Multifocus: anders kijken, anders doen

Thema, uitgeverij van Schouten & Nelissen

gitta en lenneke overmaat

Multifocus

An

ders d

oen

An

der

s ki

jken

© Thema, 2013

Voor overnames kun je contact opnemen met de klantenservice van Thema,Postbus 287, 5300 AG Zaltbommel, T 0418 683700 of info@thema.nl.

Vormgeving: Bottenheft, Marijenkampen/ArnhemGrafische productie: Publishers Services, Heesch

isbn: 978 90 5871 638 5nur: 808trefwoord: trainen en opleiden

www.thema.nl

Volg ons ook op:

Voorwoord

Iedereen kijkt door zijn eigen bril naar de werkelijkheid en die bepaalt wat je denkt en wat je doet. Als je kan schakelen tussen verschillende perspectie-ven, dan verruim je je blikveld. De leidende vraag is dan of je het ook anders kunt bekijken.Het vermogen om meervoudig te kijken en je houding ten opzichte van een bepaalde situatie ter discussie te durven stellen is volgens ons de sleutel tot succesvol functioneren voor iedere professional.Met Multifocus bieden wij je, als begeleider van professionals, een praktische en multifunctionele methode om hun te leren dat vermogen te ontwikkelen.

Het is een methode die wij in de loop der jaren hebben ontwikkeld in ons eigen werk als coach, trainer en procesbegeleider bij landelijke en lokale overheden, maatschappelijke organisaties en het bedrijfsleven. We passen de methode Multifocus met succes toe bij professionals die weer nieuwe inspi-ratie zoeken en hun kwaliteiten willen verbeteren, bij teams die effectiever willen samenwerken, en bij managers die de visie en strategie van hun orga-nisatie willen verdiepen of vernieuwen.

Eind jaren negentig maakten wij kennis met de denkmethode van Edward de Bono (de zes denkhoeden) en we waren enthousiast over dit eenvoudige en visueel herkenbare concept. Zijn methode gaat uit van zes verschillende denkwijzen en als metafoor geeft hij voor elke denkwijze een kleur en een hoed: de witte hoed (objectief denken), de rode hoed (emotioneel denken), de gele hoed (positief denken), de zwarte hoed (negatief denken), de groene hoed (creatief denken) en de blauwe hoed (gestructureerd denken). We ko-men hier in dit boek nog op terug.

Door de kennismaking met dat gedachtegoed werden wij ons ook bewust van onze eigen manier van denken en doen en die bleek vaak tegengesteld. Dat is op zich niet zo opmerkelijk, maar wel als je weet dat wij een eeneiige twee-ling zijn. In de meeste gevallen zijn eeneiige tweelingen identiek en komt hun manier van denken en doen overeen. Wij zijn echter niet identiek, maar spiegelbeeldig. Dat wil zeggen dat we elkaars tegenpolen zijn. Ieder van ons heeft andere eigenschappen op de voorgrond staan en die vullen elkaar aan. In die zin zijn we complementair.

Bij Gitta staat het analytische en objectieve denken op de voorgrond. Zij vertrouwt op haar verstand, kan snel oorzaken en verbanden zien. Zij in-formeert zich eerst ergens over, bekijkt dat kritisch, wikt en weegt voordat zij een oordeel velt of een beslissing neemt. In haar werk focust zij vooral op leren en kwaliteit verbeteren.

5

6

Multifocus

Bij Lenneke staat vooral het associatieve, creatieve handelen voorop. Zij ver-trouwt met name op haar intuïtie. Zij ziet als ondernemer kansen en moge-lijkheden en wil graag nieuwe diensten ontwikkelen, want anders verveelt zij zich snel. Zij focust in haar werk op inspireren en motiveren.

Natuurlijk doen we onszelf met deze typering tekort. We verstaan allebei de kunst om open te staan voor het perspectief van de ander of om een andere bril op te zetten. Door de jaren heen hebben wij ons die kunst van perspec-tiefwisseling eigen gemaakt. Wij kunnen onze verschillen, en de manier waarop wij daar gebruik van maken, duidelijk illustreren aan de manier waarop dit boek tot stand gekomen is.Gitta werkt veel met het model van Bateson en Dilts, van de logische niveaus van leren. Zij gebruikt dat model bij individuele coaching en supervisie, bij teamontwikkeling en bij het trainen van trainers. Dit is een analytisch mo-del dat je inzicht verschaft in de verschillende niveaus van leren. Dit model heeft ons bij de ontwikkeling van Multifocus geïnspireerd. Bij het schrijven van dit boek hield Gitta zich met name bezig met de praktijktheorie van Mul-tifocus. Zij wil vooral dat de lezers de methode begrijpen en dat de theorie klopt. Haar schrijfstijl is formeel en zakelijk. Kwaliteit en professionaliteit staan bij haar hoog in het vaandel.

