Natuurvisie Noordlaarderbos en Vijftig Bunder 2014-2032...Een van de grootste kwaliteiten van het...

Natuurvisie Noordlaarderbos en Vijftig Bunder 2014-2032

3Inhoud

Inhoud

Voorwoord 5 Samenvatting 6-7 1ParelopdeHondsrug–Hetgebiednu 9-18Introductie 9Aardkundige waarden 12Cultuurhistorische waarden 13Natuurwaarden 16Recreatieve waarden 18

2Ontwikkelingentotnutoe–Beleid,beheer,knelpunten,kansen 19-32Beleid 19Recent beheer en resultaten 22Ontwikkelingen in de omgeving 26Knelpunten 27Kansen 31

3Visie 33-40Huidige kwaliteiten leidend 33Beheerstrategie: halfnatuurlijk landschap 33Belangrijkste doelen 35

4Beheer 41-47Natuurbeheer 41Beheer cultuurhistorische elementen 44Beheer recreatieve voorzieningen 46

Klankbordgroep 48 Literatuur 49 Bijlagen 51-63

Colofon

Datum: april 2014

Natuurmonumenten

Regio Groningen, Friesland en Drenthe

Postbus 764

9400 AT Assen

Omslagfoto: Albert Kerssies

Teksten en eindredactie: Henk van den Brink, Brinktekst

Opmaak: Lotte Rensema, Sense Communicatie

Foto’s: Albert Kerssies, Beeldbank Natuurmonumenten

5Voorwoord

VOORWOORD

Voor u ligt de visie van Natuurmonumenten op twee natuurgebieden op de grens van Groningen en Drenthe: het Noordlaarderbos en De Vijftig Bunder. Gebieden die rijk zijn aan aardkundige-, cultuurhistorische- en natuurwaarden en een geliefd wandelen fietsgebied vormen voor bezoekers uit de wijde omgeving.

In deze visie leest u welke ontwikkeling Natuurmonumenten tot 2032 graag in dit gebied ziet en welke maatregelen genomen worden om die ontwikkeling mogelijk te maken. Deze visie kijkt over de grenzen van beide gebieden heen. Er is aandacht voor het versterken van de relatie met omliggende natuurgebieden, zoals het beekdal van de Drentsche Aa in beheer bij Staatsbosbeheer en het Landgoed Blanckenborch van de familie Buist. Ook de relatie met de landbouwgebieden op de essen van Noordlaren en Midlaren wordt meegenomen in deze visie.

Bij het maken van de visie heeft Natuurmonumenten inbreng gevraagd en gekregen van betrokken bewoners uit de directe omgeving en uit de dorpen Noordlaren, Midlaren en Zuidlaren. Tijdens een aantal avondbijeenkomsten en veldexcursies is over de inhoud van de visie gediscussieerd en is deze vormgegeven. Dankzij deze inbreng is dit een visie geworden die zijn wortels heeft in de streek. Natuurmonumenten wil het overleg en de samenwerking, opgebouwd tijdens het maken van de visie, graag voortzetten bij de uitvoering.

drs. W.F.G. Alblasregiodirecteur Groningen, Friesland en Drenthe

6 7SamenvattingSamenvatting

Samenvatting

In deze visie beschrijft Natuurmonumenten welke doelen zij in de komende achttien jaar nastreeft in het beheer van het Noordlaarderbos, de Vijftig Bunder en het tussenliggende gebied, en welke maatregelen zij wil nemen om deze doelen te bereiken.

Het Noordlaarderbos is een voormalig productiebos, dat vanaf eind negentiende eeuw in fasen is aangelegd op stuifzand en heide. Het heeft zich ontwikkeld tot een tamelijk gevarieerd gemengd bos. De Vijftig Bunder bestaat uit een kern van heide, omringd door een smalle gordel van eikenbos. Het tussenliggende gebied, dat wel Land van Malle Marie wordt genoemd naar een vroegere bewoonster, is een jong natuurgebied op voormalige landbouwgrond, waar zich schraal, bloemrijk grasland ontwikkelt. Dit natuurtype is ook op de aangrenzende voormalige militaire schietbaan te vinden.Het gebied is vooral in de weekeinden een populaire bestemming voor dagrecreanten uit de (ruime) omgeving, vooral wandelaars en fietsers.

Een van de grootste kwaliteiten van het plangebied is de fraaie ligging op de westelijke flank van de Hondsrug, grenzend aan het beekdal van de Drentsche Aa. Cultuurhistorisch gezien maakt het plangebied deel uit van het relatief goed bewaarde esdorpenlandschap van Noordlaren en Midlaren. In ecologisch opzicht vormt het een overgangszone tussen het intensief bewerkte agrarische landschap van de essen aan de oostkant en het (althans in de toekomst) vooral door natuurlijke processen bepaalde beekdallandschap aan de westkant. Maar ook op zichzelf bezien heeft het gebied grote kwaliteiten:• aardkundige waarden in de vorm van uitgestoven

laagten, rivierduintjes, stuifduinen en een smeltwatergeul;

• cultuurhistorische waarden uit verschillende perioden, zoals prehistorische grafheuvels en celtic fields, eeuwenoude karrensporen, boswallen en ontginningsboerderijtjes uit de aanlegfase van het bos en restanten van een tankgracht uit de Tweede Wereldoorlog;

• natuurwaarden zoals bijzondere planten op de heide (klokjesgentiaan, valkruid) en het heischraal grasland (blauwe knoop, echte guldenroede), een rijke broedvogelbevolking in het bos en een goede stand van onder meer das en ree;

• aantrekkelijke mogelijkheden voor rustzoekende recreanten dankzij de vele paden en zandwegen.

Behoud en ontwikkeling van die kwaliteiten is het hoofddoel in de visie. Vanwege de samenhang met de omgeving kijken we daarbij niet alleen naar het eigenlijke plangebied (het eigen bezit van Natuurmonumenten) maar richten we ons op het behoud en de versterking van het complete landschap waarvan dit gebied deel uitmaakt en de beleefbaarheid ervan voor bewoners en bezoekers.Een gunstige ontwikkeling daarbij is de omvorming van het aangrenzende beekdal van de Drentsche Aa en de Besloten Venen tot natuurgebied (eigenaar Staatsbosbeheer en landgoed Blanckenborch), waardoor een flink grotere aaneengesloten oppervlakte natuur ontstaat. Het grootste knelpunt is het intensieve agrarische gebruik van de aangrenzende esgronden aan de andere kant. Op dit moment zijn de mogelijkheden voor agrarisch natuur- en landschapsbeheer hier beperkt tot het Groningse deel, en deze mogelijkheden worden bovendien nauwelijks benut. Om hierin verbetering te brengen zijn gezamenlijke initiatieven van grondgebruikers nodig. Wij willen dergelijke initiatieven aanmoedigen en ondersteunen.

De voornaamste beperkende factor in het eigenlijke plangebied is de kleine omvang en geïsoleerde ligging van vooral de heide en het heischraal grasland. Hieraan valt weinig te veranderen. De enige mogelijkheid om de kansen op behoud van deze natuurtypen te verbeteren is de heide robuuster maken. Dat willen we doen door de heide van de Vijftig Bunder en het Land van Malle Marie met elkaar te verbinden tot een landschappelijke eenheid, die ook als één geheel begraasd wordt. Dit betekent dat een klein deel van het eikenbos aan de noordrand van de Vijftig Bunder moet wijken om een corridor te creëren en dat we

er uiteindelijk voor willen zorgen dat grazers de Tolhuisweg kunnen oversteken. Op korte termijn kiezen we in beide gebieden voor ‘cyclisch begrazingsbeheer’, waarin periodes met intensieve begrazing en minder intensieve fasen elkaar afwisselen. Dit vullen we aan met kleinschalige maatregelen als plaggen, tijdelijk uitrasteren van groeiplaatsen van bijzondere planten en in het Land van Malle Marie ook maaien. Dit kleinschalige beheer heeft in de afgelopen jaren zijn waarde bewezen.

Voor het Noordlaarderbos blijft het streefbeeld onveranderd: een natuurlijker, gevarieerder bos met meer dood hout en met alle natuurlijke bosstadia van open plek tot oud bos. In de afgelopen jaren hebben we ervaring opgedaan met het maken van tijdelijke open plekken (groepenkap). In de komende periode zetten we dit kleinschalige bosbeheer voort. Op de open plekken planten we op beperkte schaal boomsoorten als hazelaar, wintereik, linde en haagbeuk aan, die van nature in een dergelijk bos thuis horen. De permanente open plekken houden we open. Amerikaanse vogelkers blijven we consequent bestrijden en ook de verspreiding van andere exoten zoals de springbalsemien willen we terugdringen.

Aardkundige en cultuurhistorische elementen behouden we, herstellen we waar nodig en onderhouden we zodanig dat ze voor bezoekers goed ‘beleefbaar’ zijn. De grafheuvels en de kogelvanger van de schietbaan zijn in de afgelopen jaren al ontdaan van de opslag die het zicht erop belemmerde. Het ‘Heilig Bergje’, de markante zandheuvel midden in het Noordlaarderbos, krijgt een opknapbeurt; recent

hebben we hiermee al een begin gemaakt. Bij het ontginningsboerderijtje aan de Duinweg herstellen we de historische contouren van de graslandjes en de poelen. De cultuurhistorische en aardkundige elementen bieden prima aanknopingspunten om bezoekers de geschiedenis van het landschap en van de bewoning te laten beleven en zo een bezoek aan het gebied meerwaarde te geven. We willen onder meer een cultuurhistorische/archeologische wandelroute door de Vijftig Bunder ontwikkelen. Verder bezien we hoe we kinderen meer mogelijkheden voor beleving kunnen bieden.

We streven naar meer rust voor de wandelaars en bezoekers die hier van de natuur en het historische landschap komen genieten. Overlast door andere gebruikers, zoals mountainbikers, proberen we terug te dringen. De Westertse weg zouden we graag autoluw zien worden met een beperking van de snelheid tot maximaal 30 kilometer per uur.

De keuze voor de benadering van het plangebied als onderdeel van een groter geheel (het beek- en esdorpenlandschap van Noordlaren en Midlaren) brengt met zich mee dat we nog meer dan tot nu toe de samenwerking zoeken met alle betrokkenen in de omgeving: bewoners, boeren, recreatie- en horecaondernemers, particuliere natuurbeheerders, gemeenten, het waterschap enzovoort. We werken al veel met vrijwilligers, maar willen de rol van vrijwilligers bij beheer, onderzoek en informatievoorziening aan bezoekers in de komende jaren nog verder uitbouwen.

8 9Parel op de Hondsrug

Introductie

Het Noordlaarderbos en het natuurgebied de Vijftig Bunder liggen op de Hondsrug ter hoogte van Mid-laren en Noordlaren. Samen met het tussenliggende natuurontwikkelingsgebied vormen ze een aaneen-gesloten eigendom van Natuurmonumenten van 186 hectare. De grens tussen Groningen en Drenthe deelt dit bezit in tweeën: de provinciegrens valt samen met de zuidrand van het Noordlaarderbos. (zie bijlage1 kaart ligging gebied + toponiemen)

NoordlaarderbosHet Noordlaarderbos is een gemengd bos van 113 hectare, dat zijn bestaan begon als productiebos. Het is in fasen aangelegd op heide en stuifzand. De oudste delen zijn tussen 1850 en 1860 geplant; een groot deel stamt uit de periode rond 1910. De aanleg was een initiatief van de markengenoten van Noordlaren, na de verdeling van de gemeenschappelijke gronden. Het bos is vanaf 1932, ook weer in fasen, in beheer gekomen van Natuurmonumenten.

Het is een gevarieerd en structuurrijk bos. De kronen van oude grove dennen en eiken vormen het ‘dak’. Daaronder is een ‘etage’ ontstaan van spontaan op-gekomen eiken en berken. In een deel van het bos vormen deze jonge eiken en berken de complete boomlaag. Enkele kleine stukken bos bestaan nog uit een monocultuur van één enkele uitheemse naald-boomsoort. Verder is er een deel waar deze boomsoor-ten ook groeien, maar dan gemengd met loofbomen en dennen. In een klein bosgedeelte in het noordoosten domineert de beuk. In het bos liggen enkele graslandpercelen, een voorma-lig wildakkertje (de Hertenkamp, nu schraal grasland) en een druppelvormige open plek met een heideach-tige begroeiing ten zuiden van een markant heuveltje, het ‘Heilig Bergje’. Ook twee gebouwen met hun erven maken deel uit van het gebied. Aan de Duinweg 6 te Midlaren ligt het voormalige boswachtershuis uit 1936. Het huis is eigendom van de bewoner, Na-tuurmomenten heeft de grond in erfpacht gegeven.

1.ParelopdeHondsrug Het gebied nu

HoehetNoordlaarderbosinbeheerkwambijNatuurmonumentenIn 1932 schonk mevrouw Wibbina Maria Lohman-Geertsema het noordelijke deel van het Noordlaarderbos, 68 hectare groot, aan Natuurmonumenten. Geertsema – onderscheiden als Ridder in de Orde van Oranje-Nassau voor haar werk voor de Industrieschool voor Meisjes – zag in dat in Nederland veel natuur aan het verdwijnen was en wilde het Noordlaarderbos behouden voor toekomstige generaties. Jonkheer Quirijn Johan van Swinde-ren, burgemeester van Loosdrecht, verkocht in 1935 het zuidelijke deel van het bos aan Natuurmonumenten. In 1952 is het beheerde areaalvoor de laatste keer uitgebreid, toen Natuurmonumenten een strook bos aankocht van de familie Hoenderken, een belangrijke landbouwfamilie in Noordlaren.

10 11Parel op de HondsrugParel op de Hondsrug

Naast het huis staat een voormalige jachthut, recent verbouwd tot tuinhuis. De omliggende perceeltjes, waaronder de voormalige boomkwekerij, horen bij het natuurgebied. Aan de Pollse Weg ligt een voormalige ontginningsboerderij met stookhut, wagenberging en stal. Ook dit pand heeft een woonbestemming en is verhuurd.

Vijftig Bunder De Vijftig Bunder was in de loop van de geschiedenis afwisselend bos en heide. Op een kaart van 1899 is het gebied bijna geheel bebost met aangeplant naaldhout. Daarvoor was het een open heide- en stuifzandgebied. In een verder verleden, vóór de intensieve exploi-tatie door de mens, zal het uit bos hebben bestaan. Tegenwoordig bestaat de Vijftig Bunder weer uit een kern van heide, omgeven door een smalle gordel van eikenbos. Verder hoort er nog een strook grasland ten zuiden van de heide bij.Natuurmonumenten kocht in 1966 het grootste deel van het gebied (43 hectare, inclusief enkele zomer-huisjes) van de heer Abe Meindersma uit Paterswolde. Een deel van het bos aan de noordzijde is particulier eigendom met een woning.

Tussengebied (Landje van Malle Marie en schietbaan)Tussen het Noordlaarderbos en de Vijftig Bunder ligt een strook jonge natuur. Het grootste, westelijke deel bestaat uit voormalige akkers die Natuurmonumenten in de jaren negentig heeft aangekocht en sindsdien omvormt tot halfnatuurlijk grasland en heide. Dit deel heet in de streek het ‘Landje van Malle Marie’ naar een markante vroegere bewoonster.

Malle Marie‘Marten de Swart, geboren en getogen in Midlaren, was onlangs mee tijdens een IVN-excursie, en hij bevestigde dat de Vijftig Bunder destijds is afge-brand. ‘Mijn vader vertelde altijd ‘Op een zondag, ik denk in 1918, heeft Malle Marie het in de brand gestoken’, aldus Marten. ‘Malle Marie’ was een van de bijnamen voor de vrouw van Willem Nijborg, die aan de Duinweg, ter hoogte van de schietbaan woonde. Anderen noemden naar ‘Zwarte Marie’; ze had zwart haar, maar ik hoor ook wel vertellen dat haar gezicht vaak onder de vegen zat. In en rond het bos was het leven klaarblijkelijk toch iets minder vormelijk dan in de dorpskern.’ (uit een verslag van Ineke Noordhoff)

Figuur 1. Noordlaarderbos en De Vijftig Bunder in de periode 1850 – 2010

situatie 1850 situatie 1899 situatie 2010

Beekdal Drentsche Aa

Ten oosten daarvan ligt een strook bos (voornamelijk eiken) waarin zich een klein, halfopen stukje schraal grasland bevindt. Dit is een voormalige militaire schiet-baan, die tot 1974 in gebruik is geweest. In het ‘tussen-gebied’ liggen twee particuliere woningen met erf.

OmgevingHet plangebied ligt op de westelijke flank van de Hondsrug en grenst aan de westzijde aan het beekdal van de Drentsche Aa. De beekdalgraslanden (Wester-landen) hebben de bestemming natuur en een groot deel ervan is eigendom van Staatsbosbeheer. De beek ligt fraai meanderend in het landschap, maar is wel met kaden omgeven, zodat overstromingen hier alleen bij zeer hoge waterstanden kunnen plaatsvinden. Alleen het noordelijke deelgebied de Kappersbult (bij De Punt) kan regelmatig onder water lopen; hier komen zeer waardevolle vegetaties voor met veel dot-terbloemen en zeggesoorten. In het beekdal bevinden zich enkele landschapselementen die voor de natuur waardevol zijn. Ten oosten van de beek ligt een dek-zandkop met meidoorns en eiken waar de meanderen-de beek tegenaan schuurt. Ten westen van de beek ligt het Okkenveen, een uitgeveende plas omgeven door bos en ruigte. Op de grens met De Vijftig Bunder ligt de Bulten, een plas met een stukje moerasbos, ontstaan door vervening.

Aan de oostkant grenst het plangebied aan de essen van Noordlaren, Midlaren en Zuidlaren, die groten-deels bestaan uit intensief gebruikt bouw- en grasland. Tussen deze essen bevindt zich ter hoogte van Mid-laren een strook kleinschalig kampenlandschap met houtwallen en verspreide (woon)boerderijtjes. Zand-wegen ontsluiten de essen. Markant punt op de es van Noordlaren is het hunebed, het enige van de provincie Groningen. Ten noorden van het gebied liggen de Besloten Venen, een erosiedal uit de ijstijd, vermoedelijk een oude loop van de Drentsche Aa. Het dal onderbreekt de Hondsrug en verbindt de beekdalen van Drentsche Aa en Hunze met elkaar. De laagte bestaat uit grasland, dat door par-

Ven op voormalige landbouwgrond in het Land van Malle Marie


ticuliere eigenaren wordt beheerd. Het grootste deel behoort tot het NSW (Natuurschoonwet) Landgoed de Blanckenborgch. Dit landgoed beslaat een deel van de Westerlanden, de Besloten Venen en het Boerveld.

Ten zuiden van het plangebied ligt het Wilde Veen, een laagte, uitgesleten als smeltwatergeul in de ijstijden, die een diepe inham in de Hondsrug vormt. Het gebied is particulier eigendom en bestaat grotendeels uit geacci-denteerd grasland met een beetje moeras, broekbos en water.

Aardkundigewaarden

In aardkundig opzicht is het plangebied zeer waardevol door de aanwezigheid van talrijke landschapsvormen en elementen die de ontstaansgeschiedenis van het landschap zichtbaar maken. In die ontstaansgeschiede-nis spelen de beide laatste ijstijden de hoofdrol.

Voorlaatste ijstijd: heuvelrug en beekdalen Het plangebied ligt op de Hondsrug. Deze langgerek-te, kaarsrechte heuvelrug heeft haar benoeming tot Europees Geopark te danken aan haar unieke geologie. De rug is in de voorlaatste ijstijd, het Saalien (380.000-115.000 voor heden) gevormd onder invloed van

het landijs dat het noorden van ons land bedekte. Hij bestaat uit keileem, een mengsel van leem, zand en deels vermalen keien dat door het ijs is meegevoerd en onder het gewicht van het ijs is samengeperst. Ook de beekdalen van Drentsche Aa en Hunze aan weerszijden van de Hondsrug zijn in deze ijstijd ontstaan. Ze zijn het resultaat van erosie door smeltwater bij het terugtrek-ken van het ijs.

Laatste ijstijd: zandbulten, erosiegeulen en pingoruïnesIn de laatste ijstijd, het Weichselien (115.000-11.900 voor heden) reikte het landijs niet tot Nederland. Wel heerste er een extreem poolklimaat. Door de combi-natie van kou en droogte verdween de begroeiing en kreeg de wind vat op de kale bodem. Over bijna het hele landschap, ook over de keileem van de Hondsrug, werd een laag dekzand van wisselende dikte afgezet. Het reliëf in onder meer de Kerkduinen achter het Natuurvriendenhuis de Hondsrug is in deze periode ontstaan. In warmere en vochtige periodes kon weer sterke erosie optreden en ontstonden smeltwatergeu-len. Een herkenbare, kleine smeltwatergeul ligt aan de zuidkant van het Noordlaarderbos. Ook het Wilde Veen, net buiten het plangebied, is een goed voorbeeld van een smeltwatererosiedal.(zie bijlage 2 kaart van het natuurlijke landschap)

Heide en heischraal grasland in natuurgebied De Vijftig Bunder

De verplaatsing van grote hoeveelheden zand kon leiden tot verandering van beeklopen. Dit lijkt het geval met de erosiegeul van de Besloten Venen. De Drent-sche Aa stroomde via deze geul naar het Hunzedal, maar door opvulling met dekzand raakte deze route

Figuur 2. Landgoed Blanckenborch van familie Buist (rood gearceerd)

verstopt. De Drentsche Aa zocht daarna een uitweg in noordwestelijke richting. De verstopte stroomgeul van de Besloten Venen werd in de loop van de tijd opgevuld met veen.In de laatste ijstijd zijn ook de pingoruïnes in het plangebied ontstaan. Pingo’s zijn bolvormige heuvels met een kern van ijs. Ze ontstaan in een poolklimaat op plekken waar zich grondwater dicht onder het aard-oppervlak concentreert. Dit water bevriest en vormt een dikke ‘bel’ van ijs die de bodem omhoog duwt. In warmere perioden smelt de ijskern, stort de heuvel in en blijft een ronde, met water gevulde krater over: de pingoruïne. De weggegleden heuvelgrond vormt een kenmerkende ringwal daaromheen.Het gaafste voorbeeld in het gebied van een pingoru-ine, compleet met ringwal, ligt aan de oostkant van de Duinweg, net buiten het natuurgebied. Ook in het natuurgebied zijn ronde structuren herkenbaar, zowel in het Noordlaarderbos als in de Vijftig Bunder. Hier gaat het waarschijnlijk om door de wind uitgestoven laagten, die ooit gevuld waren met veen. Op de hoog-

tekaart (zie bijlage 3 hoogtekaart) zijn ze mooi zicht-baar. De laagte waarin het graslandperceel het Nieuwe Land ligt, wordt doorsneden door de Duinweg.

Nieuwe tijd: stuifduinenVanaf de late Middeleeuwen zorgde steeds intensiever gebruik van het landschap voor een nieuwe vorm van erosie. Door de combinatie van ontbossing, het steken van heideplaggen, intensieve begrazing van de heide en intensief gebruik als verkeersroute voor paard en wagen verdween op steeds meer plekken de (heide)begroeiing volledig en kwam het kale dekzand bloot. De wind kon opnieuw met het zand aan de haal gaan en vormde nieuwe stuifduinen. De zandverstuivin-gen waren een groeiend probleem en vormden in de negentiende eeuw de belangrijkste aanleiding om met de aanleg van bos te beginnen (later kwam daar de ont-ginning van de hei als tweede motief bij). De stuifdui-nen uit deze periode bepalen voor een belangrijk deel het huidige reliëf in het Noordlaarderbos.

Deaardkundigewaardenopeenrij Hondsrug en daarmee samenhangende hoogteverschillen met het beekdal. Aansprekend voorbeeld van langgerekte keileemrug met aangrenzend het beekdal als smeltwatererosiegeul. Besloten Venen als voorbeeld van een smeltwatererosiedal, vermoedelijk een oude, gedeeltelijk dichtgesto ven stroomgeul van de Drentsche Aa, later opgevuld met veen. Wilde Veen, smeltwatererosiedal (droogdal), later deels opgevuld met veen. Dekzandafzettingen, zichtbaar als rivierduintjes in het beekdal, maar ook bijvoorbeeld de Kerkduinen. Pingoruïnes, met een gaaf voorbeeld met open water vlakbij het hunebed op de Noordlaarder es. Uitge stoven laagten, soms ook met ronde vormen, in het Noordlaarderbos; bepalend voor een deel van het reliëf, moeilijk zichtbaar door de beplanting. Stuifduinen als erfenis van door menselijk gebruik veroorzaakte erosie.

Cultuurhistorische waarden

Het plangebied heeft grote cultuurhistorische be-tekenis door de aanwezigheid van cultuurhistorisch waardevolle elementen in een nog zeer gaaf bewaard landschap. De cultuurhistorische elementen getuigen van een continue bewonings- en gebruiksgeschiedenis. De zichtbaarheid van verschillende tijdlagen maken een wandeling door het gebied tot een bijzondere ervaring.

EsdorpenlandschapHet plangebied maakt deel uit van het esdorpenland-schap rond Noordlaren en Midlaren. Dit historische landschapstype, dat kenmerkend is voor de Drentse zandgronden, kreeg vorm door de manier van land-bouw bedrijven vanaf de Middeleeuwen tot en met de negentiende eeuw. Het bestaat in essentie uit vier


onderdelen: het dorp, één of meer essen, één of meer beekdalen en de heide. Elk van deze onderdelen had zijn functie in de landbouw van toen.

Gezicht vanaf het Noordlaarderbos op de Noordlaarder es

Op de essen bij het dorp hadden de bewoners hun ak-kers. Die werden bemest met een mengsel van heide-plaggen en schapenmest. De heide diende behalve als bron van plaggen ook als graasgrond voor de schapen. De graslanden in het beekdal voorzagen in hooi voor het vee in de winter; verder graasden hier de paarden en runderen. Ondanks een ruilverkaveling eind jaren zestig is het esdorpenlandschap rond het plangebied goed bewaard gebleven. Alle elementen zijn nog herkenbaar in hun onderlinge samenhang, al is de heide teruggedrongen tot de snipper van De Vijftig Bunder. De oude, tot de Middeleeuwen teruggaande escomplexen van Noord-laren en Midlaren zijn nog relatief gaaf, evenals de jongere kampontginningen (omstreeks 1700) met de houtwallen. Veel van de oude veldnamen herinneren nog aan het gebruik van het landschap in deze tijd. (zie bijlage 4 kaart met veldnamen)

De ligging van het Noordlaarderbos en de Vijftig Bun-der aan de rand van het beekdal van de Drentsche Aa zorgt voor aantrekkelijke uitzichten vanaf de bosrand over het open beekdallandschap. Opvallend is de kaarsrechte ontginningsgrens van het beekdal, gemar-keerd door de bosrand en de Westertse weg. Deze weg dateert uit de tijd van de verdelingen van de gemeen-schappelijke groenlanden over individuele boeren in de zestiende en zeventiende eeuw. Een grote landschap-pelijke kwaliteit van het gebied is het vrijwel ontbreken van verharde wegen; doorgaande wegen zijn zelfs geheel afwezig. Op de Tolhuisweg na zijn alle wegen hier oude zandwegen, een situatie die in Nederland tamelijk zeldzaam is geworden.

