He t Ne twe r k v an Med i c o -farmaceutische comités heeft het laatste half jaar niet stil gezeten. Een belangrijk evenement was de organisatie van een studiedag over de toepassing van de procedures voor openbare aanbestedingen in het kader van de aankoop van geneesmiddelen. Vanuit de ziekenhuissector groeien er heel veel vragen. Daarom leek het ons nuttig om door de betrokken instanties en de beroepsgroepen de bestaande kennis en ervaringen te laten delen en de noden binnen de sectoren in kaart te brengen. Een volgende stap is het con-creet ondersteunen van ziekenhuizen. Het nationaal pilootproject over klinische farmacie maakt dat het thema in de ziekenhuizen aan belang toeneemt. Ook artsen en verpleegkundi-gen van andere afdelingen tonen interesse. Maar ook buiten het nationaal initiatief wordt klinisch farmacie in zorginstellingen toegepast. Vanuit het Netwerk MFC worden de 54 pilootziekenhuizen begeleid en geëvalu-eerd. De resultaten van 2009 – 2010 worden in een rapport ter beschikking gesteld. In deze MF[c]MP News wordt ingegaan op de eerste resultaten. Er wordt getracht om in te spelen op concrete praktijkervaringen. In het Imeldaziekenhuis (Bonheiden) werd gestart met het ontwikkelen en gebrui-ken van een medicatiezak om de

informatieoverdracht over de thuismedicatie te optimaliseren. In deze nieuwsbrief wordt dit project toegelicht. Nu de ziekenhuisapotheker als zorgverstrekker deel uitmaakt van het zorgteam op de verpleegafdeling is het noodzakelijk om ook de aandacht te vestigen op andere aspecten dan de farmaceutische zorg. Patiëntencontact betekent immers dat er een potentiële kans bestaat dat ook de ziekenhuis-apo theker , ne t a l s andere zorgverstrekkers, noso-comiale infecties kunnen overbrengen. Het Federaal platform voor ziekenhuishygiëne vestigt daarom de aandacht op het toepassen van een correcte handhygiëne onder andere onder vorm van sensibilisatie-campagnes. Meer uitleg hierover is te-rug te vinden in de rubriek “Algemene informatie”. Politieke beslissingen en financiële beperkingen maken dat het landschap binnen de gezondheidszorgsector wijzigingen zal ondergaan. Op dit ogenblik zijn er nog veel onduide-lijkheden, maar het Netwerk MFC houdt de vinger aan de pols en zal trachten om binnen deze context de ziekenhui-zen blijvend te ondersteunen.

Redactioneel

December 2011 Jaargang 2, Nummer 2

Interessante informatie:

• Presentaties studiedag

over openbare aanbeste-

dingen zie www.mfc-

cmp.be

• Rapport klinische farma-

cie 2009-2010 beschik-

baar op de website van

eht Netwerk MFC.

In dit nummer:

Redactioneel 1

Thema-artikel 2

Thema-artikel 3

Thema-artikel 4

Klinische farmacie: nationaal rapport

5

Klinische farmacie: 6

Medicatieveiligheid: Medicatiezak

8

Patiëntveiligheid:

Praten over incidenten

10

Algemene informatie: Handygiëne

11

Algemene informatie 12

Klinische farmacie 7

Medicatiezak 9

MF[MF[MF[MF[cccc]MP News]MP News]MP News]MP News

We wensen u veel leesplezier en een prettig eindejaar. H. Robays, R. Degives Voorzitters Netwerk van Medisch-farmaceutische comités

Tekst gebaseerd op de conclusies van de voorzitters van de Netwerken MFC et CMM op de studiedag van 14 oktober 2011

►►►

O p e n b a r e a a n b e s t e d i n g e n i n h e t z i e k e n h u i s

Pagina 2

MF[c]MP News

Waarom een studiedag?

Op verschillende niveaus worden voorbereidingen getroffen met betrekking tot de toepassing van de Wet op Overheidsopdrachten. De leden van het Netwerk MFC en het Netwerk CMM hebben het initiatief genomen om, naar aanleiding van een studiedag, de diverse standpunten aan bod te laten komen om zo een “inventaris” op te maken van de invalshoeken en de vragen die deze procedure bij vele betrokkenen oproepen.

De beoogde finaliteit was om een eerste aanzet tot ondersteuning te geven aan de betrokken diensten en comités in het ziekenhuis bij het opstellen van een aanbesteding en het selecteren van producten. Aan de hand van bestaande ervaringen wordt het belang van vastgelegde en gelijkaardige procedures alsook de wetenschappelijke onderbouwing ervan onderlijnd. De aan-dacht gaat ook naar het feit dat het selecteren van producten niet enkel een zaak is van de kostprijs maar ook van wetenschappelijke factoren en van de nood aan een transparant besluitvormingsproces.

Toepassen van de wet

Een vaststaand feit is dat alle ziekenhuizen, zonder uitzondering, de wet op openbare aanbestedingen (15 juni 2006) dienen toe te passen voor de aankoop van elk product en type uitrusting, inclusief geneesmiddelen. De hiervoor noodzakelijk uitvoeringsbesluiten worden momenteel door de bevoegde diensten van de Kanselarij afgewerkt.

De ziekenhuissector heeft meestal al een ervaring opgebouwd voor het toepassen van deze procedures voor materialen en infrastructuurwerken.

In de inleiding van Dhr. Dardenne werd duidelijk gesteld dat de nieuwe regelgeving van toepassing is op alle ziekenhuizen, gezien zij hun middelen halen uit betoelaging door de overheid dus daardoor mede “aanbestedende overheid” worden.

Over de aankoop van geneesmiddelen bestaat weinig expertise. De situatie is bovendien bijzonder complex om-dat het geneesmiddelengebruik in ziekenhuizen door verschillende aspecten wordt bepaald.

Verschillende “spelers”, zowel binnen als buiten het ziekenhuis bepalen de te gebruiken producten. Het gaat hier over directies, aankoopdiensten, artsen, de ziekenhuisapotheek, het medisch-farmaceutisch comité enerzijds en firma’s en bedrijven, het RIZIV (terugbetalingsvoorwaarden) en het FAGG (registratie van bedrijven en producten) anderzijds. Het openbaar aanbesteden zal alle instanties binnen de ziekenhuizen mobiliseren, alsook de zorgverstrekkers en inclusief de artsen, onafhankelijk van het statuut waarbinnen zij tewerkgesteld zijn.

