mannen de jongen doden. Men kan de mannetjes apart houden in een off-exhibit of in een apart deel on-exhibit. Wanneer men de dieren in een off-exhibit huisvest, moet men er wel voor zorgen dat het zijn natuurlijke gedragingen kan uitvoeren.76










http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Tayassu_pecari.html

http://www.iucnredlist.org/apps/redlist/details/41777/0


85

7.6 ENRICHMENT


plaatsen waar de dieren zich aan kunnen krabben; modderbad, zandbak; vijvertje; gevarieerde substraten; nieuw substraat; rustplaatsen; visuele barrières om zich af te schermen van soortgenoten/bezoekers; verschillende voederplaatsen.77


voedselvariëteit; eetbare kruiden; verschillende smaken zoals honing, siropen, pindakaas in/aan voorwerpen smeren; voederpuzzels.78


juiste groepssamenstelling; mixed-species exhibits; visuele barrières; nestmogelijkheden.79


geurmarkeringen van andere dieren;

audio-opnamen van andere soorten, eventueel predatoren.80






Figuur 66: Natuurlijke ondergrond, geschikt voor zandbad en graven

86

7.7 EIGEN ONTWERP VERBLIJF NEUSBEER EN PEKARI

Figuur 67: Verblijf pekari en neusbeer met verschillende substraten

Figuur 68: Schuilhol Figuur 69: Enrichmentitems

87

8 MARA

Wetenschappelijke naam: Dolichotis patagonum Nederlandse benaming: Mara Engelse benaming: Patagonian Mara

8.1 BIOFICHE

8.1.1 Zintuigen

De mara beschikt over een zeer goed zicht en goed gehoor (dit gebruiken ze om te vluchten voor predatoren).81

8.1.2 Vocalisatie

Hun geluidengamma komt overeen met dat van de Cavia porcellus, huiscavia.82 Ze produceren geluid als waarschuwingssignaal, tijdens het paren, wanneer er agressie ontstaat (gewoonlijk tussen mannetjes) en om te spelen.83


Het zijn warmbloedige dieren, die zelf instaan voor de verwarming van hun lichaam.84 Ze hebben nood aan schuilplaatsen (bv. verwarmde nestbox), struikgewas en schaduw om zich af te koelen op heel warme dagen.

8.1.4 Markeren

De dieren hebben klieren tussen hun anus en staart, waar ze mee markeren.85 Ze markeren ook met urine als onderdeel van agressief gedrag. (Campos et al., 2001).

8.1.5 Zwemmen

Hoewel ze wel kunnen zwemmen, doen ze dit niet frequent. Wanneer de mara in een mixed-exhibit wordt geplaatst met dieren die hier wel nood aan hebben, bestaat er dus geen gevaar dat de dieren zullen verdrinken (Smurl, 2004).


De meeste activiteit gebeurt ’s nachts, ’s morgens en in de late namiddag.86

81 http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Dolichotis_patagonum.html

82 http://www.suite101.com/content/meet-the-patagonian-cavy-dolichotis-patagonum-a91166

83 http://www.jiffynotes.com/a_study_guides/book_notes/grze_16/grze_16_00994.html




Figuur 70: Mara

http://www.suite101.com/content/meet-the-patagonian-cavy-dolichotis-patagonum-a91166

88

8.2 VERBLIJF

In principe kunnen ze enkel buiten gehouden worden als er voldoende beschutting is. Maar een buiten- en binnenverblijf is toch aangewezen.

8.2.1 Temperatuur

Hun thermoneutrale zone ligt tussen 7,2 en 26,6°C. Het zijn heel tolerante dieren en kunnen de grootste tijd van het jaar buiten gehouden worden, zolang er maar beschutting voorhanden is. Zelfs temperaturen onder het vriespunt zijn geen probleem zolang er een verwarmde nestbox of verwarmd binnenverblijf is (Smurl, 2004).


De dieren moeten altijd kunnen schuilen voor de zon en wind. Er moet dus voldoende schaduw in het verblijf aangebracht worden via bomen en struiken (Smurl, 2004).


2-4 dieren;

40m²;

graaf- en/of wroetmogelijkheden;

schuilhok;

minimum temperatuur 0°C.87

8.2.4 Buitenperk

Smurl (2004) heeft een husbandry opgesteld voor mara’s in gevangenschap. Zij stellen volgende eisen aan hun buitenperk:

ze leven in het wild op zanderige vlakten, waar de begroeiing nogal doornig is en op grasvlakken. Het dier graaft graag kuilen in het zand of schuilt achter de lage begroeiing88;

het is aangewezen verschillende substraten te hanteren. Een zandvlakte waar het dier kan graven en een grasvlakte waar ze kunnen grazen. Op die manier kunnen ze veel tijd besteden aan hun voederopname, waardoor ze minder stereotiep gedrag zullen ontwikkelen. Aangezien het zo’n gravers zijn moet er voorkomen worden dat ze kunnen ontsnappen via de ondergrond;

ze moeten voldoende schuilmogelijkheden krijgen, bv. zand waar ze zelf holen kunnen graven, voorgegraven holen, pvc-buizen, stenen of struiken waar ze zich achter kunnen verstoppen, nestboxen…;

men moet zeker voldoende visuele barrières voorzien omdat het van nature uit verlegen dieren zijn.;

om het verblijf aan te kleden kan men allerlei zaken toevoegen. Enkele voorbeelden zijn: stenen, boomstammen, mulch, bomen, struiken… Door de zaken af en toe te verplaatsen creëer je op die manier nieuwe routes, waadoor hun natuurlijk gedrag wordt gestimuleerd.

87



89


Binnen moet er voldoende aandacht besteedt worden aan een degelijke ventilatie zodat er verse lucht kan binnenkomen door deuren, ramen, ventilators… De vochtigheidsgraad moet tussen de 30-50% liggen. Voor substraat en nestmateriaal kan men kiezen voor houten pellets, aarde of hooi (Smurl, 2004).

8.2.6 Vijver/beek

Ze zullen er zelf amper gebruik van maken, maar een vijver of andere watervoorziening vormt geen gevaar in een mixed-species exhibit (Smurl, 2004).

8.2.7 Barrière

Een verblijf zoals dat van de bongo’s in de zoo van Antwerpen is geschikt voor een mixed-exhibit mara/vicuña. We werken dan met een droge gracht, met een steile wand zodat ze er niet uit kunnen springen. Een natte gracht kan eventueel ook (Gupta, 2008).

Figuur 71: Detail bouw droge gracht

Figuur 72: Detail bouw lage natte gracht

90

8.3 DIEET

8.3.1 Eten

Mara’s zijn herbivoren. In het wild eten ze voornamelijk grassen, bladeren, heesters en fruit. Het zijn grazers, maar wanneer er niet voldoende voedsel voorhanden is, worden het mixed-feeders (Puig et al., 2010).

In gevangenschap moeten ze een kleine hoeveelheid geconcentreerde korrel krijgen, aangevuld met hooi, verse groenten, fruit en browse. Zoals bij elke herbivoor moeten ook hier minerale zoutblokken gegeven worden (Smurl, 2004).

Een aantal voorbeelden van browse die men kan geven zijn:

Struikheide

Zomereik

Wilg

Zwarte populier

Es

Els

Hazelaar

Linde (Harpij, 2010).

Mara’s zijn ook coprafogisch. Dit wil zeggen dat ze bepaalde delen van hun ontlasting opeten. Het is noodzakelijk voor een goede spijsvertering.89

Het is belangrijk in het kader van hun steeds groeiende tanden en stereotiep gedrag dat het natuurlijk voedingspatroon zoveel mogelijk wordt nageleefd. Mara’s spenderen in het wild veel tijd aan eten. Het is daarom belangrijk dat men dit voorziet in gevangenschap. Hier kan men op inspelen met enrichment. Het voedsel wordt dan niet zomaar aangeboden in een bakje maar wordt zo aangeboden dat het dier moet werken om er aan te komen. Het is ook belangrijk dat het dier op een natuurlijke ondergrond verblijft, zodat het kan grazen (Campos et al., 2001).

Er moeten voldoende voedselplaatsen en voedsel zijn, zodat ieder dier rustig kan eten.

8.3.2 Drinken

Ze hebben nood aan de continue aanwezigheid van proper, vers drinkwater. Men moet proberen voorkomen dat ze hun drinkflessen kapot bijten. Men kan ze bv. omhoog hangen of men kan gebruik maken van zware kommen van aardewerk (Smurl, 2004).

89 http://nl.wikipedia.org/wiki/Coprofagie

91

8.4 SOCIAAL


Het zijn zeer monogame dieren. Een koppel blijft vaak levenslang samen. Het is vooral het mannetje dat moeite doet om bij het vrouwtje te blijven. Hij beschermt haar overal waar ze gaat. Hij markeert zijn vrouwtje met urine en anaal kliervocht.90

Er worden zelden meer dan drie mara’s samen gezien. Meestal bewegen ze zich voort in koppelverband. In het wild worden er enkel groepsverbanden gezien wanneer de jongen geboren zijn. Ze delen dan een hol met de ander mara’s die op dat moment jongen hebben. Deze holen worden door de vrouwtjes gegraven. De vrouwtjes zogen hun jongen, terwijl de mannetjes de wacht houden. Slechts één vrouwtje betreedt het hol, ze gaan te werk via een beurtsysteem.91

In gevangenschap kan men tien of meer mara’s samenhouden, zolang er maar voldoende plaats en beschutting voor iedereen is. Als men werkt met visuele barrières, treden er minder problemen op en hebben de dieren individueel minder plaats nodig. Verschillende mannetjes in gevangenschap wil nogal eens aanleiding geven tot gevechten. Men moet dus zeker voldoende schuilplaatsen voorzien in het verblijf. Wanneer er zich teveel agressie voordoet, moet men een aantal mannetjes uit de groep halen (Smurl, 2004).

8.4.2 Introductie

De introductie van volwassen mannetjes wordt afgeraden. Dient dit toch te gebeuren dan moet men zeker voldoende schuilplaatsen en visuele barrières voorzien (Smurl, 2004).

8.4.3 Mixed-species

Mara’s zijn al succesvol gehuisvest met tal van andere dieren: lama, miereneter, agouti’s, capibara’s, tapirs, kleine primaten, guanaco’s, alpaca’s en vicuña’s (Hammer, 2002).


In gevangenschap wordt er wel wat agressief gedrag vertoond onder mara’s: elkaar snel achterna jagen, bijten in de stuit, met de koppen tegen elkaar slaan… (Campos et al., 2001).

90

http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Dolichotis_patagonum.html


92

8.5 REPRODUCTIE

8.5.1 Dracht

100 dagen.92

8.5.2 Geslachtsrijp

Vrouwtjes zijn seksueel volwassen op acht maanden.93

8.5.3 Oestruscyclus

Oestrus treedt op om de 3 tot 4 maanden. Deze is echter zeer beperkt en duurt maar een half uur! Om die reden is de monogamie zeer bevorderlijk en verliezen ze geen tijd.94


In gevangenschap hebben ze 3 tot 4 worpen per jaar. Gemiddeld bedraagt de grootte van de worp 2 jongen. Er is geen vast geboorteseizoen.95 In de winter is er een interval van 3 maanden, in de zomer is het 3,5 (Nowak, 1999).


De monogamie is ook hier interessant. Het vrouwtje kan haar jongen verzorgen, terwijl de man hen beschermt. Ze zoogt haar jongen gemiddeld 75-78 dagen, wat lang is voor knaagdieren.96 Een moeder zoogt normaal gezien enkel haar eigen jongen en zal zich agressief opstellen wanneer een jong van een ander bij haar probeert te drinken. De jongen blijven minstens 9 maanden bij hun moeder. Na deze tijd jaagt ze hen weg (Smurl, 2004).


Mara’s laten hun jongen vaak samen liggen in een crèche.97

In gevangenschap moet men het natuurlijk gedrag zoveel mogelijk nastreven, dus moet men ook hier de groep samen laten. Mocht er zich toch agressie voordoen, kan men alsnog de vrouwtjes met hun jongen apart van elkaar leggen. Aangezien het van nature uit sociale dieren zijn, moet men er wel voor zorgen dat deze dieren toch nog contact met elkaar kunnen hebben, bv. dat ze elkaar zien door een tralies. Wanneer men de dieren zou huisvesten met andere, grote soorten, houdt men de vrouwtjes met jongen best apart om ongevallen te vermijden (Smurl, 2004).







