Ook voor team-

trainers!

Martijn Vroemen

Martijn V

roemen

TEAMCOACHINGTEAMCOACHING

9 7 8 9 4 6 2 7 6 2 3 5 0 www.teamchange.nl

Oefeningen, modellen en checklists

PRAKTIJKBOEK

PRA

KTIJK

BOEK TEA

MCO

ACHIN

G

ICoachwiel

IITeamwiel

IIIModellen

IVSpellen

VWerkvormen

VIIntervisie

VIIChecklists

VIIIZelfonderzoek

IXTraining

Negen thema’s

‘Laten we dit vak

eenvoudig maken,

maar niet simpel’ – Martijn Vroemen

Veel teamcoaches, teamtrainers en teamleiders zijn hon-gerig naar praktische aanpakken en methoden. In dit Praktijkboek Teamcoaching vinden zij in 90 paragrafen tientallen modellen en bijna 150 oefeningen. Hoewel velen kriskras door het boek zullen struinen, is er voor degenen die overzicht willen bewaren voldoende houvast in negen thematische hoofdstukken.

Het boek begint met de belangrijkste modellen van Vroemen: het Coachwiel en het Teamwiel. Alle elementen daarvan worden aangekleed met oefeningen. Daarop volgt een top tien van klassieke theorieën, een hoofdstuk met spellen en een met werkvormen. Het hoofdstuk over intervisie bevat ruim twintig verschillende methoden. De laatste drie delen richten zich vooral op de persoonlijke ontwikkeling van de lezer zelf: er zijn checklists, een zelfonderzoek en oefeningen voor training van de teamprofessional.

Martijn Vroemen draagt met dit boek bij aan zijn missie om het complexe vak van teamcoaching eenvoudiger te maken. Hij brengt met talloze tips en voorbeelden het materiaal dichtbij de lezer, die zin krijgt om het in de praktijk uit te proberen. Dit boek kan geheel zelfstandig worden gebruikt, maar vormt ook de perfecte aanvulling op het bekroonde Handboek Teamcoaching dat in 2017 verscheen.

boomuitgeversamsterdam.nl managementimpact.nl

Martijn Vroemen is adviseur en coach voor teams en organisaties in verande-ring. Hij houdt regelmatig lezingen en workshops over teamontwikkeling en omgaan met weerstand bij veranderen. Daarnaast verzorgt hij diverse open-inschrijving workshops en leergangen voor teamcoaches, trainers en team-leiders. Kijk hiervoor op zijn site www.teamchange.nl. Ook voor achter-gronden, artikelen en veel aanvullend materiaal bij Handboek Teamcoaching.

@martijnvroemen

@teamchange

www.teamchange.nl

5

Inhoud

Zoeklijst oefeningen 9Inleiding 12

I HET COACHWIEL IN DE PRAKTIJK 151. Kan het een team zijn? (Vragenlijst Randvoorwaarden ) 172. Moet het een team zijn? (analyse van afhankelijkheid) 193. De intake: 25 vragen 244. Containment: 25 aandachtspunten 275. Q&A over contact en contract 316. Contextanalyse 357. Diagnose teamfasen (T0-T3/Probleemteams) 428. Diagnose teamledencanvas 469. Wat is een team? Reflecties om te doen met je team 4910. Overzicht van 52 interventies en methodes 5211. Een programma maken en begeleiden: 51 tips 55

II HET TEAMWIEL IN DE PRAKTIJK 6312. De Teamwiel® smiley-test 6513. Doelen – De vijf doelvelden 6714. Gezamenlijkheid – Onze opstelling en instelling 7215 Communicatie – Het communicatievierluik 7416. Verschillen – Wat maakt ons divers? 7717. Flexibiliteit – Oefening inregelen (over kaders) 8118. Initiatief – De coachdriehoek 83