Sporen uit prehistorie en Middeleeuwen De bewoningsgeschiedenis van het gebied gaat veel verder terug dan de periode van het esdorpenland-schap. Verscheidene sporen van (veel) eerdere be-woning zijn nog in het landschap te zien. De oudste zichtbare sporen van het verleden zijn de hunebedden van Noord- en Midlaren. Ze zijn een kleine vijfduizend jaar oud en opgericht door de eerste bewoners in deze streken die zich op min of meer vaste plaatsen vestig-den en met landbouw begonnen. Dat het gebied ook in de daaropvolgende millennia bewoond bleef, bewijzen de vier grafheuvels uit Brons- en IJzertijd en de ‘celtic fields’ in de Vijftig Bunder, een complex van vierkante, omwalde akkertjes uit de IJzertijd. Dit akkercomplex is overigens in het veld niet te herkennen; het is alleen op luchtfoto’s en gedetailleerde hoogtekaarten zichtbaar. Mogelijk al in de prehistorie, maar in elk geval in de historische tijd liep door het gebied een zeer belang-rijke verkeersader: de handelsroute van Coevorden naar Groningen over de Hondsrug. De paardenkarren volgden het spoor van hun voorganger en sleten zo

diepe geulen uit. Was zo’n geul te diep geworden, dan koos men een nieuw spoor ernaast. Zo ontstonden brede sporenbundels. Op verschillende plekken in het plangebied zijn ze nog te zien, het duidelijkst in de Vijftig Bunder.Waarschijnlijk is er een verband tussen deze route en de heuvel in het Noordlaarderbos die bekend is als Hei-lig Bergje of Galgenberg. Dat er ooit, zoals de tweede naam suggereert, een galg heeft gestaan waar misda-digers opgehangen werden, lijkt niet erg aannemelijk. Waarschijnlijk was de heuvel een soort markeringspunt in het open heide- en stuifzandlandschap.

Sporen uit de periode van heideontginning en bosaanlegDe wallen die het Noordlaarderbos doorkruisen markeren vroegere eigendomsgrenzen en gaan terug op de ‘markenscheiding’ in 1848: de verdeling van de voorheen gemeenschappelijke markengronden over verschillende eigenaren. De omwalde delen zijn vermoedelijk aangelegd om de eerste bosaanplant te beschermen tegen het vee dat op de heide graasde en om de eigendomsgrenzen te markeren. In het geval van de Polkampen ofwel Lange Akkers werden de wallen aangelegd om de akkers te beschermen.

In de Vijftig Bunder en in delen van het Noordlaarder-bos is een dicht netwerk van lange, ondiepe greppeltjes te zien, de zogenaamde ‘ritsen’. Ze lopen op ongeveer acht meter van elkaar dwars door het gebied, door laagten en over stuifzandkoppen. Wanneer en met welk doel ze zijn gegraven staat niet vast. Mogelijk zijn het bezandingsgreppels, die dateren uit de tijd dat het bos werd aangelegd. In de toenmalige bosbouwpraktijk werd bij grove den naast aanplant ook vaak uitzaaien toegepast. Het uit de greppels gewonnen zand diende om het uitgeworpen dennenzaad af te dekken en te beschermen tegen vraat.

De twee gebouwtjes in het Noordlaarderbos, en hun erven, zijn verbonden met de geschiedenis van de ontginning van het gebied in het laatste kwart van de negentiende eeuw. Het voormalige boswachtershuis aan de Duinweg is gebouwd op de plek waar eerder een boerderijtje stond. Het landschap met de smalle perceeltjes geeft een gaaf beeld van een kleine particu-liere heideontginning uit het eind van de negentiende eeuw. In de graslandjes liggen twee verwaarloosde, met wilgen dichtgegroeide poelen. In het bos is nog een diepe, gemetselde waterput te vinden op een plek waar ooit ook een huisje heeft gestaan langs de

Wandelroute doorsnijdt de tankgracht in natuurgebied De Vijftig Bunder


Duinweg. Ook het boerderijtje aan de Pollse Weg is een mooi voorbeeld van een ontginningsboerderij uit dezelfde periode. De directe omgeving van het huis be-staat op de kaart uit 1899 uit kleine ontginningsakker-tjes, stukjes gesloten bos en heide met veel boomgroe-pen (of jong aangeplant bos?). Achter het erf liggen nu twee door bos omsloten percelen grasland.De laanstructuur van het Noordlaarderbos met de drie hoofdlanen (Pollse weg, Keizerslaan, Van Swinderen-laan) is karakteristiek voor de eind negentiende-eeuw-se productiefase van het bos.

Sporen van recente geschiedenisIn het Noordlaarderbos ligt een gegraven vijver in de vorm van een fles. Oorspronkelijk had de vijver de vorm van een schip, gegraven door studenten en de familie Van Swinderen om in de praktijk eens te erva-ren hoe het is om “aan de schop te staan”. Door toe-doen van Natuurmonumenten heeft de vijver later zijn huidige flesvorm gekregen.Uit de Tweede Wereldoorlog stamt het restant van een tankgracht in de Vijftig Bunder, onderdeel van een Duits verdedigingsnetwerk in Noord-Nederland (de Friesland Riegel) dat in 1944 met gedwongen arbeids-inzet van de mannelijke bevolking uit Noord-Neder-land werd aangelegd. De gracht, die was bedoeld om geallieerde tanks tegen te houden, is nog duidelijk zichtbaar aanwezig in de Vijftig Bunder. Ook in het Noordlaarderbos is een klein stukje tankgracht be-waard gebleven. Verder zijn er in beide gebieden nog schuttersputjes en restanten van loopgraven aanwezig; deze zijn echter nauwelijks meer te herkennen. Een militair relict van een andere orde is de kogel-vanger aan het noordelijke uiteinde van de schietbaan, een vijf meter hoge zandbult die de kogels opving. De schietbaan en de kogelvanger zijn al terug te vinden op de kaart uit 1899. Vanuit de kazerne in Zuidlaren werd hier geoefend met geweren en mitrailleurs. De schietbaan bleef in gebruik tot 1974.

Natuurwaarden

Het Noordlaarderbos en de Vijftig Bunder maken deel uit van een gevarieerd natuurlandschap, waarin van oost naar west over de Hondsrug een overgang (gradi-ent) aanwezig is van het intensief gebruikte agrarische

akkerlandschap op de essen naar de extensief beheerde graslanden in het beekdal.

De voedselarme biotopen in het plangebied (heide, schraal grasland en bos) zijn het leefgebied voor tal van soorten die vroeger veel algemener voorkwamen in Drenthe. Voorbeelden zijn bruine vuurvlinder, klok-jesgentiaan, valkruid en levendbarende hagedis. Door het kleiner worden van de heidegebieden en de ver-snippering van het landschap zijn deze soorten steeds meer onder druk komen te staan. Er zijn ook soorten verdwenen, zoals het gentiaanblauwtje, waarvan tot in de jaren tachtig een kleine populatie vloog op de Vijftig Bunder. Voor de nog aanwezige relictpopulaties vervult het gebied een belangrijke rol.

NoordlaarderbosHet Noordlaarderbos is rijk aan mossen, waaronder verscheidene bijzondere soorten. Er groeien onder meer mossoorten uit noordelijker streken (‘boreale soorten’), zoals gewoon appelmos en klein schoffel-mos. Ook voor paddenstoelen is het bos belangrijk;

Decultuurhistorischewaardenopeenrij Goed bewaard en herkenbaar esdorpenland schap waarvan plangebied deel uitmaakt Ontsluiting door historische zandwegen Hunebedden Noordlaren en Midlaren (buiten plangebied) Prehistorische grafheuvels Celtic field aan zuidzijde Vijftig Bunder Karrensporen op oude handelsroute over Hondsrug Heilig Bergje, markant punt op deze route in Noordlaarderbos Boswallen Ritsen Ontginningsboerderijtje en voormalig ontgin ningsboerderijtje met karakteristiek erf en directe omgeving Omwalde kampjes (nu graslandpercelen) Noordlaarderbos Flesvormige vijver Restanten tankgracht uit Tweede Wereldoorlog Militaire oefenschietbaan met kogelvanger

er zijn meer dan tweehonderd - meest vrij gewone - soorten gevon-den. De bosflora is vrij arm. Een voormalige specialiteit, de zeven-ster, bekend van één groeiplek, is recent niet meer aangetroffen. Het bos is relatief jong en de bodem sterke gedegradeerd door de gebruiksgeschiedenis als heide, waardoor een rijke flora ontbreekt. Uitzondering vormt een klein stukje bos aan de rand van de es. In de Kerkduinen en op de Goldberg komt een rijke bodembedekkende bosflora voor met soorten als bosgierstgras, witte klaverzuring, salomonszegel, grote muur, bosandoorn en robertskruid. Misschien is dit unieke stukje van het gebied wel te beschouwen als een relict van de rijke bossen die ooit op de Hondsrug aanwezig waren maar door ontginning verdwenen zijn.

Het bos kent een gevarieerde broedvogelbevolking. Jaarlijks broe-den er gemiddeld zo’n vijftig soorten; de meest bijzondere zijn wespendief, wielewaal, houtsnip, grauwe vliegenvanger, matkop, groene specht, zwarte specht en koekoek. Door de aanwezigheid

bruine vuurvlinder salomonszegel

van naaldhout broeden in het bos soorten als kruisbek, goudhaan, zwarte mees en kuifmees. Hun aantallen wisselen sterk met de mastjaren. Veel vogels van loofbos, zoals appelvink en boomklever, zijn toe-genomen. Het bos is ook belangrijk voor trekvogels en herbergt een roestplaats van ransuilen.

Samen met de Vijftig Bunder is het Noordlaarderbos van grote waarde voor zoogdieren. Het aantal reeën is opvallend en ook vos en das doen het goed. De das leeft vermoedelijk met drie families in het gebied; deze families hebben zo’n elf locaties met pijpen. In 2013 is een vrouw-tje boommarter met jongen vastgesteld. De graslandpercelen in het bos herbergen geen bijzondere plantensoorten, maar zijn wel relatief soorten- en bloemrijk en daar-om waardevol voor vlinders en insecten. Ook zijn ze van belang als voedselgebied voor zoogdieren als ree en das en broed-vogels als de grote lijster.

De Vijftig BunderDe oude heide van de Vijftig Bunder heeft, zeker in verhouding tot zijn geringe omvang, een bijzondere flora. Er groeien schaarse en bedreigde soorten als valkruid, gevlekte orchis en klokjesgentiaan. Na een periode van soms drastische afname gaat

boomklever

Figuur 3. Plaatje met doorsnede van het natuurlandschap

dorp

akkersen graslanden(intensief)

zuurven,hoogveen

Duinweg

bos, natte en drogeheide, heischraal grasland

Westertse weg

Drentsche Aa

open water, moeras,broekbos,natte gras-landen

beekdal

Hondsrug

beek, oeverwal, rivier,duin, overstromings-vlakte (veen)

keileemrug, dekzand,stuifduinen, uitgestovenlaagten (veen)

essen- en kampenlandschap,pingoruines (veen)

natuurlandschap cultuurlandschapspontane processen menselijk gebruik

18 19Ontwikkelingen tot nu toeParel op de Hondsrug

het hier de laatste jaren beter met deze soorten. Dat is mede te danken aan gerichte beheersmaatregelen, zoals uitrasteren van de groeiplaatsen, handmatig plag-gen en leem aanbrengen, en in het geval van valkruid ook uitwisseling van zaden met andere groeiplaatsen. Andere bijzondere plantensoorten zijn klein warkruid, liggende vleugeltjesbloem en heidekartelblad. Ver-der is de Vijftig Bunder van belang als leefgebied van de levendbarende hagedis en van het groentje, een dagvlinder.

Land van Malle Marie en schietbaanOp de voormalige akkers heeft zich een soortenrijke graslandbegroeiing ontwikkeld met veel jakobskruis-kruid en gewoon biggenkruid. Vanuit de schietbaan hebben zich meer bijzondere soorten als blauwe knoop en echte guldenroede gevestigd. De bruine vuurvlin-der vindt hier een afwisselende begroeiing met volop nectarplanten. In het afgegraven gedeelte ontstaat een mooie heidebegroeiing met onder andere klokjesgen-tiaan, kruipbrem, klein warkruid, rietorchis en heel veel stekelbrem. Bij het ven hebben zich kleine zonnedauw, moeraswolfsklauw en veenpluis gevestigd. De schietbaan kent een bijzondere flora met een heischraal karakter. Naast blauwe knoop en echte guldenroede komen ook grasklokje, tandjesgras, vogelpootje, zilverhaver en muizenoor voor. De kogelvanger is recent van opslag ontdaan. Door de zonnige expositie naar het zuiden is de kale zandbult een ideaal leefgebied voor graafbijen en -wespen. Onder meer de kruiskruidzandbij komt er voor, een soort van de Rode lijst.

Recreatieve waarden

Het gebied is in trek bij recreanten uit de omgeving (stad Groningen, Haren), in de zomer aangevuld met gasten van verblijfsrecreatiebedrijven (campings bij Zuidlaren, groepsaccommodatie de Veenhorst, Natuurvriendenhuis ‘De Hondsrug’). Vooral in de weekends kan het druk zijn met wandelaars. Het deel van het Noordlaarderbos ten noorden van de Pollse weg is rustgebied voor reeën; hier lopen geen wandelpaden. Er is één gemarkeer-de wandelroute in het natuurgebied. Bij het startpunt daarvan aan de Pollse weg aan de noordoostkant van het Noordlaarderbos staat een informatiepaneel. Hier is ook enige (onverharde) parkeerruimte. Ook aan de westzij-de van de Pollse weg is een kleine parkeervoorziening. Verder zijn er geen parkeervoorzieningen. Er lopen twee langeafstandswandelpaden door het gebied, het Domelapad en het Pieterpad. Het Natuurvriendenhuis aan de Duinweg (oostelijke rand Noordlaarderbos) is een pleisterplaats op deze routes.

In 2007 is een pad in het bos geschikt gemaakt voor ruiters, die zo een doorsteek kunnen maken van de Duinweg naar de Westertse weg. De zandwegen worden druk gebruikt door ruiters, soms ook door aangespannen wagens. Langs de randen van het gebied lopen verschillende fietsroutes, in de vorm van kleine smalle paadjes langs de zandwegen. Aan de westkant is een nieuw betonnen fietspad door het beekdal langs het Okkenveen aangelegd, dat een doorsteek naar Tynaarlo mogelijk maakt. In bijlage 5 zijn de recreatieve voorzieningen in en rond het bos op kaart aangegeven.

ransuil levendbarende hagedis klein warkruid

Dit hoofdstuk geeft een overzicht van de ontwikkelin-gen in en rond het plangebied die van invloed zijn op de huidige en toekomstige waarden. Het beleid van de overheid is een van de bepalende factoren, evenals uiteraard het tot nu toe gevoerde beheer van het gebied zelf. Vervolgens zetten we de belangrijkste knelpunten en kansen op een rij.

Beleid

Nationaal Natuur Netwerk en provinciale natuurbeheerplannen Het plangebied maakt met de Besloten Venen, de graslanden langs de Drentsche Aa en het Wilde Veen deel uit van het Nationaal Natuur Netwerk, het door de overheid aangewezen netwerk van bestaande en toekomstige natuurgebieden in Nederland. De provin-cies bepalen (in samenspraak met de beheerders) de doelen in de natuurgebieden en toetsen of deze ge-haald worden. Deze doelen zijn vastgelegd op kaarten behorend bij de provinciale natuurbeheerplannen. Ze

zijn geformuleerd als beheertypen volgens een lande-lijk systeem, opgezet door Rijk en provincies in samen-werking met natuurorganisaties. Dit systeem omvat in totaal 47 verschillende beheertypen, waarmee het hele scala aan natuur in Nederland benoemd kan worden. De beheerder (in dit geval Natuurmonumenten) voert het beheer uit en ontvangt hiervoor een beheervergoe-ding. In bijlage 6 en 7 zijn de huidige en de op langere termijn nagestreefde beheertypen - dus natuurdoelen – op kaart weergegeven.De graslanden van Natuurmonumenten in de Besloten Venen worden als onderdeel van een grondruil over-gedragen aan de eigenaar van het landgoed Blancken-borch en in dit landgoed opgenomen. De doelstelling blijft ongewijzigd. Beheertypen in het aangrenzende beekdal zijn hoog- en laagveenbos, moeras, nat schraalland, vochtig hooiland en kruiden- en faunarijk grasland.

Natura2000 Natura2000 is het Europese stelsel van belangrijke natuurgebieden, die zijn aangewezen onder de

2.Ontwikkelingentotnutoe Beleid, beheer, knelpunten en kansen

Doel Habitattype Huidige oppervlakte(hectare)

Doelstelling oppervlakte

Doelstelling kwaliteit

Vochtige heiden H4010 9,65 > >Droge heiden H4030 11,87 = =Oude eikenbossen H9190 16,18 = =

Tabel 1 Instandhoudingsdoelen voor De Vijftig Bunder

gevlekte orchis

20 21Ontwikkelingen tot nu toeOntwikkelingen tot nu toe

Habitatrichtlijn en/of de Vogelrichtlijn van de Europese Unie. De Vijftig Bunder is aangewezen als onderdeel van het Natura2000-gebied Drentsche Aa voor de habitattypen vochtige heide, droge heide en oude eikenbossen. Voor alle aangewezen habitattypen en soorten worden instandhoudingsdoelen geformuleerd. Tabel 1 geeft de instandhoudingsdoelen voor de Vijftig Bunder.

Habitatype H4030 (Droge heide) in natuurgebied De Vijftig Bunder

Ook het aangrenzende beekdal van de Drentsche Aa is Natura2000-gebied. Hier zijn de volgende habitat-typen aangewezen:• beken en rivieren met waterplanten • heischrale graslanden• ruigte en zomen • overgangs- en trilvenen• overgangs- en trilvenen subtype veenmosrietland• hoogveenbossen• vochtige alluviale bossen

en verder de volgende soorten:• rivierprik • grote modderkruiper • kleine modderkruiper • kamsalamander Bij het verschijnen van deze Natuurvisie wordt er nog gewerkt aan het Natura2000 beheerplan voor het Drentsche Aa-gebied. Bij het opstellen van de Natuur-visie heeft afstemming plaatsgevonden met de opstel-lers van het Natura2000-beheerplan.

Nationaal beek- en esdorpenlandschap Drentsche AaIn 2002 is het Nationaal beek- en esdorpenlandschap

Drentsche Aa opgericht, een Nationaal Park met ver-brede doelstelling. In 2007 is het hele stroomgebied inclusief het Nationaal Park, een gebied van 34.000 hectare, uitgeroepen tot Nationaal Landschap. Het plangebied ligt binnen de grenzen van dit Natio-naal Landschap Drentsche Aa. Doel van een Nationaal Landschap is de kwaliteiten te behouden, duurzaam te beheren en te versterken. Uitgangspunt voor het beleid is ‘behoud door ontwikkeling’ en is er veel aandacht voor ontsluiting en beleving. In de omgeving van het plangebied is in dat kader bijvoorbeeld het fietspad Ok-kenveen gerealiseerd. Het Overlegorgaan Drentsche Aa, samengesteld uit de verschillende betrokken over-heden en maatschappelijke organisaties, coördineert de uitvoering van het beleid en stimuleert de uitvoering van projecten. Richtinggevend voor de inrichting van het Nationaal Landschap is de Landschapsvisie Drentsche Aa (2004). Voor het plangebied zijn vooral de volgende punten uit deze visie van belang.Landschap van de benedenloop: versterking van het ruimtelijk contrast tussen de randen van het beekdal en het beekdal zelf. De randen worden waar mogelijk verder verdicht zonder dat karakteristieke doorzichten belemmerd worden. Het beekdal wordt opener en natter gemaakt; functie als overstromingsvlakte met moerassen, hooilanden en/of extensieve begrazingsvlakten. Herstel van de ecologische en ruimtelijke relatie tussen Hondsrug en stroomdal. Herstellen van gradiënten tussen ‘korte’ en ‘lange’ kwel en de daarmee samen-hangende waardevolle overgangen en vegetaties.Archeologie: geen nabouwen van prehistorische situ-aties in het terrein, wel de veldwegen en karrensporen beter zichtbaar maken.Ontwikkeling van belvedères: speciale ‘beleefplekken’ met relatief veel hoogteverschil en uitzichten in de lengterichting van het beekdal. In het plangebied staan twee plekken aangegeven in het beekdal: ter hoogte van de Vijftig Bunder en bij de Besloten Venen.

Geopark HondsrugHet Drentse deel van het plangebied ligt in het Geopark Hondsrug, dat sinds oktober 2013 is opge-nomen in het Europese Geoparken Netwerk onder toezichthouderschap van UNESCO. Het doel van het Geopark, het eerste van Nederland, is vanuit de unieke geologische geschiedenis van het Hondsruggebied

de waarde van natuur en cultuur en de eigen identiteit benadrukken. Vijftig Bunder en omgeving is een van de ‘hotspots’ in dit project als meest noordelijk deel van de Hondsrug in Drenthe met een rijke geologische en cultuurgeschiedenis.

Begrazing in het beekdal van de Drentsche Aa (Westerlanden)

Gemeentelijke plannenHet plangebied ligt in de gemeenten Haren en Tynaarlo. Beide gemeenten hebben een Landschaps-ontwikkelingsplan opgesteld. Deze plannen bevatten een integrale visie op de ontwikkeling van het land-schap in de betreffende gemeente en hebben de status van een structuurvisie in het kader van de nieuwe Wet Ruimtelijke Ordening. Centraal punt in het Harense Landschapsontwikke-lingsplan is het versterken van de parallelle noord-zuid gerichte structuren: het stroomdallandschap van de Drentsche Aa, de Hondsrug en de Hunzelaagte. De gemeente wil het onderscheid en de overgangen tus-sen deze structuren accentueren. Voor het plangebied noemt het Harense plan behoud van de openheid van de essen, behoud van het karakteristieke smalle beek-dal van de Besloten Venen en behoud en herstel van houtwallen als belangrijke punten om aan te werken. Particulieren kunnen in het kader van het Landschap-sontwikkelingsplan Haren subsidie aanvragen voor het herstellen van landschapselementen op de es, een initiatief dat Natuurmonumenten van harte toejuicht.De belangrijkste punten voor deze Natuurvisie uit het Landschapsontwikkelingsplan Tynaarlo zijn: • Behoud van het eigen gezicht van de Hondsrug

met markante overgangen naar de omgeving. Behoud van de tweedeling in de Hondsrug: een

beboste westflank en complexen van dorpsomge-vingen in het oosten.

• Behoud van de kleinschaligheid en authenticiteit van de dorpsomgeving van Midlaren, met onder meer de open Noorderesch met vennen, oude zandwegen, heggen en cultuurhistorische relicten zoals hunebedden en grafheuvels.

Verbetering van de landschappelijke kwaliteit is een belangrijke ambitie, die gestalte moet krijgen door het versterken van de overgang tussen het beekdal van de Drentsche Aa en de hogere gronden (onder andere rond het Wilde Veen), het aan elkaar koppelen van de natuurgebieden op de hogere gronden zelf en een betere inpassing van de verblijfsrecreatie. Ook verbete-ring van de kwaliteit van de veentjes op de Noordere-sch door het verminderen van de landbouwdruk en de mogelijke aanleg van ‘bufferzones’ wordt als ambitie benoemd. Voor de omgeving van het plangebied van deze Natuurvisie staat in beide gemeentelijke plannen behoud en herstel van de kwaliteit van het landschap voorop. Woningbouw is in dit gebied niet aan de orde.

Herfst in het Noordlaarderbos

Provinciale plannenHet Provinciaal Omgevingsplan Groningen zet voor het plangebied in op behoud van het kleinschalige park-achtig landschap op de Hondsrug (inclusief flanken). Dit streefbeeld moet worden gerealiseerd door beheer, herstel en ontwikkeling van een complex aan karak-teristieke landschapselementen zoals landgoederen, bossen, houtwallen en houtsingels, essen en steilran-den, heggen, poelen en dobben, natuurlijk reliëf en


landschappelijk waardevolle wegen. Daarnaast wordt gestreefd naar ontwikkeling van natte, voedselarme milieus (onder andere in dobben), rijke graslanden en droge bossen. Op de kaart bij het Omgevingsplan is over de Hondsrug indicatief een robuuste verbindingszone aangeduid tus-sen het dal van de Hunze en dat van de Drentsche Aa. Een andere robuuste verbinding loopt van de Drent-sche Aa via het Paterwoldse Meer naar de Drentse Onlanden. In de Drentse Omgevingsvisie (2010) behoort het plangebied tot de multifunctionele gebieden. In deze gebieden is geen sprake van één leidende functie, maar zijn meerdere functies van belang. Naast water, landbouw en natuur gaat het in de meeste gevallen om recreatie. Er is in deze gebieden een duidelijke samen-hang tussen de genoemde functies en de aanwezige kernkwaliteiten. Het behouden en ontwikkelen van functies en kernkwaliteiten gebeurt hier gebieds-gericht en waar nodig met maatwerk. Hierbij geldt als uitgangspunt dat de van oudsher bestaande en/of dominante functie zo min mogelijk negatieve gevolgen mag ondervinden van de ontwikkeling van nieuwe of andere functies. Voor de Hondsrug als geheel wordt de landschappelijke identiteit als kernkwaliteit be-noemd met in de uitwerking als belangrijke spoor het versterken van de landschappelijke samenhang in de lengterichting en juist het contrast in oost-westrichting. Andere hoofdsporen zijn behoud van de karakteris-tiek van de esdorpenlandschap en van de ruimtelijke samenhang van esdorp en es, en het benadrukken van het lineaire patroon van prehistorische relicten, dat samenhangt met de prehistorische route over de Hondsrug. Het is de bedoeling om in samenwerking met de gemeenten en andere organisaties met verant-woordelijkheden in het gebied een integrale gebiedsvi-sie Hondsrug op te stellen. Agrarisch natuur- en landschapsbeheer: in het Natuur-beheerplan Groningen 2014 is het landbouwgebied op de Hondsrug binnen het plangebied geheel aangewezen als gebied waar subsidies mogelijk zijn voor het beheer van botanisch waardevol gras- en akkerland en voor beheer van verschillende typen landschapselementen. Voor het Drentse deel van de landbouwgronden op de Hondsrug in het plangebied biedt het Natuurbeheerplan Drenthe 2014 deze mogelijkheid niet.Voor beide provincies geldt dat de bestaande regelin-

gen voor landschapsbeheer en agrarisch natuurbeheer in een overgangsfase zitten. Dit heeft te maken met het nieuwe Europese Gemeenschappelijk Landbouw-beleid, waarin ‘vergroening’ van de landbouw een belangrijke rol speelt. Hoe de regelingen er vanaf 2016 uit gaan zien is nog niet bekend, wel is duidelijk dat ge-biedscollectieven, zoals agrarische natuurverenigingen, een belangrijke rol gaan krijgen in het onderhoud van landschap en agrarisch natuurbeheer.

Pad langs de bosrand, op de grens tussen bos en het Land van Malle Marie

OverigeDe Monumentenwet is van toepassing op de delen van de Vijftig Bunder waar de archeologisch monumenten liggen (zie kaart bijlage 8). De gemeente Tynaarlo is verantwoordelijkheid voor het toezicht op de uitvoe-ring van de wet. Het Heilig Bergje is door de gemeente Haren benoemd als gemeentelijk archeologisch be-schermd monument. Het pand aan de Pollse weg is een gemeentelijk monument in de gemeente Haren. Het Noordlaarderbos en de Besloten Venen behoren tot de beschermingzone van het waterwingebied De Punt.