93

8.6 ENRICHMENT


een hoopje hout waar ze dan de schors en takken afhalen; modderbad, zandbad; plaatsen waaraan ze zich kunnen krabben (vb. hout van palmbomen, struiken,

laaghangende bomen); hopen met verschillende substraten, waarin ze dan kunnen graven; geregeld een nieuw substraat; gemaaid gras in hun verblijf zodat ze kunnen grazen, enkele stukken hoog laten die

dienst kunnen doen als visuele barrière; boomstammen met hangplanten; artificiële voederbomen om browse in of aan te hangen; gevarieerde topografie; comfortabele rustplaatsen; visuele barrières en schuilplaatsen; houders in de grond waarin men takken kan stoppen, die ze er dan moeten uittrekken. 98


voer over de dag verdelen en verspreiden in het verblijf, verschillende hoogtes; voedsel verstoppen onder bladeren, in hooi, bal met gaten vullen met lekkers, drijvend

voedsel in hun proper zwembad (appels, wilgentakken, tomaten); takken met browse aan, waardoor ze met hun slurf moeten werken; hele stukken fruit aanbieden; honing, pindakaas, confituur, siropen smeren op boomstammen, stenen99; geweekte rozijnen verstoppen; voederpuzzel;100 verschillende hooitypes; voedselboom waarvoor ze op hun achterpoten moeten staan; eetbare kruiden;101 uitgeholde bamboestokken, met daarin allerlei takken met browse aan (American

Association of Zoo Keepers, 2004).


juiste groepssamenstelling; mixed-species exhibits; visuele barrières;

nestmogelijkheden.102


mest van andere dieren (na controle); hooi uit ruiven van andere dieren; kruiden; etherische oliën verstuiven.103


99 www.tapir.org


101 http://www.cotswoldwildlifepark.co.uk/animal-husbandry/tapir.php





94

8.6.5 Training

gezondheidsreden (menselijk contact, bv. met de hand voeden zodat ze je gewend zijn);

benchtraining.


Figuur 74: Mara in verblijf met vele visuele barrières Figuur 73: Mogelijkheid tot graven en stofbaden

Figuur 75: Schuilhok


95

8.7 EIGEN ONTWERP VERBLIJF MARA, VICUÑA

Figuur 76: Mara en vicuña verblijf

Figuur 77: Mara met dorre ondergrond Figuur 78: Schuilhok en holle boomstam

Figuur 80: Mara aan schuilhok Figuur 79: Mara in schuilhok, bedekt met stro

96

Figuur 81: Vicuña is pootje aan het baden

Figuur 82: Vicuña op dorre ondergrond

97

Figuur 84: Vicuña en mara op graasgebied

Figuur 83: Bovenaanzicht verblijf mara en vicuña

98

9 KAMEELACHTIGEN (ALPACA, GUANACO, LAMA EN VICUÑA)

Wetenschappelijke naam: Lama pacos, Lama guanicoe, Lama glama, Vicugna vicugna Nederlandse benaming: Alpaca, Guanaco, Lama en Vicuña Engelse benaming: Alpaca, guanaco, llama, vicugna

9.1 BIOFICHE

9.1.1 Zintuigen

Ze maken gebruik van zicht, geur en aanraking.104

9.1.2 Vocalisatie

Ze maken veel gebruik van vocalisatie om te communiceren.105 Een veel voorkomend geluid dat ze maken is het hummen. Dit is een zacht, niet agressief, geluid. Wanneer ze het echter continue doen, wijst dit op een teken van ongemak, stress. Het spuwen is naast een agressieve actie ook een geluid. Wanneer ze heel bang zijn, kunnen ze schreeuwen (Hoffman, 2006).


De kameelachtigen hebben een brede thermoneutrale zone en een isolatievacht. 106 Zolang ze kunnen grazen, kunnen ze probleemloos buiten staan (Davies 2003). Ze drinken veel op warme momenten om hun lichaamstemperatuur onder controle te houden. Op echt zeer warme dagen worden ze in het wild ook badend aangetroffen.107

9.1.4 Markeren

De kameelachtigen deponeren hun uitwerpselen vaak op bepaalde locaties in hun territorium, waarschijnlijk om te markeren.108

9.1.5 Zwemmen

Deze dieren kunnen wel zwemmen, maar doen dit amper. Ze vinden het wel aangenaam om op warme dagen met hun poten in een kleine poel te staan om wat af te koelen (Hoffman, 2006).


Ze zijn actiever bij zonsopgang en zonsondergang. Stofbaden maakt deel uit van hun dagelijkse verzorging (Hoffman, 2006).

a Alpaca

65% eten;

11% herkauwen;

22% bewegen;

104 http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Lama_glama.html


106 http://lgdata.s3-website-us-east-1.amazonaws.com/docs/648/219335/Alpaca_Housing-1



Figuur 85: Alpaca, Lama, Guanaco en Vicuña

99

2% andere gedragingen (De Cock et al., 2009).

b Guanaco

43% eten;

18% herkauwen;

30% bewegen

9% andere gedragingen (De Cock et al., 2009).

c Vicuña

46% eten;

14% herkauwen;

39% bewegen;

4% andere bewegingen (De Cock et al., 2009).

100

9.2 VERBLIJF

Kameelachtigen zijn sobere dieren die weinig eisen stellen op het vlak van huisvesting. Ze kunnen makkelijk op een open weide gehouden worden. Een schuilstal is nodig voor extreme weersomstandigheden.109

9.2.1 Temperatuur

De dieren hebben een zeer grote thermoneutrale zone. Ze zijn gewend aan sterk schommelende temperaturen in hun natuurlijke habitat. Het kan daar overdag zeer warm zijn en ’s nachts heel sterk afkoelen. De dieren hebben zich daaraan aangepast met hun vacht. Toch hebben ook zij nood aan beschutting voor de hele warme of koude dagen. Hun stal is best voorzien van een luifel waaronder ze kunnen schuilen wanneer het hard regent. We voorzien ook bomen als schaduw en eventueel een poel waarin ze kunnen staan om wat af te koelen (Pérez et al., 2008).


De dieren moeten zeker kunnen genieten van de zon, maar moeten wel beschermd worden tegen een te grote hitte en hevige regenval. Een verblijf met een afhellend dak is in principe voldoende voor hen (Moretti, 2008).


De alpaca en lama staan op de positieflijst, mogen dus als huisdier gehouden worden. Voor hen zijn er geen wettelijke minimumnormen vastgelegd. Voor de guanaco en vicuña gelden volgende normen:

2-6 dieren;

300m² ;

natuurlijke bodem;

individueel slaaphok.110

9.2.4 Buitenperk

In het wild maken ze gebruik van een droge, dorre ondergrond om te slapen en een begroeide om te grazen. Men voorziet het perk dan ook het beste van twee substraten: een droog, dor stuk met een zanderige ondergrond (iets hoger gelegen) en een stuk met begroeiing en een permanente watervoorziening (lager gelegen)(Tomka, 1992 & Davies, 2003). Hun verblijf moet natuurlijk aangekleed zijn met rotsen. Er moet gebruik gemaakt worden van natuurlijke substraten, natuurlijke beplanting (heesters, gras, struiken en andere lage begroeiing) en natuurlijke watervoorziening (bv. een poel) (Moretti, 2008). Plaatsen waar er ook moerassige vegetatie is, worden ervaren als territoriums van hoge kwaliteit. Deze worden in het wild het meest door de dieren bezocht (Davies, 2003).

Ze hebben nood aan een plaats waar ze hun tenen aan kunnen slijten: gravel, zand, beton, asfalt. In de rest van het verblijf mag er geen beton gebruikt worden in het kader van hoefproblemen. Het perk moet ook goed gedraineerd zijn, zodat de dieren niet met hun hoeven in water moeten staan (Moretti, 2008).

In het kader van hygiëne is er nood aan verplaatsbare voederbakken. De ondergrond van deze bakken moet makkelijk schoon te maken zijn: bv. beton, gras, zaagsel

109 http://lgdata.s3-website-us-east-1.amazonaws.com/docs/648/219335/Alpaca_Housing-1


101

dat wekelijks wordt ververst. Voederstations zet men best niet op een substraat van zand, want wanneer de dieren dit te veel binnenkrijgen kunnen er verteringsproblemen optreden (Moretti, 2008).

De dieren moeten zich kunnen afzonderen van elkaar wanneer ze daar nood aan hebben (Davies, 2003).


De opening van de stal moet naar de zijde gericht zijn waar het minste wind vandaan komt (op die manier wordt slagregen en tocht vermeden). Het moet veilig te betreden zijn voor de verzorgers. Zeker geen asfalt, beton, of gravel als ondergrond i.v.m. hoefproblemen (Moretti, 2008).

Er moet beddingmateriaal voorzien worden. Dit moet zacht zijn en snel schoon te maken! Enkele goede voorbeelden zijn: zand, aarde, mulch, stro, hooi of rubberen matten. Rubberen matten hebben als voordeel dat ze verwondingen voorkomen door uitschuiven en ze zijn zeer makkelijk te reinigen. Stro is enkel nodig in de winter, wanneer het heel koud is.111

De dieren zitten graag samen (onrustig wanneer gescheiden), dus een grote binnenruimte in stal moet voorzien worden. Per dier moet men minstens 2m² rekenen.112

Er moet een goede luchtdoorstroom zijn, zodat de dieren continue beschikken over verse lucht. Het dak moet geïsoleerd zijn, zodat de stal fris genoeg is in de zomer. Er moeten verschillende doorgangen naar buiten zijn, zodat de dieren een aparte weg kunnen nemen wanneer er agressie optreedt. De panelen in het binnenverblijf kunnen van hout zijn of van staal. Het moet wel stevig hout zijn, zodat ze zich niet kunnen kwetsen aan splinters wanneer ze eraan knagen. Ook uitsteeksels en scherpe kanten zijn uit den boze (Hoffman, 2006).

9.2.6 Vijver/beek

Aangezien ze niet zwemmen moet dit ook niet voorzien worden. Wel kan men een klein ondiep stroompje voorzien waar ze van kunnen drinken (Hoffman, 2006). Men kan eventueel wel een klein vijvertje voorzien waarin ze kunnen pootje baden op warme dagen.

De vicuña kan niet met de andere drie soorten gehuisvest worden. Wanneer hij gehuisvest wordt met een dier dat nood heeft aan een zwembad/vijver, moet men hier wel rekening mee houden dat het water niet te diep is (Hammer, 2002).

9.2.7 Barrière

Een omheining van 1,5m hoog moet voldoende zijn om de dieren binnen hun verblijf te houden.113 In principe is eenvoudig schapengaas voldoende voor de kameelachtigen. Men kan ook werken met een houten omheining, maar dan moet men er wel voor opletten dat ze zich niet kunnen kwetsen, wanneer ze er aan zouden bijten. Schrikdraad is niet nodig om kameelachtigen in de wei te houden. De omheining moet voldoende stevig zijn, aangezien de dieren zich er wel eens tegen schuren (Hoffman, 2006).

We kunnen ook een droge of een natte gracht voorzien, aangezien ze van nature uit niet in een diepte gaan staan en enkel pootje baden (Schram, 2011).

111 http://www.gsfalpacas.com/pob-barn-shelter.html

112 http://www.gsfalpacas.com/pob-barn-shelter.html

113 www.greathousealpacas.com

http://www.gsfalpacas.com/pob-barn-shelter.html


102

9.3

Figuur 86: Detail bouw droge en natte gracht

Figuur 87: Voorbeeld indeling verblijf

103

DIEET

9.3.1 Eten

De kameelachtigen zijn herbivoren (grazers en/of browsers), herkauwers. De alpaca en vicuña zijn grazers, de guanaco en lama zijn ook browsers. in het wild grazen ze en eten ze kruiden, korstmossen en bladeren. 114

In gevangenschap bestaat hun dieet uit gras, hooi (ad lib) en minerale likstenen.115

Enkele voorbeelden van browse dat men kan aanbieden zijn volgende:

Struikheide

Wilg

Zomereik

Zwarte populier

Berk

Beuk

Appel

Distel

Els (Harpij, 2010).

Enkel hooi of gras is vaak te eenzijdig. In het wild hebben ze immers nog de keuze uit allerlei grassen en kruiden. Bijvoeding met een geschikt krachtvoer (geen paardenkorrel) is dus noodzakelijk (Hoffman, 2006).

Men moet wel opletten dat er geen stereotiep gedrag optreedt, omwille van te geconcentreerd krachtvoer. De dieren moeten voldoende grazen om aan hun natuurlijk gedrag te voldoen (Young, 2003).

Ze starten met het herkauwen vroeg in de ochtend. De herkauwfrequentie en tijd is een maatstaf voor welzijn en gezondheid. Op één bolus kauwen ze in gezonde toestand 20 – 50 keer. Wanneer ze gedurende 24 uur niet herkauwen, moet de dierenarts erbij gehaald worden (Fowler, 1998).

