Onderwijs en gezondheidszorg is het toonaangevende vakblad voor opleiders in de gezondheidszorg. Het is voor u als profes-sional van belang op de hoogte te blijven van de nieuwste ontwikkelingen op didactisch gebied in de gezondheidszorg. Regelmatig zal de redactie in de rubriek Toolkit dan ook handreikingen aanbieden, waarin nieuwe inzichten in leervormen, werkmethoden of vaardigheden onder de aandacht worden gebracht.

Methodiek Kritisch Denken met Rationale

Toch is kritisch denken niet louter een vaardigheid. Het staat en valt bij een houding waarin niets voor zoete koek wordt aangenomen, een houding van open, onbevangen nieuws-gierigheid, van willen weten, van zoeken naar waarheid. Daarom is kritisch denken meer dan logisch kunnen redene-ren.

De hier beschreven cursus lijkt op het eerste gezicht vooral betrekking te hebben op vaardigheden om logisch te redene-ren. Overeenkomstig principes van ‘reflection in action’ van Schön (1983) is de cursus gericht op integratie van kennis, vaardigheden en attitude door afwisselend gebruik te maken van methoden voor kennisoverdracht en begeleid oefenen. Tijdens dit leertraject wordt voortdurend aandacht besteed aan de onderliggende houding van onbevangen nieuwsgie-righeid naar waarheid die de voorwaarde is voor de kunst van het juist oordelen.

AchtergrondIn veel, voornamelijk academische opleidingen, wordt er aandacht besteed aan vaardigheden om logisch te redene-ren. Vaak zijn dat nogal abstracte en theoretische methoden. Door Tim van Gelder van de universiteit van Melbourne is

In de O&G-jaargangen 2000 en 2001 heeft auteur Rob van der Peet een vijftal artikelen geschreven rondom het onderwerp ‘kritisch denken’. Inmiddels zijn we zeven jaar verder en nog steeds is het onderwerp ‘kritisch denken’ een belangrijk thema in de opleidingen voor mbo- en hbo-studenten. Michel Jansen pakt de draad van ‘kritisch denken’ weer op en beschrijft een programma dat hij voor studenten heeft ontwikkeld. In deze toolkit een inhoudelijk verslag van de cursus kritisch denken ontwikkeld voor Masterstudenten. ‘Kritisch denken’ wordt ondersteund door het programma Rationale. De toolkit is bedoeld om docenten kennis te laten maken met het programma Rationale en hen vooral te inspireren!

InleidingKritisch denken is de kunst van het juist oordelen. Het is een vaardigheid die nodig is voor een succesvolle loopbaan in een snel innoverende praktijk. De kunst van het juist oorde-len is niet mogelijk zonder een houding van ‘willen weten’ die leidt tot kritisch zoeken naar waarheid. Veel mensen vin-den dat ze kritisch denken als zij een standpunt over een be-paalde zaak kunnen innemen, met name als dat standpunt oppositie kiest. In essentie is dit echter slechts één facet van kritisch denken. Het vermogen om een standpunt in te ne-men, desnoods tegenover dominante andere standpunten, getuigt van durf en moed. Een standpunt als zodanig is ech-ter niet zonder meer het resultaat van een juiste redenering. Kritisch denken, zoals in het volgende vertoog uiteen wordt gezet, is een combinatie van logische vaardigheden en hou-ding. Kritisch denken is niet iets dat ons makkelijk afgaat. Je moet het willen en durven en je moet het kunnen. Van der Peet wijst er in zijn boek Kritisch denken voor verpleegkundi-gen op dat keer op keer blijkt dat studenten niet kritisch kun-nen denken (Van der Peet, 2004).

Mensen zijn van nature niet kritisch, want het is een onna-tuurlijke bezigheid, omdat wij geneigd zijn geen energie te besteden aan verklaringen die op het eerste gezicht juist of waar lijken. Wij zijn geëvolueerd tot een soort die logisch ge-noeg kan denken om te overleven (Van Gelder, 2005). Kri-tisch denken is moeilijk. Het is een gecompliceerde vaardig-heid. Onderzoek toont aan dat de meeste mensen niet in staat zijn fundamentele redeneer- en argumentatievaardigheden te gebruiken. Zij hebben weliswaar over veel zaken een mening maar een sterke rechtvaardiging en onderbouwing geven aan die meningen is moeilijk (Van Gelder, 2005). Kritisch denken is het actief en deskundig toepassen van eenvoudige en alge-meen geldige regels die de grootste kans bieden om tot een juist en nauwkeurig oordeel te komen. Het is een noodzake-lijke vaardigheid voor professionals die op een hoog kwalita-tief niveau willen functioneren, het is ook een noodzakelijke vaardigheid voor wetenschappelijk denken en handelen.

