ECONOMISCHE CRISIS Duitsland

Oorzaken

Dawes-plan

Sociale gevolgen

Politieke gevolgen

TOETS

2297

BRON I

Gegevens over de economie van Duitsland 1928-1933. Alle bedragen zijn in miljoenen Reichsmarken.

BRON II

Ontwikkeling van de werkloosheid in Duitsland tussen 1926 en 1935 (in miljoenen).

BRON III

De Duitse schrijver Heinrich Hauser publiceerde op 1 april 1933 in het maandblad 'Die Tat' een artikel ('Die

Arbeitslosen'), waarin hij zijn observaties uit het jaar 1932 beschreef. In onderstaand fragment doet hij verslag

van een bezoek aan een tehuis voor dakloze werklozen in Berlijn.

"Uitreiking van lepels, uitreiking van geëmailleerde kommen met de woorden 'Eigendom van de Stad Berlijn' op

de zijkanten geschreven. Dan de maaltijd zelf. Een grote ketel wordt binnengebracht. Mannen met gele schorten

om hebben die binnen gebracht en mannen met gele schorten om scheppen het voedsel er uit. Deze mannen zijn

ook dakloos en ze zijn opzettelijk door het bestuur uitgekozen en krijgen gratis voedsel en onderdak en een

beetje zakgeld in ruil voor hun werk voor het tehuis.

Waar heb ik deze manier van voedseluitdeling eerder gezien? In een gevangenis die ik in de winter van 1919

tijdens de burgeroorlog in Duitsland hielp bewaken. Daar was toen dezelfde honger, hetzelfde sidderende,

angstige uitkijken naar de rantsoenen. Nu staan de mannen in een lange rij, enkel gekleed in hun nachthemden

die tot op de grond reiken, en het geluid van hun schuifelende voeten is als het geluid van grote wilde dieren die

op en neer lopen op de stenen vloer van hun kooien voor de voedertijd. De mannen hangen ver over de ketels

heen, zodat de warme damp uit de ketels hen omhult en ze houden hun kommen vast alsof ze bedelen en tegen de

bediende fluisteren: 'Geef mij een echte portie. Geef mij een beetje meer.' Tegelijk met elke kom wordt een stuk

brood overhandigd.

Mijn volgende herinnering is dat ik in een andere ruimte aan een tafel zit op een overvolle bank die lijkt op een

zitplaats in een vierde-klas treinwagon. Honderden hongerige monden maken een enorm lawaai als ze hun

voedsel kauwen. De mannen zitten over hun eten gebogen als dieren die voelen dat iemand dat van hen gaat

afpakken. Ze houden hun kom vast met hun linkerarm er deels omheen gebogen, zodat niemand die weg kan

nemen, en zij beschermen die ook met hun andere ellenboog en met hun hand en mond door de lepel zo snel

mogelijk tussen hun mond en de kom te bewegen."

1 De economische crisis in het begin van de jaren '30 trof Duitsland zwaarder dan andere Europese landen.

Licht dit toe door

- eerst aan elk van de bronnen I en II een argument te ontlenen dat Duitsland zeer zwaar door de

economische crisis getroffen werd en

- daarna te beredeneren dat het Dawes-plan uit 1924 er onbedoeld toe leidde dat Duitsland

bijzonder zwaar door de crisis getroffen werd.

2 De economische crisis had van 1930 tot 1933 in Duitsland enorme sociale en politieke gevolgen. Maak

dat met behulp van bron III duidelijk door

- eerst uit te leggen dat je deze bron kunt gebruiken als voorbeeld van de sociale gevolgen van de

crisis en

- daarna te beredeneren dat je bron III kunt gebruiken voor een verklaring van de tumultueuze

politieke situatie in Duitsland.

ECONOMISCHE CRISIS Groot-Brittannië

Werkloosheid

Sociaal-democratie

TOETS

1301

BRON

In 1930 probeerde de Britse Labour Party stemmen te winnen met deze poster.

1 Leg uit waardoor de 'Krach' van de aandelenbeurs op Wall Street leidde tot toenemende werkloosheid in

Groot-Brittannië.

2 Welke manier om de gevolgen van de economische crisis te bestrijden stelt deze poster aan de orde? Leg je

antwoord uit met verwijzingen naar de bron.

3 Waarom vertolkt de poster een opvatting over de oplossing van de economische crisis, die kenmerkend is

voor een sociaal-democratische partij als de Labour Party?

ECONOMISCHE CRISIS Europa

Oorzaken

Verschil Frankrijk-Duitsland

Economisch herstel

TOETS

214

BRON

Kaart met de gevolgen van de economische depressie tussen 1929 en 1934 in een aantal Europese landen.

