‘MET PEN EN POTLOOD ALS WAPEN’

Politiek tekenaar van wereldfaam in de Eerste Wereldoorlog

LOUIS RAEMAEKERS

Ariane de Ranitz

LOUIS RAEM

AEKERS

Ariane de R

anitz

The Times uit Londen wijdt in de zomer van 1956 een necrologie aan een kleine, felle Roermondenaar die tijdens de Eerste Wereld-oorlog een wereldwijde reputatie genoot. ‘Er is wel eens gezegd, dat Raemaekers de enige parti-culiere persoon is geweest, die een werkelijke en grote invloed heeft uitgeoefend op het verloop van de Eerste Wereldoorlog. Buiten de “kring der groten” uit die tijd, keizers, koningen, staatslieden en generaals, stond Raemaekers op de voorgrond als de man, die zonder steun in de rug, zonder titel en als ambteloos burger zonder enige twijfel het lot van volkeren in zijn handen had’, citeert De Telegraaf enkele dagen later, op 30 juli.

Wie was deze man die op het hoogtepunt van zijn loopbaan, zowel binnen Nederland als ver over de grenzen, tot de meest bekende persoonlijkheden van zijn tijd behoorde, wiens werk in duizenden kranten verscheen, van wie tot in de verste uithoeken van de wereld pren-ten werden tentoongesteld, die te gast was bij staatshoofden en regeringsleiders en die cor-respondeerde met vooraanstaande schrijvers en kunstenaars?

Dit boek vertelt het verhaal van de Eerste Wereldoorlog gezien door de ogen van Louis Raemaekers, een man uit een neutraal land die zowel de oorlogvoerende (de Geallieerden en de Centralen) als de neutrale landen imponeerde met zijn felle en dramatische satirische oorlogs-prenten.

Ariane de Ranitz heeft haar dissertatie uit 1989 na jarenlang aanvullend onderzoek uit-gebreid met nieuwe feiten en prenten die uit binnen- en buitenlandse archieven boven water zijn gekomen.

Met Louis Raemaekers, ‘met pen en potlood als wapen’: politiek tekenaar van wereldfaam in de Eerste Wereldoorlog verdient deze tekenaar een plaats in het collectieve geheugen van Neder-land.

ISBN 978-90-78074-15-1

Stichting Louis Raemaekers

‘MET PEN EN POTLOOD ALS WAPEN’

Politiek tekenaar van wereldfaam in de Eerste Wereldoorlog

LOUIS RAEMAEKERS

Stichting Louis Raemaekers, Roermond

Gevolgd door de schets:

‘Een keizer in ballingschap: Wilhelm II in Doorn’

van de hand van

Liesbeth Ruitenberg

Ariane de Ranitz

0.Voorwerk 1-21.indd 3 19-09-14 10:07

5

Inhoud

Voorwoord 9 Inleiding 13 Bronnen 16

1 Jeugd in Roermond 23 (1869-1886) Het gezin Raemaekers 23 Strijd tussen liberalen en klerikaal-katholieken 24 De Roermondse kranten 26 Joseph Raemaekers mengt zich in de strijd 28 De Volksvriend opgeheven 30 Louis leert tekenen 31 De Firma Cuypers bepaalt het culturele leven 33

2 Opleiding en werk als tekenleraar 35 (1887-1905) Tekenopleiding in Nijmegen, Roermond en Amsterdam 35 Eerste aanstelling als tekenleraar 36 Vertrek naar Brussel 38 Aanstelling in Wageningen 38 Werk als illustrator en portrettekenaar 44 Huwelijk en geboorte kinderen 47 Kinderboeken 50

3 De eerste politieke tekeningen 53 (1906-1914) Algemeen Handelsblad 53 Raemaekers tekent voor het Handelsblad 53 Portretten van politici 55 Politieke satire… 55 … en illustraties 57 Eerste tentoonstelling met politieke prenten 58 Overstap naar De Telegraaf 58 Volledige vrijheid 61 Verhuizing naar Haarlem 61 Andere politiek tekenaars 65 Meer tentoonstellingen: Arti en Sint Lucas 66 Solotentoonstellingen 67

4 De oorlog: anti-neutraliteit 75 (1914-1915) De eerste weken van de oorlog 75 Geruchtenstroom 75 Belgische vluchtelingen 77 Oorlogsverslaggeving 79 Raemaekers’ reactie op de Duitse inval 82 De houding van de Nederlandse pers 86 Raemaekers en De Telegraaf 88 Schending van de neutraliteit 89 De houding van De Telegraaf 89 De houding van De Telegraaf 93 Eerste album en tentoonstellingen 95 Meer publicaties 98 De neutraliteit in gevaar 101 Een prijs op Raemaekers’ hoofd? 103 Schröder in de gevangenis 107 Uitbreiding van de frequentie; thematiek en bekendheid 108