III MODELLEN – TIEN KLASSIEKERS 8719. Themagecentreerde Interactie – TGI (Cohn, ± 1950) 8920. Rationeel-emotieve therapie – RET (Ellis, 1955) 9521. Interactie van gedrag: ‘De Roos’ (Leary, 1957) 10122. TA en Games People Play (Berne, 1964) 10523. De vijf communicatie-axioma’s (Watzlawick, 1967) 11324. Logische niveaus (‘Bateson’ & Dilts, 1972) 11825. Stijlen van conflicthantering TKI (Thomas & Kilmann, 1974) 12326. Vierzijdige communicatie (Schulz von Thun, 1977) 13227. Teamrollen (Belbin, 1981) 13728. Het Kernkwadrant (Ofman, 1992) 145

6

I N H O U D

IV SPELLEN: ACTIE, ENERGIE EN ERVAREN 15329. Inchecken en uitchecken 15530. Kennismaken 15931. Energie! 16332. Waarnemen en communiceren 16833. Feedback geven en evalueren 17234. Het grote veranderspel 17635. Oefening volggedrag 17836. Moeras oversteken 18037. De koning/koninginne-oefening 18238. Teampuzzels – samen een probleem oplossen 18439. Teamprojecten – samen iets maken 19040. Samenwerken tussen teams I: Kasteel den Klick 19741. Samenwerken tussen teams II: Prisoner’s dilemma 198

V WERKVORMEN RONDOM EIGEN INHOUD 20542. Teambiografie maken 20743. Maak je eigen teamroltest 20944. Gespreksoefeningen (Talkshow en Aquarium) 21245. Onderstroomoefeningen (Snorkelen en Verwachtingen) 21546. Stelling nemen 21947. Van brainstorm naar gamestorm 22248. Vier hoeken van de kamer 22749. Teampatroon tekenen (causaal diagram) 22950. Relatiepatronen analyseren (sociogram en opstelsels) 23451. De Feedback Carrousel 23952. Het teambereikbaarheidsprofiel maken 241

VI INTERVISIE – LEREN MET COLLEGA’S 24553. Vraagtechniek en basisintervisie 24754. Oplossingsgerichte intervisie 25355. Socratische intervisie 25956. Ervaringsgerichte intervisie 26557. Associatieve intervisie 27258. Intervisie met het Keuzekruispunt 27859. Minivisies voor als je weinig tijd hebt 28260. Intervisie met grote groepen 286

7

I N H O U D

VII CHECKLISTS, TIPS EN TOOLS 29161. Model voor een teamplan 29362. Teamontwikkelfasen van Bruce Tuckman 29663. Teamrolmodellen – 26 and counting 29964. Feedback – strokes en regels 30665. Signalen uit de onderstroom 31066. Omgaan met weerstand (en een testje) 31267. Afweermechanismen – voer ván psychologen 31868. Tegenstelling en paradox in teams 32569. Tips voor teamoverleg en voorzitterschap 33470. Gratis! Onlinetools voor de teamcoach 33871. Tips voor werken met onlinetools 341

VIII ZELFONDERZOEK VOOR TEAMCOACHES 34772. Competentieprofiel voor teamcoaches 34973. Een 360 gradenfeedback-oefening 35474. Ken je deze 50 (55) modellen? 35675. Vier dimensies van (zelf)leiderschap 36176. Persoonlijke en professionele biografie 36377. Ben jij OK? 36778. Dilemmatest ‘groepsbehoeftes’ (4-IN model) 37479. Examen Handboek Teamcoaching 377

IX TRAINING VOOR TEAMCOACHES 38380. Leerdoelen formuleren 38581. Leren observeren van interactie, rollen en taal 38882. Praktijkreflectie door zes reflectiepraktijken 39783. Mindfulness voor teams en coaches 40184. Gewoonten veranderen 40685. Teamcoachingexperimenten 41086. Schriftelijke zelfreflectie 41287. Literatuurstudie en (nep)kennis 41688. Tien korte cases 41989. Onderstroom: kennistoets en stellingen 42490. Visie Canvas 428

