BiBLiYOGRAFYA :

Birzali, Meşyel;atü ~açli'l-~w;lat Bedreddin İbn Cema'a (n ş r. Muvaffak b. Abdullah b. Abdü l-kadir). Beyrut 1408/1988, ll, 544-547; Zehebi. A'lamü 'n:nübela', .XXIll, 296; a.mlf .. Te?kire-tü'l-f:ıufffl?, IV, 1467-1468; Fasi. Zeylü't-Ta~yfd {1 ruvati's-sünen ve'l-mesanfd(nşr. Kemal Yu-suf el-HOt), Beyrut 1410/1990, 1, 347; ll, 285; İbn Hacer. Usanü'l-Mfzan, lll, 308; IV, 56, 139; Süyüti, Taba~atü'l-f:ıuffa? (Lecne). s. 512; Keşfü'?-?Unün, ı, 281-282; ll, 1637; izaf:ıu'l-meknün, 1, 458, 545, 604; Hediyyetü '1-'ari{fn, ll, 474; Kettani, er-Risaletü'l-müstetra{e, s. 117; Brockelmann, GAL, 1, 355; Suppl., ı, 573, 602; Zirikli, el-A'lam (Fethullah). VII, 300; G. Vajda, "La liste d'autorites (Tuf:ıfat Ahi al-Hadft {1 işal İğazat al-Qadim bil-Hadit) de Manşiir b. Salim Wağih ad-Din al-Hamdanf", JA, CCLIII(l965) . s . 341-406. li! ABDULLAH AYDINLI

L

MANSOR b. zAzAN (wı~ı; w;;~)

Ebü'l-Mugire Mansur b. Zazan es-Sekafi el-Vasıti

(ö. 129/747)

Muhaddis.

Abdullah b. Ömer (ö 73/693) henüz ha-yatta iken doğduğu kaydedilir. Sakif kabi-lesinden Abdullah b. Akil'in azatlısı oldu-ğu için Sekafi nisbesiyle anılır. Haccac'ın kapıcısı olan babası ile kardeşi Halid sika ravilerdendir (İbn Hibban. IV, 266; VI, 256) . Verka adlı oğlunun daravi olduğu, kar-deşi Mugire b. Zazan'ın oğlu Ebu Amir Sürur ile kız kardeşinin oğlu M üstelim b. Said el-Vasıti'nin hadis rivayet ettiği bi-linmektedir. Hasan-ı Basri. İbn Sirln, Mu-aviye b. Kurre, Ata b. Ebu Rebah, Amr b. Dinar, Nafi' ve Katade b. Diame'den hadis rivayet etti. Enes b. Malik ve Nafi'den yaptığı rivayetlerin mürsel olduğu belir-tilmektedir. Kendisinden Şu'be b. Haccac, Ebu Avane el-Vasıti, Hüşeym b. Beşir. ha-dis hafızı Cerir b. Hazim el-Ezdl, Halef b. Halife el-Eşcai. yeğeni Sürur b. Mugire gibi muhaddisler rivayette bulundular. Hem ilim hem zühd hayatı bakımından Vasıt'ın üstadı kabul edilir. Hayatının son yıllarına doğru Vasıt'a 9 fersah mesafe-deki Mübarek' e yerleşti. Vaktinin çoğunu namaz ve zikirle geçirdiği için öğrencileri ondan ancak yatsı namazından sonra hadis yazma imkanı bulabilirlerdi. Man-sur'un vefat ettiği yıl hafıza kaybına uğradığı anlaşılmaktadır (Buhar!, et-Tari-i]u 'ş-şagir, ll , 30) . Alimterin çoğu onun 129'da (747) öldüğünü kabul etmekte-dir. 127 (745). 128 (746). veba salgınının olduğu 131 (7 48-49) yılında öldüğü de söylenmektedir. Çok kalabalık bir cema-

atin katıldığı cenazesinde hıristiyan, Me-cusi ve yahudilerin de bulunduğu belir-tilmektedir. Zehebi onun Wısıt'taki kabri-nin ziyaret edildiğini kaydeder (A' lamü'n-nübela', V, 442).