5 Bekendheid in het buitenland 115 (1915-1916) Verspreiding buiten de grenzen 115 Internationale bekendheid 121 Londen 121 Tentoonstelling in de Fine Art Society 122 Reproducties en albums 128 Huldiging in Parijs 128 Tentoonstelling in Parijs 132 Hoofdkwartier in Londen 135 Kritische reacties in Nederland 138 Succes in Londen 139

6. Rol in de geallieerde propaganda 147 (1916-1917) Britse oorlogspropaganda 147 Wellington House 147 Bryce Report 149 Verspreiding van Raemaekers’ werk 150 Gebruik van beeldmateriaal door Wellington House 154 Wellington House en Raemaekers Cartoons 155 Bryce Report een bron voor Raemaekers? 158 Tochten langs het front 159 Sigarettenkaartjes en propagandafilms 167 Verspreiding van Raemaekers’ werk wereldwijd 168 Nederland 174

0.Voorwerk 1-21.indd 5 19-09-14 10:07

6

0.Voorwerk 1-21.indd 6 19-09-14 10:07

7

7. Propagandareis naar de Verenigde Staten - en einde van de oorlog 177 (1917-1918) De Verenigde Staten het doelwit van Britse propaganda 177 Raemaekers’ bekendheid in de Verenigde Staten 180 Raemaekers’ prenten ingezet in de Verenigde Staten 180 Amerika verklaart Duitsland de oorlog 184 Nieuwe impuls vanuit Londen 186 Raemaekers bezoekt de Verenigde Staten 186 Contract met de Hearst-Press 190 Publiciteit: ‘the war as it is’ 191 Tentoonstellingen en publicaties 194 Rondreis door de Verenigde Staten 195 Doel van de missie bereikt 196 Nieuw contract Hearst-Press 197 Navolgers in Amerika 198 Terug in Engeland 200 Opnieuw naar het front 203

8. Het interbellum 209 (1918-1939) Wapenstilstand 209 Werk voor De Telegraaf 211 Raemaekers kan weer vrij reizen 212 Brussel 217 Tekenwerk voor Le Soir en De Telegraaf 218 Volkenbond: Engeland en Frankrijk 219 Correspondentie 224 Nederland 227 Polemieken 229 Houding van De Telegraaf in de jaren dertig 233 Raemaekers waarschuwt voor Duitsland 235 Afnemende kracht in Raemaekers’ werk 239 De Telegraaf en het nationaalsocialisme 241 Tentoonstelling in Maastricht 242

9. De Tweede Wereldoorlog en Raemaekers’ laatste jaren 245 (1939-1956) Vlucht naar de Verenigde Staten 245 Terug naar Brussel 249 Ereburger van Roermond 250

10 De betekenis van Raemaekers voor de geallieerde propaganda 257

De bekendste tekenaar uit de Eerste Wereldoorlog 257 Korte analyse van Raemaekers’ oorlogstekeningen 259 De boodschap: onderwerp, beeld en emotionele lading 259 · Onderwerp 260 · Beeld 262 Symboliek 262 Tekst: titels en onderschriften 267 · Emotionele lading 267 De juiste man om de wereld te overtuigen 272

Liesbeth Ruitenberg ‘Een keizer in ballingschap: Wilhelm I I in Doorn’ 274Keizer Wilhelm I I 272De Eerste Wereldoorlog 276Vlucht naar Nederland 277Amerongen 278Huis Doorn: aankoop 279Het dagelijkse leven in Huis Doorn 279Auguste Victoria en Hermine 282Wetenschap en hobbies 283Speciale gebeurtenissen 285Bezetting en overlijden 286Huis Doorn in 1941 287Huis Doorn: van ballingsoord naar plek van herinnering 288

Bijlagen 289Verantwoording beeldmateriaal 289Register 290De auteurs 294Sponsoren 296

Bijlagen op www.louisraemaekers.comVoetnoten (in pdf-formaat)Bibliografie Algemene werken Albums en brochures met politieke prenten Boeken met boekomslagen en illustraties Overzicht Geraadpleegde bronnen en archievenLijst (verkoop)tentoonstellingen Lijst erelidmaatschappen en onderscheidingen

INH

OU

D

0.Voorwerk 1-21.indd 7 19-09-14 10:07

8

0.Voorwerk 1-21.indd 8 19-09-14 10:08

12

Necrologie van Raemaekers in The Times, 27-7-1956.

Een vergelijk tussen de oorlogsmis-daden van de Geallieerden (de mug) en de Centralen (de neushoorn): “Lusitania”-logica’. ‘U ziet hier, ge-acht publiek, dat er aan beide zijden gezondigd wordt, dat staat dus ge-lijk, en we mogen dus niet een der partijen veroordeelen’ (13-5-1915).

