Opkomst, betekenis en teloorgang van een bedrijfstak

Steentijd in LonnekerAdrie R oding

H et v erw erken van klei in onzeomgeving dateert van ver vo oronze jaartelling. Niet alleen werddeze grondstof van oudshergebruikt vo o r het verharden enegaliseren van vlo eren enwanden, maar ook voor hetvervaardigen van allerleieenvoudig aardewerk. Eenprachtig voorbeeld voor hetvervaardigen van dit soortkleiproducten werd in 1893ontdekt tijdens het afgraven vanklei op een tegenover het 'Pott'aan de Oldenzaalsestraat gelegenperceel vo or ... het bakken vanstenen. Een medewerker van dedaar gelegen steenbakkerij va nJannink sto o tte toen op tweemeter diepte op een in dekleilagen uitgegraven,koepelvormig graf, v erm o edelijkuit de Bronstijd, waarin zichondermeer een uit klei gebakkenurn met daarin verbrandingsrestenvan een persoon bevond.

InleidingHet bakken van stenen en dakpa nnenis in West Europa een van deRomeinen bekende techniek . M ethun verdwijnen uit onze strekenraakt e echter ook deze techni ek in devergetelheid; ze werd hier pas in deloop van de derti ende eeuw'herontdekt' . Aangezien natuursteenin onze streke n niet voorkomt en hetwi nne n, bew erk en en vervoe ren vandeze stee nsoo rt van elders kostbaar is,vo rmde het vervaa rdigen vankunststeen al snel een lucratiefalterna tief. Op plaatsen waarvo ldoende , geschikte en gemakke lij k

winbare klei voorkwam en niet teverge ten voldoende vraag naarkleiprod ucte n beston d, w erd dezegewonnen, gevormd en met vuur totduurzame producten gebakke n . Inverband met hun gewicht natuu rlijkhet liefst zo dicht mogelijk bij hetafzetgebied. De eerste bakkerij tj es,aanvank elij k tichelarijen geheten,ontsto nde n dan oo k waar kloosters,

Het stapelen I'all stenen in een veldoven

kastelen en andere ade llij ke hui zenwe rden gesticht en niet te verge tennabij een aantal steden in wording.Daar bezat men zowel de kennis alsde middelen om stene n tevervaardigen, im mers oo k gebakkenstenen waren relatief duur. Stenengebo uwen , aanvankelij k noguitsluitend van natuursteen - den kaan de Grote ke rk op de Oude Marktin Enschede - onderstreepten devoornaam he id van hun gebruikersmaar zorgden ook vo or continuïtei t

en veiligheid . Bakstenen werd endaarom lang gerekend tot de

Arbeiders bij de stookgaten I'all een veldoven

strategische goe deren . Om oo k deaanvoer van vo ldoende en kwalitati efgoede stene n en pannen tegarande ren, waren tichel arijenaanvankelij k no g vrijwel zonder

uitzondering in handen van deplaatselijk e autoriteiten . Tot de eerstebaksten en gebo uwen van Enschedebehoorden ver mo edelijk hetStadswin ehuus, tevens Stadhuis, destadspoorten, de stadswaag, depastorie en we llich t enige hu izen vannotabelen. De oudere grote kerk opde Markt was en is opgetrokken vannatuursteen.

1/ Sliepsteen 99/3

Omstreeks 19 00 schilderde Evcrt Rabbcrt de toen Ilog hestaande oude stccnbaelserij-van Stlircurs,

Dez e IlOg geheel oorspronkelijke bakkerij bestond uit een overdekte vormloods en een primitieve ,

maal' overdekte schoorsteenloze oven, Zo zagen de Ol/de Enschedese steenbakkerijelI er dus vaak uit.