De volgende sleutelgedachten zijn van toepassing :

• Het gestructureerd en concreet uitwerken van de noden voor aankoop van materialen en geneesmiddelen.

• Het beogen van maximale transparantie van alle elementen uit het lastenboek dienen .

• Het opnemen van verantwoordelijkheid door alle betrokkenen.

• Het bewaken van mulitidisciplinariteit met overleg tussen de verschillende betrokkenen bij de aankoop binnen het ziekenhuis , zoals MFC, CMM, GGA,…) met permanente aandacht voor de zorg van de patiënt.

Deontologische waarden en het gebruik van producten

Ook artsen kunnen, op de verschillende niveaus van de procedure, een bijdrage leveren op het vlak van: het inventariseren en opstellen van de noden, het uittesten van producten, het evalueren van het product in functie van kwaliteit en patiëntveiligheid en het analyseren van ingediende offertes.

Thema artikel

Pagina 3

Jaargang 2, Nummer 2

Artsen dragen bij door middel van hun onontbeerlijke implicatie binnen de bestaande comités in het ziekenhuis waarop zij worden uitgenodigd om deel te nemen.

Op de vraag of de therapeutische vrijheid bedreigd wordt, is het antwoord negatief. Het fundamenteel recht van de voor-schrijvende arts die beslist, verdient enige nuance. Arts en patiënt zijn immers onderdeel van een maatschappij waarbij de aandacht voor de werkelijke noden van de patiënt een realiteit is.

Het artikel 36 van de deontologische code over vrijheid van diagnose en therapie werd al door de Orde van Geneesheren aangepast.

Indien artsen binnen deze structuren geen daadwerkelijke bijdragen leveren, bestaat het risico dat men producten aankoopt die niet aan de verwachtingen en de noden voldoen, met alle gevolgen van dien.

De deontologische waarden blijven behouden:De deontologische waarden blijven behouden:De deontologische waarden blijven behouden:De deontologische waarden blijven behouden:

• Elke arts voorziet zijn patiënt met de beste zorgen. Hij blijft op de hoogte van de evoluties in de medische wetenschap.

• Elke arts draagt bij tot een verantwoord gebruik van de middelen in de gezondheidszorg.

• Het medische korps wordt geacht richtlijnen op te stellen voor een optimaal en kwaliteitsvol voorschrijf-gedrag.

Waarover ging de studiedag?

Het voorgaande kunnen we afleiden uit de verschillende lezingen en de discussiepunten.

Dhr. J. Demuyter gaf een praktijk voorbeeld van een aankooporganisatie en ging in op de mogelijke ondersteuning die deze dienst kan aanbieden in het aankoopproces.

Apotheker J. Swartenbroekx licht toe hoe deze aankoopprocessen door software kunnen worden ondersteund.

Dr. Bartholomée gaf aan welke impact deze aanbestedingen zullen hebben op de perceptie van de artsen en hun praktijkvoering die groeit van “wat wil IK” naar “wat hebben WE nodig”.

Apotheker D. Bourdoux deelde zijn praktijkervaring als ziekenhuisapotheker over onder andere het afwegen van criteria zoals de kostprijs, de kwaliteit en de logistieke aspecten. Hij benadrukte de rol van de apotheker om de rechten en de noden van de patiënt te verdedigen.

Dhr. F. Lippens deelde de bezorgdheden van de beheerders

en de praktische en culturele problemen die bij een

dergelijke grondige verandering kunnen opduiken. Hij stelde het belang van een toepassing in stappen.

Apotheker H. Merckx gaf aan dat er inderdaad en zeker in samenwerkingsverband een intens overleg noodzakelijk is om misverstanden en gevoeligheden te overbruggen.

Dhr. G. Hébert benadrukte dat de aanbestedingsprocedure ook kan leiden tot betere kwaliteit aan betere prijzen en wees op het belang om de “global cost of ownership” te bekijken en zich niet blind te staren op de prijs van de producten.

noden voor aankoop van materialen en

►►►

Thema artikel

We kunnen besluiten We kunnen besluiten We kunnen besluiten We kunnen besluiten ….

Als algemeen besluit kunnen we stellen dat we de beste producten aan de beste prijs kunnen bekomen met de nodige openheid, een globale aanpak en in een multidisciplinaire context. Met uiteindelijk een kwaliteitsvolle zorgverlening aan de patiënten, die centraal staan.

Dhr C. Decoster, directeur-generaal Organisatie van de gezondheidsvoorzieningen, wees op de pivotale rol die het MFC en het CMM zullen blijven spelen binnen de verande-rende context van beslissingen nemen en aanspreken van de markt.

De Netwerken zullen zich over deze nieuwe procedures blijven informeren.

O O O O nmiskenbare rol van MFC en CMMnmiskenbare rol van MFC en CMMnmiskenbare rol van MFC en CMMnmiskenbare rol van MFC en CMM

P P P P luridisciplinair overlegluridisciplinair overlegluridisciplinair overlegluridisciplinair overleg

E E E E venwichtige keuzesvenwichtige keuzesvenwichtige keuzesvenwichtige keuzes

N N N N ((((inter)Nationaliseringinter)Nationaliseringinter)Nationaliseringinter)Nationalisering

B B B B etere kwaliteit van de zorgetere kwaliteit van de zorgetere kwaliteit van de zorgetere kwaliteit van de zorg

A A A A anvaardbare en juiste prijsanvaardbare en juiste prijsanvaardbare en juiste prijsanvaardbare en juiste prijs

R R R R esponsabilsering van alle betrokkenesponsabilsering van alle betrokkenesponsabilsering van alle betrokkenesponsabilsering van alle betrokken

E E E E valuatie van noden in functie van patiëntvaluatie van noden in functie van patiëntvaluatie van noden in functie van patiëntvaluatie van noden in functie van patiënt

A A A A andacht voor veiligheid van de zorgandacht voor veiligheid van de zorgandacht voor veiligheid van de zorgandacht voor veiligheid van de zorg

A A A A anwending (rationeel) van producten anwending (rationeel) van producten anwending (rationeel) van producten anwending (rationeel) van producten

N N N N avolgen van regelgevingavolgen van regelgevingavolgen van regelgevingavolgen van regelgeving