8

Literatuur en bronnen 433Register van onderwerpen en personen 437

Shoot for the moon 443Opleiding en boeken van Teamchange 444

I N H O U D

9

Aandachtsoefening (mindfulness) 83Activiteitenplan opstellen 61Afweer coachen 67Alfabet-spel (teampuzzel) 38Aquarium (gesprekswerkvorm) 44Associatiekaarten incheck 29Bal verstoppen (teampuzzel) 38Bales’ observatieschema 81Balint-methode (intervisie) 54Balletje balletje (energizer) 31Basisintervisie 53Bereikbaarheidsprofel 52Brainstorming 47Breek uit de groep (energizer) 31Brug bouwen (teamproject) 39Buurtkrant maken (teamproject) 39Canvas diagnose teamleden 8Cases, tien korte 88Causaal diagram maken 49Clinic doen 56Coachdriehoek 18Collega inzetten (feedback) 33Communicatievierluik 15Competentieprofiel teamcoaches 72Complimentendouche (energizer) 31Contextanalyse 6Dagboek bijhouden 86Denkhoeden 47Deugden gebruiken bij intervisie 55Dier noemen (feedback) 33Dilemmatest groepsbehoeftes 78Door de ruimte lopen (energizer) 31Dorp plannen (teamproject) 39Drowning person 77Eivalproef (teamproject) 39

Zoeklijst oefeningen (per paragraaf)

Energizers 31Ethische dilemma’s 88Evaluatietips (feedback) 33Examenvragen Handboek 79Feedback Carrousel 51Feedbackpiramide (360) 73Figuur samen tekenen (energizer) 31Gebruiksaanwijzing 30Geluid doorgeven (energizer) 31Gewoonten veranderen 84Goede doel onderhandelen 38Hand (kennismaken) 30Inregelen/ontregelen 17Instappen/uitstappen 29Intakevragen 4Intervisie roteren (grote groepen) 60Kasteel de Klick (inter-teamspel) 40Kennismaken 30Keuzekruispunt intervisie 53Kijkverzoek doen 29Klachtoefening 53Koffie inschenken-instructie 32Koning/koninginne-oefening 37Krachtenveldanalyse 6Kruip in de huid van (intervisie) 57Kubus, denk aan een - 32Leerdoelen opstellen 80Logische niveaus, oefentips 24Luisteroefeningen 26Menselijke knoop (energizer) 31Menselijke machine (energizer) 31Minivisies 59Minuutje time-out (mindfulness) 83Moeras oversteken 35Multitaskoefening (mindfulness) 83

10

P R A K T I J K B O E K T E A M C O A C H I N G

Naamverhaal (kennismaken) 30Observatieoefeningen 81OK – niet OK-oefening 77Onderstroom beïnvloedingstoets 89Onderstroom stellingen 89Opstelling teamleden 14Overlap teamwerkzaamheden 2Pennen sorteren (teampuzzel) 38Persoonlijk leiderschap vier

dimensies 75Persoonlijke biografie maken 76Prisoner’s dilemma 41Psychodrama bij intervisie 56Raguse-methode (intervisie) 57Randvoorwaarden checklist 1Rapportcijfer aan jezelf geven VIII Reflectiepraktijken 82RET-stappenplan 20Roddelen (feedback) 33Roddelmethode (intervisie) 57Rollen functioneel/disfunctioneel

observeren 81Rollenspel bij intervisie 56Roos van Leary-oefening 21Samen tekenen in stilte 32Schaalvraag (intervisie) 54Six degrees of separation 30Sleutelbos (kennismaken) 30Snorkelen (onderstroomoefening) 45Sociogram maken 50Spiegelmethode (intervisie) 57Spreekwoordentest conflicten 25Stakeholderanalyse 6Stellingen over teams 9Stellingenspel 46Stok omlaagbrengen (energizer) 31Stroke-profiel maken 77