VersteningsprocesH et versteningsproces ginggeleidelij k , doch we rd versneld onderinvlo ed van calamite iten zoalsstadsbranden, oo rlogen, stormschadeen dergelijke. N a de gro te stadsbrandvan 175° verordonn eerd e hetstadsbestuur van Enschedebijvoorbeeld dat houten wa nde n engevels voortaan dienden te zijnverstee nd en daken voorzien vandakpann en . Het versteningsproces

van het omringende platteland begon

rond 1850, als een typischw elvaartsverschij nsel, en hield gelij ketred met het oo k daar meer en meerbeschikbaar komen van geld. Veelalwerden de op het platt eland nog veelvoorkome nde 'losse hui zen' om dezeredene n gefaseerd verstee nd; vak voorvak, gevel voor gevel, een proces dataan oudere boerd erijen vaak no ggoe d te zien is. Ook binnenshui s

betekende dit dat de verschillende

fun cties voortaan door binnenmurenwe rden gescheide n.

Geschikte klei in EnschedeD e stad Enschede is gelegen op dewestelij ke helling van een noord-zuidverlopende stuwwal. O p de hellingenvan deze ho ogte treedt , zoals uit deplattegrond op pag. 4 en 5 mogeblijken , keileem aan de oppervlakte.Op een aantal in onze gemee nteverspreid liggende plaatsen bevind enzich bovendi en lagen tertiaire zeeklei,die wat dieper liggen . O mdat beidesoorten klei zich uitstekend lenen voo rhet bakken van stenen en pann en , ishet niet verwonderlijk dat juist daar ­mwweg vooral in de N oord Esmarkeen Lonneker - een aantal steen- enpannenb akkerijen ontstonden.Aanvankelijk maakten deze uitsluitend

gebm ik van aan de oppervlakteaanwezige klei. M et de ko mst vangemechaniseerde graafwerktuigen enkrachtige waterpo mpen aan het einde

Klei kruic«

99 /4 1/ Sliepsteen

van de negenti ende eeuw, lukte hetpas de klei uit dieper liggend e lagen tewinnen. Vanaf die tijd ontsto nden pasde ons zo bekend e 'kleigaten' .Stenen bakken betekende dat dikwijls

vruchtbare gronden door dekleiwinning ernstig werden aange tast.De markebesturen eisten bij hetverlenen van een vergunning om kleite graven dan ook altijd, dat de aldusaangegraven of 'uitgetichelde' grondente zijner tijd weer in hun oude staatdienden te worden teruggebracht. Dithield in dat de ooit velwijderdevru chtbare bovenste laag (teellaag)weer ter plekke moest wordenaangebracht en dat de natuurlijkewaterafvoer van deze inm idde lsverlaagde gronden oo k zoveelmogelijk moest worden hersteld.Voor zover thans aan de hand van deons overgeleverde stukken kan wo rdennagegaan was Joh an Schou wink deeerste die van de Holtricht ers van deEschmarke in novemb er 1648

toestemming kreeg een tichelarij aan teleggen en klei te graven nabij dePuttenkamp en de Elsho fkotten.Afgaande op de naam 'de Puttenkamp'en de toen evenee ns daar gelegen

Het leeren van de steilen die /iggell te drogen

T ichelhanskamp, waarbij daar tussen1575 en 1628 bovendien in de stukkende naam T ichels veelvuldig wordtgebruikt, lijkt het ero p, dat er al eerdersprake was van het delven en wellicht

oo k bakken van geschikte klei totzogeheten 'tichels' (= stenen endakpannen). Wie was eigenlijk dezeeerst bekende steenbakker Joh anSchouwink?

Johal1 SchouwinkJoh an we rd als oudste zoo n van intot aal vij f kinderen geboren uit hethu welijk tussen H erman Sch ou w inken Aalken Jorrij ssen . D e Scho uwinksblijken een familie te zij n met kapi taalen aanzien, immers Herman wasomstreeks 1628-1 636 een vanEnschede 's zes burgemeesters en hadin 1610 een hui s in de stad gekoc htwaa r hij met zij n gezin in de winterwoonde. Ook kocht hij in die j arende W olterinckhoff, waarvoor hij in1635 de laatste 400 daalder betaalde,do ch zonder van dit bezit nog lang te

kunnen profi teren . H erm an ove rleed

tussen 1637 en 1643, want zij nechtgenote wordt in 1643 als we duwevermeld. Z ij hert rou wt met eenzekere Berent T hijsinck, eve nee nsburgem eester.