Lenneke werkt veel met de methode van de zes denkhoeden van De Bono.Zij gebruikt dat model bij individuele coaching en teamontwikkeling en ook als facilitator bij het modereren van workshops, werkconferenties en team(buildings)dagen. Zij hield zich bij het schrijven van het boek meer be-zig met de toepassingsmogelijkheden in de praktijk en met de vraag of het boek ook inspirerend genoeg is om te lezen. Zij richt zich bij het schrijven vooral op het enthousiasmeren en inspireren van de lezer. Hoe zorg je ervoor dat het praktisch blijft? Haar belangrijkste drijfveren zijn inspiratie en re-sultaat.

Je zult begrijpen dat die verschillen in focus prima werken om samen een boek te schrijven. Onze samenwerking levert een meerwaarde op en we bui-ten de verschillen in werkwijze dan ook zo veel mogelijk uit. We horen graag het commentaar van de ander om ons eigen (beperkte) blikveld te verruimen.Als het boek alleen door Gitta zou zijn geschreven, klopte de theorie als een bus maar was het saai om te lezen, en als het boek alleen door Lenneke zou zijn geschreven, stond het vol praktische toepassingsmogelijkheden maar klopte de theorie niet precies.

Met onze samenwerking als voorbeeld willen we laten zien hoe iedereen van-uit zijn eigen perspectief kijkt en handelt. Als je je daarvan bewust bent, kun je jezelf en de ander beter begrijpen. Maar bewustwording alleen is niet

7

Voorwoord

voldoende in deze tijden van snelle veranderingen. Een professional moet aan hoge eisen voldoen en een van de belangrijkste is dat hij de bereidheid toont zich open te stellen voor de mogelijkheid dat hij zich kan vergissen. Die leerbereidheid is nodig en dat betekent dat hij uit zijn bekende comfortzone moet stappen door open te staan voor het perspectief van een ander en zo nodig van perspectief te wisselen.Wij zijn ervan overtuigd dat iedereen daartoe in staat is en dat je door van bril te wisselen verschillen kunt overbruggen. Dat is het begin van synergie en van succesvolle samenwerking.Dan versta je de kunst van multifocussen en dat is GOUD waard in je werk.

Omdat wij zien hoeveel baat professionals hebben bij deze methode, voelen wij nu de behoefte om deze over te dragen aan andere begeleiders van profes-sionals; niet alleen aan trainers, coaches, loopbaanadviseurs en procesbege-leiders, maar ook aan leidinggevenden die hun medewerkers willen coachen in hun professionele ontwikkeling. Met dit boek hopen wij je te inspireren om met deze methode aan de slag te gaan.

Een woord van dankTijdens het schrijven hebben we het concept voorgelegd aan een groep profes-sionele begeleiders. Hun reacties waren overwegend positief, maar we kregen ook goed doordachte en bruikbare adviezen mee om het boek helderder, toe-gankelijker en praktischer te maken. Daarom bedanken wij Els Lips, Connie van den Herik, San Aben, Marjan Hoeijmakers en Inge van der Wijden harte-lijk voor hun professionele en respectvolle feedback. Ook gaat onze dank uit naar Bert van Dijk, die ons van harte heeft aanbevolen bij Thema. Hij heeft van het begin tot het eind zijn volste vertrouwen in onze methode kenbaar gemaakt.Wij zijn ook dankbaar voor het geduld van onze partners Felix Roosenstein en Simon Franke. Ze hebben ons het afgelopen jaar vele uren moeten mis-sen als wij aan het brainstormen waren of achter de laptop ons levenswerk aan het papier toevertrouwden. Tot slot danken wij uitgeverij Thema voor de prachtige, kleurrijke uitgave van dit boek.

Voor alle duidelijkheid: waar ‘hij’ staat, wordt vanzelfsprekend ook ‘zij’ be-doeld.