Recent beheer en resultaten

Noordlaarderbos In het Noordlaarderbos kiest Natuurmonumenten sinds de jaren tachtig voor natuurlijk bos als doelstelling. Er is geen bosbouwkundige opgave meer. Alle be-heersmaatregelen zijn gericht op de ontwikkeling van gevarieerd en gelaagd natuurbos met veel liggend en staand dood hout.

Om de ontwikkeling naar het gewenste bosbeeld te bevorderen zijn enkele keren ingrepen uitgevoerd. Begin jaren negentig is een vak met uitheemse naald-bomen gekapt en is er op verschillende plekken gedund, dat wil zeggen een (kleiner of groter) deel van de bomen gekapt. De laatste grotere ingreep dateert van 2006. Er zijn toen acht plekken van verschillende grootte open gekapt en er is 20 hectare naaldbos - voornamelijk Japanse lariks - gedund. Het doel van het openkappen was om via natuurlijke verjonging van de kapvlakten meer variatie in de leeftijdsopbouw van het bos te krijgen en het aandeel halfopen, jong bos te vergroten. Het tempo waarin de plekken dichtgroeien verschilt van plek tot plek, maar lijkt in het algemeen trager dan verwacht. Reeën zorgen voor een flinke vraatdruk op de jonge bomen. De vestiging als broed-vogel van de houtsnip is te danken aan het ontstaan van de open plekken. Het heeft ook geleid tot een toename van de boompieper. Bezoekers reageren overwegend positief: door de open plekken is het bos qua beleving interessanter geworden met verrassende doorkijkjes. Op enkele open gekapte plekken zijn kleine groepen winterlinde, wilde appel, zoete kers en wintereik aan-geplant om meer variatie aan te brengen in het loof-bomenbestand.

Naast de tijdelijke open plekken, ontstaan door groe-penkap, zijn er ook enkele permanente open plekken in het Noordlaarderbos. Het heischraal grasland van de Hertenkamp werd in het verleden jaarlijks gemaaid; dit was de plek waar de bruine vuurvlinder vloog. Dit beheer is sinds acht jaar gestaakt, maar het perceeltje is nog nauwelijks dichtgegroeid, waarschijnlijk door de vraatdruk van de reeën. Wel is de grasmat vervilt en zijn de karakteristieke plantensoorten zoals tormentil en mannetjesereprijs afgenomen. De bruine vuurvlinder is hier verdwenen (maar komt wel voor in het Land van Malle Marie). De open plek bij het Heilig Bergje heeft de neiging steeds dicht te lopen met bosopslag. De open maar beschutte, en daardoor warme en zonnige plek is van belang voor insecten. In de openheid komt het Heilig Bergje bovendien het beste tot z’n recht. In de afgelo-pen jaren is de opslag met vrijwilligers af en toe terug gezet. De zuidhelling van het Heilig Bergje is sterk geërodeerd, vooral door het (illegale) gebruik door mountainbikers. Rond de flesvormige vijver in de zuidwesthoek van het bos zijn de oeverranden vrijgesteld van opslag en is het aangrenzende bos wat teruggezet. Vanaf het wan-delpad is de karakteristieke vorm hierdoor weer goed zichtbaar geworden.In de graslandjes in het Noordlaarderbos (Lange akkers) en langs de Duinweg zijn in het verleden de rasters op een aantal plekken uit de bosrand geplaatst, waardoor zich braamstruweel heeft kunnen ontwik-kelen. Het doel is de strakke bosranden om te vormen tot een meer geleidelijke overgang. Deze graslanden worden begraasd met ingeschaard vee.

Land van Malle Marie en schietbaan In 2006 is op de voormalige akkers een natuurontwik-kelingsproject uitgevoerd. Sloten zijn gedempt, een ven is hersteld en van een deel van het gebied is de voedselrijke bovengrond (bouwvoor) verwijderd. Op de kale bodem is heideplagsel afkomstig van de Vijftig Bunder uitgereden. Met succes: op de le-mig-zandige bodem is de heide goed tot ontwikkeling gekomen. De droge heide met veel stekelbrem gaat rond het ven over in een brede strook met vochtige heide, waarin soorten als kleine zonnedauw en klok-jesgentiaan voorkomen. Een deel van het gebied langs de Tolhuisweg dreigde geheel dicht te groeien met Naar een gevarieerder bos: linde, aangeplant op kapvlakte


berkopslag. Vrijwilligers en medewerkers van Natuur-monumenten hebben een deel van dit jonge berken-bos geleidelijk aan opgeruimd, waardoor er weer een doorkijk vanaf de Tolhuisweg het gebied in mogelijk is. Het niet afgeplagde deel bestaat uit droog, bloemrijk grasland. Na de eerste verschraling kende het gebied een fase waarin jakobskruiskruid sterk domineerde. Om overlast voor de buren te voorkomen werd de plant voor de bloei gemaaid. Door verschraling en uitspoe-ling van voedingsstoffen is de populatie inmiddels veel kleiner geworden en minder vitaal. Er is een nog steeds vrij voedselrijk, maar vrij open en bloemrijk grasland ontstaan, met op enkele plekken karakteristieke soorten van heischraal grasland als mannetjesereprijs, dwergviltkruid, zilverhaver, blauwe knoop en echte

guldenroede. De bruine vuurvlinder, afhankelijk van waardplanten als veldzuring en schapenzuring, heeft hier een nieuw leefgebied gevonden. Er is een raster rond het hele tussengebied geplaatst en het gebied wordt als een eenheid begraasd samen met de schietbaan en de graslandjes bij het huis aan Duinweg 6. Het hele jaar grazen hier een paar Schotse hooglanders en enkele fjordenpaarden. Aan de rand met het Noordlaarderbos is het raster zo geplaatst dat er een slingerende strook met opslag van struweel en ruigte kan ontstaan. De schietbaan is in de afgelopen jaren vrijgemaakt van opslag. Ook is een deel van het aanwezige braamstruweel afgemaaid. De houtsingel die de schietbaan van het grasland scheidt, wordt net als de schietbaan zelf meebegraasd met het grasland. De runderen staan graag op deze beschutte plek, waardoor de houtsingel veel opener is geworden. De bijzondere soorten van dit gebiedje staan onder druk: blauwe knoop, echte guldenroede, blauwe knoop en grasklokje nemen in aantal af. De graslandjes bij het huis aan Duinweg 6 zijn vochtig, voedselrijk en vrij ruig. Ze werden tot voor kort vrij intensief begraasd, maar de laatste paar jaren veel minder.

De Vijftig BunderToen Natuurmonumenten het gebied aankocht in 1966, verkeerde de heide in een desolate toestand.

De flessenhals, waardevolle open plek in het bos

blauwe knoop

Ze was volledig vergrast en aan het dichtgroeien met bomen; de heideplanten waren weinig vitaal. Sinds 1977 wordt het gebied beweid, de eerste jaren met schapen, vervolgens met paarden en vanaf 1997 met Schotse hooglanders, met van jaar tot jaar verschillende dichtheden. De doelen waren herstel van de heidebe-groeiing en het openhouden van de resterende opper-vlakte heide. Aan het eerste doel is tot nu toe voldaan: de heide heeft zich hersteld en veel van de kenmerkende planten diersoorten hebben zich kunnen handhaven. De oppervlakte heide is voortdurend onder druk blij-ven staan. In de afgelopen jaren is de heide iets ver-groot door stukjes bos te kappen. Geleidelijk is het bos aan de randen van het heideveld teruggezet. Op enkele plekken zijn bomen geringd, om de aanwezigheid van staand dood hout te bevorderen. Een lage plek in de noordoosthoek van het heideveld is vrijgemaakt van eikenopslag, waardoor de natte laagte beter zichtbaar geworden is en ’s winters weer water bevat. Het heidebeheer van de afgelopen jaren kenmerkt zich verder door ‘kleinschalig rommelen’: naast de begra-zing zijn tot voor kort met de hand kleine plagplekken aangelegd, gericht op behoud van soorten als klok-jesgentiaan, valkruid en klein warkruid. In 2006 zijn machinaal vijf grotere plagstroken gemaakt. Naast het plaggen worden in het kader van soortgericht beheer

groeiplekken van gevlekte orchis en van valkruid tijde-lijk uitgerasterd in de bloeiperiode, zodat de planten zaad kunnen zetten. Het genetisch materiaal van het valkruid is omstreeks 2000 versterkt door het inbren-gen van zaad uit de vitale populatie van het Dwingel-derveld. Dit soortgerichte beheer is redelijk succesvol (zie figuur 4), maar ook intensief.Van de graslanden aan de zuidkant wordt drie hecta-re met de heide mee beweid. In het resterende deel werden in de afgelopen jaren in de winter de Schotse hooglanders ‘geparkeerd’ die in zomer en najaar op de heide liepen. Verschraling bevorderende maatregelen als plaggen zijn hier niet mogelijk omdat dit het subtiele reliëf van de Celtic fields, een archeologisch monu-ment, ernstig zou verstoren. De houtwal tussen de Vijf-tig Bunder en het graslandperceel wordt meebegraasd en is hierdoor transparanter geworden. Op enkele plekken is een opening in de houtwal gekapt waardoor vanuit het heidegebied doorzichten mogelijk zijn en de beide deelgebieden meer een eenheid zijn geworden. Langs de grens met het campingterrein aan de zuid-kant zijn de rasters ruim uit de rand van de aanwezige houtsingel geplaatst, zodat zich een overgangszone van ruigte en struweel kan ontwikkelen. Binnen deze strook zijn bomen en struiken geplant, maar hier komt weinig van terecht door de graasdruk van de reeën.

Bloeiend valkruid


Figuur 4. Aantal bloeiende exemplaren valkruid

Cultuurhistorische elementenEr zijn in de afgelopen jaren belangrijke stappen gezet in het beheer van de cultuurhistorische monumen-ten. In de strook bos langs het pad naar de schietbaan liggen twee grafheuvels. Een van de grafheuvels, die deels in het bos lag en voor het overige deel in een aangrenzend perceel bouwland, is in het verleden afgegraven. Ook is er een houtwal dwars overheen aangelegd. Natuurmonumenten heeft het akkerperceel verworven en vervolgens de grafheuvel aangevuld en hersteld. De oude houtwal is gehandhaafd, zodat hier verschillende tijdlagen elkaar kruisen. Op de akker is bos aangeplant. Recent zijn beide grafheuvels ruim vrij-gesteld van bosopslag, waarbij de houtwal gespaard is. De beide grafheuvels zijn nu goed zichtbaar vanaf het wandelpad. Het verwijderen van opslag van de heuvels is ook belangrijk omdat dieper wortelende bomen de structuur van de grafheuvels (voor zover nog intact) vernielen. Het bos op de voormalige akker is niet overal aangeslagen, waardoor een halfopen bosperceel met veel ruigte is ontstaan. In het zuidoostelijke deel van de Vijftig Bunder zijn ook twee grafheuvels te vinden. Ze liggen in een klein heiderestant, maar gingen tot voor kort vrijwel geheel schuil in het bos. Recent is ook hier het bos en de opslag op de grafheuvels verwijderd en het gebied wordt samen met het aangrenzende grasland begraasd. Behalve de grafheuvels zijn ook de karrensporen hierdoor weer duidelijk zichtbaar geworden en vanaf de wandelroute over de Vijftig Bunder heeft men een schitterend uitzicht op de beide grafheuvels. Op de schietbaan is de kogelvanger vrijgesteld van opslag, waardoor een kale helling van open zand is ontstaan. Dit is gebeurd op verzoek van de plaatselijke

vlinder- en insectengroep van het IVN, die ook helpt bij het openhouden van de kogelvanger. De helling ligt op het zuiden en is belangrijk voor graafbijen en graaf-wespen. Maar de zichtbaarheid en de herkenbaarheid van deze markante plek is daardoor ook toegenomen voor wandelaars.

Kogelvanger met opslag van Amerikaanse vogelkers

Ontwikkelingen in de omgeving

In het kader van de Herinrichting Haren, afgerond in 2013, heeft Natuurmonumenten een perceel op de es van Noordlaren vlakbij het hunebed moeten afstaan. Hierdoor is een mooie kruidenrijke roggeakker ver-dwenen. Pleidooien om een klein deel van de es als reservaat aan te wijzen hebben het niet gered. Op de voormalige akker van Natuurmonumenten wordt tegenwoordig maïs verbouwd. Helaas maken maar weinig boeren in het Groningse deel van het es-complex gebruik van de mogelijkheid om subsidie aan te vragen voor natuurvriendelijk akkerrandenbeheer. Op het Drentse deel van het gebied is geen subsidie voor agrarisch natuurbeheer mogelijk. In 2005 heeft in de Westertse landen op particuliere grond natuurontwikkeling plaatsgevonden: in een ge-zamenlijk project van de Noord-Nederlandse Golf- en Countryclub, Staatsbosbeheer en de familie Buist is het voormalige Pollse meertje hersteld en is de bouwvoor op enkele plekken afgegraven. In het Boerveld aan de noordkant van het bos heeft de eigenaar van Landgoed Blanckenborch in het kader van het herstel van klei-ne landschapselementen een grote poel gegraven en houtwallen hersteld.

010203040506070

2003 2006 2008 2010 2012

Valkruid

In de overige delen van het beekdal wordt een gron-druil uitgevoerd waarbij Staatsbosbeheer, particulieren en Natuurmonumenten betrokken zijn. Het doel van de ruil is natuurherstel in het beekdal mogelijk te maken. Het waterschap Hunze en Aa’s heeft in samenwerking met Staatsbosbeheer plannen ontwikkeld. Maatregelen zijn onder andere het weghalen van de kaden en het dempen van sloten, waardoor meer mogelijkheden voor winterse overstromingen ontstaan en de grond-waterstanden in de beekdalgraslanden zullen stijgen. Het waterschap wil de plannen tussen 2014 en 2020 uitgevoerd hebben. In Zuidlaren is de drinkwaterwinning in 2006 be-eindigd. Studies hebben uitgewezen dat de sluiting gunstige effecten heeft op de grondwaterstanden in de omgeving en op de kwel in de stroomafwaarts gele-gen delen van het beekdal. Dit begint geleidelijk in de vegetatieontwikkeling zichtbaar te worden.

Knelpunten

Er is in de voorgaande periode veel bereikt in het plan-gebied. Op het interne beheer kunnen we met tevre-

denheid terugkijken en de ingezette lijn lijkt ook voor de toekomst de basis voor succes. Er zijn wel enkele knelpunten die de huidige en mogelijke toekomstige natuurwaarden beïnvloeden.

Verdroging In de ruime omgeving van het plangebied is sprake van verdroging, dat wil zeggen te lage (grond)waterpeilen voor de natuur. Een van de oorzaken is het oppompen van grondwater voor drinkwaterwinning bij De Punt en tot voor kort ook bij Zuidlaren. De winning bij Zuidlaren is in 2006 beëindigd, hetgeen plaatselijk tot een gedeeltelijk herstel van de waterhuishouding heeft geleid. Bij De Punt is de winning van grondwater de laatste jaren afgenomen ten gunste van de winning van oppervlaktewater, waardoor het totale negatieve effect minder groot geworden is. Een tweede oorzaak van verdroging is de ontwatering van de polders rond het beekdal van de Drentsche Aa. Dit zorgt voor weg-zijging van water uit het beekdal, en diepe sloten op de rand met het natuurgebied vangen een deel van het toestromende grondwater (kwel) af. Ook de zandwin-ningsplas in de Zwijnmaden lijkt een verdrogend effect te hebben op het beekdal. Tenslotte heeft de ruilver-

Dotterbloem: karakteristieke soort van natte beekdalgraslanden


kaveling van het landbouwgebied ten oosten van het plangebied in de jaren zestig ertoe bijgedragen dat de hogere gronden veel droger zijn geworden. Hierdoor zijn vooral pingoruïnes en venige laagten op de Honds-rug sterk verdroogd en is de natuurlijke toestroom van water van de hogere gronden naar de natuurgebieden verminderd: het water op de es wordt via diepe sloten direct afgevoerd naar het beekdal van de Drentsche Aa. De diepe ontwatering op de es leidt mogelijk ook tot problemen voor de agrariërs, die last hebben van ver-droging van hun landbouwgronden. Dit betekent dat er misschien een gemeenschappelijk belang is om het water langer vast te houden bovenop de Hondsrug.

De tankgracht: knelpunt voor de ontwikkeling van de vochtige heide?

De verdroging heeft vooral effect op de natuur van het beekdal. Door de verminderde toestroom van basenrijk grondwater (kwel) kunnen grondwaterafhankelijk vegetaties zoals bijvoorbeeld dotterbloemhooilanden maar in beperkte mate hersteld worden.

De invloed van de verdroging op het Noordlaarderbos en de Vijftig Bunder is klein. Het plangebied ligt hoger en functioneert vooral als infiltratiegebied voor het beekdal: er zijgt regenwater in, dat als grondwater naar het beekdal stroomt. In het Noordlaarderbos zijn de grondwaterstanden door de grondwaterwinning wel-iswaar fors gedaald; voor het natuurdoel in het hoger gelegen deel van het bos (dennen-, eiken- en beu-kenbos) vormt dit echter geen probleem. In de lagere delen, zoals de pingoruïnes, kan de verdroging wel het realiseren van de gewenste natuurwaarden in de weg

staan. De Vijftig Bunder ligt buiten de invloed van de grondwaterwinning bij De Punt. Het gebied ten oosten van de Vijftig Bunder watert naar het beekdal af via een ingegraven lange duiker langs de Tolhuisweg, en veroorzaakt daardoor geen verdroging in het natuur-gebied. De tankgracht op de Vijftig Bunder zorgt lokaal wel voor verdroging door zijn ligging (in de lengte over de hoogtegradiënt) en zijn diepte (tot twee meter). De precieze invloed van de tankgracht moet nader worden onderzocht. Verhoging van grondwaterstanden in het beekdal heeft mogelijk een effect op de vochtige heide van lagere de-len van de Vijftig Bunder en het Land van Malle Marie. Vernatting van het beekdal kan misschien ook zorgen voor een hogere grondwaterstand in de lager gelegen delen van het Noordlaarderbos, waardoor op enkele plekken een verschuiving zou kunnen optreden naar een wat vochtiger bostype (eiken-beukenbos).

Versnippering en isolatieNoordlaarderbos en Vijftig Bunder zijn relatief kleine bos- en heidegebieden. Eigenlijk zijn bos en heide te klein om te kunnen functioneren als zelfstandig eco-systeem en de ligging is geïsoleerd. Het uitsterven van soorten, bijvoorbeeld door inteelt en verminderde vita-liteit van populaties, is een reëel gevaar. Groter maken van het bestaande bos en de bestaande heide is maar zeer beperkt mogelijk: uitbreiding van het ene beheer-type gaat ten koste van het andere. Voor de Vijftig Bun-der lijkt verbinding met andere heidegebieden in het geheel niet mogelijk, daarvoor is het landschap te zeer veranderd en zijn de tegenstellingen in voedselrijkdom tussen het intensief gebruikte agrarische cultuurland-schap en het natuurgebied te groot geworden. Voor bossoorten is de situatie wat gunstiger: zowel naar Appèlbergen in het noorden als naar het zuiden zijn op de Hondsrug verbindingsstructuren aanwezig in de vorm van houtwallen, bosjes en bosrijke recreatieter-reinen. Ook voor de natte natuur in het beekdal speelt het probleem van versnippering minder. Veel soorten kunnen zich langs de beek verplaatsen. Het gebrek aan regelmatige winterinundaties vormt wel een probleem voor de verspreiding van soorten: veel planten van natte hooilanden zijn afhankelijk van overstromingen om hun zaden elders te brengen. Dieren die grotere leefgebieden nodig hebben, zoals das, bever en otter, stuiten op problemen wanneer ze

zich in oost-westrichting willen verplaatsen. De A28, het Noord-Willemskanaal en de spoorlijn Gronin-gen-Assen vormen hier forse barrières. De fauna-passages die hierin zijn en worden aangelegd zijn nuttig, maar kleinschalig en lossen de versnippering niet wezenlijk op. Voor een structurele oplossing zou de Noordelijke Natte As kunnen zorgen, waarin lage en natte gebieden in de regio (Leekstermeergebied, Onlanden, Paterwoldse meer, Zuidlaardermeergebied, Westerbroek, Midden-Groningen) aan elkaar ge-

koppeld worden tot een robuuste laagveengordel. De provincie Groningen heeft met de voorstellen voor een Groene Horizon de eerder door het Rijk voorgestelde, maar daarna weer geschrapte robuuste verbinding een nieuwe toekomst gegeven. Het beekdal van de Drent-sche Aa en de Besloten Venen spelen een belangrijke rol in deze verbindingszone: via de Besloten Venen wordt de verbinding met het Zuidlaardermeergebied gerealiseerd; het beekdal vormt de hoofdader in de verbinding met het Paterswoldse Meer.

Versnippering in beheerIn het gebied zijn verschillende beheerders actief; naast Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer ook parti-culieren. Binnen de ruimte die de provinciale natuur-beheerplannen bieden zijn verschillen mogelijk in de nagestreefde natuurdoelen. Het is van belang dat de waterhuishouding in het gebied wordt afgestemd op de meest kritische doelen en dat herstel van het hydrolo-gisch systeem binnen het Nationale Natuur Netwerk vooropstaat. Dit vereist een gedeelde visie tussen de verschillende beheerders, vastgelegd in de ambitie-kaarten van de natuurbeheerplannen en uitgewerkt in een gemeenschappelijke landschapsvisie of beheer-plan. Tot nu toe zijn er veel verschillende deelplan-nen met goede initiatieven, maar een overkoepelend verhaal, waarbij bijvoorbeeld ook het behoud van natuurwaarden en landschapswaarden op de es betrok-ken wordt, ontbreekt nog. Deze visie geeft een aanzet vanuit het natuurbeheer, maar moet worden aangevuld voor de wijdere omgeving op het gebied van kansen voor recreatie en voor ‘vergroening’ van de landbouw.

Intensivering landbouw op de esOp de es van Noordlaren zijn zowel positieve als nega-tieve ontwikkelingen zichtbaar. Negatief is de toename van maïsteelt op de es met de intensieve bemesting die daarbij hoort. Zomer- en wintergraanakkers zijn vrijwel verdwenen en ook overhoekjes met ruigte en braam-struweel zijn zeldzaam geworden. Schrale bermen met soorten als grasklokje, zilverhaver en biggenkruid staan onder druk door het inwaaien van meststoffen en bestrijdingsmiddelen. Grote nieuwe bedrijfsgebouwen bepalen het dorpsgezicht vanaf de es. Positief is het handhaven van de zandwegen. Een gunstige ontwik-keling vormen de kleinschalige particuliere initiatieven om het aangrenzende kampenlandschap te herstellen

dassen: vaste bewoners van het natuurgebied


door de aanleg van houtwallen en poelen. Mogelijk-heden voor behoud en ontwikkeling van het landschap worden echter maar ten dele benut. Er blijven kan-sen liggen voor bijvoorbeeld akkerrandenbeheer in samenhang met het natuurgebied en gericht op soorten als patrijs en geelgors. Een probleem hierbij is dat het beleid van de beide provincies verschilt, waardoor bredere samenwerking lastig is: in de ene provincie (Groningen) is agrarisch natuurbeheer en landschaps-beheer mogelijk met subsidie, in het aangrenzende Drentse deel niet.

Landbouw op de Noordlaarder es

Knelpunten recreatieDe recreatiedruk lijkt de laatste jaren te zijn toegeno-men. Uit de wijde omgeving komen mensen voor een wandeling in het bos. De intensievere recreatie leidt tot meer verkeersbewegingen en tot parkeerproblemen. Op drukke zondagen voldoet de bestaande parkeer-gelegenheid niet. Dit leidt tot ‘wildparkeren’ in de bermen, bijvoorbeeld langs de Tolhuisweg, waardoor de bermvegetatie kapot gereden wordt en de bodem verdicht. Doordeweeks zijn er nauwelijks problemen en wordt het bos vooral gebruikt door bewoners uit de nabije omgeving. De zandwegen zijn openbaar en er gelden buiten de bebouwde kom geen snelheidsbe-perkingen. Het autoverkeer op de zandwegen leidt tot overlast voor aanwonenden, wandelaars, fietsers en ruiters (stof en lawaai). Dat geldt ook voor ongewenst gebruik van de zandwegen door groepen motorrijders en -crossers.In het bos leidt het gebruik van wandelpaden door rui-ters en mountainbikers tot overlast voor rustzoekende wandelaars. Ruiters en mountainbikers rijden boven-dien paden kapot, die in de herfst en winter nat kunnen zijn. Dit leidt herhaaldelijk tot klachten van wandelaars. De erosie van het Heilig Bergje is voor een deel terug te voeren op mountainbikers die er een sportieve uitda-ging in zien om er overheen te fietsen.

De Van Swinderenlaan, ruiterroute door het bos

Kleinschalige knelpuntenOp een aantal plekken in het gebied, met name langs de Pollse weg en de Duinweg, rukken woekerende uitheemse (tuin)planten op ten koste van de oorspron-kelijke flora. Een van die oprukkende soorten is de springbalsemien. Deze plant vormt dichte haarden en verdringt inheemse planten. Langs de Pollse weg is bijvoorbeeld de populatie van de echte guldenroede, een soort van de Rode Lijst, verdwenen. Dumpen van (tuin)afval werkt het probleem in de hand. Dit gebeurt regelmatig langs de randen van het bos en leidt onder andere tot uitbreiding van woeker-planten als bonte gele dovenetel. Ook het beheer van de sloot langs de Duinweg en de Pollse weg draagt bij aan de negatieve ontwikkeling. Deze sloot wordt regel-matig geschoond, waarbij bagger en bladafval aan de

Bestrijding Amerikaanse vogelkers blijft aandacht vragen

boskant wordt gedeponeerd. De hoge wal die hierdoor ontstaat is sterk verruigd en begroeid met reuzen-balsemien, bonte gele dovenetel en bramen. De Amerikaanse vogelkers komt op allerlei plaatsen in het plangebied voor. Hij is vooral te vinden in het zuidelijk deel van het Noordlaarderbos, in het noordelijk deel (Boerveld) en in het bosgedeelte van de Vijftig Bun-der, met lokaal enkele ‘haarden’. In grote delen van het Noordlaarderbos is hij schaars. In het verleden is de soort vrij consequent bestreden. Vooral in vrij open bossen waar veel licht op de bodem komt kan de soort gaan overheersen en inheemse struiken en bomen verdringen. Het kan de omvorming naar structuurrijker bos bemoeilijken, vooral wanneer hij gaat overheersen op kapvlakten waar spontane verjonging van verschil-lende soorten bomen en struiken gewenst is.