‘De aanstaande campagne in 1913’. ‘Allemaal te gelijk: “Mijn kool is alleen goed, de concurrenten hebben apen-kool” ’ (13-7-1912).

0.Voorwerk 1-21.indd 12 19-09-14 10:08

13

Inleiding

³8LI�QSWX�½IVGI�ERH�XIVVMFPI�GEVXSSRMWX�was Louis Raemaekers. The agony of the War drew from his pencil more savage expressions of hate than I have ever seen elsewhere in black and white.’Winston Churchill, 19311

Louis RaemaekersThe Times uit Londen wijdde in de

zomer van 1956 een necrologie aan een kleine, felle Roermondenaar die tijdens de Eerste Wereldoorlog een wereldwij-de reputatie genoot:

‘Louis Raemaekers, the biting an-ti-German cartoonist of the 1914-18 War, died on July 26, 1956 at Scheve-ningen, near The Hague, at the age of 87. It has been said of Raemaekers that he was the one private individual who exercised a real and great influence on the course of the 1914-18 War. There were a dozen or so people – emperors, kings, statesmen, and command-ers-in-chief – who obviously, and notoriously, shaped policies and guided events. Outside that circle of the great, Louis Raemaekers stands conspicu-ous as the one man who, without any assistance of title or office, indubitably swayed the destinies of peoples.’2

Wie was deze man die op het hoog-tepunt van zijn loopbaan, zowel binnen Nederland als ver over de grenzen, tot de meest bekende persoonlijkheden van zijn tijd behoort, wiens werk in dui-zenden kranten verschijnt, van wie tot in de verste uithoeken van de wereld prenten tentoongesteld worden, die te gast is bij staatshoofden en regeringslei-ders en die correspondeert met voor-aanstaande schrijvers en kunstenaars?

Het boek dat voor u ligt geeft een inzicht in het leven van Louis Raemae-kers en in zijn beweegredenen om in de Eerste Wereldoorlog een actieve rol in de geallieerde propaganda te spelen.

Hoofdstuk één behandelt zijn jeugd in Roermond waar zijn vader in de lokale strijd tussen klerikaal-katholie-

ken en liberalen een prominente plaats in het liberale kamp inneemt. Hoofd-stuk twee voert hem naar Nijmegen, Amsterdam en Brussel, waar de jonge tekenaar een opleiding volgt en de keuze moet maken tussen een vrij leven als kunstenaar of het zekere bestaan van tekenleraar. Dan volgt de lezer hem via Tilburg en Roermond naar zijn benoe-ming in Wageningen als hoofd van de plaatselijke ambachtsschool en teken-leraar aan de Landbouwhogeschool. In hoofdstuk drie neemt het leven van Raemaekers een beslissende wending als hij de uitnodiging accepteert om politieke prenten voor de krant te maken. Hij tekent eerst voor het Alge-meen Handelsblad en vanaf begin 1909 voor De Telegraaf. Hoofdstuk vier tot en met zeven vormen de kern van het boek. Zij belichten het leven en werk van Louis Raemaekers in de Eerste Wereldoorlog, de periode waarin hij in eigen land de neutraliteit aanvecht en vervolgens als pion aan de zijde van de geallieerden een positie verovert op het wereldtoneel. Hoofdstuk acht bestrijkt de tijdspanne van het interbellum. Rae-maekers en zijn vrouw wonen inmid-dels in Brussel en de tekenaar realiseert zich dat hij geen gesprekspartner meer is van wereldleiders. Hierna volgt de opkomst van het nazitijdperk waarin hij blijft tekenen voor De Telegraaf, maar zijn positie gebruikt om de nati-onaalsocialistische sympathieën van de hoofdredactie te pareren met anti-Hit-ler prenten. Hoofdstuk negen omvat de periode van de Tweede Wereldoorlog die Raemaekers in de Verenigde Staten doorbrengt en de laatste jaren tot aan zijn overlijden in 1956 in Den Haag.

In het tiende en laatste hoofdstuk is een korte analyse van de betekenis van Raemaekers’ werk in en voor de Eerste Wereldoorlog opgenomen.

Louis Raemaekers heeft zijn grootste successen buiten de Nederlandse gren-zen gekend. Wanneer hij eind 1915 Nederland verlaat en naar Londen vertrekt, is dit voor alle partijen een uitkomst. De Nederlandse regering kan zich voortaan in het diplomatieke ver-keer distantiëren van de kunstenaar en zijn werk, waardoor de positie tegen-over Duitsland stabiliseert. De tekenaar zelf kan zijn uitzichtloze anti-neutrale houding laten varen. Wellicht is hij er zelf ook wel achter gekomen dat het streven dat Nederland de wapens moet oppakken om niet hetzelfde lot als

‘Het Belgisch nationaal feest’. ‘Neder-land: “Jouw leed is mijn leed, jouw lot is mijn lot” (21-7-1915).