B B B B ereikbare doelstellingen en proceduresereikbare doelstellingen en proceduresereikbare doelstellingen en proceduresereikbare doelstellingen en procedures

E E E E voluties in medische wereld bepalen keuzesvoluties in medische wereld bepalen keuzesvoluties in medische wereld bepalen keuzesvoluties in medische wereld bepalen keuzes

SSSS tructuren van aankoopbeleid (intern of centrales)tructuren van aankoopbeleid (intern of centrales)tructuren van aankoopbeleid (intern of centrales)tructuren van aankoopbeleid (intern of centrales)

T T T T herapeutische vrijheid met zin voor realiteitherapeutische vrijheid met zin voor realiteitherapeutische vrijheid met zin voor realiteitherapeutische vrijheid met zin voor realiteit

E E E E lke patiënt centraallke patiënt centraallke patiënt centraallke patiënt centraal

D D D D uidelijke afsprakenuidelijke afsprakenuidelijke afsprakenuidelijke afspraken

IIII nterageren met alle betrokkennterageren met alle betrokkennterageren met alle betrokkennterageren met alle betrokken

N N N N oodzakelijke rol van MFC en CMMoodzakelijke rol van MFC en CMMoodzakelijke rol van MFC en CMMoodzakelijke rol van MFC en CMM

GGGG arantie transparant besluitvormingsprocesarantie transparant besluitvormingsprocesarantie transparant besluitvormingsprocesarantie transparant besluitvormingsproces

• Wet op de openbare aanbestedingen van Wet op de openbare aanbestedingen van Wet op de openbare aanbestedingen van Wet op de openbare aanbestedingen van 15 juni 2006

• Code Geneeskundige plichtenleer.Code Geneeskundige plichtenleer.Code Geneeskundige plichtenleer.Code Geneeskundige plichtenleer.

• RIZIVRIZIVRIZIVRIZIV----wetgeving.wetgeving.wetgeving.wetgeving.

• Adviezen Orde van Geneesheren.Orde van Geneesheren.Orde van Geneesheren.Orde van Geneesheren.

►►

Pagina 4

MF[c]MP News

INTERESSANTE INTERESSANTE INTERESSANTE INTERESSANTE BRONNENBRONNENBRONNENBRONNEN VOORVOORVOORVOOR MEERMEERMEERMEER INFORMATIEINFORMATIEINFORMATIEINFORMATIE

Thema artikel

Zoals men weet, heeft het hoge aantal

ziekenhuisopnames en verlengde

verblijven met bijhorende kosten ten

gevolge van medicatiefouten (ADE’s¹

en HARM’s²) aanleiding gegeven om

meer aandacht te besteden voor veilig-aandacht te besteden voor veilig-aandacht te besteden voor veilig-aandacht te besteden voor veilig-

h e i d e n k w a l i t e i th e i d e n k w a l i t e i th e i d e n k w a l i t e i th e i d e n k w a l i t e i t v a n d e

geneesmiddelentherapie.

De klinisch apotheker kan met zijn

specifieke farmaceutische kennis

zowel het medisch, verpleegkundig en

paramedisch team, als de patiënt zelf

ondersteunen om aan deze problemen

tegemoet komen.

Het doeldoeldoeldoel van de klinische farmacie is

namelijk de kwaliteit en de veiligheid

van de farmacotherapie te verbeteren,

rekening houdend met de financieel-

economische realiteit.

Hier engageert de klinisch apotheker

zich om in samenwerking met andere

zorgverleners het therapieplan van de

patiënt te optimaliseren³.

De specifieke kennis van de apotheker kennis van de apotheker kennis van de apotheker kennis van de apotheker

wordt proactief ingezetwordt proactief ingezetwordt proactief ingezetwordt proactief ingezet bij de opname

van de patiënt in het ziekenhuis, bij

het begin van het voorschrijfproces,

bij transfer naar een andere

verpleegafdeling of zorginstelling en

bij het ontslag. Door het opstellen van

een correcte medicatieanamnese

krijgt men meer inzicht in de historiek

van de thuismedicatie. De klinisch

apotheker intervenieert op cruciale

momenten in het zorgcontinuüm en

stelt aanbevelingen op bij het ontslag

van de patiënt.

Deze gegevens vormen de basis voor

het farmaceutisch dossier van de

patiënt en voor een gestructureerde

opvolging van de medicamenteuze

therapie.

Een multidisciplinaire werkgroep

klinische farmacie werd in 2007

opgericht door het Netwerk van

Medisch Farmaceutische Comités

(FOD Volksgezondheid). Deze werd

verantwoordelijk gesteld voor de

ontwikkeling van klinische farmacie

binnen de zorginstellingen. Om deze

opdracht te vervullen werden er in

2007 pilootprojecten opgestart in 27

Belgische ziekenhuizen,. Het aantal

deelnemende ziekenhuizen werd in

2009 verdubbeld en er lopen nu 54

pilootprojecten. De projecten worden

nauwkeurig begeleid en geëvalueerd

door de experten van deze

werkgroep.

Het eerste nationale rapport

‘Evaluatie van de Impact van ‘Evaluatie van de Impact van ‘Evaluatie van de Impact van ‘Evaluatie van de Impact van

Klinische Farmacie in 27 Belgische Klinische Farmacie in 27 Belgische Klinische Farmacie in 27 Belgische Klinische Farmacie in 27 Belgische

Ziekenhuizen’ Ziekenhuizen’ Ziekenhuizen’ Ziekenhuizen’ voor de periode van juli

2007 tot december 2008, overtuigde

de Overheid van de verbetering van

de kwaliteit en de veiligheid van de

farmaceutische zorg, alsook van de

mogelijke economische relevantie

van de toepassing van klinische

farmacie in de zorginstellingen. Het

tweede rapport ‘Klinische Farmacie in ‘Klinische Farmacie in ‘Klinische Farmacie in ‘Klinische Farmacie in

de Belgische Ziekenhuizen’ de Belgische Ziekenhuizen’ de Belgische Ziekenhuizen’ de Belgische Ziekenhuizen’ geeft een

overzicht van de resultaten van de 54

pilootprojecten voor de periode 2009-

2010. Dit rapport wordt binnenkort

gepubliceerd.