Zoon Joh an Scho uwink hu wt me tAnn eken H oefslag en nog voor hijtoestemming verkrijgt voor hetopr ichte n van zij n stee nbakke rijver koc ht hij , blij kens het door hembij de richt er ove rlegde 'schuldboeck' ,al stenen . Zelden we rde n stenenechter direct door afnemers

Vorlllen van stenen

afgerekend en in j anu ari 1648

som meert de ze rich ter de afneme rsvan de stenen van Joh an , te wetenAlbcrt Stro ink , Alb ert te Rutbeek enJan van Loche m, de reeds langgelcdc n geleverde stenen en kalkeinde lijk te betalen . OfJoh an op datmoment al producent was ofloutcrtussenhandelaar vermeldt de bewustebron helaas niet .Drie j aar later sluiten Joh an enAnneken ee n geldlening van 10 0 0

Ca ro lus gu ldens met de O ldenzaalsekoopman Joan Wijntj cs. Ui t opgavevan hun onde rpand voor deze len ingwe ten wij, waaru it de bezittingen vanJoh an Schouwink en AnnekenH oefslag op dat moment onderme erbestaan: 'een comparanten hul]: endeverdere gebouwen op het Tkhclwerd: metd'gereedschap, soawelplandeen,droogehuijsen ende hutten, mett den (lovcntot d'Tidi clariegehoorC11dcn '. O fwe l eenvo lledig uit geru ste stee nbakke rij vaneen meer perm anent karakt er.Vermoedelijk heeft dit bedrijfj e

ergens bij de Puttenkamp en mogelijknabij de hui digc Schreurswegge lege n. D c stee nbakkerij floreerdeen haar co ntinuïteit wordt bevestigddoor het gegeven dat na enigegenerat ies Scho uwink, het een enan der door vererving via destee nbak ker Kristen , uit eindelijkmedio negenti ende eeuw, ove rgingin hand en van de stee nbakkersfamilie

Schreurs . Zij waren het die hetbedrijf vo lledig mechaniseerden enuitbreidd en met ondermeer de bou wvan een gro te ringoven in 19 0 2 . H etbedrij f moest echte r onder invloedvan hevige concurrentie van uit derivierengebi eden in 192 7 wordenopgegeve n en afgebroke n. H ethuidige co mplex 'Schrcurserve' cngel ij knamige weg herinnert aan ditbedrijf en haar eigenaren .

Goed voorbeeld doet volgenH et voorbe eld van Schouwink zette,zeker nadat hun activite iten succesvolblek en , in de loop der tijd oo kanderen aan om hun geluk tebeproeven . Kenmerk end voor onzeregio was dat deze bakkerij tj es, dieveela l tot ver in de negenti ende eeuwop beperkte schaal verde rproduceerd en, werden uitgeoefendnaast het agrarisch bedrij f. Zo'nstee nbakker was du s tevens boer engoed in staat beide scizoe nsbedrijvente combine ren . D e klei we rd

HET ERVE SCHREURS . dat door de gemeen teEnschede aangekocht is . De steenbakkerij zal ver­

dwijnen .

Tubantia 18 juni 1927

do orgaans in de herfst gedo lven enpas in het j aar daarop bewerkt engebakken.D e aanwezighe id van vcrsch ilIendehoeveelh eden en soo rten klei had totgevolg, dat dergelijke bedrijfj es qu aomvang en soo rt verschilde n . Erwaren gelegenheidsbakkerijen die alnaar gelang de behoefte aanstee nproduc ten op een bepaalde plaatsen op een bepaald moment hunstenen of pann en bakt en . Z oals wijbij Schouw ink zagen waren er oo k demeer fabrieksma tige bakk erij en , diesystema tisch gedure nde tal van jarenproduceerd en voor een dik wijlsgro tere beh oefte dan puur en alleende lokale vraag. Deze aanva nkelijkslechts hier en daar optrede ndespec ialisaties, du s met een m eerindustriële aanp ak op basis van vraagen aanbo d en een meer econo mischeafstemming tussen besch ikb are klei enben odigde brandstoffen , leidden totenige blo ei , in combinat ie m et somsaanwezige goedevervoersmogelij khe den ove r niet al telange trajecten . In de periodeSchreurs vo nd in de toe n bestaand ebakkerij en - uit eraard indien mendaarvoor het ben odi gde kapitaal bezat- ecn verregaand e mechanisatie plaatsdoor toepassing van sto omw erktuigenen het bou w en van stee ds grotere ,continue w erkende rin govens.