Gitta en Lenneke Overmaat

9

Inhoud

Inleiding 11Leeswijzer 13

1 Het gedachtegoed van Multifocus 15Introductie 17Waarnemen, het fundament van Multifocus 17De zes denkhoeden van Edward de Bono 19De niveaus van leren van Bateson en Dilts 21De zes focussen van Multifocus 23Het Multifocus-model grafisch weergegeven 26Een samenhangend geheel 28Twee interventies 30

2 Multifocus bij persoonlijke ontwikkeling 31Introductie 33Het samenstellen van het Multifocus-kleurenprofiel 38Reflecteren op het kleurenprofiel 39Het kleurenprofiel van Ashrim 41De focus verbreden 44De focus verdiepen 47Een combinatie van de focus verbreden en verdiepen 50Multifocus bij een nieuwe loopbaan 52Tot slot 57

3 Multifocus bij teamontwikkeling 59Introductie 61Over het begrip teamrol 62De kernkwadranten als invalshoek 63Multifocus en de fasen van een team 64Het vaststellen van de Multifocus-teamrol 70Reflecteren op elke teamrol 71Het kleurrijke team van Ayla 73Tot slot 79

4 Multifocus bij organisatiecultuurontwikkeling 81Introductie 83Over het begrip organisatiecultuur 84Zwakke en sterke culturen 91Het vaststellen van het Multifocus-organisatiecultuurtype 93Reflecteren op de organisatiecultuur 94Het ontwikkelen van een visie 95

10

Het visietraject: ‘Samen, Helder en Actief’ 95Samenwerking met andere organisaties 98Tot slot 100

5 Multifocus bij gespreksvoering 101Introductie 103Drie uitgangspunten 103Functionele tweegesprekken 104Feedback 113Intervisie 117Vergadering en overleg 119Conflictbemiddeling 128Tot slot 133

6 Professioneel begeleiden en de weg naar meesterschap 135

Introductie 137De kunst van het multifocussen 137Het gouden profiel van de meester 139Multifocussen is goud waard 139

Inspiratiebronnen 141

Bijlage 1 De Multifocus-tools 143Bijlage 2 De Multifocus-quickscans 145Bijlage 3 De Multifocus-matrixen 157

Over de auteurs 165

Inleiding

Hoge eisen aan de professionalProfessionals moeten voldoen aan hoge, zeer uiteenlopende eisen, niet al-leen in hun vakbekwaamheid maar ook in de samenwerking met anderen. Rationeel en analytisch denken is nodig om de veelheid aan informatie te ordenen en te ontrafelen. Creatief en emotioneel handelen is nodig om com-plexe vraagstukken op te lossen en verbinding met anderen te maken. Dat vermogen om te schakelen tussen die verschillende perspectieven is volgens ons de sleutel tot succesvol functioneren.Dat betekent voor jou, als begeleider van professionals, een uitdaging om hen daarin te ondersteunen. Multifocus biedt daarvoor een praktische me-thode, zowel voor de individuele professional, het team als de organisatie.

Het begint bij zelfinzichtZelfinzicht, weten wat je waarden en overtuigingen zijn en welke kwalitei-ten en vaardigheden je bezit, is voor elke professional in deze tijd een ver-eiste. Het is zijn referentiekader van waaruit hij werkt en het is ook vaak de motor die hem in beweging brengt en motiveert.Hoe meer de professional zich bewust is van zijn eigen referentiekader, hoe effectiever hij kan opereren. Inzicht in zijn eigen normen en waarden en in zijn (beperkte) focus op de werkelijkheid maakt hem zelfbewuster en effec-tiever.Inzicht in de focus van een ander en in het feit dat die kan verschillen met die van hem, doet hem begrijpen dat zijn waarheid niet zaligmakend hoeft te zijn. Dat er meer perspectieven op de werkelijkheid kunnen bestaan en dat deze allemaal van gelijke waarde zijn (mits ze niet tegenstrijdig zijn met de rechten van de mens).

De kracht van perspectiefwisselingAls je kunt schakelen tussen verschillende perspectieven, heb je een groot voordeel ten opzichte van anderen die vastzitten in één positie. Door te scha-kelen overstijg je je eigen werkelijkheid en kun je fundamentele veranderin-gen tot stand brengen, aldus George Parker in Het grote boek van de creativiteit. Hij noemt dat vermogen om te schakelen: meester worden in het spel van perspectiefwisseling.

