17/01/2017

1

NatuurgidsencursusLes: Motieven en tradities

Lesinhoud

1. Liefde voor de natuur, aangeboren of aangeleerd?

2. Motieven en tradities, de geschiedenis van het natuurbehoud

3. Is natuurbehoud mannelijk of vrouwelijk?

4. Kansen en verwachtingen voor de natuur

Lesgever:

17/01/2017

2

1. Houden alle mensen houden van de natuur?

Draken

17/01/2017

3

Waarop zijn we begaan met de natuur? En hoe ziet de gewenste natuur eruit?

Een vlinder op de neus van ©Disneyfiguurtje Bambi, wie wordt daar niet door gecharmeerd? Omgekeerd lijkt er – zowel bij mensen als bij apen - een algemene ‘natuurlijke’ angst te bestaan voor spinnen en slangen

Erich Fromm, een Duits-Amerikaanse psycholoog, gebruikte als eerste de term biofilie – de universele liefde voor het leven. De bekende bioloog Edward Wilson nam de term over en maakte er een ecologisch strijdpunt van. Volgens hem zit de liefde voor de natuur in onze genen. Hij was dan ook voorstander van de savannehypothese. Wij voelen ons het best ‘thuis’ in een omgeving die er nog net zo uitziet als de savanne van onze verre voorouders (zie volgende slides).

De Hof ven Eden

17/01/2017

4

We voelen ons het best in een half-open landschap, met verspreide bomen, water, vlak tot heuvelachtig. Zo’n ‘parklandschap’ vertoont veel gelijkenissen met de savanne waar de mens zijn eerste miljoenen jaren heeft doorgebracht. Vergelijk met het (half)natuurlijk landschap van de 19de eeuwse romantische landschapsschilders dat ook model staat in het (klassiek) natuurbeheer.

Wat is de natuur jou waard?

100

168

143

143

17/01/2017

5

=

Een berekend resultaat

Betalingsbereidheid €/j=122 * pioniervegetatie + 93 * slikken en schorren + 92 * graslanden + 157 * bossen + 133 * open water, riet en moeras + 133 * heide en landduinen + 0,05 * omvang in hectare + 28 * hoge soortenrijkdom + 34 * aanwezigheid wandel- en fietspaden – 0,63 * afstand in kilometer + 8 * natuurlijke omgeving + 8 * bebouwde omgeving – 15 * industriële omgeving – 0,36 * hoge soortenrijkdom * leeftijd + 0,01 * inkomen - 37 * % vrouwen + 108 * % lidmaatschap natuurvereniging.

17/01/2017

6

VITO (Vlaams Instituut voor Technologisch Onderzoek) berekende in 2010 de ‘betalingsbereidheid’ voor natuur. Deze is afhankelijk van de natuur en de omgevingsfactoren (soort natuur, voorzieningen), maar ook van het individu. Bij leden van een natuurvereniging en mensen met een hoog inkomen is de betalingsbereidheid groter; bij vrouwen lager dan bij mannen.

Ik voel mij betrokken bij de natuur omdat:

1. Ook dieren rechten hebben;

2. Er dringend iets moet gedaan worden aan de natuurvernietiging en milieuvervuiling.

3. We graag gaan wandelen en ons ontspannen in de natuur;

4. het wetenschappelijk bewezen is dat we de natuur nodig hebben voor onze gezondheid en welzijn;

5. we veel kunnen leren van de natuur, ook over onszelf.

17/01/2017

7

2. Motieven en tradities

1. Natuurbehoud in de Belle Epoque

2. Dierenbescherming en erfgoed (ethisch en esthetisch motief)

3. Wetenschap en volksverheffing (wetenschappelijk en sociaal motief)

4. Natuurbehoud wordt milieubescherming (maatschappelijk motief)

‘Il vient de loin’

17/01/2017

8

Cokesfabriek in de Borinage

Natuurbehoud in de moderne zin van het woord gaat terug tot het midden van de 19de eeuw. Dat waren de hoogdagen van de industriële revolutie in Europa en Noord-Amerika. In die periode werd duidelijk dat voor de vooruitgang een tol betaald werd in de vorm van sociale ellende en ongelijkheid, grauwe industriesteden en aanslagen op natuur en landschap. Of zoals Van Isacker het treffend formuleerde in Mijn land in de kering: “De ogen gingen open toen de terugkeer onmogelijk geworden was”

Het schilderij van Paul Gabriël, een schilder uit de Haagse school, toot een trein, icoon van vooruitgang en de nieuwe tijd, die het verleden kruist. De getoonde aquarel poseert een kleine mens, tussen wat volkstuintjes, tegen een horizon van oprukkende industrialisering. Het is een weinig bekend werkje van een bekende kunstenaar. Van Gogh maakte het in de periode waarin hij als predikant vertoefde in ‘het Zwarte Land’ van de Borinage.