KlinkersR ondom Enschede was du saanva nkelij k uit sluit end spra ke vanheel klein e, schoo rstee nlozeveldovens, waar per baksel tussen de60.000 en 100 .0 0 0 donkerrode stenenwerden gebakken van sterkwisselende kwaliteit, tot soms welzeve nt ig soo rten aan toe. H oe zachterde steen hoe doffer het geluid, ho e

11 Sliepsteen 99/5

99/ 6 11 Sliepsteen

, .., ..tc AVJ,

'-on ooIJ!;ClI l(Rt

Bijlage 3Rapport Nr~ 85

BASIS ï'öiöitNsrVOORst M,C. eQ$

cou.ceAR'c ll O[ It )k.~

.. ItCH C~O EU

Een donkergrijz e tint geift aan dathet keileem oppervlakkig z it; ideaal

, !JOOl' een steenbakkerij .

dieph 'Ion de leeml aa g in cm

lee mla ag met zond lclnsjes

lee mlaag goot ondie per don 1S0 c m over in zond

loess leemocht ige leem

teem die per don lS0 cm

ste rk zon dige tu rn

' l<

···u tcess teem

Diepte von de leem In cm beneden mao iveld

on di eper don l.Ocm

c==J vQn ' 0 tot 60 cm

c=J \·on 60 tot 8C cm

c=.=::=J 'Ion 80 t ot l OOcm

c=.=::=J ycn lOGtot 120c:m

! I ..01\ 120 tot " Ocm

c=.=::=J d ieper don 140c m

Q==:J bee k le em .me~tat 01$dunne , ondlep. loog

Pe r boorpu nt :

LE GEN DA

- "' -l ~/ ... ;

s-.. ~.-

_. J. ' -:"1 - - -

\j ~r~·"' ,

1 -. I /.;:r.t •.:r "J~

. ~_ .}I rv/ ..

SCto,U .\. I ICCCC .. I

,A ... ') _

...a//.-. :~,;: ,~

..: ..•. . .' ,.

11 Sliepsteen 99/ 7

Eusdicdcse Courant 2 juli 1862

&;t De Notaris BLIJDENSTEIN. zal op lIlAANDAG den 7 Julij

1862, des namiddags om 4 uur ,in het Logement den H 0 b I B ERG bijE t/schede , doen INZE'l'TEN en 8 dagenlater aldaar publiek VERKOOPEN.

Het zoogenaamde

R ÖMER STIG CHEL WER KJ

met alle daartoe behoorende GRO~1)EN ,

gelegen aan weerszijden van den Straat­weg naar de Glanerbrug, en zulks inde navolgende perceelen .

I , Het TIGCHEL WERK bestaande inHEERENHUIS , STEENBAKKERIJ-STEEN­VORMERIJ, SCHUUR enz. en 68 Roe­den BOUWLA:KD.

2, Het BOUWLAN'D de LANDEWEKAMP,groot 2,10,80 ellen in 2 perc.

3, Het SLEUTEIJ\AMPJE, groot 33,10ellen.

4' Het EEKKA MPJE , groot 38,20 ellen.5, De KLEI GRO:i\'D en de WELLE, groot

47,20 ellen.6' De KLEIGROND en WELDTh'KYELD,

groot 14,90 Ellen.7' De HEIDEGRo:rm in het Gl a n erveld

aan den weg naar BULT , groot 35,30Elle , en

8' De VEENGROND in 't A am sv een ,aan de Pruisisci« gret/zen, groot 41,(;0Ellen.

Aanwijzer WILLEM SCHOUWINK , I

wonende op het TI GCHELWBRK. I

voort tot het uiteindelij k in 1917

wordt gesloo pt.