9.3.2 Drinken

Er moet steeds vers en voldoende drinkwater aanwezig zijn. Er moeten voldoende drinkplaatsen zijn, zodat alle dieren kunnen drinken wanneer ze dit wensen. In de wei waar ze eten moet een continue watervoorziening zijn (Hoffman, 2006).


115 http://www.fowberry-alpacas.com/about_alpacas/article/alpaca_husbandary

104

9.4 SOCIAAL


a Alpaca

Alpaca’s zijn zeer sociale kuddedieren. Wanneer er met hen gekweekt wordt is er nood aan 3-4 weien: 1 voor de vrouwtjes, 1 voor de mannen, 1 voor de jongen en indien mogelijk nog een wei voor jonge mannetjes (bachelors) (De Cock et al., 2009).

b Guanaco

De meeste groepen bij de guanaco zijn familiegroepen. Deze bestaan uit 1 volwassen man, een aantal volwassen vrouwtjes en hun jongen). Er zijn ook bachelorgroepen en individuele volwassen mannetjes (Sarno et al., 1999).

c Lama

Ook de lama’s leven in familiegroepen: 1 man met een 6-tal vrouwen. Verder zijn er ook bachelorgroepen en individuele volwassen mannetjes.116

d Vicuña

Bij de vicuña’s zijn er ook familiegroepen, bachelorgroepen en solitaire mannetjes. De samenstelling en het aantal is afhankelijk van de kwaliteit van de habitat. In het wild bestaat de gemiddelde familiegroep uit 2-13 individuen, waarvan 1 dominant mannetje, een aantal vrouwtjes en de jongen van dat jaar. De bachelorgroepen zijn groter met een gemiddeld aantal van 8-40 individuen (Davies, 2003).

9.4.2 Introductie

Kameelachtigen zijn zeer sociale dieren. In het wild komen ze elkaar voortdurend tegen om te grazen of te drinken. Toch moet men ook hier voorzichtig zijn en de introductie nauwgezet opvolgen. Ook hier moet men op het tempo van het dier werken en op alles voorbereid zijn. De introductie moet verlopen zoals beschreven in hoofdstuk 1, algemene informatie voor alle dieren (Association of zoos and aquariums, 2010).

9.4.3 Mixed-species

Lama en alpaca kan men (normaal gezien) zonder problemen samen huisvesten. Wanneer men de mannelijke lama’s apart zet, kan men ook de guanaco hierbij huisvesten (met de mannelijke lama erbij kan men problemen krijgen. Deze is namelijk agressief tegen jongen van andere soorten). Vicuña’s kan men huisvesten bij mara’s, capibara’s of reuzenmiereneters (Hammer, 2002).


http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Lama_glama.html

105


Deze dieren hebben gemeenschappelijk een aantal abnormale gedragingen in gevangenschap:

ijsberen;

kopschudden;

stang/kribbebijten (De Cock et al., 2009);

regurgitatie van hun eten en het opnieuw opeten. Het is anders dan het normale herkauwen, dat vanuit de maag komt. Dit eten verlaat de mond niet;

proberen ontsnappen. Dat wordt vaak gezien wanneer de dieren niet in een correcte sociale groep leven, waardoor ze gezelschap willen zoeken;

zichzelf overdreven krabben (zelfmutulatie);

gebrek aan eetlust;

of juist overmatig eten (Moretti, 2008).

Een studie van Parker et al (2006) wees uit dat wanneer men het eten van vicuña’s verdeelt over het binnen- en buitenverblijf hun stereotiep gedrag daalt. Men moet zeker voldoende voer aanbieden aan alle dieren. Wanneer er competitie optreedt wordt er een stijging van het stereotiep gedrag waargenomen (Parker et al., 2006).

Een ander voorbeeld van abnormaal gedrag is het spuwen van de lama. Dit doen ze wanneer ze zich vervelen.117

117 http://www.wordiq.com/definition/Llama

106

9.5 REPRODUCTIE

9.5.1 Dracht

Alpaca: 350 dagen.118

Guanaco: 335 dagen.119

Lama: 360 dagen.120

Vicuña: 350 dagen.121

9.5.2 Geslachtsrijp

Alpaca: vrouwtjes 12-15 maanden, mannetjes 30 maanden (Novoa & Wheeler, 1984).

Vicuña, lama en guanaco: gemiddeld 2 jaar.122

9.5.3 Oestruscyclus

Bij alle 4 de diersoorten is er een geïnduceerde eisprong na de dekking. Er is dus geen echt geboorteseizoen (Skidmore, 2005). Paren wordt wel vermeden tijdens de warmste perioden van het jaar (Vaughan & Tibary, 2006).


Bij de kameelachtigen is er gemiddeld een laag geboorte-interval. Bij vicuña’s ligt de oorzaak bij het feit dat de moeders veel tijd investeren in hun opgroeiende jongen (Davies, 2003).


De kameelachtigen worden geboren zonder antistoffen. Colustrum moet dus zeker gedronken worden binnen de eerste 24 uur na de geboorte (Tibary & Anouassi, 2001).

a Alpaca

De jongen worden ongeveer gespeend tot hun 6 maand.123

b Guanaco

De geboorte vindt meestal plaats tussen november en begin december. Er wordt 1 jong geboren (Sarno et al., 1999). Bij hen duurt het langer vooraleer de jongen uit de groep worden gesloten, de jongen zijn ouder dan 1 jaar. De verklaring die hiervoor is als volgt: de moeder moet veel investeren in haar jong. Wanneer het jong de groep sneller zou moeten verlaten, bestaat de kans dat de moeder mee zou gaan. (Tomka, 1992).

c Lama

De moeders zijn verantwoordelijk voor de ouderlijke zorg. Ze beschermen hun jong tot het ongeveer één jaar oud is. De vader zorgt indirect voor het jong, omdat hij het territorium

118 http://www.cherwell-leys.com/husbandry.html

119 http://www.alpacasbythesea.com/pages/facts.html




123 www.greathousealpacas.com

http://www.cherwell-leys.com/husbandry.html

http://www.alpacasbythesea.com/pages/facts.html

107

beschermt. Ze jagen andere mannelijke lama’s en andere dieren weg van hun groep. Wanneer de jongen ongeveer één jaar zijn, worden ze weggedreven door de vader.124

d Vicuña

De jongen worden door de vader weggejaagd. Mannetjes en vrouwtjes moeten de groep verlaten wanneer ze 1 jaar zijn. Af en toe tolereert de vader een vrouwelijk jong langer in zijn groep (Tomka, 1992).


Drachtige dieren moeten zich kunnen afzonderen van de groep en het publiek wanneer ze daar nood aan hebben. Hieronder een voorbeeld van hoe zo’n exhibit eruit zou kunnen zien:

In de dagen voor de geboorte moet het drachtig dier eten krijgen in de geboortestal, zodat ze hier vertrouwd mee raakt. Wanneer de verzorger signalen ziet van een aankomende geboorte, moet hij het dier afzonderen van de kudde. Men moet een aantal zaken voorzien: zacht substraat voorzien (mulch, zand, hooi), eten en drinken. Men moet geen rekening houden met een bepaalde temperatuur voor het jong, aangezien de moeder het warm houdt. Wanneer het met de hand moet grootgebracht worden, moet men wel een warme stal voorzien (’s nachts en tijdens de wintermaanden). Men kan hiervoor gebruik maken van een dik, zacht substraat en een warmtelamp (Moretti, 2008).


Figuur 88: Voorbeeld bouw binnenverblijven

108

9.6 ENRICHMENT


Kameelachtigen zijn zeer nieuwsgierige dieren van nature. Alles wat nieuw en interessant is, krijgt hun aandacht:

plaatsen waar de dieren zich aan kunnen krabben; modderbad; zandbak; poel, stroompje met continue water; gevarieerde substraten; nieuw substraat; rustplaatsen; visuele barrières om zich af te schermen van soortgenoten/bezoekers; verschillende voederplaatsen;125 voederstations op verschillende hoogten; bomen/struiken vanuit hun natuurlijke habitat; kunstmatige bomen met gaten in om browse aan op te hangen; reliëf in topografie; grote plaats waar ze kunnen spelen/lopen zonder de kans dat ze ergens tegen lopen; emmer om mee te spelen (Moretti, 2008).


voedselvariëteit; eetbare kruiden; verschillende smaken zoals honing, siropen, pindakaas in/aan voorwerpen smeren; voederpuzzels, emmer met gaten in.126


juiste groepssamenstelling; mixed exhibits.127


geurmarkeringen van andere dieren (opletten voor parasieten, altijd eerst laten nakijken in labo);

geuren verspreiden in hun verblijf: rozengeur, lavendel, vanille, sandelhout, musk… Dit kan op regelmatige basis plaatsvinden (1 of 2 x/week, steeds een andere geur) (Moretti, 2008).

9.6.5 Training

Halstertraining is zeer belangrijk bij kameelachtigen. Getrainde dieren zullen rustig blijven staan terwijl hun klauwen bijgewerkt worden (Moretti, 2008).







109


Figuur 89: Zanderige ondergrond, boomstam en browse

Figuur 90: Training aan halster en wandeling door de zoo (voor openingsuren)

110

9.7 EIGEN ONTWERP VERBLIJF ALPACA, LAMA, GUANACO

Figuur 91: Verschillende substraten en typografie

Figuur 92: Schuilhok in mixed-exhibit

111

Figuur 93: Drinkplaats/vijver en schuilhok

Figuur 94: Graasgebied met schuilmogelijkheid

112

10 MANENWOLF

Wetenschappelijke naam: Chrysocyon brachyurus Nederlandse benaming: Manenwolf Engelse benaming: Maned wolf

10.1 BIOFICHE

10.1.1 Zintuigen

Ze hebben een zeer goede reukzin, zicht en gehoor (Fletchall et al., 1995).

10.1.2 Vocalisatie

Wolven huilen, blaffen, grommen… Ze hebben een breed vocaal repertoire. Al hun geluiden bevatten informatie over hun stemming. Deze geluiden laten ze horen wanneer ze spelen, wanneer ze vechten, om te laten weten waar ze zijn, bij de paring…De rauwe blaf die ze laten horen gebruiken ze om andere volwassen dieren van hetzelfde geslacht te laten weten dat zij deze bepaalde homerange bezetten en in seksuele context: het mannetje blaft naar zijn partner wanneer ze in oestrus is en uit zijn zicht is (Fletchall et al., 1995).


De manenwolf is een endothemisch dier. Ze moeten beschermd worden tegen te warme en koude temperaturen. Ze hebben nood aan schaduw, een vijvertje, verwarmde stenen, toegang tot hun binnenverblijf als het heel koud is…128

10.1.4 Markeren

De wolf markeert zijn territorium met urine en mest en verspreid deze door te krabben in de aarde (Fletchall et al., 1995).

10.1.5 Zwemmen

Manenwolven kunnen zwemmen. Wanneer het heel warm is, zoeken ze afkoeling in het water (Fletchall et al., 1995).


Het zijn vooral nacht- en schemerdieren. Mannetjes zijn actiever dan vrouwtjes (Fletchall et al., 1995).

128 http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Chrysocyon_brachyurus.html

Figuur 95: Manenwolf

113

10.2 VERBLIJF

10.2.1 Temperatuur

Manenwolven (volwassen dieren) kunnen brede temperatuursverschillen aan. Toch moet men opletten met te felle zon en vrieskou, wind… (Fletchall et al., 1995).


De dieren moeten beschermd worden tegen extreme temperaturen: te warme dagen, te veel wind, te koud (sneeuw, ijs). Men moet voorzien in schaduw en afkoeling (bomen, struiken, vijver) en verwarmde plaatsen (bv. warmtestenen in holen) of een off-exhibit waarin de bezoekers hen ook kunnen zien.


Van deze diersoort bestaan geen minimumnormen.129

10.2.4 Buitenperk

Hun verblijf moet groot genoeg zijn en veel visuele barrières bieden, zodat ze elkaar, eventueel andere diersoorten en het publiek kunnen mijden wanneer ze daar nood aan hebben. In het wild bedraagt hun home range 30 km². De dieren zien elkaar praktisch nooit, enkel tijdens het paarseizoen hebben ze contact. Het is sterk aangewezen om hen in gevangenschap zoveel mogelijk ruimte te geven. De gemiddelde grootte van een zooverblijf bedraagt wereldwijd 800m².Wanneer het te groot is, zullen ze moeilijk te zien zijn voor publiek omdat ze zich graag verstoppen, wanneer het te klein is ontstaan er gedragsproblemen (Fletchall et al., 1995).