11

12

Multifocus

Sandra Spek, directeur finance & risk van Achmea, divisie directe distribu­

tie in een interview in de Volkskrant, 26 juli 2012:

‘Als bedrijf bewijs je jezelf een dienst met diverse teams. Als je te veel op dezelfde manier

naar een probleem kijkt, zie je minder dan wanneer je het vanuit verschillende blikvelden

benadert. Omdat ons bedrijf oog heeft voor diversiteit, is er ook veel mogelijk. Ik werk

fulltime, omdat ik daarvan gelukkig word. Voor mij is het belangrijk dat ik flexibel thuis

kan werken. Ik hoef niet 100 procent aanwezig te zijn maar wel volledig toegewijd.’

De meerwaarde van Multifocus

Er zijn meer methodes die zelfinzicht bieden en die kleuren als metafoor ge-bruiken. Wij hebben het dan over het Insights Discovery model van Andrew en Andy Lothian, Managing Drives van Hans Versnel en Hans Koppenol en het verandermodel van de Vijf Kleurendrukken van Léon de Caluwé en Hans Vermaak. Wat voegt een nieuwe kleurenmethode hieraan toe? De meer-waarde van Multifocus zit hem vooral in de vele praktische toepassingsmo-gelijkheden op verschillende terreinen in het werk. Daarmee is het ook een multifunctionele methode.

Multifocus is te gebruiken als verandermethode bij persoonlijke ontwikkeling (zelfinzicht en persoonlijke effectiviteit), bij teamontwikkeling (inzicht in de rollen in het team en effectief samenwerken) en bij organisatieontwikke-ling (inzicht in de organisatieculturen en bij visie- en beleidsontwikkeling).Multifocus is ook te gebruiken als communicatiemethode bij allerlei vormen van gespreksvoering: vergaderingen en overleg, feedback, intervisie, func-tionele tweegesprekken en conflictbemiddeling.

De complexe werkelijkheid is natuurlijk niet te vangen in een model als Multi focus. Elk model versimpelt de werkelijkheid. Dat realiseren wij ons ter-dege. Een methode dwingt echter wel tot het zoeken naar oplossingen voor onvolmaaktheden en tegenstrijdigheden. En dat is dan ook wat we met dit boek beogen.

13

Leeswijzer

Dit boek is voor al diegenen die professionals, teams en organisaties begelei-den in hun professionele ontwikkeling:

▪ coaches, loopbaanadviseurs en leidinggevenden die professionals bege-leiden in hun persoonlijke ontwikkeling

▪ teamcoaches, trainers en coachende leidinggevenden die teams begelei-den in zelfsturing en effectiever samenwerken

▪ procesbegeleiders en managers die organisaties en bedrijven begeleiden in het versterken van hun organisatiecultuur

▪ facilitators, procesbegeleiders, voorzitters en conflictbemiddelaars die gesprekken begeleiden, zoals bij vergaderingen en overleg, feedback- en functioneringsgesprekken, intervisie en conflictbemiddeling.

Hoe kun je dit boek het beste lezen? Je kunt natuurlijk chronologisch alle hoofdstukken lezen, maar dat hoeft niet. Je keuze zal mede afhangen van het gebied waarin jij werkzaam bent als professioneel begeleider.

Voor alle lezers is het informatief om hoofdstuk 1 ‘Het gedachtegoed van Mul-tifocus’ te lezen. Daarin vind je een beknopte beschrijving van de praktijkthe-orie van Multifocus en lees je hoe wij de methoden van de zes denkhoeden van Edward de Bono en van de zes leerniveaus van Bateson en Dilts combineren en verdiepen tot de methode Multifocus. We beschrijven in het kort de zes fo-cussen met de daarbij behorende waarden, overtuigingen, kwaliteiten en vaardigheden. Ook lichten we het model toe en gaan we in op twee aangrij-pingspunten voor praktische interventies.Vervolgens werken wij dit gedachtegoed verder uit op drie niveaus: voor per-soonlijke ontwikkeling, teamontwikkeling en organisatiecultuurontwikke-ling. Door die opzet ontkomen wij er niet aan dat we in die hoofdstukken soms in herhaling vervallen, maar de invalshoek van Multifocus is op elk ni-veau weer anders.

