Duurzaamdoorpakken

Eerste energie-neutrale brug

Omgevingswijzer ontwerpt wijs

8-2012Special voor medewerkers van Rijkswaterstaat

EnergieneutraalDe nieuwe Ramspolbrug over het Rams-diep is uniek in de wereld. Als de beweeg-bare klep van de brug dichtgaat, wordt de energie die vrijkomt bij het afremmen van die klep opgeslagen in grote accu’s. Samen met de energie die de zonne-cellen op de brug opwekken, levert dat voldoende energie om de brug weer te openen. Het vergde een � inke dosis doorze� ingsvermogen en volharding, maar daarmee kreeg Rijkswaterstaat de markt wel zo ver om dit energieneutrale ontwerp te maken.

Blije metersMet een hoogte van 13 meter en een breedte van 18 meter is de nieuwe Ramspolbrug � ink hoger en breder dan de oude. Daardoor hoe� de brug minder vaak open voor het scheepvaartverkeer, naar verwachting jaarlijks zelfs acht-duizend keer minder. Daar hebben het scheepvaart- en wegverkeer baat bij en de zuinige energiemeters van Rijkswater-staat worden er blijer van.

Gouden MierMet deze energieneutrale brug won Rijkswaterstaat op 1 juni 2010 de Gouden Mier, dé onderscheiding voor duurzame initiatieven binnen de Rijksoverheid. Zowel de publieksprijs (zesduizend ambtenarenstemmen) als de juryprijs ging naar het project Ramspolbrug. Be-gin volgend jaar neemt Rijkswaterstaat het duurzame pronkstuk in gebruik.

Uniek in de wereld

3 oktober 2012

Meer informatie op intranet, zie h� p://corporate.intranet.rws.nl/Collegas/Geel.

Duurzamer met het energieverbruik van gebouwen en tunnels, het openen en sluiten van sluizen en bruggen, de verlichting langs snelwegen en met inkopen. Zeker bij dat laatste ligt de lat hoog. Sinds dit jaar wordt alles 100 procent duurzaam ingekocht, zo luidt het voorschri� . Met de Dag van de Duurzaamheid voor de deur is het tijd om de balans op te maken.

Van onze duurzaamheidsopgaven hebben we er al zeker twee gerealiseerd. RWS ge-bruikt jaarlijks 2 procent minder energie in zijn gebouwen en alle diensten of produc-ten die RWS inkoopt, zijn beoordeeld op duurzaamheid. Projectleiders gaan bij elke aanbesteding na of zij duurzame tools kunnen inze� en, zoals DuboCalc voor duur-zamere materialen of de CO2-prestatieladder voor het gebruik van zuiniger materieel. Niets staat een duurzame start van een project dan in de weg. Ook met het toepas-sen van ledverlichting zijn we al een eind op weg. De Krammersluizen, de Vlaketunnel, de Tweede Coentunnel en de A44 zijn de nieuwe iconen. En wat te denken van de vleermuisvriendelijke batlampen? Ook de Rijksrederij werkt hard aan een duur-zamere vloot.

Onze ambitie om een energiereductie van 20 procent te realiseren op bruggen, sluizen en tunnels hee� minder vaart. Dat komt omdat we steeds meer verkeerssystemen gebruiken voor onze veiligheid. Daarnaast nemen het opstellen van projectplannen en aanbestedingen veel tijd in beslag. En dat werkt niet als buskruit voor een explosieve energiereductie.

Wellicht kunnen we in de toekomst (nog) meer leren van marktpartijen, waar duur-zaamheid business is. Goed nieuws voor Rijkswaterstaat is de recente goedkeuring van de Omgevingswijzer door het bestuur. Door dit geautomatiseerde systeem met vragenlijsten kunnen we al bij het begin van onze projecten handen en voeten geven aan people, planet en profi t. Zo raakt duurzaam-heid nog verder verankerd in de organisatie.

Onze ‘veranderopdracht’ is geslaagd. Wat rest is dat we moeten blijven nadenken over vernieuwing. Kennis en kunde over duur-zaamheid gaan we borgen binnen de nieuw op te richten Kaderdienst. Duurzaam den-ken en doen is geen streven meer, maar een vanzelfsprekendheid. Als medewerkers van het ministerie van IenM hebben we bij elk

project dezelfde opdracht: zuinig zijn met energie en materialen en waar mogelijk kansen benu� en voor een betere leef-omgeving. Zo wortelt duurzaamheid in de genen van iedere Rijkswaterstater.