Sika bir ravi olan Mansur'un 400 hadis rivayet ettiği, rivayetlerinin Kütüb-i Sit-te'de bulunduğu bilinmektedir. Bu ri-vayetlerin büyük çoğunluğu talebesi Hü-şeym b. Beşir yoluyla gelmektedir. Onun dünyaya değer vermediği, ibadete düşkün olduğu , Kur'an ' ı sık sık hatmettiği ifade edilmektedir. Mansur'un talebesi Hüşeym hocasının çok ibadet ettiğini an-latırken, "Ölüm meleği kapıda bekliyor deseler daha fazla ibadet edemezdi" der. Nesai'nin Mansur'un rivayetlerini Müs-nedü Manşur b. Za~an adlı bir eserde topladığı kaydedilmektedir (SüyOtl, II, 364).

BiBLiYOGRAFYA :

İbn Sa'd, et-Taba~at, VII , 311; Ahmed b. Han-bel. ei-'İiei(Vasiyyullah). l, 542; lll , 472; Buhari, et-Tarif; u '1-kebfr, VII, 346; a.mlf .• et-Tarif; u 'ş-şag ir, ll , 30; Bahşel, Tarfl;u Vasıt (n ş r. C. Avvad) , Beyrut 1406/1986, s. 81-83; İbn EbO Hatim. el-Cerf:ı ve 't-ta'dfl, ı, 367; IV, 54; VIII , 172, 438; İ bn Hibban, eş-Şi~at. IV, 266; VI, 256; VII, 474-4 75; E bO Nuaym, Hily e, lll, 57 -59; İbnü'I-Cevzi, Şıfatü 'ş-şafve,lll, 11-13; Mizzi. Teh?fbü 'i-Kemal, XXVIII, 523-526; XXX, 282; Zehebi, Te?kiretü'l-f:ıuf{a?,l , 141-142; a.mlf .• A'lamü'n-nübela', V, 441-442; İbn Hacer. Teh?fbü't-Teh?fb, X, 306-307; SüyOti, Tedrfbü'r-ravf(n ş r. Abdülvehhab Abdüllatlf) , Kahire 1385/1966, ll, 364.

li! ABDULLAH AYDINLI

MANSÜR-BiLLAH, Abdullah b. Hamza

( öp ı:.,; Jıf~ '.u.J4 ;~f)

el-Mansfır-Billah Abdullah b. Hamza b. Süleymanel-Haseni ez-Zeydi

(ö. 614/1217)

Yemen'de hüküm süren Zeydller Devleti'nin hükümdarlarından

L (1187 - 1 2 17).

_j

21 Rebiülahir 561'de (24 Şubat 1166) Hemdan yakınlarındaki Ayşan'da doğdu. Hz. Hasan'ın soyundandır. Zeydl alimi Ebu Muhammed Hasan b. Muhammed er-Ressas'tan ilim öğrendi. Zeydller'in 532-566 ( 1137-1171) yılları arasında Cevf, Necran, Sa' de, Zahir ve Zebld'de kurduk-ları hakimiyet Hemdanller'den Hamldüd-devle Hatim ile oğlu Ali b. Hatim döne-minde zayıflamıştı. Daha sonraki yıllarda Selahaddin-i EyyGbi kardeşi el-Melikü'l-Aiiz Tuğtegin'i Yemen'in idaresine me-mur etti. Tuğtegin Receb 579'da (Kasım

MANSÜR- BiLLAH, Abdullah b. Hamza

1183) Yemen'e giderekyönetime hakim oldu. Abdullah b. Hamza dört yıl sonra Mansur-Billah lakabıyla imamlığını (hali-felik} ilan etti (583/1187). Onun 13 Rebiü-lewel S94'te (23 Ocak 1198) cuma cami-sinde halktan biat alarak imamlığını ilan ettiği de rivayet edilmektedir (Eymen Fu-ad Seyyid, Tarii]u'l-me?ahib, S . 267) .