In hoofdstuk 2 ‘Multifocus bij persoonlijke ontwikkeling’ vind je een omschrij-ving van de zes Multifocus-profielen. Met de quickscan Multifocus-profiel kun je het kleurenprofiel van je klant vaststellen. We laten zien hoe je zo’n profiel kunt bespreken met behulp van de Multifocus-reflectievragen. We gaan ver-volgens dieper in op twee toepassingsmogelijkheden: de focus verbreden en de focus verdiepen en illustreren deze met enkele praktijkvoorbeelden.

In hoofdstuk 3 ‘Multifocus bij teamontwikkeling’ gaan we eerst in op het be-grip teamrol en de fasen van een team. Je vindt een omschrijving van de zes Multifocus-teamrollen. Voor het vaststellen en bespreken van elke teamrol

14

Multifocus

zijn de Multifocus Teamrol-quickscan en de bijbehorende reflectievragen goed te gebruiken. Met het praktijkvoorbeeld ‘Het team van Ayla’ laten we zien hoe je Multifocus kunt toepassen bij (de verschillende fasen van) teamontwik-keling.

In hoofdstuk 4 ‘Multifocus bij organisatiecultuurontwikkeling’ besteden we aandacht aan het begrip organisatiecultuur en de betekenis van sterke en zwakke culturen. We beschrijven de zes Multifocus-organisatieculturen.We zoomen in op het belang van een congruente cultuur. Met de Multifocus Organisatiecultuur-quickscan krijg je een globaal beeld van het organisa-tiecultuurtype waarin je werkt. Vervolgens gaan we dieper in op de inter-venties: de cultuur verbreden (meervoudiger maken) en de cultuur verdiepen (congruenter maken) en we illustreren die interventies met enkele praktijk-voorbeelden.

In hoofdstuk 5 ‘Multifocus bij gespreksvoering’ beschrijven we de toepassings-mogelijkheden van de methode bij het faciliteren van allerlei vormen van gesprek: functionele tweegesprekken, feedback en intervisie, vergaderingen en overleg en conflictbemiddeling. We illustreren die met enkele praktijk-voorbeelden. Ook gaan we in op de onafhankelijke rol van de gespreksleider.

In hoofdstuk 6 ‘Professioneel begeleiden en de weg naar meesterschap’ be-spreken we de ontwikkeling van jouw rol als professioneel begeleider op weg naar meesterschap. De meester is in staat om de verschillende perspectie-ven te onderscheiden, te respecteren en te overbruggen. Hij verstaat dan de kunst van multifocussen, en dat is GOUD waard!

In de Bijlagen geven we een overzicht van de verschillende Multifocus-tools die je kunt inzetten. Ook zijn daar de drie Multifocus-quickscans opgenomen die we in dit boek bespreken. Verder vind je er een literatuurlijst waarin de bronnen zijn opgenomen waarvan we dankbaar gebruik hebben gemaakt.

De Multifocus-matrixen Profielen, Kernkwadranten, Organisatieculturen en Overleg staan op de vier losse kaarten bij het boek.

15

1 Het gedachtegoed van Multifocus

17

Het gedachtegoed van Multifocus

Introductie

Multifocus is een praktische methode om succesvol (samen) te werken. Aan de basis van deze methode liggen de zes zienswijzen ofwel de zes fo cussen.Een focus is de wijze waarop je naar de werkelijkheid kijkt. Achter elke focus schuilt een wereld aan betekenissen. In dit boek werken we elke focus uit op het niveau van het gedrag, de vaardigheden, de overtuigingen, de rollen en kwaliteiten en de waarden die mensen hebben en uitdragen.We nemen bewust de focussen als vertrekpunt van verandering en niet de zes persoonlijkheden of rollen, zoals in veel andere methoden het geval is (Belbin, Enneagram, Insights). Wij gaan er in onze positieve mensvisie na-melijk vanuit dat mensen weliswaar een bepaalde voorkeur voor één of meer focussen hebben, maar ook in staat zijn om van focus te veranderen of om, in metaforische termen te spreken, ‘een andere bril op te zetten’ of ‘van kleur te verschieten’ als de situatie daar om vraagt.

Bij de ontwikkeling van de Multifocus-methode hebben wij ons vooral laten inspireren door de wetenschappers Edward De Bono met zijn methode ‘De zes denkhoeden’ en Bateson en Dilts met hun theorie over ‘De zes logische niveaus van leren’.In dit hoofdstuk leggen we uit wat hun gedachtegoed inhoudt en hoe wij die verder ontwikkeld hebben tot Multifocus.