Hun habitat in het wild: grasvlakten, savannes, moerasgebieden en bossen met veel struikgewas. Minstens de helft van hun verblijf moet natuurlijk substraat krijgen. Enkele goede voorbeelden zijn: aarde, gras, zand… De natuurlijke substraten moeten een diepe onderlaag krijgen (1m diep) om te voorkomen dat ze zichzelf helemaal uitgraven. Ze moeten wel de mogelijkheid krijgen tot graven. De rest van het verblijf mag eventueel een artificiële ondergrond krijgen, bv. beton (Fletchall et al., 1995).

Er moet wat variatie in topografie zijn. Men kan werken met terrassen, hoge en lage plaatsen in het verblijf, kuilen… Een volledig vlak verblijf moet men vermijden, omdat de dieren veel schuilen slaapplaatsen nodig hebben (of zelf maken) (Fletchall et al., 1995).


De dieren moeten een individueel binnenhok krijgen (indien dit echt niet kan dan een gemeenschappelijk, waarin elk dier wel een aparte rustbox krijgt). In hun binnenhok moeten ze dan een slaapplaats krijgen, rustbox. Deze moet groot genoeg zijn zodat het dier erin kan staan en zich kan draaien. Wanneer men ze van hout maakt, moet er opgelet worden dat ze geen splinters opeten. Het materiaal voor het binnenhok bestaat gewoonlijk uit beton met een substraat (zaagsel, stro, hooi, gras) om urine op te vangen. De vloer moet ook licht afhellen, zodat resterende urine wordt afgevoerd (Fletchall et al., 1995).

Natuurlijke lichtinval krijgt de voorkeur op kunstlicht (op donkere dagen kan dit echter onvoldoende zijn). De minimum binnentemperatuur voor volwassen dieren bedraagt 4,5°C. Voor welpen bedraagt deze 7°C. Onder deze temperaturen moet men ingrijpen, bv. met vloerverwarming, warmtelampen… (Fletchall et al., 1995).

Er moet een continue instroom zijn van verse lucht bij volwassen dieren.

129


114

Voor de deuren van het binnenverblijf naar buiten toe kan men gebruik maken van schuif- of valpoorten. In de winter echter, wanneer de dieren de warmte opzoeken, kan het handiger zijn om te werken met grote hondenluiken zodat ze binnenkunnen wanneer ze dit wensen. Met dit soort luiken behoudt men wel de warmte in het verblijf (Fletchall et al., 1995).

10.2.6 Vijver/beek

De dieren kunnen zwemmen en gebruiken een vijvertje/zwembad ook als drinkbron.

10.2.7 Barrière

Er wordt aangewezen om te werken met een droge gracht of met een omheining. De gracht moet minimum 2,20m diep zijn en 3,70m breed. Met een natte gracht moet men oppassen, want manenwolven kunnen zwemmen. Deze vorm vereist dan nog een extra barrière, waarbij er een overhang naar binnen toe is, waaraan de dieren zich niet kunnen vastgrijpen. Welke barrière men ook kiest, ze moet ver genoeg van de dieren zijn, zodat mensen hun handen er niet bij kunnen plaatsen (Fletchall et al., 1995).

Met een open verblijf moet men opletten. De dieren kunnen zeer goed klimmen. Men moet dan gebruik maken van een overhang (naar binnen toe) van 45° waar ze zich niet aan kunnen vasthouden. Ook met de ondergrond moet men rekening houden, aangezien deze dieren goed kunnen graven. Men moet rekening houden met het feit dat ze een meter diep kunnen graven (Fletchall et al., 1995).

Als we de wolf laten roteren in het verblijf van de tapir/reuzenmiereneter/capibara, dan moeten we er op letten dat we hun verblijf aanpassen aan de noden van de wolf, aangezien deze meer eisen stelt. We zouden in het mixed-exhibit willen kiezen voor een open gracht dus, we moeten dan nog een extra barrière voorzien met een naar binnen hellende overhang.

Figuur 97: Overhang van 45° Figuur 96: Detail bouw natte gracht

115

10.3 DIEET

10.3.1 Eten

Manenwolven zijn omnivoren. In het wild eten ze kleine zoogdieren (knaagdieren, gordeldieren), reptielen, vissen, insecten en vogeleieren. Voor de rest eten ze plantenmateriaal en fruit (Fletchall et al., 1995).

In gevangenschap wordt droog hondenvoer aangeraden dat laag in proteïnen is (16%), om nierstenen te voorkomen. Dit moet aangevuld worden met plantaardige olie of met gekookte kip. Pups (onder 18 maanden) moeten hondenvoer voor puppy’s krijgen. Lacterende vrouwtjes moeten hondenvoer krijgen met een proteïnegehalte van minstens 22%. Commercieel hondenvoer met rijst of ander, niet soja, bijproduct wordt aangeraden. Dit droogvoer moet aangevuld worden met 1 à 2 muizen per dag of 3 ratten per week. Prooidieren moeten aangeboden worden om hun tanden gezond te houden. Ossenstaart of paardenbotten met nog wat vlees aan zijn ook positief voor de tandgezondheid. Dit dieet moet aangevuld worden met fruit en groenten (dagelijks) en krekels (20-30/week) (Consorte-Mc Crea, 1994).

De volledige portie droog hondenvoer mag in hun individueel verblijf geplaatst worden in een kom, aangezien het geen dieren zijn die alles ineens naar binnen schrokken, of in een boomerball (in het kader van enrichment). Op het einde van de dag moet de kom/bal weggehaald worden en moet ze gereinigd worden (Fletchall et al., 1995).

Vers fruit, groenten, gekookte rijst, prooien, botten met vlees aan en ander bederfelijk voer moet ofwel vroeg of laat op de dag gegeven worden zodat er minimale verspilling kan optreden door de omgevingstemperatuur. Het niet opgegeten voer moet verwijderd worden voor het gezondheidsproblemen kan veroorzaken. Aangezien manenwolven in het wild hun voer ook verspreid op de dag eten, moet men hier zeker rekening mee houden. Kleinere hoeveelheden verspreid over de dag is bevorderlijk voor hun dagbudget (Consorte-Mc Crea, 1994).

Er moeten voldoende voedselplaatsen voorzien worden en voldoende voer om voedselcompetitie te vermijden (Young, 2003).

10.3.2 Drinken

Ze hebben nood aan de continue aanwezigheid van proper, vers drinkwater. Dit kan in de vorm van stevige drinkbakken of een vijver/zwembad.

116

10.4 SOCIAAL


In het wild delen de dieren wel dezelfde homerange, maar ze worden zelden samen gezien (met uitzondering van het paarseizoen). Dieren van hetzelfde geslacht worden nooit in dezelfde homerange aangetroffen. In gevangenschap worden ze meestal gehuisvest als koppel. Toch is ook hier voorzichtigheid geboden en moet men voldoende visuele barrières, schuilen slaapplaatsen voorzien. Verwanten worden ook soms samen gehuisvest. Wanneer het meerdere mannetjes zijn of dieren van een verschillend geslacht, moeten ze gescheiden worden voor ze 2 jaar zijn. Vrouwtjes mogen langer samen blijven, maar moet men wel hun gedrag observeren om te zien of er agressie optreedt. Jongen worden meestal bij de ouders weggehaald voor de start van het volgende paarseizoen. Soms huisvest men ook 2 compatibele koppels. Dit gaat soms goed, maar lang niet altijd. Dit is geen ideale situatie aangezien de dieren elkaar willen mijden. Op een kleine zoo-oppervlakte wordt dit dan wel heel moeilijk en ontstaat er stress (Fletchall et al., 1995).

10.4.2 Introductie

Ook bij deze dieren moet met zich aan het basisprotocol houden:

visueel en olfactorisch contact voor ze elkaar kunnen aanraken;

op het tempo van het dier (over het algemeen is 2 weken voldoende);

vluchtmogelijkheden voorzien;

op alles voorbereid zijn;

eerst het verblijf leren kennen voor ze soortgenoten leren kennen (Association of zoos & aquariums, 2010).

Een beetje agressie tijdens de introductie is normaal. Houdt dit te lang aan, dan moet men de dieren weer even scheiden (Fletchall et al., 1995).

10.4.3 Mixed-species

Manenwolven kunnen in een mixed-species exhibit geplaatst worden, onder andere met tapirs en reuzenmiereneters. Toch is voorzichtigheid geboden, vooral wanneer de andere soorten jongen hebben. Ik zou hier voorstellen om de dieren te laten roteren. Op die manier hebben ze de verrijking wel, maar bestaat er geen gevaar op verwondingen (Hammer, 2002).

Ik zou de tapirs en reuzenmiereneter samen zetten, omdat deze heel sociale contacten kunnen onderhouden. Hun jongen spelen met elkaar, ze groomen elkaar… Wanneer je daar dan een manenwolf bij plaatst, denk ik dat het voor teveel stress zou zorgen. De voordelen zouden niet opwegen tegen de mogelijke nadelen.

117


Het komt vaak voor in gevangenschap dat vrouwtjes hun jongen verlaten of opeten, dit ten gevolge van gebrek aan ervaring en/of stress (Cummings et al., 2007).

Oorzaken van deze stress:

verkeerde huisvesting;

verkeerd dieet;

verstoring door mensen (bezoekers/verzorgers);

nabijheid van andere wolven.

Oplossingen hiervoor kunnen zijn:

zoveel mogelijk visuele barrières (voor de bezoekers/soortgenoten);

juiste dieet toepassen (laag in proteïnen, genoeg fruit en groenten);

voldoende plaats zodat de dieren elkaar kunnen mijden wanneer dit nodig is (Cummings et al., 2007).

Met dit in gedachte is het niet verstandig om meer dan 2 dieren samen te huisvesten, ook al is het al gelukt in andere dierentuinen (Consorte-Mc Crea, 1994).

Andere vormen van abnormaal gedrag zijn ijsberen en zich voortdurend verstoppen. Dit kan men reduceren of proberen voorkomen door gepast enrichment aan te bieden. Enrichment zorgt ervoor dat het dier zijn activeitenbudget verhoogt. Wanneer hij bv. actief op zoek moet naar eten spendeert hij daar veel meer tijd aan dan wanneer hij zijn eten gewoon elke dag in een kom krijgt. Hierdoor spendeert hij minder tijd aan slapen (Bashaw et al., 2003).

118

10.5 REPRODUCTIE

10.5.1 Dracht

63-67 dagen (Fletchall et al., 1995).

10.5.2 Geslachtsrijp

Een eerste copulatie kan plaatsvinden tussen de leeftijd van 2-5 jaar (Fletchall et al., 1995).

10.5.3 Oestruscyclus

De vrouwtjes hebben 1 cyclus per jaar. Deze duurt ongeveer 5 dagen. Manenwolven zijn facultatief monogaam. Ze vormen hun hele leven een paar met dezelfde partner, maar komen enkel samen tijdens het paarseizoen (april - juni) (Fletchall et al., 1995).


Gewoonlijk is er 1 nestje per jaar (Fletchall et al., 1995).


Er worden gemiddeld 2-5 pups geboren. De meeste pups worden geboren tussen juni en september, maar het kan al starten vanaf februari. De vrouwtjes slaan voedsel in en zoeken een nest voor ze moeten werpen. Ze maken gebruik van nesten die eigenlijk al aanwezig is, zoals bv. verlaten termietenheuvels, lagere vlakten in grasvlaktes, plaatsen waar stenen rond gestapeld liggen… De meesten zijn 60cm breed en 100cm diep. In gevangenschap spelen de vaders ook een rol in de opvoeding van de pups: ze regurgiteren voedsel en groomen hen (Fletchall et al., 1995).


De gewone stal is in principe voldoende, zolang men rekening houdt met onderstaande aanbevelingen. Camerabewaking is aangewezen, aangezien de mortaliteit in gevangenschap op 50% ligt. De minimumtemperatuur voor jonge dieren bedraagt 7°C. Men moet er zeker voor zorgen dat de stal waar de jongen verblijven warm genoeg is. Men kan gebruik maken van vloerverwarming. De stal moet vrij van tocht zijn, aangezien de pups heel kwetsbaar zijn. Er moet zeker voldoende natuurlijk substraat aanwezig zijn. Stro of cederschaafsels zijn goed, hooi wordt afgeraden omdat ze kleine partikels kunnen inademen. Er moeten meerdere nestboxen zijn, aangezien de dieren hun pups verhuizen. De moeders verkiezen een kleine ruimte met een laag plafond, een L-vorm zou het veiligst zijn. Onder de nestbox mag er geen mogelijkheid tot graven zijn, aangezien er anders verwondingen bij de pups kunnen ontstaan. Aangezien de vader een deel van de zorgen op zich neemt, moet deze niet gescheiden worden van moeder met de pups (men moet wel rekening houden met de sterkte van de band tussen de vader en de moeder). In vele zoos werkt men volgens het systeem dat men de vader toch scheidt van moeder met pups, maar in een aanpalend verblijf. Hij kan alles zien en volgen, kan enkel geen fysiek contact maken. Na 5 weken introduceren ze hem bij de moeder en de pups. De eerste week na de geboorte wordt het aangeraden om het verblijf te sluiten voor publiek, aangezien de vrouwtjes dan graag geïsoleerd zitten. De meeste zoos verwijderen de jongen wanneer ze 10 maand zijn, zodat ze het volgende paarseizoen niet in de weg staan. De aanwezigheid van jongen kan ervoor zorgen dat ouders niet paren (Fletchall et al., 1995).