17/01/2017

9

1864,KB ter bescherming van de nachtegaal

Ethisch motief: dierenwelzijn en vogelbescherming

Vogelvangst pas afgeschaft in…. 2001

17/01/2017

10

De oudste vorm van natuurbehoud in Vlaanderen is de vogel- en dierenbescherming. Daarin lijken aanvankelijk vooral ethische motieven een rol te spelen. Als symbolische datum is 1864 gekozen. Uit dat jaar dateert het eerste koninklijke besluit ter bescherming van (insectenetende) vogels: nachtegalen en grasmussen. Merk op dat het nog bijna anderhalve eeuw zou duren vooraleer de vogelvangst – de jacht van de kleine man – zou werd afgeschaft. Dat gebeurde voor het eerst in 1972, maar werd een jaar later al herroepen.

De foto laat een affiche zien van Vogelbescherming en foto’s van een betoging voor en tegen de vogelvangst in Tienen. Daarbij liepen de emoties soms hoop op.

1910,Natuur- en Stedenschoon

Esthetisch motief:natuur en erfgoed

17/01/2017

11

Het eerste wetsvoorstel ‘voor het behoud van het landschap’ werd ingediend in 1905. De Wet op de schoonheid der landschappen stamt uit 1911. In die periode ontstonden ook de eerste organisaties die zich het behoud van landschappen en natuurgebieden tot doel stelden. Te vermelden zijn De Vrienden van het Zoniënwoud (1909) en de Vereniging voor Natuur- en Stedenschoon (1910). In 1931 kwam de Wet op de bescherming van monumenten en landschappen tot stand.

Verenigingen zoals Natuur- en Stedenschoon telden veel kunstenaars onder haar leden. De vereniging kwam – zoals de naam aangeeft – niet alleen op voor o.a. het behoud van de Kalmthoutse Heide, maar evengoed voor de restauratie van de Antwerpse Onze Lieve Vrouwkathedraal.

17/01/2017

12

1922,Michel Thiery

Sociaal-Pedagogisch motief: volksverheffing en emancipatie

Conscience

17/01/2017

13

Wetenschappelijk motief:De nieuwe biologie

1912,Jean Massart

Recollecting landscapes

17/01/2017

14

Massart fotografeerde kort na de eeuwwisseling honderden Vlaamse natuurlandschappen. Dezelfde plaatsen werden geherfotografeerd in 1980, 2003 en 2014. Zo ontstonden unieke fotoreeksen die een beeld geven van de veranderingen in het Vlaamse landschap (Recollecting landscapes).

Koloniale natuurbescherming

http://www.recollectinglandscapes.be/

17/01/2017

15

In tegenstelling tot de situatie in het moederland, was België vooruitstrevender in de kolonie. In 1925 werd het Nationaal Albert Park (nu het Nationaal park Virunga in de Democratische Republiek Congo) gesticht, het allereerste nationaal park in Afrika. Graaf Léon Lippens, zelf enkele jaren onderdirecteur van het Albert Park, merkte in 1950 op: ‘Op gebied van natuurreservaten, wat bestaat er in België? Wat bestaat er in Vlaanderen? Niets, helemaal niets. Integendeel, in Belgisch Congo zijn we wel op de hoogte en bezitten we prachtige nationale parken, waaronder het Albert Park een der schoonste natuuroorden in de ganse wereld’.

Vrije tijd

17/01/2017

16

1933,Het verenigingsleven krijgt vorm

Met de oprichting van De Wielewaal in 1933 ontstaat een vereniging die zich op natuurstudie richt, in het bijzonder vogelstudie. Ze sluit daarom aan op het wetenschappelijk argument. De drijvende kracht achter de organisatie, pastoor Frans Segers uit Turnhout, is erg begaan met de popularisering van de ornithologie. Daarmee werd een eerste stap gezet naar democratisering en brede verenigingsvorming.

17/01/2017

17

60 jaar natuurreservaten

De eerste natuurreservaten in België ontstonden in Wallonië –tijdens WO II. In 1951 werden de Belgische vogelreservaten opgericht (later hernoemd Belgische Natuur- en Vogelreservaten en nog later Natuurreservaten).

17/01/2017

18

1983,Van veelheid naar eenheid

Na WO II was de jeugd aan zet. De gouden jaren ’60 waren een tijd van economische welvaart, maar even belangrijk van culturele omwentelingen die bepalend zullen zijn voor al wat volgt.