Beschouwingen over de laatste Beschouwingen over de laatste Beschouwingen over de laatste Beschouwingen over de laatste

resultatenresultatenresultatenresultaten

Het ontwikkelen, implementeren en

evalueren van klinische farmacie is

een proces, waarvan de effecten in

kaart worden gebracht aan de hand

van rapporteringen, periodieke

registraties en doelgerichte indicato-

ren.

Gebrekkige informatie blijft de grootste bron

van medicatiefouten! 4

“KLINISCHE “KLINISCHE “KLINISCHE “KLINISCHE FARMACIEFARMACIEFARMACIEFARMACIE ININININ DEDEDEDE BELGISCHEBELGISCHEBELGISCHEBELGISCHE ZIEKENHUIZEN”ZIEKENHUIZEN”ZIEKENHUIZEN”ZIEKENHUIZEN” 2009 2009 2009 2009----2010 2010 2010 2010 ---- RAPPORTRAPPORTRAPPORTRAPPORT

Gebaseerd op de samenvatting van het rapport 2009-2010. Werkgroep klinische farmacie

K l i n i s c h e f a r m a c i e

Pagina 5

De Federale Overheid stelt, sinds 2007, een budget ter beschikking voor het toepassen van klinische farmacie in de

Belgische ziekenhuizen. Met de wet van 1 mei 2006 wordt namelijk de farmaceutische zorg erkend als kerntaak van de

apotheker. Het opstarten van pilootprojecten had tot doel de impact van de klinische farmacie in de ziekenhuizen te evalu-

eren. Een eerste nationaal rapport gaf een overzicht van de activiteiten en de eerste bemoedigende resultaten. In dit twee-

de nationaal rapport wordt er duidelijk gesteld dat we niet meer om de toepassing van klinische farmacie heen kunnen.

►►►

Jaargang 2, Nummer 2

De interventieDe interventieDe interventieDe interventie van de klinische apotheker toont aan dat klinische farmacie een essentiële schakel is geworden van de klinische apotheker toont aan dat klinische farmacie een essentiële schakel is geworden van de klinische apotheker toont aan dat klinische farmacie een essentiële schakel is geworden van de klinische apotheker toont aan dat klinische farmacie een essentiële schakel is geworden

in elk beleid dat gericht is op de continuïteit van de zorgverlening. in elk beleid dat gericht is op de continuïteit van de zorgverlening. in elk beleid dat gericht is op de continuïteit van de zorgverlening. in elk beleid dat gericht is op de continuïteit van de zorgverlening. 5

Pagina 6

MF[c]MP News

Multidisciplinaire samenwerking

Het opstellen van case reportscase reportscase reportscase reports, documenteert niet alleen het belang v a n d e m u l t i d i s c i p l i n a i r e samenwerking in het ziekenhuis, maar ook van een extra-muros commun icat i e . Med i sche specialisten beschikken veelal over een diepgaande kennis over de spe c i f i e ke med i c amen teu ze behandeling.

Maar, voor de beoordeling van de thuismedicatie en voor het starten van medicatie in het ziekenhuis die buiten de specialisatie valt kan men beroep doen op de brede kennis over geneesmiddelen van de ziekenhuis-apotheker. De communicatielijn met de specialist over medicatie maakt dus onderdee l u i t van de werkzaamheden. De ontwikkeling en d e imp l ementa t i e v an h e t elektronisch voorschrift kan hierbij een belangrijke ondersteuning bieden.

Door deze samenwerkingsverbanden wordt de rol van de apotheker binnen het multidisciplinair zorgteam multidisciplinair zorgteam multidisciplinair zorgteam multidisciplinair zorgteam bestendigd.

Indicatoren

Er werd aan de ziekenhuizen gevraagd om gedurende de periode van 2009 en 2010 de gebruikte indicatorenindicatorenindicatorenindicatoren te documenteren. Deze w o r d e n s a m e n g e v a t e n onderverdeeld in vijf domeinen: klinische- , service- , team- , proces- en financiële indicatoren.

Een voorbeeld is het hanteren van de p r e s t a t i e - i n d i c a t o r d i e d e discrepanties nagaat tussen de thuismedicatie en de startmedicatie na opname in het ziekenhuis.

Een verbeterde informatie rond de thuismedicatie bij opname is op dit moment grondig onderzocht in verschillende lopende projecten.

De werkgroep klinische farmacie zal in de volgende periode aandacht besteden aan het omschrijven en gebruik van uniforme indicatoren voor alle projecten.

Een SWOT-analyse

Een SWOT-ana l yse ove r de toepassing van de klinische farmacie binnen de pilootprojecten werd gerealiseerd op de startvergadering van 4 juni 2010 met vertegenwoordi-gers van alle 54 projecten.

De belangrijkste conclusies zijn:

• de functie van de klinische farmacie ligt niet bij één enkele ziekenhuisapotheker, maar wordt ingevuld door alle zieken-huisapothekers;

• de zorgvisie van het ziekenhuis komt neer op het aanbieden van een veilige, kwalitatieve en economisch verantwoorde zorg;

• gebrekkige informatie is de g r o o t s t e b r o n v a n medicatiefouten;

• we beschikken niet over een mee t i n s t r umen t om d e toegevoegde waarde van de klinisch apotheker duidelijk te stellen;

• de pilootprojecten brengen een veranderingsproces op gang binnen de ziekenhuis organisaties, met een bewuste visievorming rond een veilige, k w a l i t a t i e v e e n kostenbeheersende farmaceuti-sche zorg.

Kerncompetenties ziekenhuis-apotheek

Na het afsluiten van de startfase (juli 2007 - december 2008) vonden we een draagvlak voor de bevoegdheid van de ziekenhuisapotheker om de actuele medicatieanamnese op te stellen in het patiëntendossier en d e z e v e r v o l g e n s m e t d e verantwoordelijke zorgverlener door te nemen op de verpleegafdeling. Wie Wie Wie Wie doet wat, waar en wanneer,doet wat, waar en wanneer,doet wat, waar en wanneer,doet wat, waar en wanneer, waren de vragen die we bleven stellen door-heen de tweede periode (2009 - 2010).

Ondertussen zijn de kerncompetenties van de nieuwe ziekenhuisapotheek benoemd en zijn enkele activiteiten van klinische farmacie al ingebed in het huidige werkproces (medicatieanamnese, ontslagbrief), of worden uitgevoerd door een ziekenhuisapotheker (zoals het deelnemen aan de opleiding voor arts-assistenten).