1 Leg uit waardoor de economieën van Europa getroffen werden door de economische crisis die in de

Verenigde Staten was uitgebroken.

2 Volgens de gegevens op de kaart werden Europese landen lang niet allemaal in dezelfde mate door de

economische crisis getroffen. Leg uit waarom dat verschil tussen Duitsland en Frankrijk zo groot was.

3 Stel dat je de stelling onderzoekt dat de economische crisis in 1934 over zijn hoogtepunt heen was. In

hoeverre ondersteunt dan de kaart deze stelling? Leg je antwoord uit.

ECONOMISCHE CRISIS Verenigde Staten

Industriële productie

Werkloosheid

TOETS

898

BRON I

Grafiek van het verbruik van hout voor diverse

doeleinden in de Verenigde Staten, 1900-1940.

BRON II

Ontwikkeling van de werkloosheid in de

Verenigde Staten 1924-1933.

Aantal Percentage

1924 2.440.000 5,5

1925 1.800.000 4,0

1926 880.000 1,9

1927 1.890.000 4,1

1928 2.080.000 4,4

1929 1.550.000 3,2

1930 4.340.000 8,7

1931 8.020.000 15,9

1932 12.060.000 23,6

1933 12.830.000 24,9

1 Grafiek I geeft de ontwikkeling van de Amerikaanse houtproductie weer. Geef nu voor de jaren 1910 -

1930 een verklaring voor de ontwikkeling die de grafiek laat zien.

2 Beredeneer dat de ontwikkeling van de werkloosheid in de Verenigde Staten tussen 1924 en 1929 (tabel

II) niet verklaard kan worden uit de ontwikkeling van de Amerikaanse houtproductie (grafiek I).

3 Hoe moet de ontwikkeling van de werkloosheid in de Verenigde Staten in de jaren tussen 1924 en 1929

(tabel II) wel uitgelegd worden?

4 In 1929 begint in de Verenigde Staten een diepe economische depressie. Leg uit dat zowel uit grafiek I als

uit tabel II blijkt dat de Verenigde Staten na 1929 in een depressie verkeren.

5 Maak duidelijk dat je de directe aanleiding van de crisis in 1929 niet uit de bronnen I en II kunt afleiden.

ECONOMISCHE CRISIS

Inkomensontwikkeling

Relatie VS-Duitsland

Gouden Standaard

Sovjetunie

TOETS

1982

BRON

Grafiek waarin het effect van de economische crisis voor het inkomen per hoofd van de bevolking in 10 landen

met elkaar vergeleken wordt. De driehoekjes geven het moment aan waarop een land besloot zijn munt los te

koppelen van de waarde van het goud (= loslaten van de Gouden Standaard).

1 Beredeneer of deze grafiek de stelling ondersteunt dat de economische crisis van de jaren '30 rijke landen

veel meer trof dan arme landen.

2 De ontwikkeling van het inkomen per hoofd van de bevolking in de Verenigde Staten en in Duitsland

vertoont volgens de grafiek een grote gelijkenis. Waarom kun je deze ontwikkeling in de beide landen tot

1933 met elkaar in verband brengen en daarna eigenlijk niet meer?

3 Leg uit dat het loslaten van de Gouden Standaard een maatregel was om de economische crisis te

bestrijden.

4 Beoordeel aan de hand van de grafiek of het loslaten van de Gouden Standaard inderdaad een positief

effect op de economie van de verschillende landen heeft gehad. Leg je antwoord uit.

5 In de grafiek ontbreekt de ontwikkeling van het inkomen per hoofd van de bevolking in de Sovjetunie.

Leg uit waarom opname van gegevens uit dit land weinig zinvol is in de vergelijking met andere landen.

ECONOMISCHE CRISIS Vergelijking zes landen

Wereldeconomie

Democratie versus dictatuur Bewapeningsuitgaven

Sovjet-economie

TOETS

1976

BRON

Deze grafiek geeft de ontwikkeling weer van het Bruto Binnenlands Product (BBP) van een aantal

industrielanden tussen 1929 en 1939. Het BBP geeft de waarde aan van alle in een land door zowel particulieren

als de overheid geproduceerde goederen en diensten en is dus een graadmeter voor de toestand van de economie.

1 Leg uit waarom de crisis op de Amerikaanse aandelenbeurs in de herfst van 1929 leidde tot een crisis

van de hele Amerikaanse economie.

2 Waardoor sloeg de economische crisis in de Verenigde Staten over op de wereldeconomie in het

algemeen, maar op Duitsland in het bijzonder?

3 In de jaren '30 werd kritiek op de democratische regeringsvorm nogal eens onderbouwd met een

verwijzing naar de ernst en de duur van de economische crisis. Beoordeel of bovenstaande grafiek deze

bewering ondersteunt of weerlegt.