MansGr-Billah, Tuğtegin 58S'te (1189) San'a'ya girince karargahını Sa'de'ye nak-letti. 587'de (1191) Yemen'i kontrol altına alan Tuğtegin 593 ( 1197) yılına kadar orada kaldı. Bu dönemde İmam Mansur-Billah'ın otoritesi sadece Kuzey Yemen'-le sınırlı kaldı. Hemdanller'den Ali b. Ha-tim 593'te (1197) kardeşi Bişr'i gönderip ona biat arzetti. Sa'de'yi kendine ka-rargah yapan Mansur-Billah 594 yılı so-nunda veya 595 başında (1198 sonları) San'a'ya girdi. Aynı yıl Zernar ve civarını ele geçirdi. Emrinde 12.000 süvari ve çok sayıda piyade vardı. Tuğtegin'in oğlu İsmail 597'de (1201) Mansur-Billah'ın karargahına saldırarak 6000 kişiyi öldür-dü. Bunun üzerine Mansur-Billah tekrar kuzeye çekilmesine rağmen (İbnü'l-Eslr, XII, 172) hakimiyeti Hicaz'a kadar yayıldı. Mekke Emlri Katade b. İdrls 598'de (1202) ona biat etti ve Mekke'de adına hutbe okuttu. Gllan ve Deylem'e de daller gön-derip buradaki halktan imam sıfatıyla bi-at aldı. Bölgedeki camilerde hutbe onun adına okundu. Mansur-Billah, şöhreti her tarafa yayılınca devrin güçlü hükümdar-larından Harizmşah Alaeddin Muham-med b. Tekiş'e de elçi gönderip kendisine biat etmesini istedi.

600 (1204) yılında Zafar Kalesi'ni tamir ettirip orada oturmaya başlayan Mansur-Billah ertesi yıl Seyyid Katade b. İdris'e Meşhed-i Hüseyin'i tamir ettirmesini is-tedi. 603'te (1206-1207) Zeydiyye'nin bir kolu olan ve Mutarrif eş-Şihabi (ö. 459/ 1067'den sonra) tarafından kurulan Mu-tarrifiyye mezhebi mensuplarıyla itikadl konularda tartıştı ve kendilerine çok sa-yıda mektup yazdı . Sonunda Mansur-Billah onların kafır olduğuna, kadın ve ço-cuklarının esir alınabileceğine ve mallarının mubah sayıldığına, mezheplerini ter-ketmedikleri takdirde kılıçtan geçirilme-lerine hükmetti.

Mutarrifiyye'nin yurtlarını darülharp kabul eden Mansur -Billah önce onlarla fikri mücadeleye girdi ve düşüncelerinden vazgeçmediklerini görünce savaş ilan edip yurtlarını tahrip etti. Onun gayre-tiyle pek çok kişi Mutarrifiyye mezhebin-den ayrıldı. 610'da (1213) Mutarrifiyye'-

13

MANSÜR-BiLLAH, Abdullah b. Hamza

den Muhammed b. Mansur b. Mufaddal adlı bir kişi Mansur-Billah ile mücadele-ye girişti. Onu imam olarak tanıyan İran ve Masnaa halkı ile savaştı. Himyeri ka-bilelerinin şehirlerindeki birçok kişinin Muhammed b. Mansur'a tabi olması üze-rine MansGr- Billah onlarla savaşmak üze-re bir ordu hazırladı ve kumandanlığına kardeşi Yahya b. Hamza'yı getirdi. Yahya onları mağlGp etti, bir kısmını öldürüp birçoğunu esir aldı. imam Mansur ken-disini halife tanımadıkları için onların ka-nını mubah saydı. Ertesi yıl Mutarrifiy-ye'nin Sena'daki m escidinin ve Vakaş şehrinin tahrip edilmesini emretti. Mutarri-fiyye mensuplarının hicret ettikleri ve "hicre" adını verdikleri yerleşim merkez-leri de Mansur-Billah tarafından tama-men tahrip edildi.

Mutarrifiyye'den ibnü'n-Nessah adlı bir kişi , Abbas! Halifesi N asır- Lidinillah 'a mektup gönderip onu MansGr- Billah'a karşı savaşa tahrik etti ve Yemen'e asker göndermesini istedi. İbnü'n-Nessah ' ın daha sonra bundan dolayı pişmanlık du-yup MansGr- Billah'tan özür dilediği ve hatta onu öven bir şiir yazdığı rivayet edi-lir (Eymen Fuad Seyyid, Meşadiru tarll].i'l-Yemen, s. 118) . Bunun üzerine Halife Na-sır-Lidinillah . bir yandan para dağıtarak Yemenli Araplar' ı MansGr- Billah'a karşı isyana teşvik etti, bir yandan da EyyGbl Hükümdan el-Melikü'l-Kamil Muham-med'e haber gönderip Yemen'e asker sevketmesini istedi. O da oğlu el-Melikü'l-Mes'ud Selahaddin Yusuf Atsız'ı bir or-duyla Yemen'e gönderdi. Kahire'den yola çıkan Atsız önce Mekke'ye gidip hac fari-zasını eda ettikten sonra Safer q 12'de (Haziran 1215) Yemen'e ulaştı ve Ömer b. ResGI kumandasındaki birlikleri Mansur-Billah üzerine sevketti. MansGr- Billah bu-lunduğu kaleyi terkedip Kevkeban civarına çekildi. Burada kendisi ve taraftarları için büyük bir karargah yaptırdı. EyyGbl-ler'le Mansur-Billah arasındaki savaşlar barış yapılineaya kadar devam etti.