Kansen

Grondwatergradiënt in beekdalIn het beekdal van de Drentsche Aa komt diep grond-water aan de oppervlakte dat ergens in Midden-Dren-the in de bodem is geïnfiltreerd. Door de lange weg en lange verblijftijd in de bodem is dit water rijk aan kalk en ijzer. Daarnaast ontvangt het beekdal ook grondwa-ter van lokale oorsprong. De Hondsrug met daarop het Noordlaarderbos en de Vijftig Bunder vormt hiervan het infiltratiegebied. De hoogteverschillen (van 4-5 meter boven NAP in het bos tot 1 meter boven NAP in het beekdal) zorgen voor een grondwaterstroming naar het beekdal. Omdat de keileem waaruit de Hondsrug is opgebouwd een vrijwel ondoordringbare laag vormt, stroomt het grondwater ondiep door het dunne dek-zandpakket boven de keileem. Dit water is daardoor weinig verrijkt met mineralen en heeft een veel zachter (regenwaterachtig) karakter dan het diepe grondwater. Contactzones tussen beide grondwatertypen leveren een bijzondere gradiënt op die zeer kansrijk is voor het ontwikkelen van bijzondere vegetaties. Deze gradiënt is aanwezig in de zijdalen van de Besloten Venen en het Wilde Veen. In potentie is ze ook te vinden op de flank van het beekdal in de Westertse Landen, maar ontwa-teringsloten en lage grondwaterstanden zorgen voor een snelle afvoer van de lokale grondwaterstroom naar de beek.

Positief effect op heide van vernatting beekdalVerhoging van de grondwaterstanden in het beekdal kan een positief effect hebben op de kwaliteit van vochtige heide en heischraal grasland in de Vijftig Bunder en het Land van Malle Marie. Hoge grondwa-terstanden onder en in de keileemlaag verminderen de infiltratie en wegzijging en zorgen voor een nattere situatie boven de keileem. Ze kunnen er bovendien toe leiden dat het grondwater boven de keileem iets mineraalrijker wordt, wat gunstig is voor bijzondere plantensoorten als heidekartelblad, veenbies, klokjes-gentiaan en liggende vleugeltjesbloem.

Kansen voor herstel bijzondere graslandenHeischraal grasland is een type grasland dat landelijk zeldzaam is geworden door vermesting en verzuring. Nederland ligt centraal in het verspreidingsgebied van de laaglandvorm van heischrale graslanden. Ook in

32 33VisieOntwikkelingen tot nu toe

Europees opzicht is daarom de betekenis groot. Het Landje van Malle Marie en het perceel met de Celtic fields bieden kansen voor herstel van dit type grasland. De ligging op de flank van de Hondsrug (iets mine-raalrijker dan de hoogste delen) is hiervoor gunstig. Belangrijk gegeven is ook dat in de oude kernen van het natuurgebied nog bronpopulaties aanwezig zijn van bijzondere en voor heischraal grasland karakteristieke soorten, zoals valkruid, grasklokje, blauwe knoop, gevlekte orchis, borstelgras en echte guldenroede.

Natura2000Het Natura2000-stempel voor het beekdal, het Wilde Veen en de Vijftig Bunder geeft aan dat deze gebieden bij de topnatuur in Nederland horen. Het betekent een hoge mate van bescherming, waarbij ook buiten het na-tuurgebied geen ontwikkelingen mogen plaatsvinden die de natuurwaarden in het gebied kunnen schaden. Het betekent ook dat we ons samen met de overheid moeten inspannen om de kwaliteiten te behouden en te ontwikkelen. De overheid heeft deze Europe-se verplichting op zich genomen en zal de financiële

middelen beschikbaar stellen om de doelen te reali-seren. Vooral in het beekdal van de Drentsche Aa en in het Wilde Veen is kwaliteitsverbetering mogelijk en gewenst. Hier gaat het onder meer om vernatting van het beekdal en verbetering van het beekmilieu door maatregelen als het verwijderen van stuwen ten behoeve van vismigratie, ondieper maken van te diepe beeklopen en verbetering van de waterkwaliteit. In gebied van Natuurmonumenten zullen vooral maat-regelen genomen moeten worden om de kwaliteit van de vochtige heide te verbeteren.

Cultuurhistorie en landschapsgeschiedenisHet plangebied heeft enorme kwaliteiten als het gaat om de zichtbaarheid van de landschapsgeschiedenis en van de bewoningsgeschiedenis. De belangstelling voor deze aspecten van het Nederlandse landschap groeit. De aanwijzing van het zuidelijk deel van het plangebied als een van de ‘hotspots’ van het Geopark Hondsrug biedt kansen voor samenwerking om het verhaal van de natuur en het verhaal van landschap en cultuur-historie in samenhang te presenteren.

grasklokje

Huidige kwaliteiten leidend

Het plangebied heeft grote kwaliteiten: • de bijzondere landschappelijke ligging op de flank

van de Hondsrug langs het beekdal van de Drent-sche Aa

• de zichtbare sporen van de aardkundige geschie-denis in de vorm van pingoruïnes, erosiedalen en smeltwatergeulen

• de cultuurhistorische elementen in het plange-bied zelf en de omgeving in de vorm van zichtbare sporen van prehistorie en recentere geschiedenis in een gaaf bewaard esdorpen- en kampontginnings-landschap

• hoge biodiversiteit en natuurwaarden, met bijzon-dere planten op de heide, een rijke broedvogelpo-pulatie in het bos, bijzondere vlinders en dassen en reeën.

• de recreatieve aantrekkingskracht van het goed beleefbare landschap, door talrijke paden en zand-wegen ontsloten voor fietsers en wandelaars.

Deze huidige kwaliteiten zijn leidend voor de toe-komstvisie. Behoud en ontwikkeling van deze kwalitei-ten is het hoofddoel voor de toekomst. Kansen liggen er dankzij het al gevoerde beheer, het gegeven dat met het aansluitende beekdal een groter natuurgebied ontstaat en de geplande vernatting van het beekdal. De beperkte omvang en geïsoleerde ligging van de heide vormen een beperking. Maar met een goed intern beheer en door het benutten van de kansen voor het herstellen van bijzondere heischrale en heidevegeta-ties op de flank van de Hondsrug verwachten we dat duurzame instandhouding en zelfs verbetering van de kwaliteit mogelijk is in de looptijd van de visie. Het grootste knelpunt is het beheer en de inrichting van

het agrarisch gebied ten oosten van het plangebied. Aangezien Natuurmonumenten hier geen grond bezit en vooralsnog ook geen mogelijkheden om grond te verwerven, kunnen we alleen door beleidsbeïnvloe-ding en samenwerking met anderen proberen hier verbeteringen te realiseren.

Herfst in het bos

Beheerstrategie: halfnatuurlijk landschap

Natuurmonumenten ziet het plangebied als een inte-graal onderdeel van het beek- en esdorpenlandschap van de Drentsche Aa bij de dorpen Zuidlaren, Midlaren en Noordlaren. Daarin vormen Noordlaarderbos en Vijftig Bunder een overgangszone tussen aan de ene kant het agrarische cultuurlandschap op de es en aan de andere kant het beekdal, waar natuurlijke processen als kwel en overstroming vooropstaan. Vanuit dit uit-gangspunt kiezen we in het plangebied op hoofdlijnen voor de beheerstrategie halfnatuurlijk landschap. Dit betekent dat er veel ruimte is voor spontane proces-

3Visie

geelgors

34 35VisieVisie

sen, zoals natuurlijke bosverjonging, het afsterven van bomen en extensieve begrazing in de open heidegebie-den. Maar we accepteren ook dat een zekere mate van beheer noodzakelijk blijft voor ontwikkeling van een structuurrijker bos met een hoge biodiversiteit en voor behoud en ontwikkeling van de heide en de bijzondere soorten die daar voorkomen.

Heilig bergje, markante plek in het Noordlaarderbos

Binnen deze strategie streven we ernaar om de karakte-ristieke aardkundige en cultuurhistorische patronen en elementen te behouden en beter zichtbaar te maken in hun historische context, bijvoorbeeld de grafheuvels, de karrensporen, het Heilig Bergje, de schietbaan met kogelvanger en de kleinschalige ontginningen langs de Pollse weg en de Duinweg. Hierdoor blijft de geschie-denis van het gebied ‘leesbaar’. Dit vraagt eveneens om terugkerende beheersingrepen, zoals het vrijstellen van grafheuvels, maaien en/of begrazen van graslandjes en het bestrijden van invasieve soorten als reuzenbalse-mien en Amerikaanse vogelkers. Samengevat luidt de beheerstrategie: ontwikkeling van een halfnatuurlijk landschap binnen de context van het esdorpen- en beekdallandschap met behoud en versterking van karakteristieke cultuurhistorische en aardkundige patronen en elementen. Natuurmonumenten richt zich op het behoud en de versterking van het complete landschap waarvan het plangebied deel uitmaakt en de beleefbaarheid ervan voor bewoners en bezoekers. Wij zullen alle kansen aangrijpen voor aankoop, beleidsbeïnvloeding en samenwerking met bewoners en partijen uit de omge-ving die dit streven onderschrijven.

Graslandbeheer met extensieve runderbegrazing

patrijs en bever

Belangrijkste doelen

Realisering van de hoofddoelstelling (behoud en ontwikkeling van de landschappelijke, aardkundige, cultuurhistorische, ecologische en recreatieve kwaliteit van de gehele omgeving) door middel van de gekozen beheerstrategie (halfnatuurlijk landschap) vraagt in veel opzichten om voortzetting van het huidige beheer. Maar er zijn ook veranderingen en nieuwe ontwikke-lingen nodig. Hier volgen de belangrijkste speerpunten voor de komende achttien jaar.

Robuuster maken van de heide Natuurmonumenten wil de heide van de Vijftig Bunder verbinden met het Land van Malle Marie, waardoor een grotere ecologische en landschappelijke eenheid ontstaat. Hiervoor moet een deel van het bos dat de beide deelgebieden nu scheidt worden verwijderd en/of gedund. Door de koppeling ontstaat een aaneenge-sloten gebied met heide en schrale graslanden van zo’n 50 hectare, dat als één geheel begraasd wordt, zodat plantenzaden via de grazers getransporteerd kunnen

Streefbeeldnatuur2030• Het Noordlaarderbos is een gevarieerd bos waarin alle fasen aanwezig zijn, van open plek met bramen

en jonge opslag tot aftakelend bos met dik dood hout, en waarin naast grove den en zomereik ook andere boomsoorten als wintereik, linde en hazelaar hun plek hebben gevonden en de Amerikaanse vogelkers bijna verdwenen is.

• De Vijftig Bunder bestaat uit vitale heide met bijzondere planten als valkruid en bijzondere dieren als le-vendbarende hagedis

• In het Land van Malle Marie is goed ontwikkeld heischraal grasland te vinden met bijzondere planten als blauwe knoop en echte guldenroede

• Op de es is de patrijs terug als broedvogel en klinkt het liedje van de geelgors • In het Wilde Veen is de gradiënt van heide en heischraal grasland naar trilveen en vochtig hooiland hersteld;

het gebied is een botanisch pareltje met tal van bijzondere planten • In het beekdal van de Drentsche Aa vormen hooilanden, struweel en elzenbroekbos het leefgebied van be-

ver, ringslang, otter en moerasvogels; de beek zoekt haar eigen weg en zet de oeverlanden af en toe onder water

• Het beekdal van de Drentsche Aa en de Besloten Venen vormen een schakel in de ecologische verbinding tussen het Paterswoldse Meer en het Zuidlaardermeer

36 37VisieVisie

worden van de bronpopulaties op de Vijftig Bunder naar het Land van Malle Marie (en omgekeerd). Ook visueel ontstaat een grotere eenheid: vanaf de Tolhuis-weg kijk je over halfopen heide en grasland tot aan de zuidrand van het gebied. Voordat de koppeling van de begrazing kan plaatsvin-den, moet het deel van het Land van Malle Marie dat niet afgegraven is eerst verder worden verschraald. Dit geldt ook voor het gebied met de Celtic fields aan de zuidkant van de Vijftig Bunder. In de eerste periode van zes jaar van de visie wil Natuurmonumenten samen met omwonenden en de gemeente de mogelijkheden ver-kennen en een plan maken. Aandachtspunt daarbij zijn onder andere de belangen van de direct aanwonenden en van gebruikers als fietsers, ruiters en aangespannen wagens. De uitvoering zal pas plaatsvinden in de twee-de periode van zes jaar, zodat we de tussenliggende periode kunnen benutten voor extra verschraling van de graslanden.

Ook aan de westkant van de Vijftig Bunder op de over-gang naar het beekdal mag een deel van het bos ver-dwijnen ten gunste van halfopen heideachtige vegeta-ties. Hierdoor wordt de visuele verbinding met beekdal

versterkt. Op de langere termijn zou de begrazing ook uitgebreid kunnen worden over de Westertse weg in de richting van het beekdal zodat de hele gradiënt van hoog naar laag jaarrond begraasd kan worden. De open boomheide met een begroeiing van vooral eiken en vuilboom moet een geschikt leefgebied vor-men voor vogels als boomleeuwerik, boompieper en roodborsttapuit en vlinders als groentje en eikenpage. Doelstelling is om de heide in de looptijd van deze visie te vergroten tot ongeveer 33 hectare. Om de kwaliteit van de heide te behouden en te verbe-teren lijkt het gewenst de tankgracht, die een verdro-gende werking heeft, te dempen of ondieper te maken. Tegelijk is de tankgracht cultuurhistorisch waardevol als zichtbare herinnering aan een episode uit de Tweede Wereldoorlog. Om een goede afweging te kunnen maken wil Natuurmonumenten eerst onderzoeken hoe groot de verdrogende invloed is en wat het effect van dempen zal zijn op de heidevegetatie en vooral op de kwaliteit van het Natura2000 habitattype Vochtige hei-de. In het Natura2000 beheerplan is kwaliteitsverbe-tering voor dit habitattype als doelstelling opgenomen. De uitkomst van het onderzoek zal bepalend zijn voor de beslissing wat we gaan doen met de tankgracht.

Figuur 5. Uitbreiding en koppeling van de heidegebieden Spontane berkopslag in het Land van Malle Marie

Naar een natuurlijker en gevarieerder bosNatuurmonumenten wil in een geleidelijk tempo meer variatie in leeftijd en structuur in het bos brengen. Door middel van kleinschalig bosbeheer willen we ervoor zorgen dat alle natuurlijke bosfasen aanwezig zijn: van open plek en jong bos in de stakenfase tot volwas-sen en aftakelend bos. Beperkte houtoogst is daarbij mogelijk, maar om meer dik dood hout te krijgen is het ook noodzakelijk dat een deel achterblijft in het bos. Natuurmonumenten wil de diversiteit bevorderen door meer variatie aan inheemse houtsoorten in te bren-gen. Het naaldboskarakter van enkele karakteristieke stukken willen we handhaven om de kenmerkende soorten vogels en paddenstoelen die daarbij horen te behouden. Ook voor de beleving van de bezoeker voegt een donker, altijd groen stuk bos met mostapijten en naaldboomgeuren veel toe.Waar mogelijk bevorderen we aan de bosranden de vorming van een overgangszone met bramen, strui-ken en ruigte. Zulke overgangszones zijn, met name wanneer ze op het zuiden gericht, warm en zonnig zijn, een belangrijk leefgebied voor verschillende soorten dagvlinders.

Meer heischraal graslandHeischraal grasland is landelijk een sterk bedreigd beheertype, waarvan de oppervlakte in Nederland sterk achteruitgegaan is. Het niet afgegraven deel van het Land van Malle Marie biedt goede kansen voor de

ontwikkeling van heischraal grasland met soorten als grasklokje, blauwe knoop, muizenoor, liggend walstro, echte guldenroede, schermhavikskruid, gevlekte orchis en struikheide. De schietbaan functioneert als bronpo-pulatie. Aanvullend maaien, kleinschalig plaggen met bekalken en/of tijdelijk aanvullende drukbegrazing kan hier vrij snel tot succes leiden. Ook het grasland met de Celtic fields kan door verder verschraling ontwikkeld worden tot heischraal grasland. Plaggen is hier niet mogelijk vanwege de archeologische bescherming, dus moeten we verschraling hier bereiken door tijdelijke drukbegrazing en eventueel aanvullend maaien.

Versterken en beter beleefbaar maken van de aardkundige en cultuurhistorische elementenVerschillende cultuurhistorische en aardkundige elementen in het plangebied willen we beter zichtbaar maken en accentueren. Met de grafheuvels hebben we dit in de afgelopen tijd al gedaan. Het Heilig Bergje, dat door erosie en het oprukken van opslag wordt bedreigd, geven we een opknapbeurt in combinatie met herstel van het aangrenzende heideveldje. De schietbaan houden we als herkenbaar element in stand door de langgerekte houtwalstructuur te behouden en de kogelvanger vrij te houden van opslag. Rond de ‘flesvijver’ houden we een strook vrij van opslag, zodat de bijzonder vorm goed uitkomt. Het restant van de tankgracht in het Noordlaarderbos maken we beter herkenbaar door opslag te verwijderen. We bezien de

Dood hout en gevarieerde ondergroei met varens in het NoordlaarderbosBosrandontwikkeling met ruigte en struweel:

belangrijk voor vlinders en insecten

38 39VisieVisie

mogelijkheid om de oude karrensporen in het Noord-laarderbos beter zichtbaar te maken. Ook onderzoeken we de mogelijkheid om de erosiegeul in het zuidelijk deel van het Noordlaarderbos herkenbaar te maken door de laagte open te kappen. Verder kijken we of er mogelijkheden zijn om de raatakkerstructuur van het Celtic field-complex in de Vijftig Bunder ‘beleefbaar’ te maken. We behouden de houtwallen in het Noordlaar-derbos, de laanstructuur in het bos en de kleinschalige ontginningen aan de Duinweg en de Pollse weg. Behoud van de tankgracht op de Vijftig Bunder in de huidige vorm is uit cultuurhistorisch oogpunt gewenst, maar waarschijnlijk in strijd met een van de belangrijk-ste natuurdoelen voor het gebied, behoud en ontwik-keling van vochtige heide. Onderzoek naar de verdro-gende werking zal bepalen hoe we met de tankgracht omgaan; zie ook de tekst over het doel ‘Robuuster maken van de heide’ in het voorgaande.De aardkundige en cultuurhistorische elementen bieden in onze ogen volop kansen om het gebied beter beleefbaar en meer aansprekend te maken voor bezoe-kers die meer willen dan alleen een boswandeling.

Meer rust voor natuur en gebruikers Wanneer binnenkort het beekdal van de Drentsche Aa is ingericht als natuurgebied en de agrarische functie is verdwenen, loopt de Westertse weg (het deel tussen de Pollse weg en de Tolhuisweg) geheel door natuur-gebied en vervalt de ‘doorgaande’ verkeersfunctie. Daarom vindt Natuurmonumenten dat de weg vrij-gemaakt kan worden van doorgaand gemotoriseerd verkeer. Het betekent meer rust voor wandelaars, fietsers en ruiters en voor diersoorten als das en ree die pendelen tussen het beekdal en de hogere gronden. Voor de Pollse weg en de overige delen van de Wes-

tertse weg grenzend aan de natuurgebieden zouden we graag zien dat deze autoluw worden en dat er een snelheidsbeperking gaat gelden, dus alleen gebruik door aanwonenden en maximaal 30 kilometer per uur.

Meer mogelijkheden voor beleving door verschillende gebruikersgroepenSteeds meer mensen hebben belangstelling voor cultuurhistorie en landschapsgeschiedenis. Het plan-gebied biedt bij uitstek kansen om de geschiedenis van het landschap en de daarmee vervlochten bewonings-geschiedenis te beleven. Mogelijkheden hiervoor zijn onder andere wandelroutes waarbij via de smartphone informatie opgevraagd kan worden, een folder met een informatieve rondwandeling die op verschillende pun-ten in het gebied te verkrijgen is, en excursies onder deskundige begeleiding. In het gebied willen we samen met vrijwilligers een cultuurhistorische wandelroute ontwikkelen. Voor het geven van excursies aan groe-pen geïnteresseerden, schoolklassen en dergelijke wil-len we proberen een pool van vrijwilligers uit de streek bij elkaar te krijgen. Voor de opleiding en begeleiding willen we samenwerking zoeken met de organisatie van het Geopark en het IVN Zuidlaren. Het Noordlaarderbos en de Vijftig Bunder zijn gebie-den voor rustzoekende wandelaars. Fietsers, ruiters en mountainbikers mogen geen gebruik maken van de bospaden. Voor ruiters is enige jaren geleden een doorsteek mogelijk gemaakt van de Duinweg naar de Westertse weg via het Van Swinderenlaantje. Moun-tainbikers die door het bos rijden vormen een terugke-rende ergernis. Natuurmonumenten wil onderzoeken of er in de omgeving behoefte is aan een aparte route voor mountainbikers, zodat de verschillende gebrui-kersgroepen beter gescheiden kunnen worden.

Wandelen over de heide van De Vijftig Bunder

Voor kinderen wil Natuurmonumenten op verschillen-de punten langs de wandelroute eenvoudige speelmo-gelijkheden creëren, bijvoorbeeld in de vorm van lig-gende boomstammen waarop geklommen kan worden en open zand bij het Heilig Bergje. Ook bij de inrichting van het Nieuwe Land kijken we nadrukkelijk naar de mogelijkheden voor kinderen, in samenwerking met de scholen in de omgeving.

Op ontdekkingstocht in het bos

Kwaliteitsimpuls Nieuwe LandHet graslandperceel Nieuwe Land ligt in een laagte die door de Duinweg wordt doorsneden. Natuur-monumenten wil deze laagte een kwaliteitsimpuls geven. Te denken valt aan uitbreiding van de aanwe-zige poel tot een groter, permanent watervoerend ven, dat een geschikt biotoop vormt voor onder meer libellen en kikkers. Na een verkennend bodemonder-zoek willen we samen met de omgeving (NIVON-huis, bewoners Duinweg) een inrichtingsplan maken. In de nabijgelegen laagte in het bos gaan we de greppels tussen de rabatten dempen in combinatie met groepen-kap. Het doel is door vernatting de lokale vochtgradiënt in het bos te herstellen, waardoor hier een iets ander bostype kan ontstaan met soorten als els en berk.

Aankoop Wilde VeenVeilig stellen van het Natura2000-gebied het Wilde Veen door aankoop en beheer is een belangrijke wens voor de komende periode. De natuurkwaliteit van dit gebied kan sterk verbeterd worden door inrichtings-maatregelen en goed beheer. Daarmee kan een bij-zondere natuurgradiënt en verbinding tussen de Vijftig Bunder en het beekdal worden gerealiseerd.

NIVON-huis “De Hondsrug”: gastvrij onderkomen voor wandelaars en groepen

Landschapsbehoud en -herstel op de esVoor het agrarisch gebied van de Noordlaarder es pleit Natuurmonumenten voor een beleid dat gericht is op behoud en herstel van het cultuurhistorische landschap, zonder verdere schaalvergroting en met meer ruimte voor verbrede landbouw. Daarbij haalt de boer een deel van zijn inkomsten uit productie, en een deel bij-voorbeeld uit het uitvoeren van diensten op het gebied van natuur- en landschapsbeheer. Natuurmonumenten ondersteunt de in het Landschapsontwikkelingsplan Tynaarlo uitgesproken wens om de kwaliteit van de veentjes op de es te verbeteren, onder meer door het instellen van bufferzones. Samen met betrokkenen in de streek willen we er bij de provincie Drenthe voor ij-veren dat er ook in het Drentse deel van het plangebied subsidiemogelijkheden komen voor landschapsonder-houd, akkerflora- en akkervogelbeheer. Oprichting van een collectief, dat een gezamenlijk voorstel (beheer-plan) maakt voor landschapsonderhoud en beheer, is in het nieuwe beleid een voorwaarde om dergelijke subsi-dies aan te kunnen vragen. Natuurmonumenten wil initiatieven op dit gebied ondersteunen, meedenken en haar kennis beschikbaar stellen.

Betere verbinding met andere natuurgebiedenNatuurmonumenten ondersteunt het overheidsbeleid voor de Noordelijke Natte As, waarbij de lage en natte gebieden in Noord-Nederland aan elkaar gekop-peld worden tot een robuuste laagveengordel. In het plangebied zijn het beekdal van de Drentsche Aa en de Besloten Venen belangrijke elementen in deze verbin-ding. Binnen de verbinding vormen het Noordlaarder-

40 41BeheerVisie

bos en de Vijftig Bunder een droge en voedselarme component op de flank van de Hondsrug.

Meer samenwerking met de omgeving De waarden van het natuurgebied en van het land-schap in ruime zin kunnen alleen behouden blijven als er ook voldoende draagvlak en betrokkenheid is in de omgeving. Natuurmonumenten wil door meer samenwerking te zoeken met de omgeving werken aan versterking het draagvlak voor natuur en behoud van landschap. We zoeken samenwerking met recreatie- en horecaondernemers – waaronder de Blankehoeve, het Nivon-huis ‘De Hondsrug’ en de Veenhorst – om het gebied te promoten en bezoekers te wijzen op de bijzondere aspecten en de mogelijkheden voor wande-lingen en fietstochten.

Bij het beheer zoekt Natuurmonumenten samenwer-king met Staatsbosbeheer, particuliere natuurbeheer-

ders, en agrariërs en hobbyboeren op de es. Natuur-monumenten werkt in dit gebied al veel samen met vrijwilligers, vooral bij de monitoring van planten en dieren in het natuurgebied. Wij willen ook graag een pool van vrijwilligers uit de streek vormen die excursies geven, waarbij naast de natuur ook het landschap en de cultuurhistorie centraal staan. In de communicatie met de omgeving kan een Facebookpagina van het gebied een belangrijke rol spelen. Natuurmonumenten gaat deze ontwikkelen en een vrijwilliger zoeken om de pagina actueel te houden. Geïnteresseerden kunnen op deze wijze informatie vinden en met elkaar delen.

De plannen en ambities op het gebied van de natuur in deze visie zijn in lijn met de provinciale natuurdoelen (beheertypen) en de Natura2000-doelen. Op het punt van de mogelijkheden voor landschapsonderhoud en agrarisch natuurbeheer in Drenthe ligt er een opgave om dit in lijn te brengen met het Groningse beleid.

Figuur 6: Besloten Venen: belangrijke schakel in de Robuuste laagveengordel Noord Drenthe (uit “Een Groene Kijk op een duurzame ruimtelijke ontwikkeling”, visie van de natuurorganisaties in Drenthe).

In dit hoofdstuk beschrijven we de belangrijkste beheermaatregelen die we in de visieperiode wil-len nemen om de doelen uit het vorige hoofdstuk te realiseren. Voor uitwerking op kaart en planning zie bijlagen 9, 10 & 11.