Michel Jansen *

Vakblad voor opleiders in het gezondheidszorgonderwijs

I

N u m m e r 7 – d e c e m b e r 2 0 0 8w w w. O e n G . b s l . n l

To o l k i t

Leerdoelen voor studenten

1 Structuren en presenteren van het eigen denken volgens heldere en strakke regels.

2 Begrip van inhoud en structuur van redeneringen van an-deren.

3 Duidelijke verantwoording over de kwaliteit van redene-ringen.

4 Kritische analyse van teksten (eigen teksten en teksten van anderen) ten aanzien van onderliggende redenerin-gen en vooronderstellingen.

5 Een houding die het zoeken naar waarheid ondersteunt.

II

N u m m e r 7 – d e c e m b e r 2 0 0 8

Vakblad voor opleiders in het gezondheidszorgonderwijs

w w w. O e n G . b s l . n l

Vakblad voor opleiders in het gezondheidszorgonderwijsVakblad voor opleiders in het gezondheidszorgonderwijsVakblad voor opleiders in het gezondheidszorgonderwijs

een onderwijsprogramma ontwikkeld dat volgens internatio-naal onderzoek hoog (http://images.austhink.com/pdf/Clau-dia-Alvarez-thesis.pdf 1) scoort wat betreft de ontwikkeling van de bovengenoemde vaardigheden. De methodiek wordt ondersteund door de software ‘Rationale’, dat redeneringen op een eenvoudige manier zichtbaar maakt, zodat zij met an-deren kunnen worden gedeeld, geanalyseerd en geëvalueerd2. De methodiek Kritisch Denken met Rationale is door Timo ter Berg en Sytske Terpstra-Teppema, docenten van de Ho-geschool Utrecht, vertaald en via de stichting Kritisch Den-ken toegankelijk gemaakt voor het Nederlandse onderwijs.3 De methodiek is gericht op redeneren en betogen. Dat wil zeggen dat studenten leren hoe ze kunnen komen tot juis-te oordelen, en hoe ze die vervolgens in een betoog kunnen verwerken.

Het belang van kritisch denken is onomstreden. Het is no-dig voor het goed doorlopen van een studie, voor het doen van onderzoek en voor een succesvolle loopbaan in de snel innoverende beroepspraktijk. Ook voor het functioneren als burger in een democratische samenleving is zelfstandige oor-deelsvorming een vereiste (ter Berg e.a. 2008).

In deze toolkit wil ik toelichten hoe wij in de Faculteit Ge-zondheid bij de opleiding van master advanced nursing prac-tice (manp) onderwijs in kritisch denken uitvoeren.

Eerst nog enkele algemene gegevens over de inhoud en om-vang van dit onderwijsprogramma. Het programma omvat 4 modules met in totaal 24 onderdelen (zie schema 1). Veel aan-dacht vragen de eerste twee modules, organiseren en analyse-ren van redeneringen. De daar verworven vaardigheden zijn voorwaardelijk om de laatste twee modules, evalueren en af-wegen, succesvol te kunnen volgen. In het onderwijsprogram-ma van de manp kiezen we ervoor om veel tijd en aandacht aan de eerste twee modules te geven. In het eerste jaar van de opleiding zijn 50 studiebelastinguren beschikbaar, in het twee-de jaar 30 uur. Het hele programma heeft dus een studiebe-lasting van ten minste 80 uur. Voor de docent geldt deze be-lasting ook, want ook hij/zij zal vaak en veel moeten oefenen om alle aspecten van het programma te beheersen. Zoals de samensteller van het programma, Tim van Gelder, zegt: ‘Het is net als goed pianospelen. Je moet oefenen, oefenen, oefenen’.

Het totale programma omvat 24 lessen met de bijbehoren-de powerpointpresentaties. De lessen verlenen stap voor stap toegang tot de verschillende elementen van kritisch denken. In één lesuur zijn ten minste twee presentaties, dus twee sa-menhangende thema’s, te behandelen. Daarbij is van belang de studenten zoveel mogelijk bij de les te betrekken door ze kleine opdrachten te laten uitvoeren, te laten reageren op korte video-opnames of door een discussie over verschillende voorbeelden te voeren. Naast deze lessen, die in een leslokaal met een beamer moeten worden gegeven, is er minstens één