TA-oefentips 22Taak- en functieanalyse 2Talkshow (gesprekswerkvorm) 44Teamopstellingen 50Teambiografie maken 42Teamdoelenoefening 13Teamfasendiagnose 7Teamroltest maken 43Teamwiel-vragenlijst 12TGI-intervisie 19The Work bij intervisie 55Tien-minutenmeditatie 83Tien-stappenintervisie 55 Tienduizend stenen (teampuzzel) 38Toren bouwen (teamproject) 39Tweekolommenfeedback 33Uitchecken 29Veranderspel 34Verkeerslicht inchecken 29Verschillen(diversiteit)analyse 16Verwachtingen uitspreken 45Vier hoeken van de kamer 48Vinger pakken (energizer) 31Visie Canvas 90Voice Dialogue bij intervisie 56Volggedrag Vragenlijst 35Waarderende intervisie 54Weerbericht inchecken 29Weerstandtestje 66Wondervraag (intervisie) 54X-Y-spel (prisoner’s dilemma) 41Zelfreflectie schriftelijk 86

11

Het team is de meest

effectieve eenheid om

uitzonderlijk resultaat en

werkgeluk te verkrijgen.

Teamcoaches hebben een

mooi beroep.

12

Inleiding

De bedoeling van dit boekIn dit Praktijkboek vind je heldere uitleg en tips over het gebruik van mo-dellen uit het Handboek Teamcoaching, veel ideeën voor spellen en werkvor-men, checklists voor teamcoaches, instructies, reflecties, achtergronden en nog veel meer. Beide boeken staan geheel op zichzelf, en zijn los van elkaar te gebruiken, maar vormen toch een eenheid. Het Handboek richt zich meer op begrijpen van het vakgebied, het Praktijkboek meer op toepassen en doen.

De voorraad modellen, oefeningen en tips voor praktijkwerk met teams is oneindig. Daarom heb ik mij moeten beperken tot persoonlijke favorieten. Gezien de omvang van dit boek is dat beperken maar ten dele gelukt. Ook moet ik soms naar materiaal verwijzen dat online te vinden is, op mijn site www.teamchange.nl.

Ik hoop dat dit boek je inspireert om morgen al van alles uit te proberen. Maar nog meer hoop ik dat je ideeën krijgt om je eigen materiaal te gaan ont-wikkelen.

Het belang van teamcoachingSinds de verschijning van het boek Werken in Teams (1995) ben ik ‘bezig met teams’. Na al die jaren is mijn interesse voor teams niet afgezwakt. Integen-deel, het belang van goed samenwerken in teams kan niet overschat worden. Allereerst is er geen eenheid die zo krachtig tot opmerkelijk resultaat kan komen als de kleine groep van mensen die samenwerken. Teams vormen binnen én buiten organisaties de meest efficiënte hefboom voor verande-ring. In het boek Team op Vleugels (2009) beschrijf ik uitgebreid de voordelen van werken in teams.

Nog belangrijker is dat de kleine werkeenheid dé ‘plek’ is waar veel mensen de meeste tijd van hun professionele leven doorbrengen. In het Handboek Teamcoaching (2017) noemde ik het team een werkgezin. Teams zijn gezel-schappen waar mensen het beste uit elkaar halen, maar waar ze ook het slechtste in zichzelf tegenkomen. Teamcoaches kunnen een geweldige bij-drage leveren aan werkresultaat en werkgeluk.

13

Toen ik mijn boek Kantoorlog (2005) schreef, waarin ik een pleidooi hield voor zingeving en werkgeluk in organisaties, kon ik nog niet zien hoe mijn bezigheden met teams hier een antwoord op vormden. Nu wel.

‘Ook’ voor teamtrainersOp de kaft van het Handboek staat ‘ook voor teamleiders’. Dit Praktijkboek is wat meer ook voor teamtrainers, omdat zij alle werkvormen en oefenin-gen direct in hun werk kunnen integreren. Of je nou leider, trainer of coach bent, bij het gebruiken van alles in dit Praktijkboek heb ik twee belangrijke gebruikstips.