Ook H en drik Wil mink op Wilminkstart begin 1800 een stee nbakkerij opgronden van de Marke Eschmarke ;hij moet deze echter in 1825 op lastvan het markebestuu r afbreken, maarweet toestemming te krijgen de oven

op de Bosgaarde n. eveneens nabij heterve Wi lmi nk , te mogen herbou w en.Z ijn klein zoo n huw t AleidaH ermink, dochter van stee nbakk erGradus H ermink. die op gro nd van

Gradus M ensink vanaf 1840 eensteenbakke rij exploiteerde.H endrik N agel beproeft zij n geluk inde Eschrnarke en verkrijgt in 1845

vergunning voor een steenbakk erij

Nij hof cn Hend rik Hofstede voor

gezamenlij ke rekening een tichelwerk

nabij de grensscheiding tussen deEschmarke en de Lonneker markegesticht. Dat was bij de bleek die zedaar to en hadd en . Zij maken gebru ikvan dezelfde kleilagen die Sch ouwink

gebrui kte. H et bakkerij tje ging in1798 ov er aan Lambert Kosters en isin bedrij f gewe est tot circa 1860, toe nde grond vermo edelijk was'uitgeticheld' (van alle geschi kte kleiontdaan).Lambert Kosters, getro uwd met j ann aVelve, en H endrikus Ribbel (t)(s),getrouwd met Elisabeth Breteler ,gaan echter in 180 3 oo k eenoveree nko mst aan om op denaastgelegen Boskamp eenpannenb akker ij te beginnen op grondvan R ibbels. D oor vererving gaat hetbedrijfj e uit eindelijk over aan KoortN ijhuis; de (l milie zet het bedrijfj e

---- .......B(wCllaal/ linlis de ronde Poctc rij , bU de Schrcurswcg steel/bakkerij Sdtrcurs en rechts Robers nietlied loodsen,

Nijho], Hofstede en anderenKort na een forse storm in 1747,

waa rbij in en om de stad veel schadeaan daken en schuren ontsto nd, en degro te stadsbrand van 1750, waarbijzo 'n zevent ig hu izen in vlam me nopgingen, wordt door Wijnand

A rbeiders bij veldoven

harder de stee n hoe helderder,

vandaar de naam lelinlects! O mda tiedere kw aliteit haar eigen prij s had ,waren sorteerders van gro ot belangvoor het uit eindelijke bedrijfsresultaat

van een bakkerij. D e resultaten warenverder erg afhankelijk van h et w eer invcrband met deverwe rkingsmogelijkheden van deklei (onder and ere dro ging) en hetsto ke n van de oven, aanvank elij k in

de open luch t en uitsluit en d mettakkenbossen en turf Als het goe dging lukte het per seizoen twee keeren in een goe d j aar soms zelfs driekeer een part ij stene n of pannen tebakken .

Voor dez e kleine bakk erijtj es waren

relati ef geringe kapitaalsinvesteringennodig. Een veldoven van gemiddeldegro o tte vergde in de tweed e helft vande negent iende eeuw een investerin gvan circa f 1200, - ; een paard kostt e indie tijd f 300, - .

T och zagen diverse aspirant­steenbakkers zich door het gebrek aanvo ldoe nde eigen middelengenoodzaakt een compagnonschapaan te gaan om zowel deaanloopkosten te dekk en als vooraloo k de risico's te verdel en.

11 Sliepsteen 99/9

Dcjirma HlIlsh'!f aali de Noord ESlllarke/T, )/ Il{II IQZin ca. 1935 . Ce/IO II /ell in oostelijke rirhting tnet

rechts de spoorlijn naar Gronau CII de ZOlllelweg. /11 het lII iddCII de riligollCII 111et sdiootsteen.

Lillks daarvan de lIIachil1 cgcb(Jlll l'clI bij de uortnintichting CII vcrder veel droog/oodsCII .

'op ecu stuk lIc1dgrolld'. H elaas is nogniet du idelijk waa r deze heeft gestaan.Ook Gerrit T egeler sticht in die

omgeving in 1846 een steenbakkerij.