Natuurbeheer

NoordlaarderbosHet Noordlaarderbos is een nog relatief jong bos met een kleine oppervlakte en weinig natuurlijke dyna-miek. Om de doelstelling structuurrijk en gevarieerd bos te bereiken is ingrijpen van tijd tot tijd nodig. In de afgelopen jaren hebben we ervaring opgedaan met het maken van open plekken (groepenkap) in het bos, om zo de variatie in leeftijdopbouw te bevorderen door spontane verjonging. In de komende periode zetten we dit kleinschalige bosbeheer voort. De tijdelijke open plekken – gemiddeld twee à drie keer boomlengte – hebben ook een belangrijke rol in het bosecosysteem: kapvlakten zijn door hun gevarieerde, structuurrijke ruigtevegetatie belangrijk voor vlinders, insecten en bosvogels. Kleinschalige afwisseling tussen open en gesloten bos levert een hoge diversiteit op. We streven naar minimaal 15 hectare open plek (10 hectare per-manent grasland en heide en 5 hectare tijdelijke open plekken) in het bos in elke willekeurige periode. Dit betekent dat we eenmaal in de acht à tien jaar ingrij-pen, afhankelijk van de snelheid waarmee zich op de bestaande open plekken weer bos ontwikkelt. Hoewel we de bosverjonging zoveel mogelijk spon-taan willen laten verlopen, planten we op beperkte schaal op de open plekken kleine bronpopulaties aan van soorten als hazelaar, wintereik, linde en haagbeuk

om de diversiteit van het bos te bevorderen. Daarbij gebruiken we autochtoon plantmateriaal. Het dunnen van de stukken naaldbos zoals in de afge-lopen periode is gebeurd, leidt tot eentonig naaldbos met weinig variatie. Ook voor deze stukken is groepen-kap een betere aanpak om meer variatie in soorten en structuur te bereiken, waarbij vervolgbeheer nodig is om verjonging van sterk uitzaaiende soorten als lariks en Douglas terug te dringen. In de laatste overgebleven naaldboskern grijpen we niet meer in. Hier willen we de bijzondere waarden van het naaldbos voor vogels en paddenstoelen behouden. Waar bomen door natuurlijke oorzaken doodgaan, blij-ven ze achter in het bos. Bij boskap blijft een substan-tieel deel van het gekapte hout liggen en bootsen we windworp na door een deel van de bomen om te du-wen of te trekken, waardoor een natuurlijk gat ontstaat en de boom een wortelkluit behoudt. Staand dood hout kan ook bereikt worden door het ringen van bomen. In het gehele bos streven we naar per hectare tenminste tien dode bomen van tenminste 30 centimeter dik. Op plekken waar de veiligheid in het geding is, zoals langs wandelpaden, verwijderen we dood hout. Wel streven we naar enkele dikke stammen langs de wandelroute, die de rijkdom van dood hout (mossen, paddenstoelen) kunnen laten zien en als speelaanleiding voor kinderen kunnen dienen of als zitgelegenheid voor bezoekers.

Oprukken van de Amerikaanse vogelkers vormt een bedreiging voor de doelstellingen. Omdat het Noord-laarderbos relatief geïsoleerd ligt, is de verspreiding van deze soort nog niet uit de hand gelopen en is het goed mogelijk deze terug te dringen en onder contro-le te houden. Daarbij dient de bosstructuurkartering van 2012 als nulmeting. Waar we open plekken gaan

4Beheer

42 43BeheerBeheer

creëren, verwijderen we voorafgaand aan de kap alle zaadbomen rond de toekomstige kapvlakte. Met ver-volgbeheer houden we de open plekken ‘schoon’. Als het probleem zich toch doet gelden, kan aanplant van bijvoorbeeld hazelaar helpen om op open plekken vo-gelkers terug te dringen. Ook op andere plekken halen we zaadbomen weg.De populatie van de reuzenbalsemien willen we in enkele jaren reduceren tot nul planten. In principe is dit mogelijk, omdat de zaden van reuzenbalsemien maar achttien maanden kiemkrachtig blijven. Consequent jaarlijks verwijderen van bloeiende planten en kiem-planten is de sleutel tot succes.

Groepenkap in het Noordlaarderbos

Naast de tijdelijke kapvlakten zijn er enkele locaties in het bos die permanent opengehouden worden: de Hertenkamp en het droge heideveldje bij het Heilig Bergje. Ook deze open ruimten zijn belangrijk voor allerlei organismen en vergroten de diversiteit. De Her-tenkamp is de afgelopen jaren niet meer gemaaid. De vegetatie verruigt niet sterk, maar blijft onder invloed van begrazing door reeën redelijk stabiel. Het extensie-ve beheer zetten we voort: dichtgroeien van de open plek voorkomen we door af en toe de opslag te ver-wijderen en de bosrand terug te zetten, aangevuld met gefaseerd maaien (één keer per drie jaar) om sterke vervilting te voorkomen. Voor het heideveldje bij het Heilig Bergje is een flinke inhaalslag nodig om opslag van Amerikaanse vogel-kers, berk en vuilboom te verwijderen. Om herstel van de heide te bevorderen brengen we heideplagsel van de Vijftig Bunder op. Met deze herstelmaatregelen blijft een belangrijk biotoop voor warmteminnende

vlinders en insecten behouden. We breiden de open plek geleidelijk iets uit door de bosrand wat verder terug te zetten. Behalve om de open plek te behouden dienen de maatregelen ook om het Heilig Bergje beter tot zijn recht laten komen en de belevingswaarde van deze bijzondere plek voor bezoekers te vergroten.

De overgangen naar de graslandjes worden in het Noordlaarderbos in de regel gevormd door wallicha-men. De rasters zijn in het verleden ongeveer een me-ter het grasland in geplaatst zodat er een zoomvegetatie kan ontstaan met bramen en ruigte. Dit heeft goede resultaten opgeleverd en blijft ook in de komende periode het beheer. Gefaseerd terugzetten van bramen en struiken op het wallichaam kan van tijd tot tijd nodig zijn als de rasters overgroeid dreigen te raken.

In beperkte mate is versterking van bosranden mogelijk langs open plekken in het bos (heide Heilig Bergje, Hertenkamp, bij de ‘flesvijver’ en op enkele plekken langs de hoofdpaden). Dit heeft vooral zin op zonnige warme plekken die op de zuidkant gericht zijn. Langs de zuidrand van het bos maakt een wal met aangren-zend wandelpad een mooie bosrandontwikkeling onmogelijk. Hier kiezen we ervoor de bosrand in het aangrenzende grasland te realiseren door struweel en opslag uit te rasteren. Voor de graslandjes in en bij het bos streven we een schrale, structuurrijke grasland-vegetatie na, geschikt als leefgebied voor vlinders en bloembezoekende insecten en als foerageergebied voor de das. De doelen zijn: op de hogere delen schrale kamgrasvegetatie met soorten als muizenoor, biggenkruid, gewoon struisgras en gewoon reukgras;

Graslandjes in het bos

op de lagere, periodiek vochtige delen bloemrijke kam-grasweide met soorten als veldzuring, pinksterbloem en scherpe boterbloem. Op de graslanden in het bos (Polkampen en Lange akkers) zetten we de zomer-begrazing met runderen voort. De percelen krijgen een lichte onderhoudsbemesting. Het zuidelijke graslandje aan de Duinweg wordt extensief begraasd, zodat een structuurrijk graslandje ontstaat.

De Vijftig BunderWe vergroten de heide van de Vijftig Bunder door op een aantal plekken het bos terug te zetten. Dit doen we met name aan de noordzijde om de gewenste verbinding met het Land van Malle Marie tot stand te brengen, en aan de westkant om de overgang naar het beekdal te accentueren. De uitbreiding van de heide gaat onvermijdelijk ten koste van de oppervlakte bos. Het oude eikenbos aan de oostkant van het gebied, een van de aangewezen Natura2000-habitattypen, blijft in stand. Wel verwij-deren we regelmatig opslag op de overgang naar de heide. De heide wordt jaarlijks begraasd door runderen, even-tueel aangevuld met paarden. De dichtheid aan grazers varieert: periodes van lichte overbegrazing wisselen we af met periodes waarin de begrazing minder intensief is. Dit cyclische graasbeheer bevordert een afwisselen-de structuur in hoogte en dichtheid van de heide, geeft bloeiende planten de kans om af en toe zaad te zetten en is gunstig voor diverse diergroepen, zoals vlinders en reptielen. Wordt de begrazing te extensief, dan zal al gauw opslag van berk en den de kop opsteken. In kleine, gefragmenteerde heidegebieden blijft het een kwestie van vinger aan de pols houden en van jaar tot jaar bijsturen. Voor verschillende soorten voeren we soortgericht be-heer uit onder het motto ‘een beetje rommelen is goed voor de heide’. In de natte heide plaggen we regelma-tig kleinschalig om de klokjesgentiaan te behouden. In de droge heide wordt geplagd en bekalkt of beleemd om valkruid te behouden. Om de bloeiende planten zaad te laten zetten rasteren we de groeiplekken van valkruid, samen met de groeiplek van gevlekte orchis, tijdelijk uit. Plaggen is ook bewezen succesvol voor het behoud van klein warkruid in het gebied.

Het grasland waar de Celtic Fields liggen, een voorma-

lige akker, is de afgelopen periode beheerd als winter-weide voor de Schotse Hooglanders die in het zomer-seizoen grazen op de Vijftig Bunder. Dit voegt weinig toe en in de komende periode gaan we experimenteren met winterbegrazing op de heide en een meer intensie-ve zomerbegrazing van het grasland. Verschraling blijft de voornaamste doelstelling voor dit graslandperceel, met als ambitie op langere termijn droog schraalland met soorten als tormentil, liggend walstro, muizenoor en grasklokje. De verschraling gaat langzaam, al is de structuur van de vegetatie in de loop van de tijd wel veel opener geworden en heeft het perceel meer reliëf gekregen onder invloed van de begrazing en door de aanwezigheid van mierennesten. Versnellen van het proces door bijvoorbeeld ondiep plaggen is slechts zeer beperkt mogelijk vanwege de archeologische bescher-ming. Mogelijkheden zijn vooral aanvullend maaien en/of drukbegrazing, waarbij het belangrijk is het re-liëf te ontzien. Bodemchemisch onderzoek is gewenst om de uitgangspositie goed in beeld te brengen en het juiste maatregelenpakket in te kunnen zetten. Bij wijze van proef willen we eenmalig grote ratelaar (een half-parasitaire plant) uitzaaien om een opener grasmat te krijgen, waarin doelsoorten zich gemakkelijker kunnen vestigen.

Extensief begraasd grasland

Land van Malle Marie en schietbaanHet Land van Malle Marie en de schietbaan worden samen met de graslandjes bij het voormalige bos-wachtershuis als een eenheid begraasd. De graasdruk moet hier gemiddeld wat hoger liggen dan in de oude heidekern om de opslag van boompjes op de afge-graven delen in toom te houden. Ook hier kiezen we

44 45BeheerBeheer

voor cyclisch begrazingsbeheer, waarin perioden van intensieve begrazing worden afgewisseld met minder intensieve jaren. De aanvullende beheersmaatregelen verschillen per deelgebied. De kwaliteit van de vegetatie op de schietbaan staat on-der druk door verzuring van de toplaag van de bodem en vervilting van de vegetatie. Maaien, kleinschalig plaggen met bekalking en tijdelijke drukbegrazing zijn maatregelen die hier positief kunnen werken, waarbij we bestaande populaties van kritische soorten moeten ontzien. In het Land van Malle Marie lijkt ondiep plaggen (inclusief bekalken) van de meest voedselrijke delen de aangewezen manier om verschraling te bevorderen, verzuring van de toplaag tegen te gaan en gunstige omstandigheden te creëren voor de kieming van kri-tische soorten. Ook hier willen we bij wijze van proef eenmalig de halfparasiet grote ratelaar uitzaaien om de openheid van de grasmat te bevorderen. Aanvullend zullen we de delen met nog een dichte en hoge grasve-getatie ’s zomers moeten maaien. Vanwege de aanwe-zigheid van bruine vuurvlinder en groentje moeten we de maatregelen kleinschalig in ruimte en tijd uitvoeren. Ook hier is bodemchemisch onderzoek gewenst om het juiste maatregelenpakket te kunnen kiezen. In het afgegraven deel van het Land van Malle Marie blijft aanvullende regelmatige bestrijding van berk en els noodzakelijk. Verspreid voorkomende opslag en struweel is geen probleem; het kan juist een toevoe-ging zijn voor het begraasde gebied. De graslandjes bij het voormalige boswachtershuis

gaan we de komende periode intensiever beheren. Gebruik van permanente of tijdelijke rasters maakt beheer met schapen of runderen mogelijk, waardoor de historische vorm van de ontginning beter behouden blijft. De beide poelen knappen we op.

Beheer cultuurhistorische elementen

GrafheuvelsDe grafheuvels op het terrein van Natuurmonumenten zijn recent weer beleefbaar gemaakt voor bezoekers door de opslag te verwijderen en omringende bomen te kappen. Ze zijn vanaf de wandelpaden nu goed te zien. De grafheuvels moeten jaarlijks met de bosmaaier vrijgehouden worden van ruigte en opslag.

Celtic fieldsDe Celtic fields op de Vijftig Bunder zijn in het veld niet te zien. Alleen op een gedetailleerde hoogte-kaart of een luchtfoto valt de bijzondere structuur op. Archeologen wijzen herstel van de akkerwalletjes in het veld af, want dit leidt tot verdere bodemverstoring, waardoor het bodemarchief wordt aangetast. Natuur-monumenten wil bekijken hoe we op een andere wijze de sporen voor de bezoeker zichtbaar kunnen maken, bijvoorbeeld via digitale informatie.

KarrensporenBij de grafheuvels ten zuiden van de Tolhuisweg is de dichtgegroeide heide open gekapt. Hierdoor zijn de

Honingzwammen

karrensporen ter plekke weer zichtbaar geworden. Op de open heide van de Vijftig Bunder zijn de karren-sporen goed zichtbaar en beleefbaar voor bezoekers. Ze lopen ook door in het Noordlaarderbos, waar ze ech-ter nauwelijks opvallen in het reliëfrijke en met bos be-groeide terrein. Een historisch-geografische werkgroep van vrijwilligers onder begeleiding van de provinciaal archeoloog probeert het tracé zo goed mogelijk in kaart te brengen met behulp van bodemboringen. Afhankelijk van de uitkomsten van het onderzoek zullen we bekijken of we ook in het bos (delen van) het tracé weer zichtbaar kunnen maken, bijvoorbeeld in combinatie met een historisch-archeologische wandelroute.

Heilig BergjeOm Het Heilig Bergje te behouden is een opknapbeurt gewenst. Het herstelproject kan in samenhang met het herstel van het aangrenzende heideterreintje aangepakt worden. We herstellen de karakteristieke druppelvorm van het Heilig Bergje door op de sterk geërodeerde zuidpunt nieuw zand aan te brengen, afgedekt met plaggen. Een deel van de spontane opslag op en rond het bergje halen we weg, zodat de beeldbepalende grove dennen meer ruimte krijgen.

Ontginningen Duinweg en Pollse wegDe cultuurhistorisch interessante voorbeelden van kleinschalige ontginningen aan de Pollse weg en aan de Duinweg willen we in de karakteristieke vorm behou-den. Aan de Duinweg knappen we de poelen op en rasteren we een houtsingel opnieuw uit. De grasland-jes blijven in de begrazing, maar worden aanvullend gemaaid. Bij een eventuele verkoop van het pand aan de Pollse weg na het aflopen van de verhuur zullen we in het erfpachtcontract voorwaarden opnemen om het behoud van de ontginningsvorm te garanderen. In samenwerking met een nieuwe eigenaar zullen we ook de mogelijkheden voor het herbouwen van de kapschuur onderzoeken.

Houtwallen We behouden de houtwallen in het Noordlaarderbos. Er vindt geen actief beheer plaats. Op de Vijftig Bunder mag de relatief jonge houtwal die het heideterrein scheidt van het grasland transparanter worden. We verwijderen pleksgewijs een deel van de bomen om de landschappelijke openheid groter te

maken. De wal langs de camping gaat geleidelijk op in de brede houtsingel die ontstaat door de aangeplante bomen en struiken langs de rand van het grasland. De wal zal op termijn verdwijnen als zichtbaar landschap-selement.

Lanenstructuur NoordlaarderbosDe drie hoofdlanen Pollse weg, Keizerslaan en Van Swinderenlaan hebben en krijgen geen actief laan-beheer. Uiteraard vindt wel regelmatig systematische boomcontrole plaats in verband met de veiligheid voor ruiters en wandelaars. Geleidelijk aan zullen delen van de laan uitvallen. Nieuwe aanplant van laanbomen is in een situatie met gesloten bos niet goed mogelijk omdat er te weinig licht is. De lanen mogen dus geleidelijk opgaan in het naastliggende bos, maar het cultuur-historische patroon van de rechte lijnen, dwars op de Duinweg, zal zichtbaar blijven.

FlesvijverOm de bijzondere vorm van deze gegraven plas goed uit te laten komen houden we een strook van ongeveer 8 meter rondom vrij van opslag.

RitsenDe ritsen zijn nog herkenbaar aanwezig in het bos van de Vijftig Bunder, op de heide en in het zuidelijk deel van het Noordlaarderbos. De zichtbaarheid van de greppels zal geleidelijk aan wat minder worden omdat de grep-pels dichtgroeien of vol raken met blad en strooisel. Natuurmonumenten zal geen actief beheer voeren om de greppels in het hele gebied in stand te houden. Dit zou een intensief beheer vergen zonder duidelijke eco-logische meerwaarde. Wel is een optie dat we bijvoor-beeld in het kader van een cultuurhistorische wandel-route een klein deel zichtbaar houden voor het publiek.

Sporen van recent verleden: de tankgracht in De Vijftig Bunder

46 47BeheerBeheer

Sporen Tweede WereldoorlogHet restant van de tankgracht in het Noordlaarderbos maken we beter herkenbaar. Met een relatief kleine ingreep, waarbij we bomen en opslag verwijderen, kunnen we de contouren herstellen, zodat de gracht vanaf het wandelpad als een bijzonder element in het boslandschap zichtbaar is. Hoe we met de tankgracht op de Vijftig Bunder om-gaan, hangt af van de uitkomsten van het onderzoek naar het verdrogende effect op de heide, dat we in de komende jaren willen uitvoeren.Voor de overige, nauwelijks meer herkenbare spo-ren als loopgraven en schuttersputjes is een betere inventarisatie wenselijk. De historisch-geografische werkgroep – een bestaande, actieve werkgroep van vrijwilligers uit de omgeving – kan wellicht in de komende periode onderzoeken wat er nog aan waar-devolle sporen aanwezig is, waarna we een afweging kunnen maken om elementen te herstellen of zichtbaar te maken.

Schietbaan met kogelvangerOm de schietbaan als herkenbaar element in stand te houden is behoud van de langgerekte houtwallen, die als coulissen de vorm van de schietbaan bepalen, gewenst. De houtwal op de grens met het land van Malle Marie rasteren we daarom opnieuw uit. Daarbij blijft een doorgang intact, zodat de grazers wel op de schietbaan kunnen blijven komen. Ook houden we de kogelvanger vrij van opslag. Betreding van de kogel-vanger door bezoekers en gebruik als speelplek door kinderen zien we niet als probleem, maar draagt bij aan het openhouden van de plek.

Beheer recreatieve voorzieningen

De huidige padenstructuur blijft ongewijzigd. We onderzoeken of de aanleg van een aparte mountain-bikeroute wenselijk en mogelijk is. De bestaande doorsteek voor ruiters via de van Swinderenlaan door het Noordlaarderbos voldoet aan de behoefte en blijft gehandhaafd. De afwatering van dit pad verbeteren we door regelmatig de greppels te schonen. De overige paden in het bos blijven niet toegankelijk voor ruiters.We verbeteren de bestaande entree aan de Pollse weg en actualiseren het paneel, zodat bezoekers hier ook met de smartphone wandelingen en informatie over

het gebied kunnen downloaden. Het gebied ten noorden van de Pollse weg (Boerveld) blijft een rustgebied voor dieren. De bestaande bankjes blijven gehandhaafd, maar voor nieuwe rustplekken kijken we naar de mogelijkheid deze op een meer natuurlijke wijze in te passen, bij-voorbeeld in de vorm van liggende, afgeplatte boom-stammen. Bij de inrichting van het Nieuwe Land met een wat grotere poel of plas is ook de mogelijkheid voor recre-atieve beleving een opgave, waarbij ook beleving door kinderen een plek moet krijgen. Als de koppeling tussen het Land van Malle Marie en de Vijftig Bunder tot stand komt, de Tolhuisweg overgraasbaar wordt en de Westertse weg autoluw, vormt de verharde Tolhuisweg een belangrijke toe-gangspoort tot het natuurgebied. In het kader van de plannen om de weg overgraasbaar te maken zullen we de recreatieve belangen, zoals de toegankelijkheid voor ruiters en aangespannen wagens en de aanleg van een parkeerplaats bij het startpunt van wandelroutes, meenemen. We nemen het initiatief voor het opstellen, samen met de omwonenden, gemeente en belangheb-benden, van een integraal plan waarin al deze aspecten worden uitgewerkt. Op korte termijn zetten we alvast de ontwikkeling van de archeologisch-cultuurhistori-sche wandelroute door Noordlaarderbos en de Vijftig Bunder in gang.

Fietsen: een aantrekkelijke manier om het landschap te beleven

Beheer gebouwenAls de verhuurde woning aan de Pollse weg vrijkomst zal Natuurmonumenten deze in erfpacht verkopen met de verplichting het karakter van de kleinschalige ont-ginning in stand te houden. Natuurmonumenten gaat onderzoeken of de herbouw van het zomerhuisje op de Goldberg mogelijk is met verkoop in erfpacht.

MonitoringNatuurmonumenten volgt de ontwikkeling van de na-tuurwaarden in het gebied nauwgezet. In het kader van het subsidiestelsel natuur en landschap (SNL) en in het kader van Natura2000 worden in opdracht van de pro-vincies Groningen en Drenthe verschillende soortgroe-pen gevolgd, die mogelijk maken een goed beeld te krijgen van de kwaliteit van het gebied. Het betreft mo-nitoring van broedvogels, planten, vlinders en sprink-hanen. Ook de structuurkenmerken van de bossen en van de heidevegetaties worden gemonitoord, evenals de vegetatie door middel van een vegetatiekartering. Daarnaast heeft Natuurmonumenten in het gebied De Vijftig Bunder een hydrologisch meetnet, waarmee de

grondwaterstanden gevolgd worden. Een deel van de monitoring wordt gedaan door vrijwilligers, die zo een belangrijke bijdrage leveren aan het werk van Natuur-monumenten. In bijlage 12 is een overzicht opgeno-men van de monitoringinspanning en de frequentie. De natuurmonitoring heeft tot doel om evaluatie van het gevoerde natuurbeheer mogelijk te maken op basis van de verzamelde gegevens. Deze evaluatie vindt 1x per zes jaar plaats bij de zogenaamde kwaliteitstoets, waarbij het gebied onder de loep wordt genomen en het beheer van de afgelopen periode wordt geëvalu-eerd. De toets kan leiden tot (kleine) bijstellingen en verbeteringen in het beheer.

48 49Klankbordgroep

Lijst van deelnemers aan de klankbordgroep:

Mevr. F. Afman-Postma ZuidlarenMarian van Albada MidlarenErik Bergsma MidlarenAnnet Boekel NoordlarenGerard Boekel NoordlarenAlof Boer ZuidlarenWillem Bok GroningenIneke Boland NoordlarenPhilip Boucher MidlarenMarjan Giebels MidlarenFred Hemmes NoordlarenPieter den Hengst MidlarenJannus Kalfsbeek ZuidlarenRoeleke Ketelaar MidlarenWim Peters MidlarenRia Rolf NoordlarenIngrid Schenk NoordlarenDick Schoppers Zuidlaren

Leden van de districtscommissie Groningen van Natuurmonumenten: Piet van DijkPieter Boomsma

Literatuur

Literatuur

Albada, M. van, 2006. Vijfduizend jaar overleven op de rand van de Hondsrug. Kroniek van een streekje in Midlaren. Groningen.Anonymus, 2007. Noordlaren, dorpsontwikkelingsplan. Noordlaren.Boosten, M. en M. van Benthem. “Herstel van historische boselementen op de Veluwe”. in De Levende Natuur, november 2011, p. 225 e.v.Bosch Slabbers, 2005. Dorpsomgevingsplan Noordlaren. Den Haag.Bosch Slabbers, Enno Zuidema Stedebouw, DAAD architecten, 2004. Landschapsontwikkelingsplan Haren. Bruin, J. de, 2013. Broedvogels van het Noordlaarderbos 2012. Bruin, O. de, 1977. De zeggen in het stroomgebied van de Drentsche Aa: deel 1: landschap en vegetatie.DLG/SBB, 2013. Natura2000 beheerplan Drentsche Aa (in prep.)H+N+S Landschapsarchitecten, 2009. Structuurvisie. Landschapsontwikkelingsplan Tynaarlo. Grontmij, 2007. Waterplan Haren. DrachtenHoekstra, G., Swierstra, P. en K. de Witt, 1976. Het “Wilde Veen” en omgeving. Haren.Kempe, M.,1989. Noordlaarderbos en Vijftig Bunder: beheersplan. ’s-Graveland.Kreetz, R., Douwes, R., [et al.], 2007. Noordlaarderbos: kwaliteitstoets Natuurbeheer 2007. Milieu Federatie Drenthe, 2009. Een Groene Kijk op een duurzame ruimtelijke ontwikkeling. Visie natuurorganisaties Drenthe.Mietes, E., Grievink, M.G.J., R.R. Datema, 2009. Beschrijving van de bestaande toestand van de archeologische complexen in de terreinen van Vereniging Natuurmonumenten: Deel 1: regio Groningen, Friesland en Noord-Dren-the. Amersfoort.Popken, R., Snip, M., 2000. Flora en fauna inventarisatie Noordlaarderbos en Vijftig Bunder 1999. Spek, T., 2004. Het Drentse esdorpenlandschap. Een historisch-geografische studie.Strootman Landschapsarchitecten, 2004. Landschapsvisie Drentsche Aa. Tonckens, J. & P.M. Wijkel, 2012. Bosstructuurkartering Noordlaarderbos en de Vijftig Bunder.Verbelco BV, 2008. Evaluatie hydrologisch meetnet Noordlaarderbos en Vijftig Bunder

Websites:www.hetverhaalvanGroningen.nlwww.natuurplatform-Drentsche-Aa.nlwww.natuurmonumenten.nl

50 51Bijlagen

Bijlagen

52 53Bijlagen

Besloten Venen

Polise weg

De Poll

Westerlanden Noordlaarderbos

Duinw

eg

NoordlaarderesNoordlaren

MidlarenHeijveen

Tolhuisweg

De Vijftig Bunder

Okkenveen

Bulten

Wilde Veen

Drentsche Aa

Westersew

eg

Kappersbult

Bijlage 1

Toponiemen en ligging natuurgebieden

begrenzing gebied in be-heer bij Natuur-monumenten

Golt booren

Korte Bolmert

Kruiskamp

Sandebuur

Roderwolde Nieuwe Weering

Peize

rdi

Schipsloot

Broekenweering

Nieuw

e Sloot

Zanddijk

e

Rod

erva

art

De Groeve

FoxwoldeDe Kleibosch

Dobben

Eldersveld

Pol de r Zu id e rma de n

Noordbroekstukken

Stenhorstdijk

Stenhorsten Peizerwold

Wolddijk

Woudrust

Wou drustlaan

Gd

IJsbaan

4

Sl

Sl

De Waalborg

Sandebuur

Tolhuis

5

Woldzigt

ddel

gouwe N372

Weeringsbroeken

Zanddijk

Het ParkDe Bulten

Heemstede

Slakkeneiland

HoornsedijkMaarwold

Oosterhaar

De Biks

Noorderhoo

idi jk

Beelestukken

Gouw

e

Po l d er de Pei ze r-

en Eel d er m ad e n

Boterdijk

De Haar

Paterswolde

Friesche Veen

Polder

Schipsloot

Sassenhein

Wolddeelen

Westerveen

De Alekamp

Felland

Onnen

Zuide rhooidij k

(Natuurreservaat)