Duurzaamheid wortelt in de genen van iedere RWS’er

Anne� e Augustijndirecteur programma Rijkswaterstaat Duurzaam

Ruim drie jaar geleden ging het programma Rijks-waterstaat Duurzaam van start. In ongekende snelheid denderde één en dezelfde boodschap door de hele organisatie: het moest duurzamer.

4

Het programma ‘Rijkswaterstaat Duur-zaam’ loopt eind 2012 af, maar onze doelen en ambities blijven rechtovereind staan. Als overheidsorganisatie willen we koploper zijn in energiezuiniger werken en CO2-reductie realiseren. Zo leveren we een bijdrage aan de leefbaarheid van de wereld. Welke steen draag jij bij?

ook na 2012

ondernemendslim, zuinig en

Be inspired!

Duurzaam

5 oktober 2012

Wat zet jij uit?Energie besparenHet doel voor de komende jaren is om in 2020 in gebouwen en objecten 20 procent minder energie te verbruiken ten opzichte van 2009. Kijken we naar de carbon footprint, dan kun-nen we in de vloot, de objecten, de gebouwen en het woon-werkverkeer een grote klapper maken wat betreft CO2-reductie. Tot nu toe zijn er al veel maatregelen genomen om het energieverbruik te monitoren en te reduceren. Denk aan de maatregelen die voortkomen uit de energiescans en de Duurzaam Bouwen Calculator (DuboCalc), waarmee we al tijdens een aanbesteding naar alle milieueffecten van het materiaal- en energieverbruik van een bouwwerk kijken. Inspirerend is ook de toe-passing van ledverlichting op onder meer de A44 en in de Vlaketunnel, het gebruik van energiezuinigere datacenters, elektrische auto’s en videovergaderen.

Ons bin zuunig• Pas Het Nieuwe Werken toe. Door thuis of

flex te werken zijn minder werkplekken en gebouwen nodig en werken we aan ener-giereductie en een compactere Rijksover-heid. Raadpleeg het programma Mede-werker 2015 voor een goede balans tussen organisatie, medewerker en milieu.

• Zet wat uit. Misschien een open deur, maar nog steeds staan veel apparaten ’s nachts en in het weekend onnodig aan. Dus kijk om je heen en zet uit wat uit kan. Stand-by is niet uit, want dan verbruikt het apparaat nog steeds energie.

• Reis bewust. Neem bijvoorbeeld het ov of de fiets of reis buiten de spits. Of combineer afspraken dicht bij elkaar of op één plek. Korter reizen kan ook: probeer een RWS-kantoor bij jou in de buurt. Vraag je af of die dienstreis echt nodig is. Misschien kan die vergadering of dat bilateraaltje net zo goed telefo-nisch of via videoconferentie. Er zijn faciliteiten genoeg.

• Werk energiezuinig. Maak optimaal gebruik van ICT, internet en papier. En kijk in projecten of het in de omgeving ergens energiezuiniger kan, bijvoor-beeld in transport en materiaal gebruik. Mogelijk kan je er zelfs energie winnen.

• Denk anders. Denk na over een andere aanpak, over slimmer organiseren, over werkzaamheden combineren. Een voorbeeld van slimmere vaarwegwerk-zaamheden: combineer het plaatsen van een boei met het schoonmaken van de boei ernaast.

Mail innovatieve ideeën naar innovatie@rws.nl en doe inspiratie op bij www.rijkswaterstaat.nl/kenniscentrum/innovatie.

Brandstofverbruiksmeter: De vloot is onze tak met de grootste CO2-uitstoot. Maar

met anders denken en doen realiseren we een flinke CO2-reductie. Zo maakt de brandstofver-bruiksmeter het verschil in brandstofgebruik tussen snel en rustig varen duidelijk. In het programma ‘Voortvarend Besparen’ zijn bijna alle Rijksrederij-schepen hiervan voorzien en krijgen de gezagvoerders een training bespa-rend varen. Ook door anders te denken heeft de vloot grote reductiestappen gezet. Waarom varen naar de werf voor onderhoud, terwijl bepaalde onderhoudswerkzaamheden op het schip kunnen plaatsvinden?