119

10.6 ENRICHMENT

Er is onderzoek gedaan naar de reactie van manenwolven op enrichment. Voedselenrichment zou effectiever zijn dan novelty enrichment (Cummings et al., 2007).


gevarieerde topografie;

beplanting: bomen, struiken, lang gras, korter gras;

grote stenen, boomstammen (hol en vol);

hoopje bladeren, takken;

stromend water of zwembad/vijver (Harpij, 2003).


grote botten;

volledige konijnen/muizen/ratten/kippen/kalkoenen(met vacht/pluimen nog aan);

stukken fruit en groenten in allerlei zaken verstopt;

krekels in insectendispenser;

verschillend voer in voederpuzzels, hondenbrokken in boomerball, kong met vleespastei;

ijslolly’s (Fletchall et al., 1995).


voederpuzzels, dispensers, boomerballen, kong;

kauwspeelgoed, grote botten;

ijslolly’s met/zonder voedsel;

kokosnoten;

pvc-buis met stenen/zaden in;

veren (Fletchall et al., 1995).


juiste groepssamenstelling; rotatie-exhibit; visuele barrières, slaapplaatsen (American Association of Zoo Keepers, 2004).


kruiden;

parfum (in akkoord met dierenarts);

commerciële feromonen;

mest/urine van andere dieren (enkel na onderzoek)

dierlijke materialen zoals veren mogen enkel van gezonde dieren komen (American Association of Zoo Keepers, 2004).

120


Figuur 99: Voedsel zoeken in doos

Figuur 98: Hele prooi

121

10.7 EIGEN ONTWERP VERBLIJF MANENWOLF

Figuur 100: Verblijf manenwolf, veel bomen

Figuur 101: Schuilhol

122

Figuur 102: Verschillende typografie

Figuur 103: Holle boomstronk om te schuilen

123

11 ANDERE FACTOREN

11.1 ARBEIDSGEMAK VERZORGER

In de verblijven voorzien we speciale deuren zodat de verzorgers deze van uit het verblijf kunnen bedienen. De bodem van de verblijven bestaan uit beton omdat dit makkelijk schoon te maken is. Een ander voordeel van een betonnen vloer is dat het ook opstijgend water tegenhoudt. De vloeren moeten licht afhellend zijn zodat urine naar een gootje kan lopen, waardoor het verblijf voor de verzorgers makkelijker schoon te maken is. De deuren moeten breed genoeg zijn zodat de verzorgers makkelijk binnen kunnen met een kruiwagen en hun ander materiaal. Planckendael heeft een eigen waterzuiveringssysteem zodat het water van de grachten en vijvers kan gefilterd worden.130 De bodemsubstraten proberen we overal zo natuurgetrouw mogelijk te houden, rekening houdend met de onderhoudsvraag die ze stellen.

11.2 VENTILATIE

Ventilatie is het vervangen van vervuilde lucht in een ruimte door verse lucht. Ventilatie is noodzakelijk om een binnenruimte leefbaar te maken voor mens en dier. De noodzakelijke hoeveelheid te verversen lucht is afhankelijk van het aantal dieren dat in de stal leeft en de mate waarin de lucht verontreinigd wordt. Per dag worden tientallen liters vocht door de dieren geproduceerd. Warme binnenlucht houdt veel vocht vast en kan op koude oppervlakken condenseren. Dit heeft schadelijke schimmels tot gevolg. Het blijft nodig om, naarmate er meer dieren in een binnenruimte verblijven, te voorkomen dat hoge concentratie kooldioxide zich ophopen door voldoende te ventileren. Ventilatie in deze stallen:

openingen onderaan de vloer; kleine spleetjes onder de wanden; verhoogde zijwanden, zodat er boven de voorzijde extra ventilatieopeningen zijn; tussenwanden niet tot aan het dak, zodat lucht vrij in stallen kan circuleren.

(De Maesschalk, 2010)

11.3 ECONOMISCH ASPECT

Het verblijf is volledig aangepast aan de noden van het dier. Op dit vlak is er niet bespaard op het economisch aspect. We proberen wel op zoveel mogelijk andere zaken te besparen.

11.3.1 Gracht/vijver

Het water wordt gefilterd door het waterzuiveringssysteem van Planckendael zelf.


De skeletten van de stal kunnen uit hout bestaan. Bij sommige dieren moeten we deze wel bekleden met platen van roestvrij staal omdat de dieren knagen aan hout. De daken kunnen uit unidek platen bestaan. Dit zijn vooraf geconstrueerde dakpanelen die opgevuld zijn met steenwol isolatie. Op die manier is er geen extra dakondersteuning nodig en is de afwerking langs de binnenzijde meteen gebeurd, wat financieel voordeliger is. De platen zijn gegalvaniseerd en bruin gelakt opdat ze niet kunnen roesten. Bovenop het skelet van het dak kunnen we golfplaten leggen. Deze zijn de goedkoopste oplossing, kunnen mooi geschilderd worden en hebben bovendien een lange levensduur.

130 http://www.planckendael.be/?pid=377&lang=NL

124

De daken kunnen aan de binnenkant afgewerkt worden met een anti-condenslaag, die het vocht absorbeert, van bv. het zweten van de dieren, zodat een vochtig plafond vermeden wordt. Om te beletten dat vocht in het isolatiemateriaal dringt, met als gevolg een vermindering van de isolatiewaarde of zelfs schimmelvorming, kan men onder de isolatie een dampscherm voorzien. De isolatie zorgt ervoor dat de warmte van de stal zo lang mogelijk binnenblijft. De gebouwen kunnen opbouwen uit geïmpregneerd (vuren)hout. Het geheel kunnen we opvullen met een steenwolisolatie. De levensduur van deze constructie bedraagt minstens 25 jaar. Door het geheel te isoleren met steenwol vormt het geheel een behaaglijke slaapplaats voor de dieren. De isolatie zorgt ervoor dat de warmte van de stal zo lang mogelijk binnenblijft. De keuze van vurenhout is louter economisch. Het is een houtsoort die vrij goedkoop is en gemakkelijk bewerkt. Door de impregnatie is toch een vrij grote duurzaamheid bekomen. (De Maesschalk, 2010)

11.3.3 Verwarming

De meeste dieren die we gaan huisvesten hebben een brede themoneutrale zone. De reuzenmiereneter, tapir en capibara vragen wel een verwarmd binnenhok tijdens de wintermaanden. Ook het zwembad moet tijdens de wintermaanden verwarmd worden. Voor het binnenverblijf kunnen we kiezen vloerverwarming, centrale verwarming en/of warmtelampen. De jongen van alle dieren vragen toch ook een tochtvrij hok, waar we toch ook rekening moeten houden met een verwarming (tijdens de wintermaanden). We kunnen in het buitenverblijf (in de wintermaanden) een warmtesteen inbouwen, zodat ze toch ook in de wintermaanden even naar buiten kunnen. Voor de miereneter, tapir en capibara voorzien we tevens inkijk in het binnenverblijf, zodat de bezoekers hen ook in de winter kunnen zien.

125

12 LIJST VAN FIGUREN

Figuur 1: Masterplan zoo ........................................................................................................................... 14 Figuur 2: Ingebouwde warmtesteen en insectendispenser ......................................................... 29 Figuur 3: Vastgemaakte insectendispenser en boomstammen .................................................. 30 Figuur 4: Bewegende voederverdeler .................................................................................................. 30 Figuur 5: Bewegende boomstammen ................................................................................................... 31 Figuur 6: Verborgen voorziening. Publiek ziet item niet, maar wel het gedrag van het dier ..................................................................................................................................................................... 31 Figuur 7: Verborgen voorzieningen met schommelmogelijkheden in de takken ............... 32 Figuur 8: Verborgen voedervoorzieningen ........................................................................................ 32 Figuur 9: Tijdelijke voorziening. Kan snel geplaatst en weggehaald worden ...................... 33 Figuur 10: Artificiële voorzieningen. Hier kan men zonder problemen onnatuurlijke materialen en vormen aanbieden .......................................................................................................... 33 Figuur 11: Zuid-Amerikaanse tapir ....................................................................................................... 34 Figuur 12: Voorbeeld met droge gracht .............................................................................................. 37 Figuur 13: Voorbeeld met natte gracht. Hierbij moet men dan ook geen additionele watervoorziening inplannen .................................................................................................................... 37 Figuur 14: Overhang naar binnen gericht. Wanneer men kiest voor een rotatie-exhibit met manenwolf moet men het verblijf extra beveiligen .............................................................. 38 Figuur 15: Ander voorbeeld van droge gracht, geschikt voor tapir, reuzenmiereneter en capibara ............................................................................................................................................................ 38 Figuur 16: Details bouw natte en droge gracht (zonder overhang voor wolf) ..................... 38 Figuur 17: Tapirs eten van voederboom ............................................................................................. 43 Figuur 18: Zelfde boom, werken op hoogte ....................................................................................... 44 Figuur 19: Targettraining .......................................................................................................................... 44 Figuur 20: Eten zoeken onder bladeren .............................................................................................. 45 Figuur 21: Speelgoed in water (geen immersion-exhibit) ........................................................... 45 Figuur 22: Browse aanbieden .................................................................................................................. 45 Figuur 23: Tapir met schuilplaats .......................................................................................................... 46 Figuur 24: Tapir met browse ................................................................................................................... 46 Figuur 25: Tapir zwemt ............................................................................................................................. 46 Figuur 26: Tapir exhibit ............................................................................................................................. 46 Figuur 27: Schuilhol met capibara, enrichment in verblijf ........................................................... 46 Figuur 28: Bovenaanzicht met tapirs en capibara’s ........................................................................ 47 Figuur 29: Bovenaanzicht met miereneneter en tapir ................................................................... 47 Figuur 30: Reuzenmiereneter.................................................................................................................. 48 Figuur 31: Inkijk in binnenverblijf ......................................................................................................... 50 Figuur 32: Voederdispenser ..................................................................................................................... 55 Figuur 33: Bak met aarde, waarin insecten verstopt zitten ......................................................... 55 Figuur 34: Voederdispenser ..................................................................................................................... 55 Figuur 35: Voederdispenser in de hoogte ........................................................................................... 56 Figuur 36: Artificiële termietenheuvel met gaten die kunnen opgevuld worden ............... 56 Figuur 37: Miereneter met termietenheuvel ..................................................................................... 57 Figuur 38: Enrichment ............................................................................................................................... 57 Figuur 39: Miereneter en tapir ................................................................................................................ 57 Figuur 40: Enrichment, zoutblokken .................................................................................................... 57 Figuur 41: Miereneter gaat zwemmen ................................................................................................. 57