Op het vlak van natuur zien we vooral een boost aan activiteiten, heel verspreid en soms weinig samenhangend. Pas vanaf de jaren ’80 krijgt samenwerking vorm, door fusies van eerst de jeugd (JNM), later ook de volwassenenverenigingen (Natuurpunt).

17/01/2017

19

1970,Maatschappelijk motief

Institutionalisering

N70 wet op het natuurbehoud vogelrichtlijnnatuurreservaten beschermde planten en dieren staatssecretaris voor leefmilieu habitatrichtlijn bermbesluit duinendecreet habitatrichtlijn instituut voor natuurbehoud mina-plan MESTDECREET RUIMTELIJK STRUCTUURPLAN VLAANDEREN NATUURDECREET natuurvergunning ven/ivon instituut PDPO kaderrichtlijn water wijzigingsdecreet voor natuur- en bosbeheer decreet integraal waterbeheer instandhoudingsdoelstellingen soortenbesluit

17/01/2017

20

3. Is natuur voor iedereen (hetzelfde)?

• Vraag: wie is er jonger dan 30 jaar?

• Vraag: hoeveel vrouwen?

• Vraag: hoeveel allochtonen?

• Vraag: wie heeft er een universitair (master)diploma?

▸ ….

Een (oude) mannenzaak?

Man82%

Vrouw18%

Man87%

Vrouw13%

Bestuursleden afdelingen Natuurpunt

Invoerders van gegevens in Waarnemingen.be

17/01/2017

21

Gruwelmode

De eerste natuurbeschermers, die vooral uit gegoede kringen, waren eerder behoudend-conservatief. Al zijn er ook natuurbeschermers terug te vinden in liberale kringen of links-anarchistische communes.

Vandaag is natuurbehoud nog altijd een beetje een elitaire aangelegenheid. Uit een onderzoekje uit het eind van vorige eeuw blijkt dat de leden van Natuurreservaten (nu: Natuurpunt) eerder te zoeken zijn in de (hogere) middenklasse.

De genderverhoudingen zijn eveneens bekeken. Vooral de bestuursorganen zijn echte mannenbastions, maar ook bij het personeel van de vereniging is er nog een groot onevenwicht. Het minst spreekt natuurstudie de vrouwen aan. Natuureducatie scoort gelukkig wat beter.

17/01/2017

22

Het ooit anders geweest. Vrouwen uit de gegoede burgerij, niet zelden met een adellijke achtergrond, hebben een belangrijke hand gehad in het ontstaan van de natuurbeweging. Dat is vooral opvallend in de vogelbescherming en iets minder - maar het onderscheid is niet altijd scherp en verschilt van land tot land- in de meer esthetisch gerichte, met erfgoed (‘heimat’, ‘trust’) verbonden bescherming van natuur en landschap. Natuur(behoud) maakte tijdens de Belle Epoque en later tijdens het interbellum deel uit van een bredere beweging van vrouwen met interessesferen die gingen van pedagogie over veganisme en pacifisme tot zelfs paganisme.

Beken is het verzet (van vooral vrouwen) tegen het gebruik van vogelveren in de mode. In Nederland, die het wereldmonopolie had op de levering van paradijsvogels (uit Nederlands Nieuw Guinea) (zie de foto!) werd daarvoor in 1892 een Bond ter bestrijding ener gruwelmode opgericht.

17/01/2017

23

Vanaf het eind van de 19de ontstonden de grote vogelbeschermingsorganisaties (van de Audubon Society tot RSPB –vandaag goed voor miljoenen leden), die bijna allemaal tot diep in de 20ste eeuw bestuurd werden door vrouwen.

De foto’s tonen enkele vrouwelijke pioniers: Cécile de Jong van Beek en Donk (Vogelbescherming Nederland), Lina Hähnle (Nabu-Duitsland), Winifred Anna Dallas-Yorke (RSPB-Groot-Brittanië), Harriet Hemanwayen(Audubon Society-USA) en in België Antonia de Pierre (BVVB).

het België was de eerste voorzitster van het Verbond tot Bescherming der Vogelen (opgericht in 1922) Markiezin Antonia de Pierre, geboren de Smet de Naeyer. Al voor de oprichting van het Belgische Verbond was ze actief lid van het Comité van de Franse Ligue pour la Protection des Oiseaux (LPO). Een belangrijke campagne van de jonge vereniging was het verzet tegen het blind maken van vinken. In opvolging van LPO werd ook geijverd voor de oprichting van ‘refuges’ (toevluchtsoorden) voor vogels.

iv. De toekomst ? Kansen en verwachtingen

46

17/01/2017

24

Leerplatform

Documentatie

▸ Handboek c.18 (mens en natuur 1) en c.19 (mens en natuur 2)

▸ ‘Focus op mens en natuur’: overzichtartikels uit Natuur.focus