Waarnemen, het fundament van Multifocus

‘Hoe je kijkt, bepaalt wat je denkt en wat je doet.’

Multifocus betekent letterlijk meervoudig kijken. Dat principe van kijken, waarnemen, is het fundament van deze methode. Waarnemen is een com-plex gebeuren. Ieder mens is uniek en heeft een eigen focus op de werkelijk-heid. Alles wat wij zien, filteren wij door onze ervaringen, overtuigingen, waarden en normen. Deze kijk op de wereld wordt ook wel paradigma ge-noemd. Wij reageren niet op de wereld zelf, maar op onze waarneming van die wereld.

Viktor Frankl, de beroemde psychiater en auteur van het boek De zin van

het bestaan, schreef daarover:

‘Tussen stimulus en respons bevindt zich een ruimte. In die ruimte ligt onze vrijheid en

ons vermogen om onze respons te kiezen. In onze respons liggen onze groei en ons geluk

besloten.’

18

Multifocus

Wij hebben een raster van de werkelijkheid nodig om de enorme stroom in-formatie te kunnen verwerken die via onze zintuigen binnenkomt. We kun-nen onmogelijk alles waarnemen. We moeten een keuze maken en dat doen we grotendeels onbewust op basis van ons wereldbeeld, op basis van onze focus op die werkelijkheid. Mensen die de wereld vanuit dezelfde focus bekij-ken, begrijpen elkaar beter dan mensen die vanuit een andere focus kijken.Voor veel mensen staat hun focus gelijk aan de waarheid. Je ziet wat je denkt dat je ziet, en de invalshoek van waaruit je kijkt, bepaalt wat je selecteert en hoe je de dingen interpreteert. Als je dat principe eenmaal begrijpt, kun je invloed uitoefenen op je eigen waarneming. Dat betekent dat je de wer-kelijkheid niet als vanzelfsprekend kunt beschouwen. Waarnemingen zijn selectief in die zin dat je de gegevens om je heen selecteert en interpreteert die voor jou belangrijk zijn en in jouw bekende denkpatroon passen. Het gaat er dus niet alleen om wat je ziet, maar om wat je erin ziet.

Een gedicht dat mooi illustreert hoe iedereen, vanuit zijn referentiekader, naar (een stukje van) de werkelijkheid kijkt, is het gedicht ‘Six blind men and the elephant’ van John Godfrey Saxe.

De zes blinde mannen en de olifant

Zes blinde wijze Indiërs

vonden een olifant

ze wilden weten wat het was

en voelden met hun hand.

De eerste voelde aan een tand

en zei: ‘Ik zeg u thans

dit monster van een olifant

lijkt sprekend op een lans.’

De tweede voelde aan een zij

dat duurde wel een uur

toen riep hij blij: ‘Aha,

dit beest lijkt op een muur!’

De derde voelde aan een voet

en zei: ‘Doe niet zo sloom,

er is geen twijfel mogelijk,

dit beest is als een boom.’

De vierde kneep eens in de slurf

en werd opeens doodsbang

‘Die zogenaamde olifant,

dat is een slang!’

De vijfde voelde aan een oor

en zei: ‘Dat is niet mis,

dit dier is werkelijk uniek

omdat het waaiervormig is.’

De zesde kreeg het staartje beet

en zei nog even gauw:

‘Wat kletsen jullie allemaal,

dit beest lijkt op een touw.’

Zo blijkt maar weer uit dit verhaal

hoe moeilijk ‘waarheid’ is:

de blinden hadden allemaal gelijk

en toch had elk het mis.

19

Het gedachtegoed van Multifocus

Uit dit voorbeeld blijkt dat elke waarneming een beperkte focus op de wer-kelijkheid is. Meerdere mensen kunnen naar hetzelfde kijken en de werke-lijkheid verschillend interpreteren. Allemaal vinden ze dat ze gelijk hebben en de ander ongelijk. Dat geeft irritatie en ongeloof. Het is lastig om ons te realiseren dat de ander misschien iets heel anders ziet dan wij. En, zo blijkt, niet slechter of beter, maar anders. Terwijl wij ervan overtuigd zijn dat wij uitgaan van de waarheid en dat deze waarheid voor iedereen geldt. Heel wat conflicten zijn een gevolg van deze onbewuste overtuiging.