Ondernemende burgemeester (1)In dezelfde tijd vraagt Carel Will cmR omer een vergunning aan voor eenstee n- en pann enbakkerij niet ver vande C ro nausesrraat. R omer komt ui tBentheim waar zijn vader zich in1787 als hoeden maker had geves tigd.Ca rel en zij n br oer worden al j on gwees en vertrekken , om zich inDuitsland aan de co nscriptie teonttrekken, met hun geld naarN ed erland en du iken alleree rst onderin klooster Glane. N a enige we ke n

gaat broer R omer terug, dochvertrekt Carel richti ng Enschede enbegin t ter hoogte van de voormaligefabriek van R ami c Unon in 1844 eenstee n- en pannenbakkerij . Carelove rlij dt in 186 I en zij n we duwe

Joh ann a Klink ert verkoopt debakkerij in juli 1862 aan debu rgem eester van Lonnekcr, Sto rmvan 's Gravenzande. D ezeburgem eester bezat sinds 1856 al eentw eede bakkerij in de Eschmarke,eve nals een veldstee noven in hetKlein Boekel erveld/Hoogeveld. In1867 werd dit bedrijfje herbou wd enin 1873 afgebroken . D e eno rme vraagnaar stene n en pannen na de gro testadsbrand van Enschede op 7 mei1862 maakte deze transactie voor deburgem eester w el heel erg attractief!

Robers(kom)H et is duidelij k dat de w ederopbou wvan de stad meer onderne me ndelieden aantro k. Laurens Bergink enH endrik R obers richtten in dat jaareen venno otschap op tot het makenen verko pe n van pann en en stenenvoor een tij d van achttien jaa r. In1868 wordt deze vennootschap echteralweer ontbo nde n, nadat de vro uwvan Laurens Bergink in 1867 isove rleden. Laur ens overlijdt in 1873en zoo n H ermannes Berg(er)inktrou wt met W illemina Ge rritsen,dochter van de stee nbakker FrederikGerridzen (oo k genaamd 'Spolmin k')te Lonneker en Gesina Brasse.H endrik R ob ers gaat echter met zij nvro uw H ermina N aafs alleen verd er

en laat in 1874 de ove n vernieuwen.

De zaken gaan blijkbaar goe d wa nt in1882 wordt de bakk erij uitgebreid enin 1884 voorzien van hun ee rstestoo mmac hine. Er wordt een nieuwe

rin goven gebo uwd en eindnegen tiende eeuw telt het bedrijfvij ftien medewerk ers. De firmaR ob ers. aanvanke lij k noggecombineerd met een blek erij eneen wasserij, wordt gesplitst en desteenbakkerij zelfstandig voortgezettot haar liqui datie in ' 9 I 9. R ob ers zetzij n activiteiten als blekerij en wasserijvoort en de hu idige R oberskom isvrijwel het enige dat ons herinn ertaan de vroegere stee nbakkerij .

KleigatOok de ee rde r genoemde Fredcri kGe rridze n verzoekt in 1862 eenstee nbakkerij te mogen beginn enonder Lonnckcr, doch buren tekenenbezwaren aan vanwege de teverwachten rookoverlast in hunnaastgelegen wo ningen. Ge rridzendient een nieuwe aanvraag in vooreen verde rop te bou wen ove n enkrijgt daarvoor vergunning . Intussenblij kt hij echte r ook op zijnoors pronkelijk gedachte plek al - endus zonder vergunning - een oven tehebb en opgericht en in werking tehebb en omdat, zoa ls hij zichverweert, "burgemeester Storm van 'sGravenzande ook op die manier eenove n had gerealiseerd" . . . H et bedrijfwe rd tot 19 12 in stand geho ude n enhet j aar daarop geliquidee rd. W atbleef was een bouwmaterialen handel

eve nals een kleigat. dat nu dienst doetals Lonneker ijsbaan.