►►►

►►

Pagina 7

d e z e v e r v o l g e n s m e t d e

Ondertussen zijn de

►►

Meerwaarde in cijfers

Het aantonen van de meerwaarde van de klinische

farmacie met harde cijfers blijkt niet zo vanzelfsprekend.

De kosten van de klinisch apotheker zijn te berekenen uit

zijn uurloon vermenigvuldigd met het aantal bestede uren

aan interventies. De tijdregistraties tijdregistraties tijdregistraties tijdregistraties van de gerealiseerde

activiteiten kunnen hier indicatief zijn.

Het verhogen van de kwaliteit van het proces of het

verbeteren van de levenskwaliteit is, daarentegen veel

moeilijker te kwantificeren. Hoe kan men een interventie

van de klinisch apotheker die tijdelijke of blijvende

schade voorkomt, of die de verblijfsduur kort houdt of een

heropname vermijdt of een overlijden verhindert, in geld

uitdrukken? 6

Nota’s bij de tekstNota’s bij de tekstNota’s bij de tekstNota’s bij de tekst

1. Adverse Drug Events

2. Hospital Admission Related to Medication

3. B. CLAUS, A-S FRANKI en H. ROBAYS (eds.), Uw pil onze farmaceutische zorg, 10 jaar klinische farmacie Universitair Ziekenhuis

Gent, Gent, Academia Press, 2010, 13.

4. M.R. COHEN, “Causes of Medication Errors” in M.R. COHEN, Medication Errors, Washington, American Pharmaceutical Associati-

on, 1999, 1.1-1.8.

5. L. WILLEMS, I. SPRIET en S VON WINCKELMANN, “Klinische farmacie en patiëntveiligheid”, Acta Hospitalia 2008, 83-90.

6. J.J.W. ROS, Specialistische Farmaceutische Patiëntenzorg in de Gelre ziekenhuizen: De rol van de ziekenhuisapotheker, Werk-

stuk Masterclass Strategisch Management, september – december 2004, 26.

7. L. WILLEMS, I. SPRIET en S VON WINCKELMANN, “Klinische farmacie en patiëntveiligheid”, Acta Hospitalia 2008, 83-90.

Het volledige rapport “KLINISCHE FARMACIE IN DE BELGISCHE ZIEKENHUIZEN”

resultaten 2009-2010

is beschikbaar op de website

www.mfc-cmp.be

Ter conclusieTer conclusieTer conclusieTer conclusie

Het waarborgen van patiëntveiligheid doorheen het volledige therapeutische proces in ziekenhuizen vergt een continue Het waarborgen van patiëntveiligheid doorheen het volledige therapeutische proces in ziekenhuizen vergt een continue Het waarborgen van patiëntveiligheid doorheen het volledige therapeutische proces in ziekenhuizen vergt een continue Het waarborgen van patiëntveiligheid doorheen het volledige therapeutische proces in ziekenhuizen vergt een continue

inzet van alle zorgverstrekkers, inclusief de klinisch apotheker. In dit proces draagt de klinisch apotheker met zijn ruime inzet van alle zorgverstrekkers, inclusief de klinisch apotheker. In dit proces draagt de klinisch apotheker met zijn ruime inzet van alle zorgverstrekkers, inclusief de klinisch apotheker. In dit proces draagt de klinisch apotheker met zijn ruime inzet van alle zorgverstrekkers, inclusief de klinisch apotheker. In dit proces draagt de klinisch apotheker met zijn ruime

geneesmiddelenkennis en ervaring bij tot een veilige geneesmiddelentherapie. Ook de overheden hebben dit ingezien geneesmiddelenkennis en ervaring bij tot een veilige geneesmiddelentherapie. Ook de overheden hebben dit ingezien geneesmiddelenkennis en ervaring bij tot een veilige geneesmiddelentherapie. Ook de overheden hebben dit ingezien geneesmiddelenkennis en ervaring bij tot een veilige geneesmiddelentherapie. Ook de overheden hebben dit ingezien

en ondersteunen de rol van de apotheker hierin met wetgeving en projecten.en ondersteunen de rol van de apotheker hierin met wetgeving en projecten.en ondersteunen de rol van de apotheker hierin met wetgeving en projecten.en ondersteunen de rol van de apotheker hierin met wetgeving en projecten.

De uitrol van de klinische farmacie kan zich geleidelijk aan concreet realiseren in de Belgische ziekenhuizen dankzij de De uitrol van de klinische farmacie kan zich geleidelijk aan concreet realiseren in de Belgische ziekenhuizen dankzij de De uitrol van de klinische farmacie kan zich geleidelijk aan concreet realiseren in de Belgische ziekenhuizen dankzij de De uitrol van de klinische farmacie kan zich geleidelijk aan concreet realiseren in de Belgische ziekenhuizen dankzij de

financiële steun van de overheid en de aangepaste opleidingen die de universiteiten aanbiedenfinanciële steun van de overheid en de aangepaste opleidingen die de universiteiten aanbiedenfinanciële steun van de overheid en de aangepaste opleidingen die de universiteiten aanbiedenfinanciële steun van de overheid en de aangepaste opleidingen die de universiteiten aanbieden. 7

Jaargang 2, Nummer 2

MF[c]MP News

DE DE DE DE MEDICATIEZAKMEDICATIEZAKMEDICATIEZAKMEDICATIEZAK, , , , EENEENEENEEN HULPMIDDELHULPMIDDELHULPMIDDELHULPMIDDEL VOORVOORVOORVOOR EENEENEENEEN CORRECTECORRECTECORRECTECORRECTE VERDERZETTINGVERDERZETTINGVERDERZETTINGVERDERZETTING VANVANVANVAN DEDEDEDE THUISMEDICATIETHUISMEDICATIETHUISMEDICATIETHUISMEDICATIE

M e d i c a t i e v e i l i g h e i d

Sofie.Vanhaelewyn , ziekenhuisapotheker, Imeldaziekenhuis—Bonheiden

Pagina 8

De overgang van thuis naar ziekenhuis of omgekeerd zorgt

vaak voor medicatiefouten zoals onderbrekingen van de

behandeling, overdoseringen, ongewenste interacties

tussen geneesmiddelen, enz. Men schat dat ongeveer één

op vier gehospitaliseerde patiënten hiermee wordt

geconfronteerd, vooral wanneer ze terug thuis komen. Dit

was het resultaat van een studie van het kenniscentrum

(KCE).