Rob van Es schrijft over het begrip waarneming in zijn boek

Veranderdiagnose:

‘De mens leeft als een “Eckensteher”: iemand staat in een bepaalde hoek en van daar-

uit heb je maar een beperkt gezichtsveld. Je gebruikt dus maar een klein deel van je

potentieel. Daarmee beperk je je in je gedrag. Maar… je bent niet je gedrag, je kunt

je gedrag meer beïnvloeden dan je denkt. Als je je bewust bent van je (beperkte) blik op

de werkelijkheid en weet dat er meerdere perspectieven zijn, dan vergroot je je potentieel

aan mogelijkheden.’

Je focus op de werkelijkheid is zo verweven met je eigen identiteit en over-tuigingen, dat het lastig is om je andere focussen eigen te maken en deze naar waarde te schatten. Maar omdat de werkelijkheid zo complex is, moet je vaak een beroep doen op meer dan alleen je eigen focus. Dat vraagt om een perspectiefwisseling, waarbij je niet nadenkt over wat je waarneemt (de inhoud), maar over hoe je waarneemt (het proces). Zo hebben mensen de nei-ging om binnen hun eigen focus problemen op te lossen in plaats van na te denken over hun (beperkte) focus.

Perspectiefwisseling begint met bewustwording van je eigen (wellicht be-perkte) waarneming. Pas vanuit die bewustwording ben je in staat om ook andere waarnemingen te zien. Multifocus is een methode om zicht te krijgen op je eigen wijze van waarnemen, op die van anderen, en om te leren van perspectief te veranderen. We hebben ons daarbij laten inspireren door de methode van de zes denkhoeden van Edward de Bono.

De zes denkhoeden van Edward de Bono

Edward de Bono is wetenschapper op het gebied van creatief denken en schreef in 1986 het boek Zes denkende hoofddeksels. Dit boek verscheen inmid-dels in 34 talen en is nog steeds actueel. De gedachte achter de methode

20

die De Bono in het boek beschrijft, is dat het hoogste goed van de mens zijn denkvermogen is. En dat denkvermogen is veel breder dan het deel waarvan mensen gebruikmaken. De Bono stelt dat het westerse denken nog steeds te veel onder invloed staat van de grondleggers ervan. Hij doelt daarmee op Socrates (argumenteren), Plato (op zoek naar de waarheid) en Aristoteles (logica). De meer recente filosofen bedachten vele variaties op deze thema’s.De Bono is van mening dat deze denkwijzen slechts recht doen aan het kriti-sche denken, wat betekent dat je voornamelijk zoekt naar wat fout is. Fouten aanwijzen leidt soms tot verbetering van situaties, maar is niet krachtig ge-noeg. Voor het oplossen van problemen en het realiseren van noodzakelijke vernieuwing is het nodig te ontwerpen, te conceptualiseren, te ontwikke-len: daarvoor is creatief en emotioneel denken een absolute voorwaarde. Er is behoefte aan actief denken.De Bono heeft het in dit geval over ‘daadkunde’. Hij bedoelt daarmee de vaardigheden die nodig zijn om oplossend, verbeterend en vernieuwend te denken. Elk redelijk denkend mens beschikt volgens Edward de Bono over ten minste zes verschillende denkwijzen. Voor deze zes denkwijzen heeft hij twee metaforen bedacht: de hoed en de kleur. Afhankelijk van hun functie heeft iedere hoed een andere kleur:

Figuur 1 De zes hoeden van De Bono

▪ De witte hoed: wit is geen kleur en is daarmee een metafoor voor het neutrale, objectieve denken. Het denken in cijfers en objectieve feiten.

▪ De rode hoed: rood doet De Bono denken aan emoties en is daarmee een metafoor voor het emotionele denken.

▪ De zwarte hoed: hoewel zwart geen kleur is, wordt deze geassocieerd met somberheid en negativiteit en is daarmee een metafoor voor het (ratio-nele) negatieve denken.

▪ De gele hoed: geel is de kleur van de zon, een vrolijke kleur. Een metafoor voor het (rationele) positieve denken.

▪ De groene hoed: groen is de kleur van de natuur waar alles groeit en bloeit en is daarmee een metafoor voor het creatieve denken.

▪ De blauwe hoed: blauw is de kleur van de hemel die alles overkoepelt en is daarmee een metafoor voor het (in de woorden van De Bono) ‘dirigeren en organiseren van het denkproces’.