126

Figuur 42: Bovenaanzicht mixed-exhibit ............................................................................................ 58 Figuur 43: Verschillende substraten ..................................................................................................... 58 Figuur 44: Capibara ..................................................................................................................................... 59 Figuur 45: Detail bouw droge en natte gracht .................................................................................. 61 Figuur 46: Onderwaterzicht ..................................................................................................................... 61 Figuur 47: Detail bouw natte en droge gracht .................................................................................. 61 Figuur 48: Drijvend voedsel aanbieden ............................................................................................... 65 Figuur 49: Mixed-species exhibit ........................................................................................................... 65 Figuur 50: Capibara en reuzenmiereneter ......................................................................................... 66 Figuur 51: Capibara in schuilhol ............................................................................................................. 66 Figuur 52: Capibara met zoutblok ......................................................................................................... 66 Figuur 53: Mixed exhibit ............................................................................................................................ 66 Figuur 54: Holle boomstam gevuld met fruit .................................................................................... 66 Figuur 55: Enrichment ............................................................................................................................... 66 Figuur 56: Bovenaanzicht ......................................................................................................................... 67 Figuur 57: Bovenaanzicht ......................................................................................................................... 67 Figuur 58: Neusbeer .................................................................................................................................... 68 Figuur 59: Detail bouw droge gracht .................................................................................................... 70 Figuur 60: Fruit gevuld met lekkers ...................................................................................................... 76 Figuur 61: Ingepakte rol karton .............................................................................................................. 77 Figuur 62: Spelen met balletjes ............................................................................................................... 77 Figuur 63: Verblijf neusbeer, pekari met enrichmentitems ........................................................ 78 Figuur 64: Schuilhol ..................................................................................................................................... 78 Figuur 65: Witlippekari .............................................................................................................................. 79 Figuur 66: Natuurlijke ondergrond, geschikt voor zandbad en graven .................................. 85 Figuur 67: Verblijf pekari en neusbeer met verschillende substraten .................................... 86 Figuur 68: Schuilhol ..................................................................................................................................... 86 Figuur 69: Enrichmentitems .................................................................................................................... 86 Figuur 70: Mara ............................................................................................................................................. 87 Figuur 71: Detail bouw droge gracht .................................................................................................... 89 Figuur 72: Detail bouw lage natte gracht ............................................................................................ 89 Figuur 73: Mogelijkheid tot graven en stofbaden ............................................................................ 94 Figuur 74: Mara in verblijf met vele visuele barrières................................................................... 94 Figuur 75: Schuilhok ................................................................................................................................... 94 Figuur 76: Mara en vicuña verblijf ......................................................................................................... 95 Figuur 77: Mara met dorre ondergrond .............................................................................................. 95 Figuur 78: Schuilhok en holle boomstam ............................................................................................ 95 Figuur 79: Mara in schuilhok, bedekt met stro ................................................................................. 95 Figuur 80: Mara aan schuilhok ................................................................................................................ 95 Figuur 81: Vicuña is pootje aan het baden.......................................................................................... 96 Figuur 82: Vicuña op dorre ondergrond ............................................................................................. 96 Figuur 84: Vicuña en mara op graasgebied ........................................................................................ 97 Figuur 83: Bovenaanzicht verblijf mara en vicuña.......................................................................... 97 Figuur 85: Alpaca, Lama, Guanaco en Vicuña .................................................................................... 98 Figuur 86: Detail bouw droge en natte gracht ...............................................................................102 Figuur 87: Voorbeeld indeling verblijf ...............................................................................................102 Figuur 88: Voorbeeld bouw binnenverblijven ................................................................................107 Figuur 89: Zanderige ondergrond, boomstam en browse ..........................................................109 Figuur 90: Training aan halster en wandeling door de zoo (voor openingsuren) ............109

127

Figuur 91: Verschillende substraten en typografie .......................................................................110 Figuur 92: Schuilhok in mixed-exhibit ...............................................................................................110 Figuur 93: Drinkplaats/vijver en schuilhok .....................................................................................111 Figuur 94: Graasgebied met schuilmogelijkheid ............................................................................111 Figuur 95: Manenwolf...............................................................................................................................112 Figuur 96: Detail bouw natte gracht ...................................................................................................114 Figuur 97: Overhang van 45° .................................................................................................................114 Figuur 99: Voedsel zoeken in doos ......................................................................................................120 Figuur 98: Hele prooi ................................................................................................................................120 Figuur 100: Verblijf manenwolf, veel bomen ..................................................................................121 Figuur 101: Schuilhol ................................................................................................................................121 Figuur 102: Verschillende typografie .................................................................................................122 Figuur 103: Holle boomstronk om te schuilen ...............................................................................122 Figuur 104: Tapir in artificieel zwembadje ......................................................................................141 Figuur 105: Mini-zwembadje in individueel verblijf ....................................................................141 Figuur 106: Tapirverblijf .........................................................................................................................142 Figuur 107: Tapirverblijf in Blijdorp, Rotterdam ..........................................................................142 Figuur 108: Rotterdam, browse en modderpoel ............................................................................143 Figuur 109: Binnenverblijf tapir, Blijdorp, Rotterdam ................................................................143 Figuur 111: Artificiële termietenheuvel ............................................................................................144 Figuur 110: Binnenverblijf reuzenmiereneter ................................................................................144 Figuur 112: Neusbeer in immersion exhibit ....................................................................................145 Figuur 113: Verschillende substraten, weelderige beplanting .................................................145 Figuur 114: Enrichment voor neusberen ..........................................................................................146 Figuur 115: Neusbeerverblijf in Liberec, Tsjechië ........................................................................146 Figuur 116: Pekari exhibit ......................................................................................................................147 Figuur 117: Pekari op zanderige ondergrond .................................................................................147 Figuur 118: Mara op dorre ondergrond ............................................................................................148 Figuur 119: Mara in exhibit met klim- en schuilmogelijkheden ..............................................148 Figuur 120: Alpaca op moerassige ondergrond .............................................................................149 Figuur 121: Voorbeeld schuilhok .........................................................................................................149 Figuur 122: Lama op graasland ............................................................................................................150 Figuur 123: Lama's aan vijvertje ..........................................................................................................150 Figuur 124: Guanaco op droog gras ....................................................................................................151 Figuur 125: Voorbeeld schuilhok .........................................................................................................151 Figuur 126: Vicuña in natuurlijke habitat .........................................................................................152 Figuur 127: Vicuña in Blijdorp, Rotterdam ......................................................................................152 Figuur 128: Manenwolf in Liberec, Tsjechië ....................................................................................153 Figuur 129: Exhibit manenwolf, Blijdorp, Rotterdam ..................................................................153 Figuur 130: Boomstam met gaten, gevuld met lekkers ...............................................................154 Figuur 131: Graaf- en browsemogelijkheden ..................................................................................154 Figuur 132: Werken voor voedsel .......................................................................................................155 Figuur 133: Allerlei verrijking in primatenhok ..............................................................................155 Figuur 134: Zelfgemaakte boomerbal ................................................................................................155 Figuur 135: Voedselverrijking ...............................................................................................................155 Figuur 137: Gevuld ijsblok ......................................................................................................................156 Figuur 136: Uitgeholde watermeloen.................................................................................................156 Figuur 138: Papier verscheuren ...........................................................................................................156 Figuur 139: Boomerbal ............................................................................................................................156

128

Figuur 140: Boomerboomstronk met aanhangmogelijkheid .................................................. 156

Figuur 141: Boomerbal .......................................................................................................... 156

129

13 BRONNENLIJST

BOEKEN

De Harpij (2003). Verrijkingsboek. Rotterdam: Stichting De Harpij.

De Harpij. (2010). Browse identificatie boek. Rotterdam: Stichting De Harpij.

Gupta, B.K. ( 2008). Barrier designs for zoos. New Delhi: Central Zoo Authority.

Hoffman, E. (2006). The Complete Alpaca Book. Californië: Bonny Doon Press.

Murray Fowler, I.,Zalmir Cubas, S. (2001). Biology, medicine and surgery of South American wild

animals. Iowa: State University Press.

Salzert, W. (2010). Was macht Tiergärten attraktiv?: Ein kleines Einmaleins der

Zoogehegegestaltung. Schüling

Vervaecke, H. (2010). Dierenhouderij 2. Onuitgegeven nota’s bij een cursus voor het 2e jaar van

de opleiding agro- en biotechnologie, Katholieke Hogeschool Sint-Lieven.

Vicca, J. (2010). Dierenvoeding 2. Onuitgegeven nota’s bij een cursus voor het 2e jaar van de

opleiding agro- en biotechnologie, Katholieke Hogeschool Sint-Lieven.

Young, R. J. (2003). Environmental enrichment for captive animals. Oxford: Blackwell Science Ltd.

ELEKTRONISCHE ARTIKELS

Altrichter, M, Carrillo, E., Saenz, J., Fuller, K. (2001). White-lipped peccary (Tayassu pecari,

Artiodactyla: Tayassuidae) diet and fruit availability in a Costa Rican rain forest. Revista de

Biologia Tropical, 49 (3-4), 1183-1192. Gevonden op internet op 9 september 2011:

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12189800

Altrichter, M., Drews, C., Saenz, J.C., Carillo, E. (2002). Time budget of the White-lipped Peccary

(Tayassu pecari) in a Costa Rican rain forest. Biotropica, 34 (1), 136-143.

Alvarez, R., Kravetz, F. O. (2006). Reproductive performance of capybaras in captivity under

different management systems in Argentina. Animal Research, 55(2), 153-164.

Gevonden op internet op 4 november 2010:

http://animres.edpsciences.org/index.php?option=com_article&access=standard&Itemid=129&

url=/articles/animres/abs/2006/02/z205021/z205021.html

130

Assiciation of zoos & aquariums (2010). Procyonid (Procyonidae) care manuel (2th ed.).

Gevonden op internet op 5 september 2011:

http://www.australasianzookeeping.org/Husbandry%20Manuals%20-%20Mammals.htm

Barongi, R. (1993). Husbandry and conservation of tapirs Tapirus spp. International Zoo

Yearbook, 32, 7-15.

Barongi, R. (1999). Minimum husbandry standards tapiridae (tapirs). Gevonden op internet op 12

augustus 2011: www.tapir.org

Bashaw, M.J., Bloomsmith, M.A., Marr, M.J., Maple, T.L. (2003).To hunt or not to hunt?: A feeding

enrichment experiment with captive large felids. Zoo Biology, 22: 189-198

Basset, L., Buchanan-Smith, H.M. (2007). Effects of predictability on the welfare of captive animals.

Applied animal behaviour science, 102 (3-4), 223-245.

Bolhuis, J.E., Van den Brand, H., Bartels, A.C., Oostindjer, M., Van den Borne, J.G.C;, Kemp, B., et al.

(2008). Effects of fermentable starck on behaviour of growing pigs in barren or enriched housing.

Applied animal behaviour science, 123 (3-4), 77-86.

Braga, F.G., Santos, R.E.F., Batista, A.C. (2010). Marking behavior of the giant anteater

Myrmecophaga tridactyla (Mammalia: Myrmecophagidae) in Southern Brazil. Zoologica, 27 (1), 7-

12. Gevonden op internet op 10 september 2011:

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1984-

46702010000100002&lng=en&nrm=iso>. ISSN 1984-4670. http://dx.doi.org/10.1590/S1984-

46702010000100002

Buchanan-Smith, H.W. (2009). Refinements in husbandry, care and common procedures for non-

human primates: Ninth report of the BVAAWF/FRAME/RSPCA/UFAW. Gevonden op internet op

18 september 2011: http://www.psychology.stir.ac.uk/staff/staff-profiles/academic-

staff/hannah-buchanan-smith

Campos, C.M., Tognelli, M.F., Ojeda, R.A. (2001). Dolichotis patagonum. Mammalian species, 652,

1-5. Gevonden op internet op 17 september 2011:

http://www.bioone.org/doi/abs/10.1644/1545-1410(2001)652%3C0001:DP%3E2.0.CO%3B2



http://dx.doi.org/10.1590/S1984-46702010000100002

http://dx.doi.org/10.1590/S1984-46702010000100002

http://www.psychology.stir.ac.uk/staff/staff-profiles/academic-staff/hannah-buchanan-smith

http://www.psychology.stir.ac.uk/staff/staff-profiles/academic-staff/hannah-buchanan-smith

131

Campos Krauer, J. M. (1998). Landscape ecology of the capybara in the Chaco region of Paraguay.

Kansas: Kansas State University. Gevonden op internet op 17 oktober 2010:

http://krex.k-state.edu/dspace/bitstream/2097/1600/1/JuanCampos2009.pdf

Carlsteadt, K. (1996). Effects of captivity on the behavior of wild mammals. Wild mammals in

captivity: Principles and techniques, 317-333.

Carlstead K. (1998). Determining the causes of stereotypic behaviors in zoo carnivores: toward

appropriate enrichment strategies. Smithsonian Institution Press, 172–183.

Carlstead, K., Fraser, J., Bennett, C., Kleiman, D.G. (1999). Black rhinoceros (Diceros diceros) in U.S.

zoos:II. Behavior, breeding success, and mortality in relatin to housing facilities. Zoo Biology,

18:35-52.

Casamitjana, J. (2001). Enclosure size in captive wild mammals: A comparison between UK

zoological collections and the wild.

Gevonden op internet op 21 oktober 2010: http://www.captiveanimals.org/zoos/enclosures.pdf

Chevillard-Hugot, M.C., Muller, E.F., Kulzer, E. (1980). Oxygen consumption, body temperature and

heart rate in the coati (Nasua nasua). Comparative Biochemistry and Physiology, 65 (3), 305-

309.

Clark, F. E., King, A. J. (2008). A critical review of zoo-based olfactory enrichment. Chemical signals

in vertebrates, 11, 391-398.

Clark Ridgway, S., Livingston, M., Smith, S. E. (2005). Visitor behavior in zoo exhibits with

underwater viewing. Visitor Studies Today, 8 (3), 1-10. Gevonden op internet op 14 november

2010: http://ag.arizona.edu/research/azalfalf/pdf_pubs/zoo_visitor_behavior.pdf

Clubb, R., Mason, G. (2007). Natural behavioural biology as a risk factor in carnivore welfare: How

understanding species differences could help zoos redesign enclosures. Applied animal behaviour

science, 102, 303-328.