4 Als je bedenkt dat het BBP ook de door de overheid geproduceerde goederen en diensten omvat, hoe

moet je dan de ontwikkeling van het BBP in Japan en Italië verklaren?

5 Als enige land lijkt de Sovjetunie niet door de economische crisis getroffen te zijn. Ontleen eerst voor

deze stelling een argument aan de grafiek en geef vervolgens een verklaring voor deze afwijking.

ECONOMISCHE CRISIS Eerste Wereldoorlog

Depressie jaren '30

TOETS

222

BRON

Grafiek van de ontwikkeling van de prijzen van een aantal grondstoffen en van

verbruiksartikelen tussen 1910 en 1940.

1 De vier grafieken in bovenstaande bron geven de ontwikkeling van de wereldeconomie tussen 1910

en 1940 weer, maar geven daarvoor geen verklaring. Geef deze verklaring voor de hoogste piek en

het laagste dal. Twee antwoorden dus.

ECONOMISCHE CRISIS Werkverschaffing

Keynes

TOETS

1172 BRON

Vanaf 1934 werd in Amsterdam het Amsterdamse Bos aangelegd, een

bosgebied van 895 hectare, bedoeld als recreatiegebied voor de inwoners van

Amsterdam. Onderstaand affiche werd gemaakt om belangstelling te wekken

voor een tentoonstelling in 1934 over de plannen voor de aanleg van dit bos.

1 De eerste plannen voor het

Amsterdamse Bos dateer-

den al uit 1928, maar

kwamen door de

economische crisis in een

stroomversnelling. Leg uit

waardoor dat kwam.

2 Hoe is in het affiche de

relatie met de econo-

mische crisis terug te

vinden?

3 De uitvoering van het

'Boschplan' in 1934 paste

in de Keynesiaanse

opvattingen over de

manier waarop een

economische crisis moest

worden aangepakt. Leg

dat, met een verwijzing

naar het affiche, uit.

ECONOMISCHE CRISIS Verenigde Staten

Werkloosheid

Kinderen en de crisis

Historische context

Opstellen hypotheses

TOETS

1975

BRON I

Op 'Thanksgiving Day' (de vierde donderdag in

november) wordt in de Verenigde Staten op feestelijke

wijze gedankt voor de oogst van het afgelopen jaar;

centraal staat een omvangrijke maaltijd in

familiekring. In 1932 zongen kinderen op deze dag dit

liedje voor de ingang van het Witte Huis; kort daarna

werden zij gearresteerd.

"Leeg is de kast,

geen kussen voor het hoofd,

wij zijn de honger-kinderen

die smeken om melk en brood.

Wij zijn de honger-kinderen

die smeken om melk en brood.

Wij zijn de arbeiderskinderen

die moeten, die moeten worden gevoed."

BRON II

In de vroege jaren '30 was de 'Soup Song' in de

Verenigde Staten populair; het werd gezongen op de

wijs van 'My Bonnie Lies Over The Ocean'.

"Ik breng mijn nachten door in het slaaphuis,

ik breng mijn dagen door op de straat.

Ik ben aan het zoeken naar werk en ik vind niets,

Ik wou dat ik iets had om te eten."

BRON III

Plek waar stakende arbeiders posten in de

Amerikaanse stad St. Paul (Minnesota), 1937.

1 Leg uit dat je met elk van de bronnen I, II en III

kunt illustreren hoe diep de economische crisis

ingreep in het leven van talloze Amerikanen.

2 Een bron kan vaak pas goed geïnterpreteerd

worden als deze in haar historische context wordt

geplaatst. Leg uit dat dat het gegeven van

'Thanksgiving Day' voor de interpretatie van het

lied (I) dat kinderen in 1932 voor de ingang van

het Witte Huis zongen van groot belang is.

3 Historische bronnengeven niet alleen informatie,

maar vormen ook de aanleiding voor het stellen

van vragen, waarop vervolgens – in de vorm van

een hypothese – een antwoord geformuleerd

wordt. Stel hypotheses op voor het antwoord

- op de vraag waarom de kinderen in bron I

gearresteerd werden en

- op de vraag waarom in bron III kinderen

betrokken worden in deze demonstratie/staking.

ECONOMISCHE CRISIS Groot-Brittannië

Van crisis naar depressie

Werkloosheid

Sociale onrust

TOETS

1973

BRON II

Foto uit 1931 van Engelse werklozen.

BRON I

Op deze foto uit 1930 wachten werklozen in Londen voor het gebouw van de vakbond op werk.