Multifocus

21

De Bono spreekt bewust niet over de functies van de denkhoeden (objectief of creatief) maar uitsluitend over de kleuren, omdat hij die metafoor neutraler vindt.In alle situaties zijn deze denkwijzen in verschillende mate van belang om tot effectief handelen te komen. Voor verdere uitleg over deze theorie en over de auteur verwijzen wij naar zijn boek Zes denkende hoofddeksels (raadpleeg de literatuurlijst achter in dit boek).

Wij vinden deze invalshoeken voor het denken met de daarbij behorende kleuren zeer bruikbaar voor de zes focussen van Multifocus. Daarbij nemen wij niet het denken, maar het waarnemen als uitgangspunt.Geïnspireerd door dit model komen wij tot de volgende zes focussen:1 de objectieve ofwel witte focus met het zicht op feiten en cijfers2 de subjectieve ofwel rode focus met het zicht op gevoelens en intuïtie3 de kritische ofwel zwarte focus met het zicht op risico’s en nadelen4 de positieve ofwel gele focus met het zicht op kansen en voordelen5 de creatieve ofwel groene focus met het zicht op ideeën en alternatieven6 de analytische ofwel blauwe focus met het zicht op structuur en samen-

hang.

De metafoor van de denkhoeden veranderen wij in die van de bril, omdat die metafoor beter past bij het begrip focus.

De niveaus van leren van Bateson en Dilts

Omdat achter elke focus een wereld van gedachten, meningen en overtui-gingen schuilgaat, zochten wij naar een verdere verdieping. Deze verdie-ping vonden wij in het gedachtegoed van Gregory Bateson en Robert Dilts. Bateson heeft in zijn boek Steps to an Ecology of Mind het concept van de logische niveaus van leren ontwikkeld. De term logische niveaus betekent dat hij een hiërarchie in de niveaus van leren bij mensen onderscheidt. Dilts ontwikkelt dit hiërarchische principe verder met zijn model van de zes neurologische niveaus van leren.

Volgens dit model vindt leren plaats op verschillende niveaus en die niveaus lopen van concreet naar abstract: het niveau van de omgeving (het laagste en meest concrete niveau), het gedrag, de vaardigheden, overtuigingen, de identiteit, en op het niveau van de zingeving (het hoogste en meest abstracte niveau).

Als door het leren een verandering op het niveau van de zingeving plaats-vindt, dan brengt dat veranderingen teweeg op alle niveaus daaronder.

Het gedachtegoed van Multifocus

22

Maar als er een verandering op omgevings- of op gedragsniveau plaatsvindt, dan leidt dat nog niet per definitie tot een verandering op de hoger gelegen niveaus. In figuur 2 staan de zes neurologische niveaus van Dilts afgebeeld.

Wij vinden het onderscheid in niveaus van leren heel bruikbaar voor de ver-dere verdieping van de zes focussen. Aangezien wij in ons model het waar-nemen van de werkelijkheid, van de omgeving, als uitgangspunt nemen, plaatsen wij dit begrip op het eerste niveau. De omgeving zelf betrekken wij niet in de niveaus van leren, wel de wijze waarop deze wordt waargenomen. Verder gebruiken wij het begrip ontwikkeling in plaats van het begrip leren, omdat het ook over groei en verandering gaat. Geïnspireerd door dit model onderscheiden wij in Multifocus de volgende niveaus van ontwikkeling; deze zijn relevant voor zowel een individu, een groep (of team) als een organisatie.

Waarnemen (kijken)Op dit niveau gaat het om de waarneming. Dit niveau is in Multifocus de ba-sis en het meest concrete niveau van ontwikkeling. Het gaat over de wijze waarop je naar de omgeving kijkt. Wat staat op de voorgrond en wat staat op de achtergrond? Vanuit welke focus kijk je naar de werkelijkheid? Welke bril zet je op?

Gedrag (doen)Op dit niveau gaat het over het gedrag. Dit niveau gaat over wat je in die situ-atie doet vanuit die specifieke focus. Wat zijn je specifieke gedragspatronen, hoe communiceer je en hoe ga je met andere mensen om? Welke acties on-

Multifocus

Figuur 2 De zes neurologische niveaus van Dilts

Zingeving

Identiteit

Overtuigingen

Vaardigheden

Gedrag

Omgeving