Zilhicce 613'te (Mart 1217) Kevkeban Kalesi'ne gitmek üzere yola çıkan Man-sur- Billah Bevn' e ulaşınca hastalan dı. Kevkeban'a vardıklarında hastalığı ağırlaştı. Buna rağmen halkın işleriyle ilgilen-meye devam etti. 1 2 Muharrem 614'te (21 Nisan 1217) Kevkeban'da vefat etti ve önce orada defnedildi. daha sonra na'-şı Zafar Kalesi'ne götürülerek orada top-rağa verildi. Kab ri ziyaretgahtır. Yerine oğlu izzeddin Muhammed geçti. Man-sOr- Billah fesahat ve belagat sahibi bir

14

kişiydi , aynı zamanda şairdi. Kendisini Ab-basi Halifesi N asır- Lldinillah ile eşit sevi-yede görmüş ve ona karşı düşmanca bir tavır takınmıştır.

Zeyd! kaynakları Yemen 'deki hiçbir imarnın onun kadar eser yazmadığını be-lirtir. Sayı sı altmışı geçen eserlerinden bazıları şunlardır: er-Risô.letü'l-fô.ri]fa beyne'z-Zeydiyye ve'l-mô.ri]fa fi'l-ke-lô.m 'ale'l-Mutarrifiyye, er-Risô.letü'n-nô.şi]Ja li-ehli'l-imô.n bi-bilô.di'l-Cil ve Deylemô.n ve'l-'Irô.]fayn ve Ijorô. -sô.n, el-Kô.şif li'l-işkô.l fi'l-far]f bey-ne't-teşeyyu' ve'l-i'tizô.l, eş-Şô.fi fi'l-cevô.b 'ale'r-Risô.leti'l-{ıô.ri]fa (diğer eserleri için bk. GAL, 1, 509; Suppl. , I. 701 ; Abdullah Muhammed ei-Habeşl, s. 594-600).

BİBLİYOGRAFYA :

İbnü'I-Esir, el-Kamil, XII , 171-172; Abdiiibaki b. Abdülmecid ei-Yemani. Tarif) u '1- Yemen (Beh-cetü 'z-Zemen {f tarfbi'l-Yemen) (nşr. Mustafa Hicaz!). Beyrut 1985, s. 82-83; Fasi. el-'i~dü 'şşemfn, VII , 492-493; Hüseyin b. Ahmed ei-Arşi, Bulagu ' l-meram fi şerf:ıi miski'l-l)itam (nşr. Anistas Mari el-Kermeli). Kahire 1939, s. 43; Brockelmann, GAL, ı, 509; Suppl., 1, 701; Ey-men Fuad Seyyid. Meşadiru tarfl)i ' l-Yemen {i'l-'aşri'l-islamf, Kahire 1974, s. 117-118; a.mlf., Taril)u'l-mqahibi'dcdfniyye {f biladi 'l-Yemen, Kahire 1405, s. 267-270, 285-290; G. R. Smith, The Ayyübids and Early Rasülids in the Ye-men (567-594/1)73-1295), A Study oflbn Ha-tim 's Ki tab al-Simt, Cambridge 1978, ll, 76-78, 81 , 94-95; Ramazan Şeşen. Salahaddin Devrin-de Eyyübiler Devleti, İstanbu l 1983, s. 56-57; Abdullah b. Abdiiikerim ei-Cürafi. el-Mu~te(af min tarfi)i ' l-Yemen, Beyrut 1407/1987, s. 129, 181-182; Abdullah Muhammed ei-Habeşi, Me-şadirü '1-{ikri'l-islamf {i'l-Yemen, Beyrut 1408/ 1988, s. 594-600; E. van Donzel. " al-ManşiirBillah" , EJ2 (İng.). VI, 433-434; W. Madelung. "Mu(:arrifıyya", a.e., VII, 772-773.