1. Bepaal of de oefening, het model of de checklist meer voor jouzelf is, of ook voor het team. Het Coachwiel bijvoorbeeld, vind ik een model dat vooral voor de teamprofessional is, voor jou. Het Teamwiel daarentegen, is typisch een model dat je samen met het team gebruikt. En ook in de laatste hoofd-stukken, die meer gericht zijn op de coach, vind je materiaal dat voor teams bruikbaar is.

2. Via mijn geweldige redacteur Jacquelien Vroemen ontving ik deze tip. Leef je bij alles wat je het team wilt ‘aandoen’ ook echt in de deelnemers in. Zij gaf het voorbeeld van sportleraren die soms geen idee hebben dat kinderen laten kiezen wie ze in hun team willen, traumatisch is voor de kinderen die nooit gekozen worden. Ze hebben die vernedering zelf nooit ervaren. Realiseer je dat een ‘leuke’ oefening voor sommige mensen de hel kan zijn.

Van wie is dit alles?Alles wat in dit boek staat is nu beschikbaar voor jou, maar dat maakt het nog niet ván jou. Zoals ik in paragraaf 87 beschrijf is er veel ruk- en plukwerk in ons vakgebied, en dat gaat niet altijd goed. Beter goed gejat dan slecht ge-maakt, lijken collega’s soms te denken, maar die vlieger gaat niet altijd op. Het vele materiaal dat overal en nergens voor teamprofessionals beschikbaar is, komt natuurlijk ergens vandaan. Die herkomst is lang niet altijd bekend, ook bij mij niet, tenzij ik het zelf gemaakt heb natuurlijk. Waar mogelijk geef ik aan wie mij op materiaal gewezen heeft. En alle overige, mij onbekende col-lega’s dank ik zeer hartelijk voor hun bijdrage aan dit boeiende vakgebied.

Amsterdam/Barcelona, 2 december 2019

ICoachwiel

IITeamwiel

IIIModellen

IVSpellen

VWerkvormen

VIIntervisie

VIIChecklists

VIIIZelfonderzoek

IXTraining

1. Kan het een team zijn? (Vragenlijst Randvoorwaarden)2. Moet het een team zijn? (analyse van afhankelijkheid)3. De intake: 25 vragen4. Containment: 25 aandachtspunten5. Q&A over contact en contract6. Contextanalyse7. Diagnose teamfasen (T0-T3/Probleemteams)8. Diagnose teamledencanvas9. Wat is een team? Reflecties om te doen met je team10. Overzicht van 52 interventies en methodes11. Een programma maken en begeleiden: 51 tips

15

IHet coachwiel in de praktijk

De plattegrond van teamcoaching

Net als het Handboek Teamcoaching, open ik dit Praktijkboek met mijn definitie van teamcoaching. Een teamcoach is iemand …

die het team helpt bij zijn ontwikkeling om het zo zelfstandig mogelijk te maken die daarbij gericht is op collectieve processen en die dat zo mogelijk belangeloos doet.

Met name dat laatste punt roept nogal eens vragen op. Kan dat wel, hele-maal belangeloos? Nee, niet helemaal. Maar zullen we eens kijken naar wat die belangen allemaal kunnen zijn, en hoe je die zo veel mogelijk uit de coaching kunt weglaten? Voor een teamleider is dat een stuk lastiger dan voor een teamcoach. Die draagt vaak medeverantwoordelijkheid voor het behalen van de teamdoelen. Als een teamleider wil teamcoachen, moet dat soort belangen dus opzij worden gezet. Hoofdstuk I van het Handboek gaat daar uitgebreid op in en presenteert het Coachwiel als een ‘plattegrond voor teamcoaching’.