2

70

6196

Uitzichttoren

Sl

195

69

Werkplaats NS

’t Elsburger onland(Natuurreservaat)

(Zomerpeil -0.8, -0.9)winterpeil

Pl 22

Pl 21

19

IJsbaan

KluivingsbosSchelfhorst

Dre

ntse

Dijk

N860

38

Koelandsdrift

IJsbaan

Gem TynaarloGemeenteNoordenveld

(Gemeentehuis te Roden)

P a t e r w o l d e r m e e r

HetScharlaken

bos

D e L i j t e

N861

(Gemeentehuis te Zuidlaren)

het Oosterland

91

13

Zuiveringsinst

Westerbroekstermadepolder

Energieweg

Fo xh ol s t er

mee r

90

Hellingmade

ZuidermadeWerven

Gd14

93Trafostation

92

216

Kielsterdiep

215

Acht

217

96 97

Sappemeer

218

O n n e r p o l d e r

Kloostermade

Ebelsmade

Krop sw ol de rb ui t en po ld e r

Burg van Royenstraat

Gorechtpark

Kropswolde

Gorecht

Zuiderpark

95

De Vosholen

KleinemeerAardgaslocatie

98

Nieuw Woelwijck

Polder de Waker

94

Pl 16Pl 15Pl 14

Pl 13

Pl 12

2

41

4

N385

N386

Polder Kropswolde

Drentsche

Diep

Gemeente HarenOostpolder

te Noordlaren2

4

42

A7E22

Foxhol2

Foxham

Rengersbrug

Zwedenbrug

Welgelegen

Boswijk

Hoogezand

Landlust

Martenshoek

3

De Hoop(Km)

(Gemeentehuis te Hoogezand)Hoogezand-Sappemeer

Zuiderh

oo

kjdi

i

GemeenteSap

weg

Moleneind

Gd

Gd

7

Tichelwerk

Jachtlust

Kooikampen

PeizerwoldWolddijk

Bitseveld

9

Dwazzie

wegen

Recreatiepark

Roden

Holthuizen

Peize

rdiep

8

Weehorst

Buinings

kampen

Imkerhof

Oude Paardendijk

Roderweg

Scha

renh

ulse

Dijk

Vossegatsweg

De Spijker

Hooghout De Weehorst

Groote Veld

HenmaVeldkampen

Altena

Altenaweg

Tolnerbosch

Sl

De S

treek

Oostings

laan

Hazematen

Mensingheweg

Sterrenwacht

Br en Stuw

Acht

er ’t

Bos

De Peppels

Woudrust

Zwarte Weg

Lieve

rse

Weg

Vaartweg

Heideweg

De Elzen

rs

Zuid esch

Achter de Hor

Lieverderbosch

Noord esch

Noor

dveld

weg

Op ’t Olle SteePalderse Weg

Bunnerveen

Bu n n er v e e n

Kibbelslaglaan

eveerDe Drift

De Tip

Stuw weg

Broekland

Hullig

Veenekamp

Noordenveld Bunnerveense Weg

Stuifgat

Hoofdweg

Onla

ndsd

ijk

Oosterweg

IJsbaan

Osbroeks weg

Scha

apka

mpe

nweg

Bongveenweg

Dennenkamp

epersstuk

mp

Ach ter he t hou t

L o o a k k e r s

Middenweg

Schillenveen

Roeg

hoorn

Roderweg

La ng el oë r du in en

Veld

Norgerberg

Duinenpad

Roe

ghoo

rnw

eg

Oostervoortse Brug

Peester

maden

10

9

8

Eenerstraat

Molenduinen

Molenveen

ens

bosch

Den en Duin NyenhofGrote

Kampweg

O o s t e r d u i n e n

Oo s te rv e ld

Schipmeer Noordseveld

Vluchtheuvel

Esweg Norger

holt

Km

8

7

Norgerhout

Bonhagen

Ma n d e v e ld

NorgPeesterstraat

Wester

veen

Bolveentje

Jagershof

Ooster esch

Asserstraat

Westervelde Veldweg

Pee s ter ve l d

Tonckensbosch

IJsbaan

Peesterweg

Beukershaagje

Rode

rwol

derw

eg

Golfterrein

11

12

Peest

10

Gd

Tolhuis

26

25

IJsbaan

Hallekamp

Roeghoorn

Br en Stuw

met

met

metmet

met

met

Schaapdijk

de Achterste W

old

Witte

Veenskampen

Bunnerveense W

eg

Grote

Masloot

Ho og e Vel d

Oude

Velddijk

L i eve rs e N e i j la nd

Oos ter voortse

Weg

Achterste

Weg

Donder

se

Weg

Voorste Weg

Nijla ndse WegOostervoorts

Diep

Grote Velddijk

Oud

e D

iep

Diep

Klein

Dennen

Haarveense Dijk

Groote Diep

Veldweg

Weg

9

Tolhuis

Kleibos

IJsbaan

28

Kroon DomeinDe Paardestal

Boerlaan

27

Heidebloem

’t Vout’nende

Sterrebos

s

s i n g eeservaat)

eerse Bossen

’t Nijestee

Noorsche Veld

RD

(Natuurreservaat)

(Gem huis te Zuidlaren) IJsbaan

e

Gd en Sl


LangeloKamp w

eg

Zand v oort

eldigerweg

Zuidv

v e e nK l u n d e r -

9

Lie

vers

c he

Steenb erge rl oop

Foxwolde

Peize

Lieveren

Lunsk’n Stee

Vossehol

Mandeveld

Z u i d v e l d e

Grafheuvels

Ordel

Spekveen

N386

Oud-Holthuizen

2

N372

2

Gemeente Tynaarlo

Gemeente Noordenveld

StuwBr en

N373

N373

2

N858

2

De EekhofSl

Sl

Paterswolde

Vennebroek

Eeldersch

ipsloot

194

Br en Sl

GdGd

Wm

SassenheinWesterpolder

De Dobbe

68

Voorveld

Westerveen

Esweg

Koelandssteeg

Dre

ntse

Dijk

Eelde rdi ep

Zwarte Made

Gd

Marsen

sloot

Westerbroek

De Braak

De Marsch

Onnen

On n er

po ld er

De Pol

Sn e g el st u kk e n

Ter Hansauwe

Lage Stuk

Middelhorst

SnegelslootDe Bulten

Helm er dijk

SpierveenWesterdijk

Burg Legroweg

Huis de Duinen

Oude Aa

Vosbergen

Glimmer

made

10

67

Kooikamp

Appelbergen

Elzenhof Onner esch

Zuidveld

KiekeveerPeizer

weg

Rietweg

Veldstukken

Win

derw

eg

Hem

stukken

Westerhorn

Westerstukken

Eelde

Eskampen

weg

Esweg

Rijksluchtvaartschool

Manege

Zuiveringsinst

Gd

Borgstee 192

191Gp

Br en Sl

Bongerd

66

Groningerpunt

Glimmer

esch

Blankeweer

Leemweg

Vogelzang

Kibbe

lsl

aglaan

Winderveld

Oude Hof

TurfwegWinde

Kommersmaten

Mandelanden

Borgstukken

Koedijk

Meerstukken

Oosterloop

Zuurstukken

Veldkampen

Zuideinde

Bongveen

Duins

traat

Betija

Gruno

Drentse Punt

65De Poll

Hondsrug

Kamp

steeg

Oorsprong

Vredesheem

Bunne

Bu n n er es c h

Burc

htweg

De Harden

De Kibbelkoele

De Wilg

Oosterveld

Schaopskoel

Moespot

Noordesch

Bolhuisgat

Yde(Sch sl)

190

Sluis IV

Wester l ande

n

Kerkduinen

Bongeveen

Bunnerveense Weg

Gd

Noordenveld

weg

No o r d s t u k k e n

De Hoogte

Holveen

Langwandveen

Noorderesch

Oostermaden

Paasveen

Norgerweg Holtkamp

Runsloot

Veenweg

Veldweg

Hondstong

Kerkweg

Middelveen

Z ui d e r es c h

Kanaaldijk

189

108

63

107

Karrenstroeten

Weidehoeve

64

Okkenveen

De Vijftig Bunder

HeidehofTolhuisweg

Veenhorst

Bongveenweg

B u n n e r v e e n

Kampweg

Langaarse

Weg

Dijkstukken

Scheperijen 13

DonderenSl

OosterwaterwegWaanershoes

Stijfveen

Sl

Boekweitenveen

(Sch sl)

Bouwlust

188

187Cultura

Sluis III

Yderholt

Kweeklust

62106

Slotveen

Os b ro e k e n

Bulten

Wilde Veen

Doktersveen

Langaarveen11

12

Z u i d e r e s c h

Nieuwland

Elsbroeken

Ronde Veen

186

Gro

ning

erst

raat

Wester

esch

Akenveen61

Bond

wegO

sbro

ek

weg

S p i e k h u l l e n

Bella vista

105

Hermerbulten

Parallelweg

Westerdiep

D o n d e r b o e r v e l dRoode

zand

RoozandStroeten

Wierbroeken

Z e i j e r l a a r

Holtesch

Manege

Welterberg

Elsbroek

Sl

Eschveen

KostersveenN i e u w e

S t u k k e n185

60

VriezerbrugEsstede

Onl

andw

eg

Echo

Kogelbergsveen

Vossenhol

Wed

br oek en

Zeeg

serlo

o pje

Grafheuvels

Edenhof

Holtveen

Hooidijk

Jarrens

Ridderpad

Sl

184

VriesSmeer-

venenZuid

landen

Brink

stukken

59

Eibert

Loopstukken

weg

Weide

stroeten

Noorder

esch

WitveenZ u i d e r e s c h

Duinoord

Zeegser steeg

Broekenloop

Peester

weilanden

Gelveentje

Peesterweg

Ze i j e rma de n

Fledders

Oosterw

eg

Vr i e z e rh o e k

Asse

rstra

atZeijer

stroeten

Jubalihoeve

183

Vreeburg

De

Tip

E isc he nb ro ekv el d

Bremheuvel

Veldzicht

Bollenveen

No ord er esc hGrafheuvels

Zeijer

strubben

Zeijen

Meesters

veen

Huize UbbenaUbbena

Achterste Veen

182Boerveen

ZonneheimSl

Eis ch e n b r o e ke n

58

57

Linthorst Homanweg

Meeuwenplas

Grafheuvels

Oudemolen

De Zwaluw

Z ey e r ve l d

Zui derstraat

Haverkampsveen

Z u i d e r e s c h

UbbenaseWeg

Oudemolense Weg

Ziekenkampen

Gd

Den Dollard Boszicht

Noorddijk

Zuiddijk

Pompstation

17

Sl

De Brink

Bloemenveiling

Golfterrein

24

23

22

21

20

Hullen

Koebroek

14

15

16

’t Groene Veld

19

Kerkpad

Pl 9

Oudemolense Brug

Erica

met

met

Pl 14

met

met

met

met

met

met

Pl 10

De Eekhoorns

Pl 12

Pl 11

Noord -W

il lemskanaal

Oud

emol

ensc

he

Diep

Pollse Weg

Besloten

veen

se

Weg

Westertse

Weg

Besloten

Venen

Polls

e

Laan

Hoge

Hereweg

Gem Haren

Drentsche

Aa

Taar

loo

sche

Lo

opje

G r i j ze S te e n

Eisc

henb

roek

sche

Lo

op

Polder

de Punt

Havezathe Oosterbroek

P o l d e r

G l i m m e n

Boschen Vaart

Taarlose Weg

Po l de r La pp en vo or t

Groote Veld

Polder

het Oosterland

Nieuwe

Diep

Het Runde

Veen

Friesche Veen

O o s t e r s c h e

Ve l d

Lut ke Bro eke n

Ach t e rs te

Ho l te n

Grot

e

Mas

loot

Zwarte

Dijk

Zu u rsch e

La nd en

Donderense W

eg

De

Hullen

Eelderdiep

of

Eekhoo rn s che

Loop

Hooge

Veld

De Marsen

Po lder

de Pe i ze r- en Ee ldermade n

N o o r d s c h e Ve l d

Achter Noordsche

Veld

Zuid

Lange

Aren

Grote

Masloot

Noord Lange Aren

Negen BergenOoster voor tsche

Diep

W e s t e r s c h e

Ve l d

Huis te Glimmen

Polder

Frijen

Noordsche

Veld2

Gemeente Noordenveld(Gemeentehuis te Roden)

Noordkanaal

Glimmen

De Punt

Glimmermade

Witte Molen

ems

- Will

Scheperijen

Gemeente TynaarloEikenhoeve

Karrenstroeten

VillaparkAkenveen

1718

Laarhoeve

Wies toe’t

Vreeburg

Heidenheim

Nijbrecht

Graf heuvels

Gemeente AssenRosworld

B r o e k

s t u k k e n

D e R i e t

Gr on in ge nLu chth av en

(Eelde)37

36

36

D e H u l l e n

(Gemeentehuis te Zuidlaren)

Witteveen

Norgerweg

13

Vriezerbrug

Tynaarlo

Nieuwe

Stukken

Zeegse

’t Veld

35

’t Hemrik

Quintusbos

Dr.Kuno van Dijk Stichting

Blankenborch

Ydermade

HondstongenDe Paardenkamp

Oos t erwaterw eg

Kornoeljehof

Zeegse

r loo

pje

Eisenbroeken

E232

A28E232

4

A28

N386

2

A28E232

2

N34

22

2

N858

N386

4

Pl 16

Pl 17

Pl 18

Pl 19Pl 19

Pl 19

Pl 20

Pl 15

’t Veenmeer

Lemferdinge

Johannahoeve

9

Noord laarder

bosch

N386

Sl

Pl 13

weg

ere

M

Zwijnmaden

Elizahoeve

Tonckens

boschZuidvelde Morveen

Veldweg

bruggen

De Fledders

Nijmade

Asserstraat

De Vlint

RD

A n k e h a a r v e l d

Kleine Smeule Margarethahoeve

e Hofstee

Zeldenrust4

3Sch sl

Huis ter Heide

KoelenhoeveKoelenweg

eg Esmeer

5

6

Esmeerweg

Norger

petgaten

Gd

Gd

Norger

vaart Jan Klokwijk

Wi ld e v e e n

Wildsang

v e e n

l d

Esmeerwijk

Ruimzicht

Norgervaart

Op d’aole SteeDomeinweg

Kloosterveen

5Veenlust

Meesterswijk Van Liersbrug

Norgerbrug

Grietmanswijk

achtleven

Mr Sickensbrug

Meestershof

Bovensmilde

Veen

stra

wijk

’t Witterholt

Boslust

Pelinckbosch

shof

Sl

Sl

Grietmansbrug

IJsbaan

Sl

Witterweg

Witterzomer

Jonkersbrug

8

9

Sl

Jonkerswijk

Eekhoutswijk

Engelswerk

Mol

enwi

jk

Duikersloot

’t Hoedveen

’t Hoedveen

Grafkelder

10

Polakkenbrug

Harders

bosch

Mariahoeve Wi t te rve ld

Koopbakkersdraai

Kyllot

Kymmelswijk

Smilde

VeenhoopsbrugKyllotsbosch

De Ruyterstee

Paasloobosch Eekhoutswijk

De Tip

kersmilde

12

Boer

enlaa

n

Landzicht

De Poel

Jennie

L a a g h a l e r v e e n

6

erkinr)

Zandwinning

(Jeugdpsych Centrum)

5

4

De Zwaluw

d’ Olde stee

Sln

Patrimonium

Bosrand

Sl

Sl

Sl

rt

ed

onder

eind

emeente

Evert

Groote Smeule

De

Fled

ders

Gemeente

Hoof

dvaa

rt

Suermonds-

of

Dikke Wijk

Polder

Stuut

Gemeente

Assen

P o l d e r

K l o o s t e r v e e n

Midden-Drenthe

Ceres Hoeve

Eikhof

Wildeveen

De Slokkert

1

2

(Schietterrein)

Suermondsweg

(Gemeentehuis te Beilen)


Noordenveld To n c k e n s b o s c h

Veenbrug

Sl

7

6

N373

2

N919

N373

2

2

2

N371

2

Schutwijkhoeve

Dren

tsche

Hendrikswijk

N371

Zuiveringsinst

Gd

CremerhoeveHuis te Zeijen

Zeijen

Dr J Picardtweg

181

Ubbena

Sl

Tuin

akke

rs

Oud Veen

SerdanghoeveVorenkam

psweg

Z e i j e r v e l d

De Tumuli

W e s t e r v e l d

Nooitgedacht

Zeije

rweg Benkoelenhoeve

180

Messchenweg

Picardthoeve

Rhee

179

Sch sl

178

Sl

De Strengen

Het G

rote

Vel

d

Mess che n vel d

Buite

nst r

enge

n

Taarlo

55

56

Hoo

f dw

eg

Osdijk

Asser

wijk

Julianahoeve

OudheideDollyhoeve

Scho

olpa

d

Veldweg

Hunneheide

Ter Aard

Peelerveld

Koestukken

54

53

52

51Zuiveringsinst

De Messchen

Vrieserweg

B i n n e n

v e l d

Sepelbosschen

Diepveen

Visvliet

Koelenweg

Peesterveen

Z e i j e r v e e n

Zeyerveen 177

176 Sl

Peelo

Marsdijk

Sl

Lo o n e r es c h Koeweg

Loon

Vettenbosch

Lage Maden

Smal

broeken

Pittelo’s WijkPittelo Noorderpark

Europaweg-

Noord

Havenkanaal

B ro eks t ukk en

Lone

rstra

at

Ballooërweg

die

Ko e b ro e k sv e ld Tichelhuis

Stro

etweg

174

175

Amelterbosch

Ba l lo o ë r es c h

Kampsheide

Balloo

Schaapskooi

De Slokkert

No o rd e r es c h

Zuidl

aard

erweg

Hoofdlaan

Asserbosch

Vredeveld

Valkenstijn

Ame l t e

Deurzerbrug

Europaw

eg-

Oos

t

De Aanleg

De Lindenhof

Deurzeresch

Kamps

Kerkweg

Grafheuvels

Tumulibosch

’t Ruige Veld

Deurzermolenkamp

Roldermolenkamp

Rolde

Baggelhuizen

173

Sl

Witten

Witterzomer

Witterzomer

Baggelhuizen

172De Vledder

De Boshof

48

47

46

45

44

43

Europaweg-Zuid

Anreeper straat

AS S EN

Oosterloo

Schieven

Deur zerd iepBerkers

Sl SlDeurze

Nijlanderesch

Boer

bosch

Paaschkamp Boskamp

Haar

weg 171

7

Witterhaar

An

reeperdiep

Graswijk

NAMH v Boeijenoord

Diepstroeten

8

9

10

11 12

13

Wester

kamp

Anreep HoltveldKikkertsveen

Nijlande

W i t t e r v e l d

Haarbosch

TT Circuit 170

Witterdiep

Gra

swijk

Sulbyhoeve

Het BroekRuim

sloot

Amerdiep

Hemmen Baa

weg

Eldersloo

Hollandse Hoeve

Klaassteen

Mandeveen

MeeuwenmeerRamshoek

La ag ha le r

gro en la n d

169

Ossebroeken De Vennen

Oude Tol

168

Johannahoeve

Ge e lb roe k

Geelbroek

Ekehaarder esch

Eleveld

Koemaden Ekehaar

Sl

Ruimsloot

Amerbrug

Horstveen

KoebroekenOal Diek

SmalbroekenRu imslo o t

De Holten

Grafheuvels

Boermarkeweg

Laaghalerveen

MariahoeveDe Nije Zielhorst

H o o g - h a l e r

v e l d k a m p

De Elzenhof

De W ei l an de n

Geelbr

oeke

rweg

Ruimzicht Amer

boschstuk

Stobbe broeken

Dijkbroeken

Eke ha ard er ve l d

A m e r

v e l d

Kam

pweg

Amen

Houtesch

Walakker Vredenheim

Veldzicht La a g h a le r

v e l d

167Binnen

veld

La g e Ve ld

Paradijsweg

Het Paradijs

Nooitgedacht

Am

erdiep Aardgaslocatie

Angelsche Landen

Grolloër diep

Kalverhemsheugt

Sl

’t Haesveld

Grafheuvels

Grafheuvels

Pompstation

Visvijver

Provinciehuis

Sl

Hei

rweg

De Smelt

Verkeerspark

Hemmenweg

Esweg

Vred enheim

Di j k v e ld

Nijlanderve ld

N i j l a n d e r b r o e k

Binn

enw

eg

Brn en Stuwn

B a l l o o ë r v e l d

rveld

Dianaheide

Deurzer broek

Anreeperd i ep

Huize Nassau

Gemeente Assen

Gemeente

Lange

Maden

Achterste

Esch

Voorste

Esch

Gro o t e Z an d

Nok-

of

Leisl

oot

W e s t e r v e l d

v a n G r o l l o o

Wes ters c he Ve ld

van Ro ld e

Europaweg

Wes

t

Pittelose Weg

Trafo-station

Pol de r

Hooge

Maden

Gasterense Weg

Jan W

ittestraat

Achterste

VeenNoo rd-

Willemskanaal

Taar

losc

he

Diep

Gastersche

Di ep

Sm

eerveensche Loop

Minister Cremerstraat

Taar

lose

W

eg

Taarlose W

eg

Rode

Heklaan

De Hoek

Anniehoeve

De Olde Draeck

Kloosterveen

Sl

De Prinsenhof

IJsbaan

De Lariks

Westerpark

Het StoepLindenhoeve

IJsbaan

Het Kleurenveld

Overstag

De Zwaluw

De Kroezehof

De Heest

’t Lo

o

Taarlose Veentje

Veldakkersveentje

Nij en Old

Stakenberg

Crabbeweg

Loonerweg

Dijkveldpad

’t Woelige Nest

Manege

(Schietterrein)

D e H a a r(Militair Oefenterrein)

De Gele Broek

De Kamp

Tipslagweg

Soartendijk

Den Esch

Weg voor de Binn envelden

Amerweg

Het B

inne

nvel

d

Holte

nweg

De Heetharen

Baarveld

De Broekdiek

De Marsen

Deur

ze

K l o o s t e r v e e n

DrentscheHoofdvaart

Gemeente Tynaarlo

Loo Hoeve

(Militair Oefenterrein)

p

Loon

er

Gemeente Midden-Drenthe(Gemeentehuis te Beilen)

Aa en Hunze(Gemeentehuis te Gieten)

34

33

32

Sl

Deli hoeve

Sl

Sl

Droonessa

Grote Veld

Osdijk

Peelerpark

Messchenveld(Bedr. terrein in aanleg)

Kana

alw

eg -

Oos

t

4

met

Natuurreservaat

Touwslagerslaan

Eenboomslaan

SteegeveenDe Oale Kamp

Altied Drok

Klaassteenweg

De Boomgaard

De HagenkampHet Amerveld

’t Mikkenest

GeelbroekDe Eekhorst

Halenshof Thyenkamp

LaaghalerveldSl

De Amerhoeve

Soartendijk

Pln 5

Pln 4

Pln 3

Pl 6

Pln 7

Pln 8

Pln 2

Pln 1

Asse

rstra

at

2

N371

Asser

wijk

4

t

Ten Oevers raat

Golfterrein

A28E232

4

(Gemeentehuis te Vries)

N33

4

A28E232

4

Lathyrus

Sl

Geelbroeker weg

Bosm

aats

w

eg

2N33

De Be r ke nPompstation

O n n e r p o l d e r

Man sloot

Jachthaven

Jachthaven

K r o p s w o l d e r

b u i t e n p o l d e r Hoogezand

Nieuw Woelwijck

Borgercompagniesterdiep

Ko e la n d e n

Wat

erdij

k

O o s t p o l d e r

Osdijk

Klein Scheveningen

De Leine

De Rietzoom

Meerweg

Woldw

eg

Molensloot

3

De Waker

Sluisweg

Kalkwijk

Borgercompagnie Lindehof

Z u i d l a a r d e r m e e r(Peil +0.6)

De Leine

Wolfsbarge

Kielsterdiep

Sch sl

4

Ko e b ro e k

Sl

Noordlaren

Polder de Vries

Meerlust

Gorecht Kiel-Windeweer

5

6

Borgercompagniester-

zwartew

eg

’t Heiveen

Hunebed

Huisakkers

No o rd la a r de r -

es c h

De Bloemert

Meerwijck

MidlarenMeerzicht

De Groeve

Kieviterij

Molenend

Semsweg

Kielsterachterweg

Klaplaan Kalkwijksterdiep

D e K am pe n

Hunebedden

Katerveld

Steen akker Gd

Leenakkers

Plankensloot

Schutsweg Aaldersma

Pompstation

Have

nkan

aal

N oo r d l an de n

No o rd m a

Burgvoort

Gd

Hun ze

weg

Groeveveld

De B r o e ke n

Vo s s e n b u r g

Zuidlaarderveen

Dorpsstraat

7

8

Sans rancune

P Venemakade

Tienelsheem(Recreatieoord)

Westerveld

Bultveen

ZuidlarenZuiveringsinst

Laarwoud

Osbroeken

Prins Bernhardhoeve

Sprookjeshof

Tusschenwater

Weelings

Broeken

De Horst

Pol de r K i e l s t er po mp

104

103

Dennenoord

Winkel

akkers

K oeb ro ek en

K oes l a t te nZ uur l an den

De Dijk Z u i db ro eke n

Gd

Sl

Hillegjessloot

IJsbaan

Kieldiep

De Stiep

102

101

100

99

98

Jacobinahoeve

Zuidesch Boonspolder

B r a n t e n

Kaste len akkers

Zwet

dijk

Broekdijk

Tolbroeken

Spijkerboor

AnnerveenschekanaalMolenwijk

Polder Annerveenschekanaal

Polderweg

Schipborg

Holle Drift

Kymmelsberg

De Strubben(Schietterrein)

Oude Zwetten

Wester

noordloo

Sl

Ketterslooten

Aasvenen

Annermoeras

Hooilanden

Spijker bo

ors

dijk Paardebroeken

Nieuw-Annerveen

Scha

pend

rift

De Schipborg

Borgweg

Kniphorstbosch(Militair Oefenterrein)