Het gaat maar doorJan Jordaan , directeur van deEnschedese Katoenspinnerij , vraagteveneens in 1862 vergunning aan enricht een tichel werk op in hetGlanerve ld, halverw ege Enschede enGlanerbrug, achter Lotgerink. H etbedrijf is in we rking tot 1868 enwordt vervolgens afgebroken. O okJan ter Bru gge sticht na verkrege nvergunning in 1862 een bakkerij nabijde Kleine Lindcres do ch naderegegev ens ove r de verdere exploitatie

ontbreken.Bern arclus Dalenoord rich t in de loopvan 18ó2 eveneens een stee nbakkerijop ond er de naam j ansscn- Dalenoordin het Klein Boekelerveld. Of dit

Frcdcril: Cc m dzc n (Spo/Ill il/k)

11 Sliepsteen 99/11

poar IJn naar ronau

De Steenoaukcrijcuj al/sel/ (boven) en Hulsho]

(ol/der, bij het spoor) in 189° , 1910 en 1940./11 1890 zijl/ het stCCl1bakkerijtjes bij een

boerderij. 11/ 1910 is er CCII sterke uitbreiding,

/11 194° isjan sen helentaal verdwenen,

bedrijflang heeft bestaan is ni etduidelijk . In 1882 wordt ter plaatseechte r opnieuw vergunning verzoc ht,

dan door Jan Janssen. In 1883 wordtee n stee noven geb ouwd. Er we rke naanvankelijk vier personen en in 1912al tw aalf H et bedrijf blijft in we rkingtot 1920. H et kleigat wordt do or degemeente volgesto rt met as en

huisvuil.

Hendrik Bergink krijgt in 1860vergunning om in dezelfde omgevingee n bakkerij te beginnen , doch hijoverlij dt al in 1863. Op zijn perceel

word t enke le jare n later de spoorlij n

naar Gro nau aangelegd. Zijn neef

Arend J an Hulshof bezit ten no ordenvan zij n perc elen grond w aarop hij,tu ssen genoemde spoorlij n en hetbedrijf van Janssen , in 1897 eve nee ns

vergunning krij gt vo or het oprichtenvan ee n stee nbakke rij. Arend begintmet drie werkne mers en ee n kleineoven . H et j aar daarop zij n er zes

99/1 2 1I Sliepsteen

men sen werkzaa m en in 19° 7, nadathij ook ee n stoom machine heeftaangeschaft, zij n dat er al tie n . In1902 werd ee n nieuw e ringovenge bo uw d. D at het we rke n in zo 'n

oven niet zo nde r gevaar was bleek in

1907, toen een paar ov en gangeninstortten waarbij ee n aantal arbe iderswerde n bed olven en gewond raakt en .D e kleigaten bevonden zich achter

het bedrijf en we rde n vanaf de

twintiger j aren langzam erhand metstadsvuil gevuld . H et bed rijf we rdgedurende de T w eed e W ereldoorl ogdoor gebrek aan brandstoffenstilgelegd en leed door

bombardementen grote schade . Van af

1951 w as de fabri ek als laatstestee nbakke rij in Ensc he de w eer actie fom tenslotte in 1968 haar productiete beëindigen en in 1983 definitief teworde n gesloopt.

Aangelokt door gew in richt in 1862

ook de Amsterdamse onde rne merDavid Loodeesen ee n pannenbakkerijop nabij het erve Kotkamp op hetW olbert. Hij pakt het groots aan met

dri e ovens, ee n aan tal schu ren en een

arbe ide rswoning. In 1865 zet hij hetgehe el echter al weer te koop, dochzo nde r resultaat. U iteindelij k wordtalles afgebroke n en in ged eelt en als

landbouwgro nd verkocht.

Ondernemende burçemeestcr (2)Niet alleen de burgemeester vanLonnek er maakt e ge past ge bru ik vande nood in Ensch ed e. O ok de

burgemeester van Ensche de zelf,

Lambertus ten Ca re, zag zij n kanse nschoon en stichtte in 1862 tw eestee n- en pannenb akkerij en aan deKot kampweg. Hij ve rdie nde blijkbaargoed en wilde de zaak ve rvo lgens

ec ht goed aanpakken omdat de vraagnaar stene n, m ed e door uitbreidingvan texti elfabri ek en en ves tiging vannieu w e bedrij ven en werkn emers,enorm was . In 1872 verzoekt de firmaLambertus ten Care om ee n nieu w

revolutionair typc (ring)oven op hunterrein te mogcn plaatsen, de derde inhaar soort in N ed erl and en de eerstecontinue- ring oven in Oost­N ederland. D e investe ring voor deze

geme tselde rin goven is enorm en in

1877 moet T en C ate al sursea nc e vanbeta ling aanvrage n waa ro p debakkerij wordt geveild.