1 De crisis die in oktober 1929 uitbrak op de aandelenbeurs van New York leidde al snel tot een

economische depressie die grote delen van de wereld trof. Werk deze bewering uit door

- eerst uit te leggen waardoor de crisis van 1929 zich ontwikkelde tot een depressie;

- vervolgens aan te tonen dat je de bronnen I tot en met III kunt gebruiken om deze depressie te

illustreren en

- ten slotte duidelijk te maken waardoor een crisis op de beurs van New York grote gevolgen

kon hebben voor veel andere landen (waaronder Groot-Brittannië).

2 In de periode van de 'Hunger Marches' kreeg de Britse pers regelmatig van de kant van de politie het

dringende verzoek van deze demonstraties geen foto’s of films te maken. Geef achtergrond bij deze

verzoeken door

- eerst een hypothese op te stellen met betrekking tot de argumentatie voor deze verzoeken en

- vervolgens op basis van de bronnen I tot en met III beredeneerd te bepalen of deze

argumentatie stand kon houden in het licht van het waarneembare gedrag van (werkloze)

arbeiders.

BRON III

Gedeelte van een pamflet waarop een demonstratie wordt aangekondigd op 19 december 1932 tegen de

zogenaamde 'Means Test and Anomalies Act'; met deze term werd een wet aangeduid die de regels met betrekking tot de uitkeringen voor werklozen strenger maakte. Demonstraties tegen sociale misstanden

kregen in die tijd geregeld de naam 'Hunger March'.

VOOR HET AANBIEDEN VAN DE

NATIONALE PETITIE

VAN DE 'HUNGER MARCHERS'

TEGEN DE

'MEANS TEST AND ANOMALIES ACT'!

VOOR HET EISEN VAN KERST- EN EXTRA WINTERHULP!

OM TE PROTESTEREN TEGEN DE BEZUINIGINGEN VAN DE

REGERING VAN £ 100.000.000

zal voor bovenstaande eisen op

MAANDAGAVOND 19 DECEMBER

EEN GIGANTISCHE

DEMONSTRATIE gehouden worden ter ondersteuning van de

Nationale Afvaardiging naar het Parlement

ARBEIDERS VAN LONDEN! MET OF ZONDER WERK!

Steun deze strijd tegen Honger en ellende

door mee te lopen in dit grote protest van de arbeidersklasse.

De 'Means Test' en de nieuwe Bezuinigingen betekenen

de zwartste winter tot nu toe voor miljoenen arbeiders.

ECONOMISCHE CRISIS Canada

Sociale gevolgen

Liberalisme

New Deal

TOETS

1980

BRON I

Grafiek, waarin het percentage werklozen in de

Verenigde Staten (blauw) en Canada (rood) tussen 1929 en 1939 weergegeven wordt.

BRON II

Tijdens de economische crisis verkeerden veel

Canadezen op de rand van de hongersnood.

Charles Grieson was een van de vele Canadezen

die hierover een brief schreef aan de eerste

minister van Canada, Richard Bennett.

"Geachte meneer, enige tijd geleden heb ik u een

brief geschreven om u bijstand of een baan te

vragen. Het duurt nu al 40 maanden dat ik niet het

genoegen heb gehad om een betaling te

ontvangen. Ondervoed, slecht gekleed en zonder

een fatsoenlijk onderdak heeft mijn gezin

medische hulp nodig. Hoeveel tijd denkt u dat

men zo door kan gaan? U hebt gezegd dat

niemand in Canada zou moeten sterven van de

honger. Ik heb het idee dat u wilde zeggen van de honger sterven van de ene op de andere dag. Maar

zo langzamerhand lopen ons gezin en duizenden

anderen het gevaar dit stapje voor stapje te doen.

Uit liefde voor God, doe alstublieft persoonlijk

iets om mij te helpen om onze situatie

onmiddellijk te verbeteren. Geheel de uwe,

Charles Grierson."

BRON III

Foto uit 1931 van een 'soupe populaire' in Canada. Het

waren vooral religieuze instellingen, die keukens inrichtten waar soepmaaltijden voor werklozen werden

klaargemaakt.

1 Volgens bron I steeg zowel in Canada als in de

Verenigde Staten het aantal werklozen snel.

Beredeneer of er een verband tussen beide landen

bestaan kan hebben die deze gelijktijdige snelle

stijging verklaart.

2 Bij het uitbreken van de crisis was de liberaal

MacKenzie King minister-president van Canada.

Leg uit dat zijn politieke overtuiging ook een

verklaring voor de snelle stijging van de

werkloosheid kan vormen.

3 Beredeneer dat er een verband bestaat tussen de

bronnen II en III en de gegevens uit bron I.

4 Richard Bennett ging als minister-president van

Canada vanaf 1931 een beleid voeren dat leek op de

'New Deal' van de Amerikaanse president Roosevelt.

Leg op hoofdlijnen uit wat dit beleid inhield; gebruik

vervolgens bron I om te beoordelen of dit beleid

succesvol was.