Annerstreek

De Wolden

Boerdallen

De Gloepen

Vierdelslanden

Anner groen land en

De Bulten

Duunsche Landen

Gd

Gd

Hunzeweg

Onlanden

De Burgvallen

Anlooër

diepje

De Houtsnip

Noordesch

Eexterweg

Kampakkers

Breeland

Breevenen

De Hu l l e n

Buusdallen

Ruschenbroeken

V r i e s l a n d e n

Kruisweg

Loonen

Eexterveen

IJsbaan

Zand

voor

terweg

Nieuwlanden

Anloo

Molenesch

Grootblok

Oosterdeen

Schaap venen

K ie v i ts la n d e n Elzemaat

9

Natuurbad

Semslinie

Semslinie

7

8

43

2

1

9

Woldwijck

Eendrachtsbrug

Borgerheerd

Lutske

De ToekomstGd

Vossenburg

Vos senw

eg

Vossenburg

Huttenweg

Gro

ningers

traat

De Timp

Aqualaren

Manege

Sl

Maandeweg

Wildervankster

weg

Sl

GpAardgaslocatie

Aardgaslocatie

Oud-Annerveen

Vredenburg

De Walakker

Westlaren

Randweg

Zuid es

Schuilingsoord

School

Fenix

Huttenhoeve

Hunzehoeve

Es wegSiepelveen

Kleinveen

Grootveen

Grafheuvels

Schipborger weg

De GalgenbergAnlo

De Strubbe

De Hunneborg

Annen

De Bulten

Hiltophoeve

Leiding 3

Leiding 2

Bosweg

Zwienhemmen

’t Snikhuus

Sl Kielsterpomp

De Wenakkers

Z ui d e sc h

Begr pl

De Wachter

Zwarte Lenten

N oor dv eenDe E sch

D re ven bos

Dorpsst raat

Zui dlaarderweg

Kn i jp -

st u kk e n

Polder

de Nijverheid

Oude Landen

Polder Smit

Annerveensche Mond

of

Annerkanaal

P o l d e r

R u s t p l a a t s

Nieuwe Compagnie

De Bulten

De Knijpe

Lange Slooten

Zwarte Lent

Nije

Dijk

P o l d e r W o l f s b a r g e e n

N i e u w e C o m p a g n i e

P o l d e r K r o p s w o l d e

Oude Venen

De Dijk

Oude Dijk

Jard e ns

Ni js l ag e n

Ach t e r ’ t wa te r

Hoge W

eg

Sansum

Schuft

maden

Nieuwe Dijk

Lage W

eg

Drentsche

Diep

Oude Tolweg

irg

sch e

Die

p

Lage W

eg

G as t e r se

D u i nen

Mooi

Zeegse

Oostermoersche Vaart

of Hunze

B o r g e r c o m p a g n i e W e s t k a n t

Oostermoersche Vaart

of

Hun ze

Nieuw

e C

ompagnie

Schpb

o

Gemeente Haren

Waesingeweg

5

6

IJsbaan

Grafheuvels

Grafheuvels

Grafheuvels

Bultenstein

Gemeente Aa en Hunze

8

Pol de r K le in em ee r e n

Gem

Veendam

Lula

Esweg

Zuid laarderweg

Grafheuvels

R u s s e n l a n d e n

M e l l e n d a l l e n

Zuid-

broeken

(Gemeentehuis te Gieten)

Gemeente Hoogezand-Sappemeer(Gemeentehuis te Hoogezand)

L e i n w i j k

Gemeente Tynaarlo

Strandweg Meerwijck

4

Br en Sl

Kropswolde

Sl

2

N385

N386

7

N962

De Kruierij De Semshoeve

De Amshof

2

N9632

2

2

Sl

IJsbaan

Osbroeken

Lichtwerk

N386

Zonakkers

il enweg

Leemku

Hogerop

Kwetternest

Huize Hobbeldonk

Hunzedal

De Borg

De StrubbenhofDe Rietmuts

Sans-Souci

Buitenzorg

2

De Kunststee

(Natuurreservaat)

N34

Bijdorp

De Woldenhoeve

MolenbergDe Wissel Hooidijk

Oud

e Di

jk

2

Gorechtpark

(Gem huis te Vries)

Landgo edDe Sc h ipborg

De Drentsche Aa

Tolweg

De Hunzenstede

Klavertje Vier

7

Sl

(Dierenhotel)

Kalkwijksterdiep

Ee

Ge

P o

Adr

Borgercompagniesterzw

arteweg

Noord esch

Hunebed

De Volharding

Terborgh

97

96

95

94

22

23

Jippingsveen

ManegeEexterkoele

HooidijkSchaapvenen

Wonderwel

Russenlanden

Dallen

Dwarsdijk

Koekampen

Oude Landen

Oudelands di jk

Zwienhemmen

Gasteren

Zu id e sch

Oosteinde

Gagelveen Hunebed

Rotsloot

Zuid

esch

Drewelik

Galgwanderveen

Anne

rw

eg

Koebroeken

Baggel-

stukken

Sl

B r e e v e n e n

Eexterzandvoort

Biestervelden

25

24

Zuiveringsinst

Veldzicht

Legelpoel

Vosseveen

Groot eschOldehof

Vijzelesch

Zwarte Slooten

Gieterlanden

Oudeweglanden

Vijzelweg

Lange Dallen

(Mil Oefenterrein)

ElsbroekHeere

maden

Scheebroek

Kienveen

Westerholt

Hunebed

Hunebed

Torenweg

Eext

Gieter

straat

Molenveen

21

20

19

Bin n e n es c h

Voorste Landen

Lange Ossevenen

Haverlanden

Voorste OssevenenBonner ossevenen

Noordvenen

No o rd

es c h

Scheebroeken

loop

E e x t e r

RD18

v e l d

Oo s te r

es c h

Anderens

e Weg

Schaopvolte

Hunebed

93

92

IJsbaan

91

90

Grafheuvel

Hondelbosch

Hondelveen

GietsenveentjeGieten

Kleine Houten

NoordhagedijkBonnerdijk Koebroeken

Lange Landen

Veentangerdijk

De Slokkert Ko e

landen

Anderen

17

16

15

Gp

Heidehof

Heidehoeve

Boekweitenveentje

Sekmeer

Nijslootsweg

Du u rs c h e n

Brumm

el

Op ’t Hoog

Varik

Achterweg

Veenhof

Veentangen

Bonnerplas

De Hoorns

Ekkelbosch

Br en Stuw

Dongelte

Nijend

Diepenveen

G i e t e n e r v e l d

Gletsjerkuil

Rommeltje

Kepselweg

pad

Baat

akkers

Gieterweg

Grensweg

Weidehoeve

Hamer

akkers

Loow

eg

De Ziel

14Z ui d

es c h

De Bogaard

Ruimslo

ot

Dong

elsch

e

Dongelsveen

Honger

veld

We s t e rl a n den

Rebroek

Zondagsbroek

Water

VerbergingskuilHeetweg

Polakkers

Weven

akkersRavijnzicht

Mariëncamp(Inr voor geesteszwakken)8

9

2

1

Natuurbad

10

11

12

Hoornsche Bulten

G a s s e l t e r v e l d

Rendierjagerweg Gasselter

dennen

Zandwinning

Heerenkampsweg

Hemelrijk89

88

87

86

Hunebed

(Recreatiecentrum)

Herenkamp

De Weem

Gasselte

De Berken

Gp

De Hoefslag

Kooijenburg

Marwijkshoeve

Marwijksoord

Borgerderstraat

Veldhoeve3

4

5

6

7Gpn

8

9

Koelanden

OsseveenVeldkampsweg

Gp

D obb end a l

Kwartjesberg

D r o u w e n e r z a n d

Alinghoek

Vredenheim

R o l d e r v e l d

Papenvoort

D r o u w e n e r v e l d

Houtvester Kühnhuis

Watermolenveen

Drouwenerzand

Ma re l es c h

Drouwen

De Berenkuil

Raven

akkersNo o rd e r

es c h

Ortelings

De Moere

koelanden

Witte Veen

Noordveen

Rondeplas

Gpn

Heide

reservaat

Vrakselbergjes

Meeuwenveen

Bronneger

Mol

enpl

aat

sweg

Zu id e r

esch

Amerweg

B i n n e n v e l d

Elpe

rweg

Huntershome

Grolloo

Zuider

esch

Boerhaars

weg

G r o l l o o ë r v e l d

Tienmaatsw

eg

Tienmaod’n

Vossenveen

Wulpenveen

EendenwaterMei nd er sve en

Stroetendijk

Lunsveen

B o r g e r v e l d

Rolderstraat

Ha a r ak k e rs ’t Zwaantje

Gemeente Borger_Odoorn

Schaa

pdijk

Sl

85

Begr pl

’t Tolhuis

met

’t Wit

met

Markesteen

met

Haverlanden

Koebroeken

met

’t Kiekenveld

Gieterzandvoort

Hondel weg

Ba l lo ë rv e ld

Sl

GletsjerkoelBon nen

Kl Hilbingshof

Acht er ’ t H out

Sl

Sl

Provinciale Weg

Sl

Slokkert

1

De KremmerHoornse Bulten

Sodemorseweg

Internaat

Steenhopenw eg

Drouwenerveld

LunsveenwegZandwinning

met

met

84

Grafheuvel

Pinetum

K am p

akk er s

Sl

Sl

Rolder diep

Dalweg

H a l l in ged a l l en

Voorste Koebroeken K w abb e l an den

Zwart Hul

Kost v l ies

Westerdeen

Gast erense Weg

Westersche

Lage Landen

Gastersche Holt

Achter

Dongelte

Hoge

Veldweg

Oo s te rve ld van

Ro ld e

Andersche

DiepAnder sche

Diep

L a n d g o e d Te r b o r g h

L a n g e

Ve e n

Zwarte Houtvester

Jansenweg

’t Nije Hemelriek

Kromme

Dijk

Oude Dijk

Nieuwe

Dijk

De Houtwal (Bungalowpark)

Groote

Kamp

Bonner

veld

Noordveense DijkOude

Landen

Sl

IJsbaan

De Hondsrug

De Baldwinhoeve

Russemoor

Osseveens

dijk

Bloemakkers

Tolhek

Koeland sdijk

De Viersprong

Veldweg

LandgoedMariahoeve

De Lagen

Noorderesweg

Rolderstraat

Oosterpad

De Minhaar

De Vier Linden

Sparbos

Bospark LunsbergenKe

rkw

eg

Ir WIC v Veelen weg

Kepselweg

RD

De Minhaar

De Kleine Moere

Kleverparkhoeve

Gemeente Aa en Hunze(Gemeentehuis te Gieten)

(Gemeentehuis te Exloo)

Sl

’t Rotteveen

Rolde

e

Braamakkers

Smitsveen

Hoefijzer

De Kuil

Nooitgedacht

SlSl

Paradijs

SlScheiding

Sl

Sl

Oude Gr on inger

weg

Zwanemeer

Manege

Kerkweg

And e

rens

ewegSl

Anl

o oër

weg

Ossenbroeken

Old

E nd

padManege

Gieter straat

Rolderveld

Bosch en Duin

De Doevehoeve

Manege

Hogeveldheide

Voer de tekst in !

Diep

Voorste

Veen

3

2

Gastersche

Muyzenberg-De Winke l

Don

gels

dijk

N33

ViaductKleuvenveen

K l e u v e n v e e n

D e K e t e n

Hondel

Eexterveld

2

Ter Borgh

N34

2

N33

N34

2

Zonnehof

Gieterveldweg

Oude G

roningerweg

Jahomi

N3782

N34

Borger

N376

2

2

Grollooër -

N857

2

2

26

Bonnerd

Kostv

D

Drouw

Kam

Zuider

ka

2

IJsbaan

Koestroom

Oud

Oude

Voors

Borg

erd

2

Boer

enlaa

n

Timmerswijk

Ko r te w e gs e Bo s

L a a g h a l e r v e l d

Leemdijk

D i e p e n d a lN o o r d e r v e l d

Oranje kanaal

Oranje

Oranjehoeve

H i j k e r v e l d

Leemdijk

No o rd H i j k e rz a n d

Zu id Hi jk erz an d

Altid drok

je

O o s t e r v e l d Wes terk am p en

Hijkermeer

Rie

takk

ersw

eg

e e n

airiehoeve

Vita Nova

Vorre

lveen

Vorrelve

enselake

Dijkjesveen

Dijkjesveen

W e s t e r v e l dBrunst inger esch

Ruimzicht

Veldzicht

De Strank

Brunstinger

plassen

BrunstingKoelveen

ijenheim

Beilervaart

B r u n s t i n g e r v e l d

Overlhee

Van Awick’s Hof

Beiler vaart

B r u n s t i n g e r m a d e nDe Horst

Beilerstroom

N o t t i n g e r

m a d e n

W e s t e r s c h e Ve l dWerkhuis

Gd en Sl

Speelstad

Diependal

Luctor et emergo

58

Gd

(Natuurreservaat)IJsbaan

59

Natuurreservaat

60

Zwartingerveld

63

62Brunstingerveld

Gemeente

61

en Sl

veen

4

5

Gd

158ZuiveringsinstGd

6

Sl

7

Sln

De

9

157

SmalhorstMussels

Sl

Br en Stuw

De Kamp

Mus

els

Gd

Hijker esch

D e

M u s s e l s

Brun

stin

ger

leek

Vorrel veense

Weg

enhoeve

Ensinkkooi

Rheeveld

Midden-DrentheBrunstinger veld

Osse

broe

ken

Kremersgat

Mussels

Natuurreservaat

Noordkamp

Hijken


30

Observatiehut

Pl 2

Pl 3

Grafheuvels

Pl 4

Pl 5

Pl 6

N381

2

Tienveen

De Vennen

4

Zand-

winning

Sl

Oelemoaten

Sl

A28E232

Ossebroeken

kam p en

Winkelbosch

Herinnerings-Oosthalen

Bos padMelkwe gpad

H i n g s t e v e e n

Radiosterrenwacht

S c h a t t e n b e r g

La a g h a le r

ve e n

Laaghalen

’t Witte Zand

Groote Zand

Hooge Ve ld

Meeuwenplas

Ach ters te

Maden

Vogelpoel

De

Streek

Ho o g h a le r

es c h

Wes te r

Amerdiep

Halken

broek

H a l ke nve en

Hooghalen

Hijkerweg

Panheide

De Eikenhorst

HolteschLageveen

H e u v i n g e r

z a n d

Kampeerhuis

D e Wi j de B l i k

SchattenbergveenK ra nen ve en

Zondagveen

Dennenhoeve

Zwiggelterweg

Z w i g g e l t e r v e l d

Ho lme rs

Hijken

Halerbrug

’s Landmansleven

Haler

weg

Oranjehoeve

Westerbroeken

Smalbroeksweg N oor de r

esc h

Noor

dve

ldsweg

Oelmersweg

Beile

rstra

at

De

Lotte

n

Hijk

erle

ek

H i j k e r w e i d e n

Noorder

made

Eursing

Klateresch

D e B r o e k e n

E e k h o r s t e n

Oranje

kanaal

Zwiggelterweg

ElpHeidehuis

Pol

hoekZ u i d

kam p

Rheeveld

Rhee

veld

De Eskamp

De Koemoat

De Paldert

Klatering

Klateringerweg

Harkam

p

We s te r st u kk e n

Wes te r esc h

Elperweg

O os t e r esc h

Raapakkers

Het Timmerholt Elp e r Z ui d e r ve ld

S pan m a

Meerenkamp

Scho

onlo

ër

weg

Beilen

Alting

Alting

erlee

k

Bei lerstroom

Ponderosa

De Ha mm e n

Gro e n la n d e n

Aa n de n S t ro o m De Winkelmaat

Wat e r m o l e n

Westerb

orke

r

st ro

om

Hanekampsweg

Ho o ima v e ld

N oor de r esc h

Tilbru

gstra

at

Vi s chm a Jacobahoeve

Zuidveld

Lieving’t Tolhuis

Beilerstraat

Lombok

Zonlichthoeve

H a m v e l d

Ruyghe Venne

Westerbork We s te rb o r ke r

es c h

Branden

Oo s te re s c h

weg

SmalbroekTer Horst

Te r Ho rs te r ma d e n

Lint horst-

Makkum

N o o r d k a m p

e s c hO ost e r es ch

Nevenweg

Stukken

weg

We id e st u kk e n

Binn

enw

eg

E u r s i n g e r e s c hOrvelterstraat

O o s t e r v e l d

Holthe

166

8

42

RD

Gemeente

Sl

RadiotelescopenRadiotelescopen

De Reimer41

165

Hijker veld

GrafheuvelGrafheuvels

164

10

40

12

39

11163

Sl

Begr pl

Wes

terb

roek

en

13

Sch sl NÖ 2

Leemsloot

38162

Oranjeoord

Gd en Sl

Trafostation

161

64

37

Marjahoeve

Sl

Sl

28

Veldhoen160

159

36

65

66

IJsbaan

Gd

30

Zuiveringsinst

67Pompstation

35

APZ

GdDomoweg

34

Zuivelfabr

7

6

685

3

31

Tilma

Veld

ma

Kromboom

Grafheuvel

IJsbaan

Manege

70

69H am br oe ken

Ruimsloot

IJsbaan

S h l

Essenmaat

La a g h a le r

es c h

N o o r d e r k l u f t

Oranjekanaal

Ma kk um er

mo l ens tu k

Hi jke r esch

B o s w a c h t e r i j

H o o g h a l e n

Bei

ler

weg

E l p e r n o o r d e r

v e l d

Zwig

gelte rstraat

Procedium Silva

Monument vml Kamp Westerbork

Tolmaatsw

eg

Gemeente

Midden-Drenthe

Pastorale

Oude Vaart

N i j l an d

Aa en Hunze(Gemeentehuis te Gieten)

v e l d

G r o l l o ë r

B o s w a c h t e r i j G r o l l o

Oosterstukken

J P van Rossumweg

Gag

elmaat

Op Stee

A28E232

4

Hooghalencentrum

Hiemstrastate

A28E232

4

’t Hoefijzer

Elper Westerveld

Steinborg

2

31

N381

Zwiggelte

es ter e

s

W

N374

Jagershof

2

am enDe H m

N856

De Hammen

33

Groningerweg

Oude

Boerhof


4

Hane

kamp

Oosterveen

H ou t

ma den

Uteringsweg

W e s t e r h o e kBoerhaarshoeve

Boerhaarsweg

Ettenstoel(Steen)

G ro ll e rh o l t

Ti nm aats

weg

War m en

bos ch D u t sc h

hoo rn s

K oe l a nde n

S tr en g

Achter de Strengen

De Reeborg

Oostermaat

Strengen

Stroetendijk

Strengen weg

Koesteeg

Rolderstraat

Borger

Tweede Dillingveen

Grolloërveen

Oude G

rolloërweg

UteringsveenKoestukkenweg

Paardenkampenweg

W e s t d o r p e r v e l d

Vor r e l s

SlEschveld

Blanke Veen

Iberenplas

De Strubben

Bosoord

Kraaienhof16

Boszicht22

Johanna

21

E est h o r ns

De Koediek20

P oe l k am pe n

N oor dv een

Ringveen

Tweehek

SlWestdorp

H out

esc h

Ma nde l and en

Schoolstraat

Oude

M

aatsw

eg

N oor de sch

Z w ar t e Ven en

Schoonloër

weg

26

Witte Veen

Alberdinahoeve

Zwarte Water of

Elpermeer

De Hofstede

H u l l en

Olle Hullenweg

D e D enn en

RD17

Knollegruun(Manege)

De Mepsche Weg

Elle

rtsw

eg

Fleermaatsw

eg

F l ee r m ad en

Hoogvaltien

Jannyhoeve

V l edd er s -

vee ns t u kke n

H u l l e n sLan ge M a Ee

ser

straa

t

Wi t te K oe l e n

Z u i de sch

E l pe r es ch

27

N oor de r

esc h

Nord Langen

Mo t haa r

S tr oe t ma

De Tweelingen

S c h o o n l o ë r v e l d

Ellertshaar

d’ Aole Kampen

Kana

al

Kana

alst

raat

O ude K a m p

Bramm

ershoopstraat

EesergroenTurfdijk

Witkoelen weg

Egbertsweg

Graöthelm

H a l en

ve l d j e

O os t e r es ch

O os t e r m a

P o l

hoe k

De Rie

Gerhardinahoeve

19

20

Tilly’s Hoeve

Bos weg

Boterveentje

Holmhoeve

W e s t d o r p e r

v e e n

Wilde Kers Boschlust

E e s e r v e e nKatteveen

Elpe

rst

room

G re vem a

R e i t maSl

Laarweg

Kwekebosweg

E L L E R T S V E L D

Eeserveen

Ballerswal

B eer vo o r t en

N oor db ro ek

Middenveldsweg

Meeuwenplassen

Oud Orvelte

De Wenning

22

De Tip

Achter

weg

Brammershoop

straat

De Uilenhorst

Od o o rn e r ve ld

La t t enm a

Rust veld

Orvelterzand

Ellertsweg

He e r e n

k a mp

De KijlRD

Konijnenbergen Borger

zijtak

Orvelte

Tolhuisbos

Boschma

Orvelterbrug

Tellingerbosch

H em er t

Holsdijk

SmalhoornD ip ho r s te n

Puttershoek

’t Kuierpadtien

Schoonoord45 Bunder

IJsbaan De Vlaspit

Maatschappijwijk

Manrh

oweg

Odoornerveen

15

G r o l l o ë r v e l d

’t Aol Úrveld

Scholtensbrug

Ruige Bultsw

eg

Blankeveen

Groene

Dijk

Hooi

stra

at

Ballerswalhoeve

Middenweg

Alen

veld

14

Sl

Sl

Sl

17

16

IJsbaan

83

Sl18

19

RD

Gp

SlSl

2425

18

21

GletsjerkuilOpenlucht

museum

23

Sl

Oranje

kanaalSkibaan

Lactanteumhoeve

13

Ellahoeve

De Tien Heugten

Sl

82

SlZandwinning

De Lange’s Brug

B o s w a c h t e r i jOranje

kanaal

B o s w a c h t e r i j S c h o o n l o

Bos wa ch te r i j

G ro l loE l p e r N o o r d e r v e l d

Eerste

Dillingveen

Gemeente

War

men

bos

senw

eg

Schoonloo

Annahoeve

Daalkampen

Gemeente

Rolderstraat

Eslandhoeve

De Kiel

De Eeke

Orvelte

rve

ld

Sl

N o o r d e s

Oude Vaart

Sl

Het Sparnakelnest

Pl 23

Sl

Pl 27

Pl 0

Pl 1

Pl 28

Pl 29

’t Loomeer

(Gemeentehuis te Gieten)

Bui

nen

- S

choo

noor

d

Riezebosch

C o e h o o r n

O r v e l t e r v e l d

Borger-Odoorn (Gemeentehuis te Exloo)

Gemeente Midden-Drenthe(Gemeentehuis te Beilen)