Dashboard Energieverbruik: Hoeveel ener-gie en gas verbruiken gebouwen, kunst-

werken, wagenpark en vloot? Het Dashboard Energieverbruik geeft inzicht. Een mooie stap voorwaarts in het monitoren en bijsturen. Deze interactieve rapportage op intranet schetst besparende maatregelen en de ver-wachte verbruiksreductie in 2020. Noteer 10 oktober in je agenda: tijdens de Dag van de Duurzaamheid presenteren we het dashboard.

Brandstof-verbruiksmeterDe brandstofverbruiksmeter is onderdeel van het programma Voortvarend Besparen. Met dit programma wil de Rijksrederij een energiebesparing realiseren van 5,7 procent ten opzichte van 2009. Met cursussen en de brandstofverbruiksmeters wordt het voor schippers inzichtelijk hoe zij zuiniger kunnen varen. Bijna alle schepen zijn van de verbruiksmeter voorzien.

Duurzaam

>

Meer informatie op intranet, zie http://corporate.intranet.rws.nl/Collegas/Geel.

6

Opwekkertjes • Zet de knop om. Openstaan voor ideeën

om energie te winnen, daar gaat het om. Luister naar geluiden bij regiopartners en denk buiten de bestaande kaders. Hoe dichter bij de verkenning, hoe beter het is.

• Faciliteer. Wil een marktpartij in ons areaal energie opwekken? Wees je be-wust van hun kans, maak er werk van en zorg dat het kan. Jij bent de verbinden-de schakel. Elke dag beter, meer met de regio.

• Kijk naar mogelijkheden. Niet alleen de markt maar ook RWS kan financieel voordeel halen uit energiewinning. Er is een energiestrategie in ontwikkeling die dit mogelijk maakt.

• Reageer uniform. We zijn één RWS, dus reageer uniform op aanvragen van marktpartijen.

• Denk anders. Het combineren van func-ties levert meer op dan de som der delen.

Mail innovatieve ideeën naar innovatie@rws.nl en doe inspiratie op bij www.rijkswaterstaat.nl/kenniscentrum/innovatie.

Rendabel shoppen• Werk uniform. Op www.rijkswater-

staat.nl/duurzaaminkopen staat de werkwijze voor duurzaam inkopen.

• Begin vroeg. De belangrijkste stap voor duurzaamheid maak je in de planfase en niet pas in de inkoopfase. De functi-onele eisen scheppen het kader voor inschrijvers.

• Volg de leidraad. De Leidraad Energie-zuinig Ontwerpen van Civiele Kunst-werken is gemaakt met bedrijven in de bouwsector. Hierin staan ideeën over het zo zuinig mogelijk toepassen van apparaten. De leidraad (code C99-8) is te bestellen via de webwinkel van de CU: www.curnet.nl.

• Schakel Project Tech in. Deze poel van duurzaamheids deskundigen kan je helpen bij een duurzame aanbesteding. Kijk op www.rijkswaterstaat.nl/ projecttech.

• Raadpleeg het web. Op www.duur-zaamgww.nl staat welke aanpak we volgen. We maken functionele beschrij-vingen, zodat de aannemer met een duurzaam en energiezuinig ontwerp komt.

Waar kies jij voor?Duurzaam inkopenEen duurzamer Rijkswaterstaat hangt samen met duurzaam inkopen. Daar kunnen we al kiezen voor energiezuinige installaties, kunst-werken, materialen en werkwijzen. Door bij aanbestedingen de voorkeur te geven aan aan-bieders die aantoonbaar energiezuinig werken en/of een energiezuinige oplossing bedenken, verminderen we onze CO2-uitstoot. Instru-menten als de CO2-prestatieladder en Dubo-Calc dagen de markt uit om nóg efficiënter te werken. Hoe daag jij uit?