Deze problematiek werd ook herkend door de klinisch

apothekers van het Imeldaziekenhuis in Bonheiden. Zij

vonden dan ook dat hun betrokkenheid en

verantwoordelijkheid in dit

domein moest worden vergroot.

Zo ontstond het idee om de

medicatiezak in het ziekenhuis te

implementeren.

Het project “medicatiezak voor

thuismedicatie” is er op gericht

om de communicatie met

b e t r e k k i n g t o t d e

geneesmiddelentherapie van gehospitaliseerde patiënten

te verbeteren.

De bedoeling is om alle patiënten op dezelfde wijze hun

actuele thuismedicatie mee te laten brengen door middel

van een medicatiezak en deze te laten inventariseren op

een medicatiefiche.

Als patiënten hun geneesmiddelen in de originele

verpakking bij zich hebben, verloopt de bevraging van de

thuismedicatie meer gestandaardiseerd.

Bovendien worden onvolledige medicatiehistorieken

vermeden (bijvoorbeeld niet gekende dosissen).

Met deze werkwijze krijgen de zorgverstrekkers in het

Imeldaziekenhuis een duidelijk beeld van de

thuismedicatie van de patiënt.

Om een optimale integratie van het project in Patient Safety

Imelda na te streven, werd een ontwerp gemaakt

overeenstemmend met de huisstijl van het ziekenhuis. De

afbeelding van de bestaande patiëntveiligheidskaart werd

overgenomen.

De medicatiezak werd eerst uitgetest in het ‘start-to-move’

project (het orthopedisch zorgpad voor totale knieprothese

en totale heupprothese). Gezien het enthousiasme

waarmee dit project werd onthaald, volgde een

ziekenhuisbrede implementatie.

Het is de bedoeling dat de medicatiezak en de fiche worden

meegegeven aan de patiënt tijdens de consultatie vooraf (in

geval van een geplande opname) of aan de familie die

eventueel nog andere noodzakelijke persoonlijke benodigd-

heden (kledij, pyjama ed) van thuis meebrengt (bij spoedop-

name).

Posters in de wachtzalen maken de patiënten attent op het

belang van een correcte verderzetting van hun

thuismedicatie.

Dit vraagt wel een inspanning van de artsen tijdens de con-

sultatie. Het is dan ook een goed initiatief om het gebruik

van de medicatiezak te integreren in een vaste procedure

zoals een klinisch zorgpad, om optimale resultaten te

bekomen.

MF[c]MP News

Jaargang 2, Nummer 2

Imeldaziekenhuis een duidelijk beeld van de

waarmee dit project werd onthaald, volgde een

Verdere opvolging en uitwerking van het

project is zeker nog mogelijk. De medicatiezak

en fiche zijn een goed hulpmiddel om een

correcte medicatienanamnese op te stellen,

maar verdere opleiding van verpleegkundigen

kan nog georganiseerd worden om het

opnamemanagement te optimaliseren. In een

latere fase kan dit ook uitgebreid worden naar

het ontslagbeleid met extra aandacht voor

resubstituties bij ontslag uit het ziekenhuis.

Nog vele uitdagingen, maar met deze

i n spann in gen kunnen hee l wat

medicatiefouten voorkomen worden.

*********

Pagina 9

POSTER ==> POSTER ==> POSTER ==> POSTER ==>

FICHEFICHEFICHEFICHE

Pagina 10

Wanneer een patiënt in een ziekenhuis het slachtoffer Wanneer een patiënt in een ziekenhuis het slachtoffer Wanneer een patiënt in een ziekenhuis het slachtoffer Wanneer een patiënt in een ziekenhuis het slachtoffer wordt van een incident, dan is communicatie tussen het wordt van een incident, dan is communicatie tussen het wordt van een incident, dan is communicatie tussen het wordt van een incident, dan is communicatie tussen het slachtoffer, de zorgverstrekker en het ziekenhuisslachtoffer, de zorgverstrekker en het ziekenhuisslachtoffer, de zorgverstrekker en het ziekenhuisslachtoffer, de zorgverstrekker en het ziekenhuis----management cruciaal. Het 5management cruciaal. Het 5management cruciaal. Het 5management cruciaal. Het 5dededede symposium “Praten over symposium “Praten over symposium “Praten over symposium “Praten over incidenten: een noodzaak” van de FOD Volksgezondheid incidenten: een noodzaak” van de FOD Volksgezondheid incidenten: een noodzaak” van de FOD Volksgezondheid incidenten: een noodzaak” van de FOD Volksgezondheid van 28 november 2011, zoomde volledig in op het van 28 november 2011, zoomde volledig in op het van 28 november 2011, zoomde volledig in op het van 28 november 2011, zoomde volledig in op het prioritaire belang van communicatie voor een goed prioritaire belang van communicatie voor een goed prioritaire belang van communicatie voor een goed prioritaire belang van communicatie voor een goed patiëntveiligheidsbeleid.patiëntveiligheidsbeleid.patiëntveiligheidsbeleid.patiëntveiligheidsbeleid.

Praten over incidenten en hoe die vermeden kunnen worden is belangrijk.

Uiteraard betreft het hier eveneens over incidenten met Uiteraard betreft het hier eveneens over incidenten met Uiteraard betreft het hier eveneens over incidenten met Uiteraard betreft het hier eveneens over incidenten met geneesmiddelen. In de meeste ziekenhuizen bestaat er geneesmiddelen. In de meeste ziekenhuizen bestaat er geneesmiddelen. In de meeste ziekenhuizen bestaat er geneesmiddelen. In de meeste ziekenhuizen bestaat er aandacht voor de medicatieveiligheid, maar worden de inci-aandacht voor de medicatieveiligheid, maar worden de inci-aandacht voor de medicatieveiligheid, maar worden de inci-aandacht voor de medicatieveiligheid, maar worden de inci-denten voldoende gemeld en besproken?denten voldoende gemeld en besproken?denten voldoende gemeld en besproken?denten voldoende gemeld en besproken?