De Warme Bossen

Dierenhof

Het Schoone LooSl

B

o erdiek

Sl

IJsbaan

De Miet

N376N376N376N376N376N376

N857

N374

N34

2

2

2

2

N374

2

e

Aa en Hunze

N376

10

Sleendiek

Ri Jan Hoeve

O o

Zu

Scha

apst

reek

Saksveld

Sakk

Hendriks

O

Br en S

Hee

s w

eg

Saksveldw

P4x

P4

S1

B2 D2

D1

G3P4

G3

G3

D2 G2

P4

P4

B8

G3

B8G3

B8

P4G3P4 D2

P2

P4

B8

G3

P4

D1

P4 P4 P4

D2G3

P4

P4P4

B2

G1

P4D1P4

P4D2

B8

G2

D2

G3

P4G1B6 D1

P4

B8

G3

P4

G3

P4P4

D2

D4

G2

P2

P4

G3

D4

S1

D4

G2D1G2

G3 G2

P4G3B8G3

P4

G2

B8

B8

G3

P4

P2

P4P4

P4

D2

B8P4

D2

P4

G2

P4

P4

D1 D1P4P4 P4

D1

P4

B2

D1

G2

P5

G1 B5P4

P4P3

P4B9P4 P4

B6

G1

P3P4D1

B8

P4P4

G2

G3

P4P4 P4 P4P4S1 P4B2

G3

G2

G2

S2

P4P3

G3

D1

P4

P2

P4

G3

xP4

B8

S1P4

G3 G2

B8P4

G3P4

P4

P4

G3

P4

G3

P4

G1

P4P4G3 P4

P4P4

G2

D2P4

B9

P4

G2

G3G2 P3G3

G2G3

P4 P4P4 P4P4 B2

S3

P4P4

D2 S1

B8

P4 P3S3S1

S1

B8

D4

G3G2

D1

P4G3 P4 S3D4 G3G2

B8

G1

G2D1

G1

G2 G2

B8

D2P4

G2

D2

D1

P4

B8

P4

B8

P2

P4

G2

B8

D1

P4P4

S1

P4 P4

G2

B8

G2B2D2

G3

G2

G2 D2

G2

P4P4

G1

B8

G2G3

G2

S3P4

S3P4 P4

D2

B8G3

P4P4P4P4

P4

D2

x

P4

P4P4

D1

D2P4

G2

P4

D1

D2

G1

D1

P1

D2

G2 P4

P4P4 P4D2

x

S3

G3

G3

x

D1

G2

P4B6

xP4

B8G2

B6

P4

B8

G1G2

P4

D2

D2

S2x

P4D2G2

P4

S3

S3D2 G2 S3P4P4P4

G1

P4P4

G1

D1

D2P4

G2

B8

D4D2

P4 D2P4 x

S1

B8

P4P4

D3

G2P4

B8G1

P4

P1

G3

P4

D2S3

D1

G3

P4

G2G1

S1

D1P4 P4

P2

P4D2

P4B8G2

D1

P4

G2

P4 D2B2 D2

G3

D2

P4D2

G2

S1

P3

P1

S1

S1G2

P4D1

D2

D1

G2

P2D4 P4

G2P4

B8B8G3

S2

D4

D4

P2

P4G1D4

P4

G2

G2

G3B8

P4 P4G2

P4

G1

B6

B9

P4D4

G2

G2

P4 P4

B8D2

P4

D1D4

P4P4

P4 P4P4G2

G2

P4

P2

D1P4

S2

P4

H1

B7P4P4

G3

P4P4

G2

P4 G2

D2

G2

G3D2

G2 P4

G1B8

P4D2

P4

P4P4P4P4

D1

P4P4

G1

P4P4

G2

P4P2

P4 D2D1

B6

D4

G1

x

D1

B8

P4 P4P4

G1

D4P4

P4P4

D1

P42M48 P4P4 P4

B7

G3

P4 D2

B8

x

D1

P4 P4 P4P4P4

P4D2 P1

D1P4P4

P1

P4

D2

G3

G2

P4P4

D2

G2

G2

D2

P4 S3P4

D1

G2D4

P4 P4D2 B6

P4P4 P4

P4

D1

G2

D1

D4

B7

D1 B6

P2P4

D4

G2

P4 P4P4

P2

P4P4

G3

P4

P4 B1

P2

P4P4 P4

D1G2

S3

P2

S3P4P4P4

P4B6

B1

P4G1

D1

P4G2

B8

B6G1

S1

P4P4

G2

S1

P4

B2

P2

P4P4D2

P4

P4

P4P4P4

G1

D2P4 S1

D2

G2

S1P4P4 P4

G2

D1

P4

D2

B8

P4

D2

P4

P2

D2

B9P4

G2

P4

D4D3

P4

D1

P4

G3

P4

D1

G2

G3

G2

P4

P4 P4

B8

P4

P4

P4

P4

P4 P4P4

P4

G1Beb

G1G3P4

G1

P4

B6

P4

G3

P4

P4

D2

xP4

P4

G3

B9

B8

P4

D2

S1 P4

D2S1

P4

D2

P4 G1P4P4 P4D2

D1

B8

D2

G3

S1D2 G1P5

P4

B8 G2

S2

B6

P4P4

G1

P4

D3

D2

G2

P4 P4P4

B8

P4 P4G1 G1

G2

P4P4

G2

P4P4

D1G2

P4P4 D2P4P4 P4 P4

P3

D2

P4B8

P2

P4P4

G2

P4

D2

B8

G1

P4

G1G3

P4

B6G2

G2

P4

G2

G3

D3

G2

B2

G3

B6H1P4

G2

G3

P5

P4P4

P4D3

G3

G3

D3 P4

G1

P4

B9

G3G2

G1

D2

P4P4P4

P4

G3

G1

G1

B8

P4x

P4 D3 P4P4P4

P5

D4 P4

D1

G1

D3

B8

P4

P4

P4

D1

G3 P4

D2

P4P4

G2

P4D4

G2P4

P4 S3P4S3

P4 D1

B2

P4

G3

D1

B8

P2

P4

G2B8

G2

G3

D3 P4P4D2

P4

S3S3

P4 P4

G3

G2P4 P4B8

x

G2

P4S3

P4 S3P4P2

G2

B9 P4

G2

D1P5

P2S3

D1

P4

G2

S1P5D2 D2

P4 P4

D1

P4P4

P4

G3

P2

G2G2

B9

H1

P5

B9

B8 G1

D3

P2

x

P4P4

P4

D1

G1

D1

P4P4 P4

P2

P4B6 D2B8

P4D4P4P4

D3

S1x D2

P2

G1G1

P2P5

D3

P4P2 G1

G1B9P4

G2

G1

G2

P4 P4B8 D3

G1

D3

xx

D1

G1

P4D1

P4 D3

D2

D1G3

P4P4D1

D2

P4

P4

S1

D1D2

D3

D2

G1

B8B8D1

P4

G3

B9

B8

D2

P4 x

x

P4 P2

B9P5

P4P4 B7P4

D1

P4D4

P2 D4D1

P4

D1 B4D3

B4D2D2

G2

B8

x

G3

D3

P4B9 P4

P4D1

P4

D2

B8

B9P4

G2

P2

P4

P4

G2

P4D2D4 P2

B4

P2

B7P5

P5

P2

D1

P4D3D4 D3

D2

B8P5D1

B9

D1B4

D3

D3

D3B4 B4P4

S1

B4 P4G1B4

B6D1

P5

D1

P4P4

P5

P4

P2

P4

B4

G2B9

P4

G2

D3

P3

D3

P4

B9

P5 P5P5

P5

P4

D3

B8

P4x

B9

P5

G2

P4xS3 P4

D2P5

D1

B6

D3B9

P4

G1

S3B9

P5G1

P4

B6

P4S3

G2

D1P4 B9

P4

P2

P4 D2

B9

G1

G3

B9

x

D3

B9

P4

D2

P2

x D1

D1

G2S1

P4

P2

D1P2

P4B5

G2

P4

D3

G3

G2

x

G1

B9 x

G1

P4x

P5

xD2

P4

P2

D1

P5

D3P4 P4

G1

D1P2

P4 D3

B7

P4 P4S1

B9P4

B4

P4

P4P4

P5

P2

G1

D3

P4

B5 B9

P2

D2G1

D1

D3P4

P4P4

P4

D1

P4P4

G2

G3

G1

P4D3P2 D2

D3B6

G2

P4

P2

P4

B8

P2

P4P4P2

P2

B7

P5

D3 D3

P4

P1

D1

D1

B10

D4P4 B7 D2

B9

B5

D4

P2B8

D1

P2

D4

G2G2B5

P4

P4

S1

D3D3

P4D3B10P5

G2

P4

P2

D1

G2

D4 P4 x

P4D3

B7B9 P2

B4P5

D2

B9

B5

G1

B9 D1D1

D3P2

G1P5

x

P4D3 G1

P4 P5

G1

D3

P4

D3

P4D3

P2

P2

G2P4

D3

G1

B8

P5P4

P3

D3

D1

B6D3

G3

G1D3

B10

D3

S1

B9P5

D3

B6

D3

D3D3

B5D3

P5

B8

D3

B5

B9

D2

D2

B4

P4D3

P4

P2

P4B4B2G2

D3

P5

D4

P1

G1B9

P2P4

D3

P2

B5

P4

B9

P5

P4

D3

P4P4

D3

P4

D1P4

D3

S3

P2

D3D1

D1

D3

P4 P4

D3

S1

P2

D2

G1

B9

B9 D3

D3

P2

P2

P4

D1

P4 P1

P4

D1

B6

P4D2

D3

S3P5

B7

P4

G1

P2

P2P4

P2

P4

D1

G2

D3 D3P4

P4B9

P2 S1

G1

P5

G2

D3D3 P2

P4G3

D3

D3

B6 P4

S2 P5

D3G2

D2

B9

B2P2

P2

D3

S3

D2D3 P5

S1

P4P2

B9P5D3

B8

P2D3P2

P4

P5

D1D3 B6

D1B9P4

S2

B9

S2

P2

D3P4

P4 P4P4 B9P4

P2

S1P5

D3B7

P5P5

B9

B4

B5G2

P2

D3

D1

P5

S1P4

D3

P4B9

G1

D3

D2 S3P4P2D3

S3B9 S2

P2

P5

D2

S2

G1D3P4

G3B8

S1

P2

P5D3

D3P4 S3 S1

D3

S1

S2

D2

P4D3

S3

D4

S1P5

S1

x

G1

P4S1

G2

D2

D2

P4

D1

S1

P5

B7 B7

D3

P2

P1

B9

P4

D3

S3B9P2

P4D3 P5S3 S3 P4D2

D3P1

B7

S1

P4B9

D1

B6

D2

B7

G3

B6

D3

D3

P5

G1

S1B9

x

S1

D3

P2

P1

Beb

G1

P4

S2P4

P4

P2

P1

S2S1

D3

D2 x

x

G1

D2

D3

P4

B4

S1x

B9

xB9 x

P4

D2B5

P2P4P5

D2x

P4

P4

S1 S1

G2

S2

P2

P4

x

G1

P4P4

B9

P4D2

D1

P4

P2

P4

D3

B4

D1P4

P4

D2

B9

G1

P4D1

S2P2

P4B8

P4B8

S2

P4

P2

B5

D1

D2

G3

xP4

D3

G1

P4

D1D1

xP4

D1

P4

D3

P4

D3

S1

G1

P4

P4

B2

G3D3

G1

B6

B2

D3

G1D3

P4

D3

G1

B8

P4D1

D2

G1

D1

P2

P4

B6

G1

D3

D1

D3

B6

D1

P4B6

xP4 P4

D2

P4D2

P4

B8

G1

D1

P4

D3

P4

D2B8

P4

P4P4x

P4

P4D3

x

D3

B2x

x

D3

D3

x

D3

G2

G1

D2B3

xB2

x

B3

B3

G1

226000

226000

228000

228000

230000

230000

232000

232000

234000

234000

236000

236000

238000

238000

240000

240000

242000

242000

244000

244000

246000

246000

248000

248000

250000

2500005400

00

5400

00

5420

00

5420

00

5440

00

5440

00

5460

00

5460

00

5480

00

5480

00

5500

00

5500

00

5520

00

5520

00

5540

00

5540

00

5560

00

5560

00

5580

00

5580

00

5600

00

5600

00

5620

00

5620

00

5640

00

5640

00

5660

00

5660

00

5680

00

5680

00

5700

00

5700

00

5720

00

5720

00

5740

00

5740

00

5760

00

5760

00

Drentse Aa

±

0 1 20.5Kilometers

Het natuurlijke landschap

Landschap Terreinvorm Moedermateriaal Bodemtype Waterhuishouding Code

Beekdallandschap (B) venige voedselarme beekdalbodem veenmosveen Vs kwel B1venige matig voedselarme beekdalbodem, meandergordel zeggeveen, rietzeggeveen en broekveen Vc, Vz, Wz kwel B2venige voedselrijke beekdalbodem zeggeveen, rietzeggeveen en broekveen met kleidek hVc, hVz, pVc, Mv kwel B3zandige beekdalbodem fluvioperiglaciaalzand, dekzand en beekzand pZg21, pZg23 kwel B4venige beekverstromingsvlakte zeggeveen, rietzeggeveen en broekveen Vz, Vc kwel B5moerige beekoverstromingsvlakte zeggeveen, rietzeggeveen en broekveen op dekzand, fluvioperiglaciaal zand vWz, zWz kwel B6zandige beekoverstromingsvlakte fluvioperiglaciaalzand, dekzand en beekzand pZn21, pZn23, pZg21. pZg23 kwel B7smeltwaterdal/beekdal in grondmorene en potklei keileem, potklei Hn23x, KX, pZg23x, Wzx, Wpx kwel/stagnatie B8smeltwaterdal/beekdal in (verspoelde) premorenale afzettingen premorenaal zand, fluvio(peri)glaciaal zand Hn21pZg21, pZg23, pZn23, Zn21 kwel/neutraal B9beekdalglooiing, beekdalhelling premorenaal zand, fluvio(peri)glaciaal zand Hn23, cY23 kwel/neutraal B10

Grondmorenelandschap (G) grondmorenerug (gestuwde) keileem cY23x, Hn21x, Hn23x, KX inzijging, stagnatie G1grondmorene plateau, -welvingen keileem Hn23x, Hn21x, pZg23x, Wpx stagnatie G2grondmorenevlakte keileem Hn23x, pZg23x, Wzx stagnatie G3

Smeltwatererosielandschap (P) smeltwaterestrug, -plateau potklei potkleibodem (KX), Hn23x, Hn21x stagnatie P1smeltwaterestrug, -plateau premorenaalzand, fluvioglaciaal zand Hn2, Hd21, Hn23, cY23 inzijging P2smeltwaterheuvel premorenaalzand, fluvioglaciaal zand Hn21, Hd21,Hn30, Hd30, zEZ30 inzijging P3pingoruine fluvio(peri)glaciaal, veen Vc, vWp, zWp, Wz, pZg23, Hn23, Hn21 kwel P4smeltwaterdalglooiing fluvio(peri)glaciaal Hn21, Hn23, pZn23, KX kwel, inzijging P5

Dekzandlandschap (D) hoge dekzandduinen (1.5 - 5 m) dekzand Hd21, Hn21, Hn23, cY21, cY23, zEZ21 inzijging D1dekzandwelvingen (< 1.5 m) dekzand Hd21,Hn21, Hn23, cY23 inzijging D2(verspoelde) dekzandvlakte dekzand, fluvioperiglaciaal zand Hn21, Hn23,pZn21, pZn23, pZg23, vWz inzijging, neutraal D3uitblazingslaagte dekzand, premorenaalzand, keileem vWp, vWz, Hn21(x), Hn23(x), KX inzijging, neutraal, stagnatie D4

Stuifzandlandschap (S) hoge stuifzandduinen (1.5 - 12.5 m) stuifzand Zd2, AS, zHd21 inzijging S1lage stuifzandduinen stuifzand Zd21, AS, zHd21, zHn21, Zn21 inzijging S2stuifzandvlakte, uitblazingslaagte dekzand, premorenaalzand, keileem Zn21, AS, Hn23(x) inzijging S3

Hoogveenlandschap (H) (ontgonnen) hoogveenkussen veenmosveen Vs Wp inzijging, stagnatie H1verbreiding veenmos circa 1000 na Chr.

Overige onderscheidingen:Niet gekarteerd

Water1:30000

Fysisch-geografische kartering: G.J. MaasCartografie: J.Onderstal© Alterra, Wageningen UR 2007

Bijlagen

Bijlage 2

Het natuurlijke landschap

B2 Venige, matig voedselarme beekdalbodemG1 Grondmorenerug (gestuwde keileem)G3 Grondmorenevlakte (keileem)P4 Pingoruine (fluvio(peri)glaciaal, veen)D1 Hoge dekzandduinen (1,5-5 m), dekzandD2 Dekzandwelvingen (< 1,5 m), dekzandD3 (Verspoelde) dekzandvlakte, dekzand, fluvio(peri)glaciaal zandS1 Hoge stuifzandduinen (1,5-12,5 m), stuifzandS2 Lage stuifzandduinen, stuifzand

Ontleend aan: Fysisch-geografische kaart Alterra, Wageningen UR 2007

54 55Bijlagen

Bijlage 3

Hoogtekaart

Bijlagen

Bijlage 4

Veldnamen

Besloten VenenBoerveld�

De Poll

Westerlanden

HeiligbergjeHertenkamp

De Kampen

Keizerlaan

Blankeweer

Koebroek

Huisakkers

Heijveen

SteenakkerDiepenveenSchietbaan

Kwekerij

De Fles

van Swinderenlaan

Wijkmeer

Katerveld

KampenNijen EschOsbroeken

Zwijnmaden

Westerveld

Bulten

Wilde Veen

Voorbulten

Land van Malle Marie

Nieuweland

Kerkduinen

Noordlaarder Esch

56 57Bijlagen

Bijlage 5

Recreatieve voorzieningen

Gemarkeerde wandelroute

Ruiterroute

Fietsroutes

1. Rustgebied2. Parkeergelegenheid Pollse weg3. Infopaneel, start wandelroute4. Gemarkeerde wandelroute

5. Ruiterroute6. Fietspad (doorsteek door het beekdal)7. Schelpenfietspaadjes rond het bos

6

7

5

4

7

12

32

Bijlagen

Bijlage 6

Beheertypen huidig

58 59Bijlagen

Bijlage 7

Beheertypen ambitie

Bijlagen

6

54

79

10

8�

1

2

3

2

Bijlage 8

Beschermde archeologische en cultuurhistorische elementen

1. Celtic Field (raatakker), IJzertijd (800 v. Chr. – 450 na Chr.) 2. Grafheuvels, Bronstijd – IJzertijd (2000 – 12 v. Chr.) 3. Karrensporen: route uit Late Middeleeuwen – Nieuwe Tijd (1050 – na 1500 na Chr.) 4. Grafheuvel, IJzertijd (800 – 12 v. Chr.) 5. Grafheuvel, Late Bronstijd (1100 – 800 v. Chr.)

6. Pingorand met sporen uit Paleolithicum t/m Neolithicum (8800 – 2000 v. Chr.) 7. Hunebed G1, Noordlaren, Neolithicum (3400 – 2800 v. Chr.) 8. Hunebed D3 & D4, Midlaren, Neolithicum (3400 – 2800 v. Chr.) 9. Heilig bergje10. Bebouwing Pollse weg

60 61Bijlagen

Bijlage 9

Gewenste onderzoek en inrichtingsmaatregelen Noordlaarderbos/Vijftig Bunder 2014-2026Planning: zie tabellen, bijlagen 10 & 11.

1. Verbeteren entree Pollse weg2. Herinrichting Nieuwe land3. Herstel zichtbaarheid tankgracht Noordlaarderbos4. Herstel open plek Heilig bergje5. Vernatting bos door dempen greppels6. Onderzoek naar herstel erosiegeul7. Herstel kleinschalig ontginningslandschap 8. Herstel contouren schietbaan

9. Kleinschalig plaggen & bekalken10. Geleidelijke omvorming naar half-open heideland-schap11. Verbeteren entree Tolhuisweg (in samenhang met overgraasbaar maken)12. Autovrij maken (deel) Westertse weg13. Onderzoek naar verdroging door tankgracht14. Vervangen rasters

6

54

7

9

1011

10

10

12

9�

1013

9

10 14�

8�

1

3

2

Bijlagen

Bijlage 10

Tabel met beheer- en inrichtingsmaatregelen Noordlaarderbos

Ond

erde

el

spec

ifica

tieU

itvoe

ring

in

Stru

ctur

eel/

cycl

isch

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

nov

dec

Land

scha

pO

verle

g m

et d

e st

reek

ove

r ond

erho

ud e

n ve

rbet

erin

g kw

alite

it la

ndsc

hap

xx

x

Inza

aien

en

bew

erke

n ak

kerr

and

op d

e es

bij

de G

oldb

erg

xx

Bosb

ehee

rBo

sran

denb

ehee

rx

xx

xx

behe

er p

erm

anen

te o

pen

plek

ken:

ops

lag

verw

ijder

en, t

erug

zette

n bo

sran

d en

/of

druk

begr

azin

g

xx

x

Syst

emat

isch

e bo

omco

ntro

le la

ngs d

e w

ande

lrout

ex

xx

Ond

erho

ud re

crea

tieve

voo

rzie

ning

en: p

aden

onde

rhou

d, co

ntro

le b

ebor

ding

, gre

ppel

s

ruite

rpad

xx

Best

rijdi

ng A

mer

ikaa

nse

voge

lker

sx

xx

x

Best

rijdi

ng sp

ringb

alse

mie

nx

xx

Rin

gen

van

bom

en i.

v.m

. doe

lste

lling

doo

d ho

utx

x

Gra

slan

dbeh

eer

Ras

terb

ehee

rx

x

Begr

azen

gra

slan

djes

Dui

nweg

xx

xx

xx

Maa

ien

en/o

f beg

raze

n gr

asla

ndje

Gol

dber

gx

x

Dru

kbeg

razi

ng in

tijd

elijk

e ra

ster

van

de

Her

tenk

amp

en d

e op

en p

lek

bij h

et H

eilig

ber

gje

xx

xx

Akk

erbe

heer

Bew

erke

n en

inza

aien

akk

erra

nd G

oldb

erg

xx

Behe

erov

erle

g m

et p

acht

ers

Geb

ouw

enO

nder

houd

pan

d Po

llse

weg

Behe

er re

crea

tieve

voo

rzie

ning

enSn

oeie

n la

ngs w

egen

en

pade

n, b

ezan

den

gem

arke

erde

wan

delro

ute

xx

Ond

erde

elSp

ecifi

catie

uitv

oerin

g in

:

Nie

tstr

uctu

reel

/een

mal

ig20

1420

1520

1620

1720

1820

19-

2025

2026

-

2031

Bosb

ehee

rM

ozai

ekka

p in

kad

er v

an st

ruct

uurv

erbe

terin

g (o

m d

e 8

a 10

jaar

)x

xx

Her

stel

len

open

ple

k H

eilig

ber

gje

door

ver

wijd

eren

ops

lag

en a

anvu

llend

pla

ggen

xx

Ond

erzo

ek h

erst

el e

rosi

egeu

l x

Ond

erzo

ek n

aar d

empe

n gr

eppe

ls in

bos

laag

te a

/d/

Dui

nweg

x

Gra

slan

dbeh

eer

Ops

telle

n in

richt

ings

plan

Nie

uwe

land

i.s.

m. o

mge

ving

x

Uitv

oere

n in

richt

ings

plan

xx

Geb

ouw

enbe

heer

Vis

ievo

rmin

g he

rste

l zom

erhu

isje

Gol

dber

gx

Cul

tuur

hist

oris

ch b

ehee

rH

erst

el z

icht

baar

heid

rest

ant t

ankg

rach

t Noo

rdla

arde

rbos

x

Behe

er re

crea

tieve

voo

rzie

ning

enRe

crea

tieon

derz

oek

Noo

rdla

arde

rbos

/Vijf

tig B

unde

rx

Ops

telle

n ba

sisb

ebor

ding

spla

nx

Verb

eter

ing

entr

ee P

olls

e w

eg, p

anee

l + to

egan

g na

tuur

gebi

edx

P m

. Aan

pass

inge

n re

crea

tieve

infr

astr

uctu

ur o

p ba

sis r

ecre

atie

onde

rzoe

kx

Bele

idsb

einv

loed

ing

Ove

rleg

met

gem

eent

e en

stre

ek o

ver a

utov

ij m

aken

dee

l van

de

Wes

ters

e w

egx

x

Dee

lnem

en a

an o

verle

g m

et D

LG, S

BB, f

am. B

uist

, Wat

ersc

hap

over

inric

htin

g be

ekda

l x

x

Opz

ette

n vr

ijwill

iger

sgro

ep v

oor l

ands

chap

sbeh

eer e

n on

derh

oud

xx

62 63Bijlagen

Bijlage 11

Tabel met beheer- en inrichtingsmaatregelen Vijftig Bunder

Ond

erde

elSp

ecifi

catie

uitv

oerin

g in

:

Nie

tstr

uctu

reel

/een

mal

ig20

1420

1520

1620

1720

1820

19-

2025

2026

-

2031

Hei

debe

heer

Ops

telle

n be

graz

ings

plan

x

Verv

ange

n ra

ster

sx

Gel

eide

lijke

uitb

reid

ing

oppe

rvla

k ou

de h

eide

kern

doo

r ver

wijd

eren

bom

en ra

ndzo

nes

xx

xx

xx

Ond

erzo

ek ta

nkgr

acht

(in

kade

r Nat

ura

2000

beh

eerp

lan)

x

Uitv

oere

n m

aatr

egel

en ta

nkgr

acht

x

Voor

bere

idin

g ov

ergr

aasb

aar m

aken

Tol

huis

weg

, inc

lusi

ef p

arke

erge

lege

nhei

d en

ent

ree

gebi

ed

xx

Verb

indi

ng re

alis

eren

Vijf

tig B

unde

r - L

and

van

mal

le M

arie

x

Gra

slan

dbeh

eer

Proe

f met

inza

aien

gro

te ra

tela

ar in

per

ceel

Cel

tic fi

elds

, Lan

d va

n m

alle

Mar

iex

x

Bode

mon

derz

oek

kans

rijkd

om re

alis

atie

Hei

schr

aal g

rasl

and

x

Uitv

oerin

g m

aatr

egel

en t.

b.v.

heis

chra

al g

rasl

and

(ond

iep

plag

gen/

beka

lken

)x

x

Poel

enbe

heer

Opk

napb

eurt

poe

len

Die

penv

een

x

Cul

tuur

hist

oris

ch b

ehee

rH

erst

el co

ulis

sen

Schi

etba

an d

oor u

itras

tere

n ho

utsi

ngel

x

Her

stel

om

gevi

ng a

ange

vuld

e gr

afhe

uvel

Die

penv

een

x

Recr

eatie

ve v

oorz

ieni

ngen

Recr

eatie

onde

rzoe

k N

oord

laar

derb

os/V

ijftig

Bun

der

xx

Arc

heol

ogis

che

bele

ving

srou

te 5

0 Bu

nder

, Noo

rdla

arde

rbos

, Noo

rdla

arde

res i

.s.m

. de

stre

ekx

x

Bele

idsb

einv

loed

ing

Ove

rleg

met

stre

ek e

n ge

mee

nten

ove

r aut

oluw

mak

en (d

eels

) v.d

. Wes

tert

se w

egx

x

Bela

ngen

beha

rtig

ing

natu

ur in

ove

rleg

Nat

ura2

000

behe

erpl

an D

rent

sche

Aa

xx

Ond

erde

elsp

ecifi

catie

Uitv

oerin

g in

:

Stru

ctur

eel/

cycl

isch

beh

eer

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

nov

dec

Hei

debe

heer

Begr

azin

g ou

de h

eide

kern

: exp

erim

ent m

et w

inte

rbeg

razi

ngx

xx

xx

xx

Ras

tero

nder

houd

hei

dex

x

Aan

vulle

nd o

psla

g ve

rwijd

eren

50

Bund

er e

n la

nd v

an m

alle

Mar

iex

x

Soor

tger

icht

beh

eer v

alkr

uid

en g

evle

kte

orch

isx

xx

x

Klei

nsch

alig

pla

ggen

/bek

alke

n en

maa

ien

xx

Bosb

ehee

rD

unne

n en

ring

en b

omen

lang

s de

rand

en v

an h

et h

eide

veld

xx

xx

x

Best

rijdi

ng A

mer

ikaa

nse

voge

lker

sx

x

Gra

slan

dbeh

eer

Ras

tero

nder

houd

xx

Begr

azin

g gr

asla

ndje

s Die

penv

een,

Sch

ietb

aan

xx

xx

xx

Begr

azin

g C

eltic

fiel

ds p

erce

elx

xx

xx

xx

Jaar

rond

beg

razi

ng L

and

van

mal

le M

arie

xx

xx

xx

xx

xx

xx

Aan

vulle

nd z

omer

maa

ien

Cel

tic F

ield

s per

ceel

xx

Klei

nsch

alig

pla

ggen

en

beka

lken

Sch

ietb

aan,

Lan

d va

n m

alle

Mar

ie

Dru

k be

graz

ing

in ti

jdel

ijke

rast

er S

chie

tbaa

n, g

rasl

andj

es D

iepe

nvee

nx

xx

x

Poel

enbe

heer

Ond

erho

ud p

oele

n D

iepe

nvee

n (d

eels

scho

nen,

ops

lag

verw

ijder

en) 1

x pe

r drie

jaar

xx

Cul

tuur

hist

oris

ch b

ehee

rO

nder

houd

gra

fheu

vels

(jaa

rlijk

s ops

lag

verw

ijder

en, m

aaie

n m

et b

osm

aaie

r)x

xx

x

Ond

erho

ud k

ogel

vang

er S

chie

tbaa

n (j

aarli

jks o

psla

g ve

rwijd

eren

)x

x

Bijlagen

Noordlaarderbos

Code Beheertype opp.(ha) monitoring frequentie(jr) methode

L01.02 Houtwal en houtsingel 0,35 broedvogels 6 inventarisatie kwalificerende soorten

L02.02 Historisch bouwwerk en erf 0,4

N07.01 Droge heide 0,41 structuurelementen 6 bepalen bedekking

planten 6 inventarisatie kwalificerende soorten

broedvogels 6 inventarisatie kwalificerende soorten

dagvlinders & sprinkhanen 6 inventarisatie kwalificerende soorten

N12.02 Kruiden- en faunarijk grasland 25 structuur 6 bepaling bedekking


dagvlinders 6 inventarisatie kwalificerende soorten

N15.02 Dennen-, eiken- en beukenbos 97,56 bosstructuur 12 bosstructuurkartering



De Vijftig Bunder

Code Beheertype opp.(ha) monitoring frequentie(jr) methode

E.01.01 Overig gebouw en erf 0,24

L01.01 Poel en klein historisch water 0,02 structuurelementen 6 bepalen bedekking

L01.04 Bossingel en bosje 9,15 broedvogels 6 inventarisatie kwalificerende soorten

N06.04 Vochtige heide 9,15 structuurelementen 6 bepalen bedekking




vegetatie 12 vegetatiekartering

N06.06 Zuur ven of hoogveenven 0,63 planten 6 inventarisatie kwalificerende soorten

libellen 6 inventarisatie kwalificerende soorten

N07.01 Droge heide 16,6 structuurelementen 6 bepalen bedekking


planten 1 telling bloeiende planten bedreigde soorten



reptielen, amfibieen inventarisatie levendbarende hagedis

vegetatiekartering 12 vegetatiekartering

N11.01 Droog schraalland 5,56 structuurelementen 6 bepalen bedekking



vegetatiekartering 12 vegetatiekartering

N12.02 Kruiden- en faunarijk grasland 12,51 structuurelementen 6 bepaling bedekking



N15.02 Dennen-, eiken- en beukenbos 30,31 bosstructuur 12 bosstructuurkartering



Beheertype overstijgend hydrologisch meetnet 14 daags opnemen meetpunten

Bijlage 12

Monitoringplan

Natuurbescherming.Sinds1905.Natuur is een onuitputtelijke bron van inspiratie en verwondering. Daar moeten we zuinig op zijn en goed voor zorgen. Want in een dichtbevolkt land is natuur extra kwetsbaar. Daarom beschermt Natuurmonumenten 355 gebieden. Overal in Nederland. Voor iedereen. Dat doen we sinds 1905 met steun van vrienden, vrijwilligers, leden en bedrijven. Steun is nodig. Juist nu. Kijk op de website wat jij voor de natuur kunt doen.

www.natuurmonumenten.nl

Natuurmonumenten | Postbus 9955 | 1243 ZS ’s-Graveland | T (035) 655 99 11

Natuurvisie Noordlaarderbos en Vijftig Bunder 2014-2032...Een van de grootste kwaliteiten van het...

Documents

Transcript of Natuurvisie Noordlaarderbos en Vijftig Bunder 2014-2032...Een van de grootste kwaliteiten van het...