lesuur per week in een computerlokaal noodzakelijk om door middel van begeleide oefeningen de nodige vaardigheden te verkrijgen. De essentie van kritisch denken is immers ken-nis én vaardigheid. De student dient er rekening mee te hou-den dat vanwege oefeningen en huiswerkopdrachten nog ze-ker 2 à 3 uur per week aan studiebelasting nodig is. De ideale groepsgrootte is 12 à 15 studenten maar een groep van 25 is mogelijk indien de voorzieningen voldoende zijn.Wij hebben ervoor gekozen om ons in het eerste jaar te be-perken tot de eerste 17 lessen (zie schema 1). In het tweede jaar herhalen we een deel van de lesstof en behandelen ver-volgens enkele, niet alle, onderwerpen van de lessen 18 tot en met 24. Met name verschillende soorten redeneringen die zijn te onderscheiden, komen aan de orde.

Voorbereiding van de les (docent)Een docent dient door middel van een bijscholingscursus ver-trouwd te raken met de inhoud en systematiek van het pro-gramma. Deze bijscholing wordt door de stichting Kritisch Denken georganiseerd. Het gaat er heel concreet om, het pro-gramma ‘Rationale’ te kunnen hanteren. Tevens leert de do-cent in de bijscholing dat wat later aan studenten wordt on-derwezen: het maken en analyseren van redenereerschema’s. Bij het lesgeven is ter ondersteuning van de docentenrol een docentenhandleiding beschikbaar. Ook zijn vele voorbeelden, toetsen en modelantwoorden, uitgewerkt in microsoft word en/of in het programma ‘Rationale’, beschikbaar. In de masteropleiding (manp) vragen we van de studenten om van alle schriftelijke werkstukken de onderliggende stelling of hypothese met de daarbij behorende redenen en/of bezwaren in een ‘Rationale’ schema uit te werken. Aldus dwingt de stu-dent zichzelf om heel gericht stil te staan bij de inhoud en de structuur van zijn argumentatie. Het maakt het ook makkelij-ker daarover van gedachten te wisselen met de begeleider of met medestudenten. Om vertrouwd te raken met de werkwij-ze van ‘Rationale’ en met de regels die studenten hebben ge-leerd om redeneerschema’s samen te stellen, hebben alle do-centen vorig jaar de lessen van dit programma gevolgd.

Voorbereiding van de studentenVoor studenten zijn hand-outs van alle lespresentaties beschik-baar, tevens voorbeelden, oefeningen en testen. Dit materiaal wordt door de docent op een voor alle studenten en docen-ten toegankelijke website geplaatst. Op die website staan ook de diverse huiswerkopdrachten en toetsen. Studenten dienen ook het boek ‘Kritisch Denken, Redeneren en Betogen’ met Rationale (dan wel de Engelse versie daarvan) aan te schaffen en, zoals al gezegd, het programma ‘Rationale’ te kopen. Na elke les worden huiswerkopdrachten gegeven. Gevraagd wordt deze oefeningen op een USB-stick te kopiëren en mee te ne-men naar de les, zodat het mogelijk is op het centrale scherm uitgewerkte voorbeelden met elkaar te delen en te bespreken. Het programma ‘Rationale’ bevat vele oefeningen die corres-ponderen met de onderwerpen uit de verschillende lessen.

To o l k i tTo o l k i tTo o l k i t

Vakblad voor opleiders in het gezondheidszorgonderwijs

III

N u m m e r 7 – d e c e m b e r 2 0 0 8w w w. O e n G . b s l . n l

Vakblad voor opleiders in het gezondheidszorgonderwijsVakblad voor opleiders in het gezondheidszorgonderwijsVakblad voor opleiders in het gezondheidszorgonderwijs

Procedure (organisatie van de les)Iedere les, zoals we bij de masteropleiding Nursing Practice (manp) doen, bestaat uit twee delen van in totaal 2 uur. Het eerste uur heeft plaats in een leslokaal dat beschikt over een beamer. In deze les wordt aan de hand van een powerpoint-presentatie een onderdeel van de leerstof behandeld. Hierbij worden de studenten actief betrokken door opdrachten, al-leen of met elkaar, uit te voeren en door het gezamenlijk zoe-ken van oplossingen bij de gegeven voorbeelden. Het tweede lesuur vindt plaats in een computerlokaal. De docent laat de studenten opdrachten uitvoeren die bij de voorafgaande les horen en geeft zo nodig ter ondersteuning van het leerpro-ces op een centraal scherm een voorbeeld. Studenten werken opdrachten thuis uit en zetten de resultaten op een usb-stick. Zodoende kunnen die resultaten in de oefenles in het com-puterlokaal getoond en besproken worden.