Coe, J. (1995). Zoo animal rotation: New opportunitie from home range to habitat theatre. AZA

annual proceedings, 77-80. Gevonden op internet op 12 september 2011:

http://www.joncoedesign.com/pub/PDFs/MxdSpRo.pdf

http://krex.k-state.edu/dspace/bitstream/2097/1600/1/JuanCampos2009.pdf

http://www.captiveanimals.org/zoos/enclosures.pdf

http://www.joncoedesign.com/pub/PDFs/MxdSpRo.pdf

132

Coe, J. (2004). Mixed species rotation exhibits. ARAZPA annual conference, Australia. Gevonden op

internet op 5 september 2011:

http://www.joncoedesign.com/trends/exhibit_trends.htm#rotation

Coe, J. (2006). Naturalistic enrichment: Ideas for integrating enrichment features with immersion

landscapes and interpretation. Gevonden op internet op 12 september 2011 :

http://www.joncoedesign.com/pub/technical.htm

Consorte-McCrea, A.G. (1994). The maned wolf in captivity. Canid news, 2. Gevonden op interne

op 19 september 2011: http://www.canids.org/publicat/cndnews2/manedwlf.htm

Cummings, D., Brown, J.L., Rodden, M. D., Songsasen, N. (2007). Behavioral and psychological

responses to environmental enrichment in the Maned wolf (Chrysocyon brachyurus). Zoo biology,

26, 331-343.

Davies, J. E. (2003). Population ecology of the vicuña (Vicugna vicugna) at the salinas. Thesis for

the degree of Master of Arts. Florida: University of Florida. Gevonden op internet op 19

september 2011: http://www.infoandina.org/node/5815

Dawson, S. (2003). Husbandry standards for keeping capybaras in captivity.


http://www.glenoakzoo.org/Capy%20Standards.pdf

De Cock, N., Stevens, J., Vervaecke, H. (2009). South-American Camelidae (alpacas, guanacos and

vicuñas): basic activity budgets. Britisch and Irish Association of Zoos and Aquariums, 47-50.

Desbiez, A.L.J., Medil, L.M. (2010). Density and Habitat Use by Giant Anteaters (Myrmecophaga

tridactyla) and Southern Tamanduas (Tamandua tetradactyla) in the Pantanal Wetland, Brazil.

Edentata 11 (1), 4-10.

Dorman, N., Bourne, D.C. (2010). Canids and ursids in mixed-species exhibits. International Zoo

Yearbook, 44, 75-86.

Edentata (2010). Myrmecophaga tridactyla. Edentata 11 (2), 103-104.

Emmons, L.H., Flores, R.P. (2004). Bathing Behavior of Giant Anteaters

http://www.joncoedesign.com/trends/exhibit_trends.htm#rotation

http://www.joncoedesign.com/pub/technical.htm

http://www.infoandina.org/node/5815

http://www.glenoakzoo.org/Capy%20Standards.pdf

133

(Myrmecophaga tridactyla). Edentata 6, 41-43.

Fletchall, N., Rodden, M., Taylor, S. (1995). Husbandry manuel for the maned wolf: Chrysocyon

brachyurus. Gevonden op 5 september 2011 op internet:

http://aguaraguasu.tripod.com/pdf/husbandry_manual.pdf

Fowler, M.E. (1998). Medicine and Surgery of South American Camelids: llama, alpaca, vicuña,

guanaco (2th ed.). Iowa: Iowa State University Press. Gevonden op internet op 11 september

2011: http://books.google.be/books?hl=nl&lr=&id=zb9zbY-

JfBUC&oi=fnd&pg=PR7&dq=Fowler,+M.+E+(1998).+Medicine+and+Surgery+of+South+America

n+Camelids&ots=T2__v9CWU_&sig=_t6-UHSp_tlUOsizt0W9KB8Aa6c#v=onepage&q&f=false

Gottdenker, N., Bodmer, R.E. (1998). Reproduction and productivity of white-lipped and collared

peccaries in the Peruvian Amazon. Journal of Zoology, 245, 423-430. Gevonden op internet op 4

september 2011: http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1469-

7998.1998.tb00116.x/abstract

Hall, M. (2007). Husbandry guidelines for the Brazilian tapir (tapirus terrestris mammallia

tapiridae). Sydney: Western Sydney institute of TAFE.

Gevonde op internet op 21 augustus 2011:


Hammer, G. (2002). Mixed species exhibits involved mammals: Stock report and problems (2th ed.).

Dissertation. Salzburg: Naturwissenschaftliche Fakultät universität Salzburg.

Kreger, M. D., Hutchins, M., Fascione, N. (1998). Context, ethics and environmental enrichment in

zoos and aquariums. Second nature, Environmental enrichment for captive animals, 59-82.

Laula, G. (1995). Behaviral management and exhibit design and use. Great lakes regional AZA

conference proceedings, American zoo and aquarium association.

Lewis, M.H., Presti, M.F., Lewis, J.B., Turner, C.A. (2006). The neurobiology of stereotypes:

Environmental complexity. Fundamentals and Applications to Welfare. Wallingford: CAB

International, 190–226.

http://aguaraguasu.tripod.com/pdf/husbandry_manual.pdf

http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1469-7998.1998.tb00116.x/abstract



134

Mason, G. and J. Rushen (2006). Stereotypic Animal Behaviour: Fundamentals and Applications to

Welfare (2nd ed.). Wallingford: CABI, 367.

Mason, G., Clubb, R., Latham, N., Vickery, S. (2007). Why and who should we use environmental

enrichment to tackle stereotypic behavior? Applied Animal Behavior Science 102:163-188.

Maurine, M.S. (2007). Tapir behaviour: An examination of activity patterns, mother-young

interactions, spatial use, and environmental effects in captivity on two species (Tapirus indicus and

Tapirus bairdii). Disertation Zoology. Oklahoma: Oklahoma State University. Gevonden op

internet op 17 augustus 2011: http://gradworks.umi.com/14/44/1444230.html

McAdam, D.W., Way, J.S. (1967). Olfactory discrimination in the giant anteater. Nature 214

(5085), 316-317. Gevonden op internet op 26 augustus 2011:

http://psycnet.apa.org/psycinfo/1967-11684-001

Mc Millan, G. (2000). Ache residential grouping and social foraging. Dissertation, department of

Anthropology. University of New Mexico.

McNab, B.K. (1984) Physiological convergence amongst ant-eating and termite-eating

mammals. Journal of Zoology, 203,485–510. Gevonden op internet op 21 augustus 2011:

http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1046/j.1365-2435.2003.00706.x/full

McNab, B.K. (2000) The influence of body mass, climate, and distribution on the energetics of South

Pacific pigeons. Comparative Biochemistry and Physiology 127A, 309–329. Gevonden op internet

op 21 augustus 2011: http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1046/j.1365-

2435.2003.00706.x/full

Mead, J. I., Swift, J. S., R. White, McDonald, H. G., Baez, A. (2007). Late Pleistocene, Glyptodont and

Pampathere from Sonora, Mexico. Revista Mexicana de Ciencias Geologicas, 24(3):439-449.

Gevonden op internet op 17 oktober 2010: http://satori.geociencias.unam.mx/24-

3/(11)Mead.pdf

Miljutin, A. (2009). Substrate utilization and feeding strategies of mammals: description and

classification. Estonian Journal of Ecologie, 58 (1), 60-71.

http://gradworks.umi.com/14/44/1444230.html

http://psycnet.apa.org/psycinfo/1967-11684-001




135

Möcklinghoff, L. (2008). Social organisation and habitat use of the Giant anteater (Myrmecophaga

tridactyla L., 1758) in timber plantations in Northern Brazil. Thesis World Forestry. Hamburg:

University Hamburg. Gevonden op internet op 21 augustus 2011: http://giant-

anteater.com/downloads/diploma-thesis-lydia-moecklinghoff.pdf

Montgomery, G.G.; Lubin, Y.D. Prey influences on movements of neotropical anteaters. Proceedings

of the 1975 predator symposium, 103-131.

Moretti, J. (2008). Husbandry guidelines for Arabian Camel Camelus dromedarius Camelidae:

Mammalia. Richmond :Western Sydney Institute of TAFE.

Gevonden op internet op 3 september 2011:


Morgan, K.N., Crombor, C.T. (2007). Sources of stress in captivity. Applied animal behaviour

science, 102, 262-302.

Morford, S., Meyers, M.A. (2003). Giant Anteater (Myrmecophaga tridactyla) Diet Survey. Edentata, 20-22.

Nordstrom, L. (2006). Tapirs & rhinoceroses in captivity: an examination of the north American

captive populations and their husbandry. Disertation for the degree of doctor of philosophy in

wildlife ecology. Utah: Utah state university. Gevonden op 5 augustus 2011 op internet:


Novoa, C., Wheeler., J. (1984). Llama and alpaca.. Evolution of domesticated animals. New York:

Longman Group Limited.

Nowak, R.M. (1999). Walkers mammals of the world: Volume II. (6th ed.). Baltimore, Maryland:

The Johns Hopkins University.Gevonden op internet op 28 augustus 2011:

http://books.google.be/books?id=7W-

DGRILSBoC&pg=PA1671&lpg=PA1671&dq=dolichotis+patagonum+vocalisations&source=bl&ot

s=WJz4pQNtWE&sig=NCojbWQdxHm-xOUlw7ytEcX-opg&hl=nl&ei=SqRgTuqlPIf1sgaJ65n-

DQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=6&ved=0CFQQ6AEwBQ#v=onepage&q&f=false

Odberg, F. (1987). The influence of cage size and environmental enrichment on the development of

stereotypes in bank voles (Clethrionomys glareolus). Behavioural Processes, 14, 155-173.

http://giant-anteater.com/downloads/diploma-thesis-lydia-moecklinghoff.pdf

http://giant-anteater.com/downloads/diploma-thesis-lydia-moecklinghoff.pdf



136

Pérez, F.J., Ormeño, J., Reynaert, B., Rubio, S. (2008). Use of the dynamic model for the assessment

of winter chilling in a temperate and a subtropical climatic zone of Chile. Chilean journal of

agricultural research, 68 (2), 198-206. Gevonden op internet op 15 september 2011:

http://www.scielo.cl/pdf/chiljar/v68n2/at10.pdf

Probst, C., Matschei, C. (2008). Mixed-species exhibits with mammals in central European zoos.

International Zoo News, 55 (6), 324-347.

Puig, S., Monica, L., Cona, M.I., Videla, F., Mendez, E. (2010). Diet of the mara (Dolichotis

patagonum), food availability and effects of an extended drought in Northern Patagonia (Mendoza,

Argentina). Mammalian Biology, 75 (5), 389-398. Gevonden op internet op 14 september 2011:

http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1616504709001840

Redford, K.H. (1985). Feeding and food preference in captive and wild giant anteaters

(Myrmecophaga tridactyla). Journal of zoology, 205, 559-572. Gevonden op internet op 14

augustus 2011: http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1469-

7998.1985.tb03544.x/abstract

Romero, T, Aureli, F. (2007). Spatial association and social behaviour in zoo-living female ring-

tailed coatis (Nasua nasua). Behaviour, 144 (2), 179-193 Gevonden op internet op 17 september

2011: . http://www.mendeley.com/research/spatial-association-and-social-behaviour-in-

zooliving-female-ringtailed-coatis-nasua-nasua/

Sarno, R.J., Clark, W.R., Bank, M.S., Prexl, W.S., Behl, M.J., Johnson, W.E. et al. (1999). Juvenile

guanaco survival: Management and conservation implications. Journal of applied ecology, 36,



Shepherdson, D.J., Carlstead, K., Mellen, J. D., Seidensticker, J. (1993). The Influence of Food

Presentation on the Behavior of Small Cats in Confined Environments. Zoo Biology, 12, 203-216.

Shoemaker, A.H., Barongi, R., Flanagan, J., Janssen, D, Hernandez-Divers, S. (s.a.). Husbandry

guidelines for keeping tapirs captivity.