Dat kan maar als er in de zorginstellingen een open patiënt-veiligheidscultuur aanwezig is. Aandacht voor de slachtoffers, transparantie en communicatie zijn daarvoor de basisingrediënten. De slachtoffersDe slachtoffersDe slachtoffersDe slachtoffers Tijdens het symposium werd ruime aandacht besteed aan de slachtoffers van incidenten. In de eerste plaats uiteraard de patiënt. Als slachtoffer van vermijdbare schade wil hij gehoord worden. Een open communicatie waarbij herkend en erkend wordt wat er gebeurd is, wordt door patiënten gewaardeerd. Hierdoor kan het vertrouwen met de zorgver-strekker hersteld worden. Maar ook de zorgverstrekker, arts of verpleegkundige, zijn vaak onderschatte slachtoffers. Hij of zij kan dan wel de oorzaak zijn van het incident, maar ligt de oorzaak wel helemaal bij de betrokken zorgverlener? Wat is het aandeel van de organisatie? Volgens de huidige inzichten is een incident het gevolg van het falen van het zorgsysteem en is dus niet toe te schrijven aan het gedrag van één individu. Ook de organisatie kan slachtoffer zijn. Een incident kan de interne zorgorganisatie in het gedrang brengen, kan bijkomende kosten opleveren en kan leiden tot imagoschade aan de instelling. TransparantieTransparantieTransparantieTransparantie Transparantie is het sleutelwoord bij het communiceren over incidenten. In de eerste plaats met de patiënt, de zorgverstrekker en de organisatie.

Daarvoor is een open patiëntveiligheidscultuur nodig, ondersteund door een duidelijk intern communicatieplan met duidelijke taakverdeling en afspraken over hoe te communiceren bij incidenten. Verschillende actoren (overheid, zorginspectie, ziekenhuis-koepels, patiëntverenigingen, zorgverzekeraars,…) spelen een cruciale rol in het benadrukken van het belang van een open communicatiecultuur. Zij kunnen tevens belangrijke informatie aanreiken over hoe zorginstellingen het best met incidenten en slachtoffers omgaan. Op dat vlak is er nog heel wat onderzoek . Externe communicatieExterne communicatieExterne communicatieExterne communicatie Bij een incident of een crisis is snel reageren de boodschap. Daarom is het zo belangrijk om een beschik-baar communicatieplan klaar te hebben, inclusief een strategie naar de pers. Veel zorginstellingen hebben vaak angst voor de media. Nochtans kan de pers een heel waar-devolle partner zijn bij het communiceren over incidenten. Een goed onderbouwd extern communicatieplan en een degelijke mediatraining zouden die angst bij veel zorginstel-lingen kunnen wegnemen. LeiderschapLeiderschapLeiderschapLeiderschap Uit de eerste patiëntveiligheidscultuurmeting, afgenomen bij artsen en andere zorgverleners, bleek dat managementsondersteuning voor patiëntveiligheid nog vaak onvoldoende is. Klinisch leiderschap in relatie tot kwaliteit en patiëntveiligheid wordt dan ook het thema voor het symposium van 2012. Presentaties van het symposium: www.patient-safety.be

PRATEN PRATEN PRATEN PRATEN OVEROVEROVEROVER INCIDENTENINCIDENTENINCIDENTENINCIDENTEN Cel Patiëntveiligheid, FOD Volksgezondheid

MF[c]MP News

A l g e m e n e i n f o r m a t i e

Sinds 2005, en dit jaar reeds voor de vierde maal, organiseren de FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu en het Federaal platform voor ziekenhuishygiëne de nationale campagne « U bent in goede handen ».

De campagne heeft als doel de handhygiëne te promoten in alle Belgische zorginstellingen; een correcte handhygiëne gaat immers gepaard met een daling van het aantal ziekenhuisinfecties. Een goede handhygiëne redt levens!

Nu de ziekenhuisapothekers deel uitmaken van het zorgteam en op de afdelingen in contact komen met de patiënten is Nu de ziekenhuisapothekers deel uitmaken van het zorgteam en op de afdelingen in contact komen met de patiënten is Nu de ziekenhuisapothekers deel uitmaken van het zorgteam en op de afdelingen in contact komen met de patiënten is Nu de ziekenhuisapothekers deel uitmaken van het zorgteam en op de afdelingen in contact komen met de patiënten is het eveneens voor deze beroepsgroep nuttig om handhygiëne toe te passen en de huidige campagnes in de ziekenhuizen het eveneens voor deze beroepsgroep nuttig om handhygiëne toe te passen en de huidige campagnes in de ziekenhuizen het eveneens voor deze beroepsgroep nuttig om handhygiëne toe te passen en de huidige campagnes in de ziekenhuizen het eveneens voor deze beroepsgroep nuttig om handhygiëne toe te passen en de huidige campagnes in de ziekenhuizen ondersteunen.ondersteunen.ondersteunen.ondersteunen.

De campagnes werden ontworpen en gerealiseerd door de werkgroep Handhygiëne, een specifieke werkgroep in het Federaal platform ziekenhuishygiëne. Hun boodschap is conform aan de aanbevelingen van de Wereldgezondheids-organisatie en van de Hoge Gezondheidsraad. De ziekenhuizen nemen vrijwillig deel aan deze campagne. Jaar na jaar kan er gesproken worden van een echt succes, zowel wat betreft de deelnamegraad als de resultaten van deze campagne.

Figuur 1: Compliance voor en na campagne

Alle campagnes hebben dus een duidelijke positieve impact gehad op de compliantie, maar hebben (nog) niet geleid tot een permanente verbetering. Daarom worden de campagnes regelmatig (tweejaarlijks) herhaald.

De vorige campagnes waren gericht naar alle zorgverleners. De 4de campagne focuste zich op twee specifieke doelgroepen: de artsen enerzijds en de patiënten anderzijds. De artsen worden beschouwd als sleutelfiguren in het verbeteren van het toepassen van handhygiëne omdat zij een rolmodel zijn in hun instelling. De werkgroep heeft zich gebaseerd op recente studies om de artsen actief bij deze campagne te betrekken en zo het overige personeel te stimuleren bij het correct toepassen van handhygiëne.

De patiënten vormen eveneens een essentiële schakel in deze sensibiliseringscampagne en hun invloed mag niet onder-schat worden. De 4de campagne “U bent in goede handen” moedigde de patiënten aan om het personeel aan te spreken. De ziekenhuizen waren volledig vrij om deel te nemen aan dit innoverend aspect van de campagne en dit initiatief figureerde in een aantal Belgische ziekenhuizen als pilootproject.