OpdrachtenZoals hiervoor al is gezegd, kritisch denken is vooral een kwestie van veel oefenen. Het hier besproken onderwijspro-gramma biedt daarbij de hulpmiddelen en de regels. Elke les wordt begeleid door duidelijke opdrachten. Daarnaast zijn in het programma ‘Rationale’ ook talloze oefeningen te vin-den. Aan de hand van concrete voorbeelden laten we zien hoe stap voor stap en op een heel praktische manier de be-ginselen van goed of juist redeneren kunnen worden aan-geleerd. Hierbij moet steeds in het oog worden gehouden, en dat kan niet genoeg worden benadrukt, dat het in eer-ste instantie gaat om juiste redeneringen die zo sterk mo-gelijk zijn.

In de cursus hebben de eerste lessen en oefeningen betrek-king op de kunst van het groeperen. Groeperen is de kunst om schematisch bij elkaar te plaatsen wat bij elkaar hoort. Schema 1 is een voorbeeld van groeperen. In beide sche-ma’s zien we drie lagen die afnemend van abstractieniveau zijn. Tevens zijn die schema’s volledig (er ontbreekt niets), intern verschillend (geen overlap), minimaal (er staat niet meer en niet minder dan wat er behoort te staan), en het is geordend. Dit zijn dan ook de vier basisregels voor juiste ordening. In het programma staan vele oefeningen om dit te leren.

De volgende lessen hebben betrekking op redeneringen en de samenstelling van redeneerschema’s. Zie hiernaast, waar een eenvoudige redenering in Ra-tionale is uitgewerkt.Hier staat geen sterke redenering. Het gaat in de cursus primair om het leren samenstellen, en zichtbaar maken, van juiste redeneerschema’s. Pas in de twee-de helft van de cursus leren de studenten niet alleen juiste maar ook sterke redeneringen op te bouwen,

c.q. te onderscheiden in teksten. Dat laatste punt is minstens net zo belangrijk als het eerste: het leren analyseren van tek-sten op de gebruikte redenering(en), deze zichtbaar te maken en ten slotte op waarde te leren schatten (evalueren). In sche-ma 1 is te zien hoe de lessen thematisch zijn opgebouwd.

Taak van de docentDe docent draagt kennis over in de vorm van basale regels van goed redeneren en coacht daarbij de studenten bij de uitvoe-ring van verschillende oefeningen. Aangezien ook voor de do-cent geldt dat kritisch denken alleen via veelvuldige oefening bereikt wordt, dient hij rekening te houden met minstens een 2 op 1 verhouding in voorbereiden en les. Dus 2 lesuren houdt in: ten minste 4 uur voorbereiding en oefening. De do-cent hoeft zich in de lessen niet te presenteren als een autori-teit in redeneren en argumentatie. In essentie kun je over de precieze aankleding van een redenering en van argumentaties van mening verschillen. Niet over de regels die tot een verant-woorde redeneerstructuur leiden! Naarmate in de lessen com-plexe redeneerstructuren aan de orde komen, zal de docent op grond van de gedoceerde regels zijn mening naast die van de studenten kunnen plaatsen om aldus in een dialogische vorm tot conclusies te komen. Het gaat niet alleen om vaardighe-den. Een essentieel doel van de cursus is ook de ontwikkeling van een houding die bij onderzoek past. ‘De kritische denker kenmerkt zich door een open, onderzoekende houding - ook ten aanzien van zijn eigen opvattingen - en neemt niets op voorhand aan.’ (Ter Berg e.a., 2008). In een professionele op-leiding tot zorgverlener, op hbo- en post-hbo-niveau, behoort dit naast zorgzaamheid tot de essentiële kern van de beroeps-houding. Deze houding bevorder je door je manier van bevra-gen, door voorbeelden te geven hoe je zelf redeneringen op-bouwt en/of teksten analyseert.

Antwoorden/beoordelingOm de vorderingen te toetsen worden twee middelen inge-zet. Allereerst zijn er enkele tussentoetsen en een eindtoets met opdrachten en mc-vragen ontwikkeld. Deze toetsen ge-ven mogelijkheid tot beoordeling en feedback. Daarnaast

omdat

Ik ben een enkelvoudige redenering

Ik heb maar een reden (of een

bezwaar)

Ik ben een samengestelde redenering

Ik heb meer dan een reden.

Ik ben niet ingewikkeld.

Ik heb meer dan een bezwaar.

Ik heb een weerlegging wat ook een bezwaar is.