Vall Heek enjanninleEen co nso rti um van Enschedesetextielfabrikanten onde r leiding vanG .J. van H eek neemt het bedrij f overen brengt het onde r in ee n

ve nnootschap, de N .V . Lonneker

Stoomsteenbakkerij . Aanvankelijkproduceert men voordelig gro tehoeveelh ed en stee n, maar deschulde n lopen in de tachtiger jaren

fors op. In 1891 wordt het bed rijf

opnie uw geveild en koopt een derve nno te n , Eng be rt j annink, hetbedrijf H ij stel t zijn procuratieh ouder ,de bekende J.J. van Deinse, aan alsbedrijfsleid er en houdt de ze moderne

bakkerij tot [9° 7 in werking om hem

uiteindelijk in 191 I ged eeltelijk af te

brek en en te verko pe n. H et bedrijf,in de vo lkmond bek end onder denaam 'de Poctcrij', haald e zij n klei

vooral van terreinen langs de

Kot kampw g en O ldenzaalsestraat

tegenover het Pott. Een aantalseizoenarbeid ers uit Lipp e w erdondergebracht in de zogenaa mde'Lipse huis' op de ho ek van de

O lde nzaa lsestraat/Roomweg.

Overige ns werkte n va naf 1853 tot aande Eers te W er eld oorl og bij Schreursook Lippers.Eigenlijk was het overgrote deel van

de omstree ks 1862 opgeri chte

bakkerijen gelcgenheidsbe drijven en ­bedrijfjes die gegeven dcomstandighe dc n en behoeften op datmoment kan s zagen sne l geld teve rdiene n .

O mdat de buurtschappe n Usselo en

De pijp van Sc//I'CIIrs rond 1930

T w ekkelo ee n eige n kerkje w ildenstichte n werd door hen voor diege lege nhe id ee n bakkerijtj e ges ticht.

D e bakkerij in U sselo werd in 184 I

gestich t voor ee nma lig ge bru ik, die

van T w ekkelo werkte van 1832 tot1871 in de omgcving van deStrootsweg (he t W olbert). M ogelijkwerd dit bedrij f door H ermen

W eu stink daar tot 19 13 voortgezet.

Over Sm ulde rs & Mulder is al heeluitvoer ig in 'n Sliepstee n nummer I 1

gcsc hreven. En er wa ren nog w elmeer stee nbakkerijen actiefVorenstaand overzicht gce ft 22

stee nbakke rijcn, m aar pret endeert

geen volledigheid en zal te zij ne r tijd

w orde n aangevuld.

Het doek valtDe Twen tse- en du s ook de Lo nnekerstee nindustrie kr eeg meer en meer temaken m et co nc urrentie, vooral uit

de omgeving van de grote rivieren.Er was daar meer klei en ook veel

ee nvoudige r te winnen en tevervoe ren, net als hun brandsto ffenen producten, namelijk over wa ter!In de lo op van de twintiger j aren van

de twintigste ee uw hadden de meesto nrendabeIc bcdrijfjes in Twente - en

du s ook hier - ondanks hun dikwijlsverwoede pogin gen hun hoofd bovenwa ter te houden, om die rede ne n

allang het loodje gelegd. AlleenSm uldc rs & Mulder en Hulsho f

wis ten hun onde rga ng tot de T w eed e

W creldoorlog, respectie velijk 1968(H ulshof) te rekken. W at rest , zij n deaan betrokken bedrijven ofactiv ite ite n herinner ende straatnamen

of voorma lige kleiputten die thans als

opva ngvijver, ijsbaan of gewoon alsw aterplas hi er en daar nogvoorko men, zoa ls T ichelweg.Puttenkampw eg, Schrc urswcg enRingovenstraat.

Naschrift redactie:Adric R oding heeft same n met devrij w illige rs van het Stadsarc hief velebronnen ge raadpleegd. D it artike l isee n korte weergave van het velemateriaal dat te zij ner tijd alsboek w erkj e zal ve rschij ne n.

Ajbeeldingen verzorgd door de auteur,defoto's van de arbeiders z ijn niet uit

Enschede.