L

li] ABDÜLKERİM ÖZAYDIN

MANSÜR-BİLLAH, Kasım b. Muhammed

( ~ w-! ~IA!I ' 41Jl! .J~I) el-Mansur-Billah İbnü'r-Reşid

el-Kasım b. Muhammed b. Ali ez-Zeydi (ö. 1029/1620)

Zeydi imamı, Yemen'de Kasımiyye Devleti'nin

kurucusu. _j

12 Safer 967'de (13 Kasım 1559) muh-temelen Şerefin kuzeybatısındaki Zeyd! bölgesinde doğdu. Soyu, Yemen'de ilk Zeydi hakimiyetini kuran Hadi- İlelhak Yahya b. Hüseyin'e ( ö. 298/911) ulaşmaktadır. Babası Muhammed b. Ali, Zeydi İmamı Mütevekii-Alellah Yahya'dan son-

ra yönetimi eline geçiren oğlu Mutah-har'ın askeri olup V ez ir Koca Sinan Paşa ile Ka' Hucan'da yapılan savaşa katılmıştı. Kasım b. Muhammed öğrenim yaşına gel-diğinde bölgedeki Zeyd! alimlerinden ilim tahsil etti. Özellikle Ehnum'da imam Ha-san b. Ali ile irtibat kurduğu, buzatın Ye-men Valisi Hasan Paşa ile ihtilafa düşüp istanbul'a sürgün edilmesine kadar on-dan ilim öğrendiği bilinmektedir. Ardından Yemen'de çeşitli yerlere giderek il-mini geliştiren Kasım, olgunluk yaşına ulaştığında imametini ilan edip memle-ketini içine düştüğü zor şartlardan kur-tarmaya karar verdi. Ona göre 1 569 yılında Yemen'i ele geçiren Osmanlılar'ın uy-guladığı baskı, haika yüklenen ağır vergi ve mali külfetler, bir kısım vali, asker. kumandan ve memurların kötü idaresi, gayri ahlaki tavırları , kendilerine yardımcı olan ailelerle iyi münasebetler kurup di-ğerlerinin nefretini celbetmeleri isyan et-mek için yeterli sebeplerdi. Osmanlı gö-revlileri arasındaki bazı meseleler ve huzursuzluklar da ona uygun bir ortam oluşturuyordu .

Yemen Valisi Hasan Paşa'nın son za-manlarında 27 Muharrem 1 006'da (9 Ey-lül 1597) Hucur'un kuzeyinde bulunan Hadidülkare (Cedldü lkare) adlı bir köyde imamlığını ilan eden Kasım b. Muham-med, 1006 yılı Saferayının ilk günlerinde (Eylül 1597 ortaları) faaliyetlerini fiilen yü-rütmeye başladı. Çevredeki bütün kabi-lelere mektuplar, kitaplar ve siyası mahi-yette risaleler göndererek onları idareye karşı kendisini desteklemeye çağırdı (ör-nek mektup ve ifadeler için bk. Mustafa Salim, s. 343). Özellikle Yemen'in kuzeyin-de bulunan kabilelerden büyük destek gören Kasım b. Muhammed kısa zaman-da cemaatini oluşturmayı başardı. San'a'-nın kuzeybatısındaki Zeyd! merkezlerin-den Hucur, EhnGm ve Hacce beldelerin-de başlayan isyan süratle güneydeki Hay-me, Senhan ve Anis'e sıçradı. Bir kısım mahalll yöneticiler de isyana katıldılar. Kethüda Sinan'ın ordu kumandanlığına tayiniyle durum Osmanlılar'ın lehine dön-dü. imam Kasım, Ehnum bölgesindeki Şehare Kalesi'nde kuşatıldı. Kalede on beş ay kadar direndikten sonra yerine oğlu Müeyyed-Billah Muhammed'i bırakarak kuzeydeki Berat dağlarına çekildi (Muharrem !Ol ı /Temmuz 1602). Muham-med, kaleden çıkacak adamlarına doku-nulmayıp istedikleri yere gitmelerine izin verilmesi ve kendisinin Kevkeban hakimi Ahmed b. Muhammed Şemseddin'in gö-zetimine girmesi şartıyla Osmanlı kuv-