Ledverlichting: Een goed voorbeeld van het uitdagen van de markt is de A44, de

eerste snelweg ter wereld met ledverlichting. De aannemers onderzochten twee typen led-lampen die de traditionele natriumlampen moesten vervangen. Daaruit bleek dat led-verlichting veel voordelen biedt. Zo is de ener-giebesparing door het dimmen van licht 50 procent. Daarnaast leiden leds tot minder onderhoudskosten, verkeershinder en CO2-uit-stoot. Innovatief en waardevol aan dit systeem is dat alle instellingen op afstand zijn aan te

Wat wek jij op? Energie winnenNiet een primaire taak van Rijkswaterstaat, maar wel een waarin we het verschil kunnen maken. Bijvoorbeeld door ruimte te bieden aan anderen om energie te winnen, op onze kunstwerken, langs onze wegen, in onze wate-ren. Inmiddels staan er zo’n 150 windturbines in ons beheerareaal. Daarmee wekken we elek-triciteit voor meer dan 100.000 huishoudens. Zo voeren we onze primaire taak uit én zijn we duurzaam bezig. Het kabinet wil in 2020 14 procent van alle energie duurzaam opwekken. Het mooie is dat RWS hiervan ook kan profite-ren. Een voorbeeld is de bermplantage langs de A58, waaruit we biomassa en dus duurzame energie winnen. Waar zie jij kansen?

Ramspolbrug: Dit is de eerste brug ter we-reld die zijn eigen energie opwekt en

energieneutraal werkt. Bij het sluiten van de brugklep komt energie vrij, die in accu’s wordt opgeslagen. Samen met de energie die zonne-cellen op de brug opwekken, levert dat genoeg brandstof om de brug weer te openen. Door-dat de nieuwe brug een stuk hoger is dan de oude, hoeft de klep ook nog eens minder vaak open. Dat is energiezuiniger én prettiger voor het weg- en scheepvaartverkeer.

Zonnecellen: Binnen het Programma Lucht en Geluid (PluG) wil Rijkswater-

staat geluidsschermen breder inzetbaar ma-ken. Door ze te voorzien van zonnecellen is het opwekken van energie voor eigen gebruik mogelijk. Zien marktpartijen daar brood in, dan bieden we ruimte aan het maatschappelijk initiatief. Is het zelf opwekken van energie voordeliger dan het in te kopen, dan investeren we daar graag in.

passen en dat de lichtsterkte bij neerslag of een calamiteit naar 100 procent schakelt.

Meer informatie op intranet, zie http://corporate.intranet.rws.nl/Collegas/Geel.

Batlamp: Vleermuizen zijn gevoelig voor blauw en ultraviolet licht, maar minder

voor oranje en rood. Op de vraag om vleermuis-vriendelijke verlichting te ontwerpen, kwam het bedrijf LEDexpert met een amberkleurige, UV-vrije ledlamp: de batlamp. Deze schrikt de vleermuizen niet af, is energiezuinig, heeft een lange levensduur en heeft weinig onderhoud nodig. Daarmee is de lamp een goedkope en duurzame oplossing voor duizenden vleermuis-locaties. Inmiddels is het ecoduct van de A74 van batlampen voorzien. Een wereldprimeur.

Meer informatie op intranet, zie http://corporate.intranet.rws.nl/Collegas/Geel.

Meer informatie op intranet, zie http://corporate.intranet.rws.nl/Collegas/Geel.

7 oktober 2012

De Omgevingswijzer is amper gereed of er wordt al gretig gebruik van gemaakt in diverse projecten. Zoals bij de N309, de A1-zone, de aanleg van het kanaal om Den Bosch en de nieuwe Gebiedsagenda Zeeland. De Omgevingswijzer is het ultieme start-schot voor duurzame gebiedsontwikkeling!

maakt duurzaamheid concreet

De A1-zone‘Het visitekaartje van Oost-Nederland als gebied met veel groen, ruimte en aantrekkelijke steden behouden was bij de MIRT-verkenning A1-zone het doel. Bij de stap naar planuitwer-king werd gaandeweg duidelijk dat de focus op de wegverbreding lag en dat de ambitie van ‘het visitekaartje’ nog niet operationeel was. Dat was een risico, omdat de omgeving wel die verwach-tingen had. Met de Omgevingswijzer konden we dat op tijd signaleren. Gaat een project een volgende fase in, dan wil er nog wel eens wat kennis verloren gaan vanwege teamwisselingen. De Omgevingswijzer vangt dat op door de e� ecten van bepaalde oplossingen te schetsen en het doel goed tussen de oren te krijgen. Hij is bruikbaar als checklist, zodat je niks kan vergeten. Door hem zo vroeg mogelijk in te zet-ten heb je snel een overview van kan-sen en mogelijke risico’s. En voorkom je dat je in een latere fase tegen proble-men aanloopt. Door omgevingspart-ners bij de Omgevingswijzer te betrek-ken, krijg je neuzen dezelfde kant op, creëer je meer begrip en kom je moge-lijk op betere oplossingen.’ Tertius Hanekamp, extern adviseur Duur-zame gebiedsontwikkeling en mobiliteit