Het Coachwiel is als een plattegrond waar je altijd weer op kunt kijken om te controleren of je nog met de goede dingen bezig bent. In dit hoofdstuk ga ik het Coachwiel aankleden en vullen met tips, oefeningen en check-lists. Ik ga in op de vier ankers (de rode woordjes), want die vormen echt je houvast bij alles wat je doet als teamcoach. Maak contact, elke keer op-nieuw. Zorg dat er een contract is en toets dat voortdurend. Mocht je er ooit aan twijfelen of je iets stoms of iets briljants hebt gedaan: vraag je af of het containment in gevaar is geweest en je weet het antwoord. Vergeet ten slotte nooit de context. Een team zweeft niet in een vacuüm en een

P R A K T I J K B O E K T E A M C O A C H I N G

16

team dat dat wel doet is ernstig aan coaching toe. Als laatste vul ik de drie bouwstenen in: diagnose, interventie en reflectie. Maar die komen in de rest van dit boek ook nog uitgebreid aan bod.

Hoewel dit hoofdstuk vooral voor jou als teamcoach is, zul je op veel plek-ken oefeningen tegenkomen die je als teamleider ook met je team kunt doen. In de eerste twee paragrafen bijvoorbeeld, waarin twee wezens-vragen worden gesteld die je eigenlijk moet beantwoorden vóórdat je met een team aan de slag gaat: kán het een team zijn en móet het wel een team zijn?

Het Coachwiel

Containment

Context

Contact&

Contract

Diagnose Reflectie

Interventie

Ook voor team-

trainers!

Martijn Vroemen

Martijn V

roemen

TEAMCOACHINGTEAMCOACHING

9 7 8 9 4 6 2 7 6 2 3 5 0 www.teamchange.nl

Oefeningen, modellen en checklists

PRAKTIJKBOEK

PRA

KTIJK

BOEK TEA

MCO

ACHIN

G

ICoachwiel

IITeamwiel

IIIModellen

IVSpellen

VWerkvormen

VIIntervisie

VIIChecklists

VIIIZelfonderzoek

IXTraining

Negen thema’s

‘Laten we dit vak

eenvoudig maken,

maar niet simpel’ – Martijn Vroemen

Veel teamcoaches, teamtrainers en teamleiders zijn hon-gerig naar praktische aanpakken en methoden. In dit Praktijkboek Teamcoaching vinden zij in 90 paragrafen tientallen modellen en bijna 150 oefeningen. Hoewel velen kriskras door het boek zullen struinen, is er voor degenen die overzicht willen bewaren voldoende houvast in negen thematische hoofdstukken.

Het boek begint met de belangrijkste modellen van Vroemen: het Coachwiel en het Teamwiel. Alle elementen daarvan worden aangekleed met oefeningen. Daarop volgt een top tien van klassieke theorieën, een hoofdstuk met spellen en een met werkvormen. Het hoofdstuk over intervisie bevat ruim twintig verschillende methoden. De laatste drie delen richten zich vooral op de persoonlijke ontwikkeling van de lezer zelf: er zijn checklists, een zelfonderzoek en oefeningen voor training van de teamprofessional.

Martijn Vroemen draagt met dit boek bij aan zijn missie om het complexe vak van teamcoaching eenvoudiger te maken. Hij brengt met talloze tips en voorbeelden het materiaal dichtbij de lezer, die zin krijgt om het in de praktijk uit te proberen. Dit boek kan geheel zelfstandig worden gebruikt, maar vormt ook de perfecte aanvulling op het bekroonde Handboek Teamcoaching dat in 2017 verscheen.

boomuitgeversamsterdam.nl managementimpact.nl

Martijn Vroemen is adviseur en coach voor teams en organisaties in verande-ring. Hij houdt regelmatig lezingen en workshops over teamontwikkeling en omgaan met weerstand bij veranderen. Daarnaast verzorgt hij diverse open-inschrijving workshops en leergangen voor teamcoaches, trainers en team-leiders. Kijk hiervoor op zijn site www.teamchange.nl. Ook voor achter-gronden, artikelen en veel aanvullend materiaal bij Handboek Teamcoaching.

@martijnvroemen

@teamchange

www.teamchange.nl