Samengesteld zijn slaat op de structuur en niet op de ingewikkeldheid

van een tekst.

omdat omdat maar

omdat echter

To o l k i tTo o l k i t

IV

N u m m e r 7 – d e c e m b e r 2 0 0 8

Vakblad voor opleiders in het gezondheidszorgonderwijs

w w w. O e n G . b s l . n l

Vakblad voor opleiders in het gezondheidszorgonderwijs

w w w. O e n G . b s l . n l

bestaat de mogelijkheid om de studenten een internatio-naal gevalideerde test over redeneervaardigheden te laten maken. Deze test, de zogenaamde Californian Critical Thin-king Skills Test (CCTST) dient bij aanvang van de cursus en na afloop gemaakt te worden. De test is te downloaden via www.kritischdenken.nl. De opleiding zal per student een bedrag moeten betalen om toegang te kunnen krijgen tot de test-site. De studenten krijgen inzicht in de testresultaten en kunnen deze vergelijken met internationale scores. De opleiding kan beschikken over de scores van alle studenten en heeft daarmee een instrument in handen om de effecti-viteit van de cursus te meten en internationaal te vergelij-ken. Talloze colleges en universiteiten in de USA verplich-ten hun studenten deze testen uit te voeren en geven zo vergelijkingsmateriaal.

Evaluatie en afsluitingWe beschikken nu nog over weinig evaluatiegegevens. De studenten geven in mondelinge evaluaties aan tevreden te zijn over het programma, omdat het hen helpt opdrachten en werkstukken beter te structureren. Zij worden zich bewust van het feit dat zij dag in dag uit met redeneren bezig zijn maar dat zij dit vaak slordig en te ondoordacht, dus te weinig kritisch, doen. Net als iedereen maken zij in het dagelijks ge-bruik fouten of verzwijgen ze belangrijke elementen van een redenering, vanuit de veronderstelling dat een ander wel be-grijpt wat ze bedoelen. Net als vele anderen veronderstellen ze dat een overtuigende manier van spreken of schrijven ook de juiste redeneringen bevat. De cursus maakt hen bewust van de basiselementen van juist en goed redeneren en al doende kunnen ze kritischer omgaan met hun eigen manier van rede-neren en die van anderen, zowel in gesprekken als op papier.

Noten1 Zie: http://images.austhink.com/pdf/Claudia-Alvarez-thesis.pdf 2 Stichting Kritisch Denken, zie: www.kritischdenken.nl 3 Zie site Kritisch Denken. Een 30 dagen versie van Rationale is te

downloaden via austhink.com. Het programma ‘Rationale’ is via www.surfspot.nl te koop.

Referenties- Berg ter, T.; Van Gelder, T.; Patterson, F.; Teppema, S., Kritisch den-

ken. Redeneren en betogen met Rationale. Amsterdam, Pearson, 2008. trecht: Stichting Kritisch Denken

- Berg ter, T.; Van Gelder, T.; Patterson, F.; Teppema, S., Critical Thin-king. Reasoning and Communicating with Rationale. Amsterdam, Pearson, 2008.

- Facione, P.A. (2007) Critical Thinking: what it is and why it counts, http://www.insightassessment.com

- Gelder van, T. (2005) Teaching critical thinking. Some lessons from cognitive science, College Teaching, 53, 1. 41-46

- Schön, D.A. (1983) The reflective practitioner. How professionals Think in Action. Aldershot: Ashgate

* Dr. Michel G.M.J. Jansen, ethicus, onderzoeker, supervi-sor, coach. Lectoraat verpleegkundige en paramedische zorg voor mensen met chronische aandoeningen/Centrum voor Verpleegkundige studies, Hogeschool Utrecht.

Lessenoverzicht methodiek Kritisch Denken

To o l k i tTo o l k i t

LESSEN

Module 3 Evalueren

Module 4 Afwegen

1 Inleiding kritisch denken

2 Groeperen

3 Hiërarchisch groeperen

4 Grondslagen van redeneren I

Module 1 Organiseren en presenteren

5 Grondslagen van redeneren II

6 Beweringen verfijnen

7 Betoog schrijven

14 Evalueren

15 Redenen evalueren. Scenariotest

16 Redenen evalueren. Scenariotest

17 Drogredenen

19 Inductieve redeneringen

20 Abductieve redeneringen

21 Hypothese testen

22 Cognitieve Bias

23 Belief preservation en rationeel onderzoek

24 Kennistheorie. Kennis en kritisch denken

18 Redeneerpatronen. Deductieve redeneringen

8 Co-premissen I

9 Co-premissen II

10 Afleidingsbezwaren

11 Redeneringen identificeren

12 Samengestelde rede ne-ringen identificeren

13 Principe van welwillend-heid & redenen, verkla-ringen en illustraties

Module 2 Analyseren en interpreteren