49.6

68.6

53.2

69.5

58.0

69.1

62.3

72.9

020

40

60

80

Compliance HH (%)

1st camp. (2005) 2nd camp. (2006) 3rd camp. (2008) 4th camp. (2010)

Before campaign After campaign

De handhygiënecompliantie (nationaal gemiddelde) is tijdens de 1e nationale campagne gestegen van 49.6% naar 68.6%, tijdens de 2e campagne van 53.2% naar 69.5%, en tijdens de derde campagne van 58% naar 69.1% (zie figuur 1). Bij de 4de campagne werd de kaap van 70% (postcampagne resultaten 72.9%) zelfs overschreden!

U BENT IN GOEDE HANDENU BENT IN GOEDE HANDENU BENT IN GOEDE HANDENU BENT IN GOEDE HANDEN

►►►

Pagina 11

Jaargang 2, Nummer 2

Interessante linksInteressante linksInteressante linksInteressante links NationaalNationaalNationaalNationaal

• Belgian Antibiotic Policy Coordination Committee www.health.belgium.be/antibiotics

• Belgisch Centrum voor Farmacotherapeutische Informatie www.bfci.be

• Belgisch Centrum voor Geneesmiddelenbewaking www.gelefiche-fichejaune.be

• Belgisch Staatsblad www.ejustice.just.fgov.be/cgi/welcome.pl

• Belgische Vereniging van Ziekenhuisapothekers www.hospitalpharmacistbelgium.eu

• E-Health Platform www.ehealth.fgov.be

• Federaal Agentschap voor geneesmiddelen en gezondheidsproducten www.fagg-afmps.be

• FOD Volksgezondheid www.health.belgium.be (Nieuwe benaming)

• Hoge Gezondheidsraad www.health.belgium.be

• Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg www.kce.fgov.be

• Netwerk van Comités Medisch Materiaal www.com-mm.be

• Orde der apothekers www.ordredespharmaciens.be

• Orde der geneesheren www.ordomedic.be

• Patiëntveiligheid (FOD Volksgezondheid) www.patient-safety.be

• Rijksinstituut voor ziekte en invaliditeitsuitkering www.riziv.be

• Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid www.iph.fgov.be

InternationaalInternationaalInternationaalInternationaal

• European Medicines Agency www.ema.europa.eu

• Institute for Medication Practices www.ismp.org

• Wereldgezondheidsorganisatie www.who.int

Jaargang 2, Nummer 1

Pagina 12

We zien tevens een stijging van de compliantie voor elk type gezondheidswerker: de compliantie is het hoogst bij de ver-pleegkundigen en merkelijk lager bij artsen.

Opmerkelijk is dat de compliantie duidelijk hoger is na een contact (na patiëntencontact, na contact met lichaamsvochten of slijmvliezen, na contact met de omgeving van de patiënt) dan voor een contact (voor patiëntencontact, voor een zuivere of invasieve handeling). We moeten dan ook concluderen dat gezondheidswerkers in de eerste plaats zichzelf beschermen.

De laatste jaren zijn er heel wat inspanningen geleverd in de ziekenhuizen in de strijd tegen de ziekenhuisinfecties: de richtlijnen van de BICS, de oprichting van de antibioticagroepen en natuurlijk ook de nationale handhygiënecampagnes. De combinatie van al deze inspanningen werpt ongetwijfeld zijn vruchten af. Zo zien we dat de incidentie van nosocomiaal verworven MRSA de laatste jaren een dalende trend volgt.

Meer info vindt u op de websiteMeer info vindt u op de websiteMeer info vindt u op de websiteMeer info vindt u op de website : : : : www.handhygienedesmains.bewww.handhygienedesmains.bewww.handhygienedesmains.bewww.handhygienedesmains.be

OPMERKINGEN & OPMERKINGEN & SUGGESTIESSUGGESTIES

• Opmerkingen en suggesties met betrekking tot de MF[c]MP News kunnen altijd worden doorgestuurd naar het Opmerkingen en suggesties met betrekking tot de MF[c]MP News kunnen altijd worden doorgestuurd naar het Opmerkingen en suggesties met betrekking tot de MF[c]MP News kunnen altijd worden doorgestuurd naar het Opmerkingen en suggesties met betrekking tot de MF[c]MP News kunnen altijd worden doorgestuurd naar het secretariaat van het Netwerk MFC. Vindt u deze nieuwsbrief nuttig, LAAT HET ONS WETEN. Vindt u deze nieuws-secretariaat van het Netwerk MFC. Vindt u deze nieuwsbrief nuttig, LAAT HET ONS WETEN. Vindt u deze nieuws-secretariaat van het Netwerk MFC. Vindt u deze nieuwsbrief nuttig, LAAT HET ONS WETEN. Vindt u deze nieuws-secretariaat van het Netwerk MFC. Vindt u deze nieuwsbrief nuttig, LAAT HET ONS WETEN. Vindt u deze nieuws-brief niet interessant, LAAT HET ONS AUB OOK WETEN.brief niet interessant, LAAT HET ONS AUB OOK WETEN.brief niet interessant, LAAT HET ONS AUB OOK WETEN.brief niet interessant, LAAT HET ONS AUB OOK WETEN.

• Wenst u zelf over een eigen initiatief, een interessante activiteit of een handige tool te communiceren, neem dan Wenst u zelf over een eigen initiatief, een interessante activiteit of een handige tool te communiceren, neem dan Wenst u zelf over een eigen initiatief, een interessante activiteit of een handige tool te communiceren, neem dan Wenst u zelf over een eigen initiatief, een interessante activiteit of een handige tool te communiceren, neem dan contact op.: contact op.: contact op.: contact op.:

mfcmfcmfcmfc----cmp@health.belgium.be cmp@health.belgium.be cmp@health.belgium.be cmp@health.belgium.be

� FOD Volksgezondheid

Eurostation II, Bureel 1C234 Victor Hortaplein 40 bus 10 1060 Brussel

� mfc-cmp@health.belgium.be ℡ 0032 (0)2-524.85.76

Informatie kan vrij gedownload worden.

Gelieve de bron te vermelden bij het gebruik van de beschikbare informatie.

►►