Het steeds drukkere verkeer op de N309 leidt tot opstoppingen, stank en geluids-overlast in het Gelderse dorp ’t Harde. Bij de keuze voor een nieuwe rondweg of het aanpassen van de bestaande weg kijkt de provincie Gelderland goed naar de duurzaamheids e� ecten op de omgeving. Dat doet de provincie met de Omgevings-wijzer. ’Wat goed is voor de verkeers-doorstroming, is niet altijd goed voor het milieu’, vertelt Annemiek Tromp, manager van het instrument. ’Wat zijn daarnaast de gevolgen voor het lokale winkelcen-trum als het verkeer daar niet meer langs-rijdt? Dat hee� immers een belangrijke economische en sociale functie. De geko-zen oplossing moet uiteindelijk aan alle voorwaarden voldoen. De Omgevings-wijzer zorgt voor een goede balans tussen people, planet en pro� t.’

Twaalf thema’sEen abstract begrip als duurzaamheid wordt met de Omgevingswijzer een con-crete en heldere opgave. Via een uitge-breide vragenlijst analyseert dit instru-ment diverse thema’s, zoals ecologie, samenleving en economie, oplossings-richtingen en brengt de Omgevingswijzer bijbehorende voor- en nadelen met elkaar in verband. Zo is duurzaamheid vooraf

inzichtelijk te maken en creëren we balans tussen people, planet en pro� t. De Omge-vingswijzer is inzetbaar bij elke project-fase, van gebiedsagenda tot verkenning, van planstudie tot realisatie en alles daar-tussenin.

Geen excuusAnnemiek: ’Bij na� e en droge projecten zijn wij als Rijkswaterstaat maar kort bezig. De omgeving is daar altijd. Zorg-vuldigheid is geboden en Rijkswaterstaat moet soms e� ecten van vroegere keuzes onder ogen zien. Door alle duurzaam-heidsinstrumenten te gebruiken organise-ren en maken we een goede en duurzame leefomgeving, nu en in de toekomst. Een excuus als tijdgebrek gaat niet op. Snel werken is � jn, maar de vraag is of sneller op de lange termijn beter is. Externe partijen werken standaard met Dubocalc, dat willen we ook voor de Omgevingswij-zer realiseren. Want met integraal ontwer-pen, duurzame afwegingen en combina-ties creëren we voordelen in ruimtelijke én � nanciële zin.’

Bekijk de handleiding op de pagina Gebiedsontwikkeling op h� p://corporate.intranet.rws.nl/duurzaam.

Water

Bodem

Energie - gebruik

Ecologie en biodiversiteit

Ruimte- gebruik

Ruimtelijke kwaliteit

Sociale relevantie

Bereik-baarheid

Financiën en investeringen

Economische baten voor bedrijvigheid

Economische baten voor bevolking

Welzijn

Omgevingswijzer

De Omgevingswijzer

Iedere auto is uitgerust met data-elektronica

Rijkswaterstaat wil als wegbeheerder meer leren over toekomstige mobiliteit. 26 elektrische voertuigen van Rijkswaterstaat zijn een jaar lang gemonitord en de gebruikers zijn bevraagd over hun ervaringen. In 2015 wil Rijkswaterstaat dat een kwart van het wagenpark elektrisch is.

100 km

Gemiddeld duurt het acht uur om

snellader 20 minuten. De snellader past de laadsnelheid aan op basis van hoe vol de accu is.

een actueel overzicht.

3281 normale oplaadpunten29 snellaadpunten

85

3

snellaadpunt

Info

grap

hic:

Loek

Wei

jts

Praktijkproef elektrisch rijden

6 Peugeot IOn’s

2 Toyota Plug’s

6 Mitsubishi i-MiEV’s

12 Nissan Leaf’s

gprs-unit

Datalogger

Vliegtuig-communicatie

interface

gps-antennegprs*-antenne

Data wordtopgeslagen in eencentrale database voor onderzoek.

B

A

Opladen

* gprs is een uitbreiding op het bestaande gps-netwerk, gprs-gebruikers zijn altijd online.

8