Gevonden op internet op 12 augustus 2011: www.tapir.org

http://www.scielo.cl/pdf/chiljar/v68n2/at10.pdf



http://www.mendeley.com/research/spatial-association-and-social-behaviour-in-zooliving-female-ringtailed-coatis-nasua-nasua/

http://www.mendeley.com/research/spatial-association-and-social-behaviour-in-zooliving-female-ringtailed-coatis-nasua-nasua/


137

Skidmore, J.A. (2005). Reproduction in dromedary camels: An update. Animal reproduction, 2 (3),


http://khup.com/keyword/reproduction-in-dromedary-camels-an-update.html

Smurl, M. (2004). Zoo standards for keeping cavies in captivity. Gevonden op internet op 17

september 2011: http://www.glenoakzoo.org/RodentTAG/rodentPDFs/Cavy%20Standards.pdf

Stahl, M., Osmann, C., Ortmann, S., Kreuzer, M., Hatt, J.M., Clauss, M. (2011). Energy intake for

maintenance in a mammal with low basal metabolism, the giant anteater (Myrmecophaga

tridactyla). Journal of animal physiology and animal nutrition, 21895783. Gevonden op internet

op 24 augustus 2011: http://maciej.bioinfo.pl/citwww/paper/21895783

Swaisgood, R., Sheperdson, D. (2006). Environmental enrichment as a Strategy for Mitigating

Stereotypies in Zoo Animals: a Literature Review and Meta-analysis. Stereotypic Animal

Behaviour, Fundamentals and Applications for Welfare’ (2nd ed.), CABI

Taylor, B.K. (1978). The anatomy of the forelimb in the anteater (Tamandua) and its functional

implications. Journal of morphology, 157, 347-367. Gevonden op internet op 10 augustus 2011:

http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/jmor.1051570307/abstract

Tibari, A., Anouassi, A. (2001). Recent advances in Camelid reproduction. New York: International

veterinary information service. Gevonden op internet op 10 september 2011:

http://www.ivis.org/advances/Camel_Skidmore/tibary6/IVIS.pdf

Tomazzoni, A. C., Pedo, E., Hartz, S. M. (2005). Feeding associations between capybaras

Hydrochoerus hydrochaeris and birds in the Lami Biological Reserve, Porto Alegre, Rio Grande do

Sul, Brazil. Revista Brasileira de Zoologia 22(3):712-717


http://www.scielo.br/pdf/rbzool/v22n3/26194.pdf

Tomka, S.A. (1992). Vicuñias and llamas: Parallels in behavioral ecology and implicatins for the

domestication of Andean Camelids. Human ecology, 20 (4), 407-433.

Valenzuela, D. (1998). Natural history of the white-nosed coati, Nasua nasua, in a tropical dry

forest of western Mexico. Revista Mexicana de Mastozoologica, 3, 26-44. Gevonden op internet op

http://khup.com/keyword/reproduction-in-dromedary-camels-an-update.html

http://maciej.bioinfo.pl/citwww/paper/21895783

http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/jmor.1051570307/abstract

138

1 september 2011:

http://www.revistamexicanademastozoologia.com.mx/Vol3/Articulos/Valenzuela.pdf

Vaughan, J.L., Tibary, A. (2006). Reproduction in female South-American camelids: A review and

clinical observations. Small ruminant research, 61 (2-3), 259-281. Gevonden op internet op 12

september 2011: http://journals2.scholarsportal.info/details.xqy?uri=/09214488/v61i2-

3/259_rifsacaraco.xml

Veasey, J.S., Waran, N.K., Young, R.J. (1996). On comparing the behaviour of zoo housed animals

with wild conspecifics as a welfare indicator. Abstract Animal Welfare, 5: 13-24.

Venturierie, B., Le Pendu, Y. (2006). Padrões de atividades de caititus (Tayassu tajacu) em

cativeiro. Revista de Etologia, 8 (1), 35-43. Gevonden op internet op 10 september 2011:

http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S1517-28052006000100004&script=sci_arttext

Waiblinger, S., Baumgartner, J., Kiley-Worthington, M., Niebuhr, K. (2004). Applied ethology: the

basis for improved animal welfare in organic farming. In: Animal health and welfare inorganic

agriculture. Ed. By Vaarst, M., Roderick, S., Lund, V., Lockerets, W. CABI Publishing.

Young, R.J., Coelho, C.M., Wieloch, D.R. (2003). A note on the climbing abilities of giant anteaters,

Myrmecophaga tridactyla (Xenarthra, Myrmecophagidae). Gevonden op internet op 21 augustus

2011: http://www.melloleitao.locaweb.com.br/boletim/arquivos/15/Boletim_15_Artigo05.pdf

INTERNET


http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Chrysocyon_brachyurus.ht

ml

http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Dolichotis_patagonum.htm

http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/pictures/Hydrochoerus_hydrochaeris.h

tml

http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Lama_glama.html

http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Myrmecophaga_tridactyla.

html

http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Tapirus_terrestris.html

http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Tayassu_pecari.html

http://lgdata.s3-website-us-east-1.amazonaws.com/docs/648/219335/Alpaca_Housing-1

http://journals2.scholarsportal.info/details.xqy?uri=/09214488/v61i2-3/259_rifsacaraco.xml

http://journals2.scholarsportal.info/details.xqy?uri=/09214488/v61i2-3/259_rifsacaraco.xml

http://www.melloleitao.locaweb.com.br/boletim/arquivos/15/Boletim_15_Artigo05.pdf


http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/pictures/Hydrochoerus_hydrochaeris.html

http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/pictures/Hydrochoerus_hydrochaeris.html



http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Tapirus_terrestris.html

http://lgdata.s3-website-us-east-1.amazonaws.com/docs/648/219335/Alpaca_Housing-1

139

http://nl.wikipedia.org/wiki/Coprofagie

www.alpacasbythesea.com/pages/facts.html

www.animalenrichment.eu/

www.animalenrichment.org/

www.animalenrichment.org/definition%20of%20enrichment.html

www.cherwell-leys.com/husbandry.html

www.cotswoldwildlifepark.co.uk/animal-husbandry/tapir.php

www.fao.org/docrep/T0750E/t0750e0l.htm

www.favv.be/sp/pa-sa/doc/leg-vet/1999-05-03_DV_MB.pdf

www.felid.org/activities/page_256.htm

www.ferris.edu/htmls/news/card/Animals/Omnivores/White-lipped-Peccary

www.fowberry-alpacas.com/about_alpacas/article/alpaca_husbandary

www.greathousealpacas.com

www.gsfalpacas.com/pob-barn-shelter.html

www.iucnredlist.org/apps/redlist/details/41777/0

www.jiffynotes.com/a_study_guides/book_notes/grze_16/grze_16_00994.html

www.levendehave.nl/kennisbank/runderen/tongspelen-bij-runderen

www.maiaw.com/anteater/

www.mundoandino.com/Argentina/Coatimundi

www.planckendael.be/?pid=377&lang=NL

www.rollinghillswildlife.com/animals/a/anteatergiant/anteater,giant.

www.rollinghillswildlife.com/animals/c/capybara/capybara

www.spzoo.org.br/artigo_revista_shape.pdf

www.suite101.com/content/meet-the-patagonian-cavy-dolichotis-patagonum-a91166

www.tapir.org

www.ultimateungulate.com/Artiodactyla/Tayassu_pecariFull.html

www.wordiq.com/definition/Llama

www.zoolex.org/

ww.zoovilleusa.com/Coatis.htm

www.zsl.org/info/media/press-releases/357,357,PR.html

http://www.alpacasbythesea.com/pages/facts.html

http://www.cherwell-leys.com/husbandry.html


http://www.felid.org/activities/page_256.htm


http://www.jiffynotes.com/a_study_guides/book_notes/grze_16/grze_16_00994.html

http://www.maiaw.com/anteater/


http://www.suite101.com/content/meet-the-patagonian-cavy-dolichotis-patagonum-a91166


http://www.zoolex.org/publication/fiby/vienna07/icee.html

http://ww.zoovilleusa.com/Coatis.htm

140

14 BIJLAGEN

Bijlage 1: Huisvesting tapir andere dierentuinen 140

Bijlage 2: Huisvesting reuzenmiereneter andere dierentuinen 144

Bijlage 3: Huisvesting neusbeer andere dierentuinen 145

Bijlage 4: Huisvesting pekari andere dierentuinen 147

Bijlage 5: Huisvesting mara andere dierentuinen 148

Bijlage 6: Huisvesting alpaca andere dierentuinen 149

Bijlage 7: Huisvesting lama andere dierentuinen 150

Bijlage 8: Huisvesting guanaco andere dierentuinen 151

Bijlage 9: Huisvesting vicuña andere dierentuinen 152

Bijlage 10: Huisvesting manewolf andere dierentuinen 153

Bijlage 11: Algemene enrichmentideetjes 154

141

14.1 HUISVESTING TAPIR ANDERE DIERENTUINEN

Figuur 104: Tapir in artificieel zwembadje131

Figuur 105: Mini-zwembadje in individueel verblijf132

131 http://www.zoolex.org/zoolexcgi/viewpicture.py?id=987&pic=4


http://www.zoolex.org/zoolexcgi/viewpicture.py?id=987&pic=4

142

Figuur 106: Tapirverblijf133

Figuur 107: Tapirverblijf in Blijdorp, Rotterdam



143

Figuur 108: Rotterdam, browse en modderpoel

Figuur 109: Binnenverblijf tapir, Blijdorp, Rotterdam

144

14.2 HUISVESTING REUZENMIERENETER ANDERE ZOO

134

Figuur 111: Artificiële termietenheuvel135



Figuur 110: Binnenverblijf reuzenmiereneter



145

14.3 HUISVESTING NEUSBEER ANDERE DIERENTUINEN

Figuur 112: Neusbeer in immersion exhibit136

Figuur 113: Verschillende substraten, weelderige beplanting137





146

Figuur 114: Enrichment voor neusberen138

Figuur 115: Neusbeerverblijf in Liberec, Tsjechië

138

http://be.bing.com/images/search?q=coati+exhibit&view=detail&id=1A8C0BE66FFED521FF2AE6A5F55D08E08AA8B9FD&first=30&FORM=IDFRIR



147

14.4 HUISVESTING PEKARI ANDERE DIERENTUINEN

Figuur 116: Pekari exhibit139

Figuur 117: Pekari op zanderige ondergrond140




148

14.5 HUISVESTING MARA ANDERE DIERENTUINEN

Figuur 118: Mara op dorre ondergrond141

Figuur 119: Mara in exhibit met klim- en schuilmogelijkheden142

141 http://be.bing.com/images/search?q=Patagonian+Mara+exhibit&view=detail&id=EF603178190D37A69CAE5886BB9C86FC28C4CE53&first=0&FORM=IDFRIR

142 http://www.flickr.com/photos/zombiesquirrels/4055061838/

http://be.bing.com/images/search?q=Patagonian+Mara+exhibit&view=detail&id=EF603178190D37A69CAE5886BB9C86FC28C4CE53&first=0&FORM=IDFRIR

http://be.bing.com/images/search?q=Patagonian+Mara+exhibit&view=detail&id=EF603178190D37A69CAE5886BB9C86FC28C4CE53&first=0&FORM=IDFRIR

http://www.flickr.com/photos/zombiesquirrels/4055061838/

149

14.6 HUISVESTING ALPACA ANDERE DIERENTUINEN

Figuur 120: Alpaca op moerassige ondergrond143

Figuur 121: Voorbeeld schuilhok

143 http://www.panoramio.com/photo/6012146

150

14.7 HUISVESTING LAMA

Figuur 122: Lama op graasland144

Figuur 123: Lama's aan vijvertje145

144 blog.bikeride.com

145 http://brianpink.tripod.com/llamas-NZ.html

http://brianpink.tripod.com/llamas-NZ.html

151

14.8 HUISVESTING GUANACO ANDERE DIERENTUINEN

Figuur 124: Guanaco op droog gras146

Figuur 125: Voorbeeld schuilhok

146 http://en.wikipedia.org/wiki/Guanaco

152

14.9 HUISVESTING VICUNA ANDERE DIERENTUINEN

Figuur 126: Vicuña in natuurlijke habitat147

Figuur 127: Vicuña in Blijdorp, Rotterdam

147 http://www.geonature.ru/geophoto/59pre/17e.htm

http://www.geonature.ru/geophoto/59pre/17e.htm

153

14.10 MANENWOLF

Figuur 128: Manenwolf in Liberec, Tsjechië

Figuur 129: Exhibit manenwolf, Blijdorp, Rotterdam

154

14.11 ALGEMENE ENRICHMENTVOORBEELDEN

Figuur 130: Boomstam met gaten, gevuld met lekkers

Figuur 131: Graaf- en browsemogelijkheden, Blijdorp, Rotterdam

155

Figuur 132: Werken voor voedsel

Figuur 133: Allerlei verrijking in primatenhok

Figuur 135: Voedselverrijking Figuur 134: Zelfgemaakte boomerbal

156

Figuur 137: Gevuld ijsblok

Figuur 136: Uitgeholde watermeloen

Figuur 138: Papier verscheuren Figuur 139: Boomerbal

Figuur 141: Boomerbal Figuur 140: Boomerboomstronk met

aanhangmogelijkheid

opmaak met foto's

Documents

Transcript of opmaak met foto's