0.Voorwerk 1-21.indd 13 19-09-14 10:08

14

België te treffen, niet van veel reali-teitszin getuigt. In Engeland richt hij zich al snel op een nieuwe uitdaging: de massale verspreiding van zijn werk in binnen- en buitenland ten behoeve van de geallieerde propaganda. Dit is het startsein voor een nieuwe fase in zijn leven die hem zijn wereldfaam bezorgt. ‘Raemaekers became the single most influential figure in projecting the Allied vision of the German enemy to home audiences and to the rest of the world’, oordelen historici Horne & Kramer in 2001.3

In de geallieerde en overige neutrale landen wordt de tekenaar niet zozeer om zijn anti-neutrale houding gepre-zen, maar bevordert zijn neutrale status juist Raemaekers’ geloofwaardigheid. Zijn goede vriend, de journalist Perry Robinson, drukt het in het album The Great War: a Neutral’s Indictment uit 1916 nog het meest overtuigend uit: ‘Raemaekers’ testimony is a testimony of an eye-witness. He saw the pitiable stream of refugees which poured from

desolated Belgium across the Dutch frontier; and he heard the tale of the abominations which they had suffered from their own lips. […] His message to the world, therefore, when he began to speak, had all the authority not only of a Neutral who was unbiassed, but of a Neutral who knew.’4

Het boekHoewel de Eerste Wereldoorlog

een belangrijke plaats inneemt in het levensverhaal van Louis Raemaekers, is het niet de bedoeling geweest om een historische verhandeling over deze periode te schrijven. Dit boek richt zich met name op de oorlog gezien door de ogen van Louis Raemaekers zelf, de manier waarop hij de inval van Duitsland in België beleeft, hoe hij met De Telegraaf het verzoek negeert om de neutraliteit van Nederland te respec-teren, hoe hij in Londen en Parijs met open armen wordt binnengehaald, hoe zijn werk zich in korte tijd tot in alle hoeken van de wereld verspreidt en hoe hij op verzoek van de Britse premier de oversteek naar de Verenigde Staten maakt om daar een bijdrage aan de geallieerde zaak te leveren.

Het hoofddoel van dit boek is de persoon Louis Raemaekers, zijn rol in de oorlogspropaganda en zijn poli-

tieke tekeningen opnieuw onder de aandacht van het publiek te brengen. De betekenis van deze tekenaar van wereldfaam is in de loop der decennia verloren gegaan. Waar in Raemaekers’ tekeningen uit de eerste maanden van de oorlog zijn gedrevenheid nog in zijn voordeel werkt, is er later voor zijn hardnekkige houding minder waarde-ring. Zijn boodschap is op den duur minder helder en wordt zelfs verkeerd opgevat. In zijn vaderland struikelt men over Raemaekers’ vermeende anti-Nederlandse houding, een verwijt dat hem zijn leven lang blijft achtervol-gen. In andere landen is het vooral zijn bemoeienis met politieke zaken ná de oorlog die irritatie opwekt en hem in de vergetelheid doet raken.

Het belangrijkste aspect in Rae-maekers’ loopbaan is ongetwijfeld zijn rol in de geallieerde oorlogspro-paganda. Hoewel tijdens de Eerste Wereldoorlog ‘objectiviteit’ dikwijls ver te zoeken is, heeft het woord ‘propaganda’ in die periode nog niet de sterk negatieve betekenis die het tegenwoordig kent. Door middel van propaganda wordt er door elk van de partijen naar gestreefd de publieke opinie ten gunste van hun zaak te beïnvloeden. Dagbladen zijn hiervoor het meest geschikt en daarin neemt

Aankondiging van Raemaekers’ bezoek aan de Verenigde Staten in juli 1917.

In Amerika gaat Raemaekers pren-ten tekenen voor de Hearst Press. Er verschijnen tientallen miljoenen gedrukte exemplaren per maand.

‘Beter een levende Duitscher dan een doode Hollander??’, een prent van Raemaekers die hem in Neder-land in een kwaad daglicht zet.

Een prent van Raemaekers in De Telegraaf: ‘Het beuken van het Somme-front’ (22-9-1916).

INL

EID

ING

0.Voorwerk 1-21.indd 14 19-09-14 10:08

15

het beeldend materiaal een belangrijke plaats in. Een politieke spotprent is een blikvanger in de monotone op-maak van de krant; de combinatie van beeld en tekst versterkt de indruk die de boodschap op de lezer achterlaat en ook minder geletterden kunnen de betekenis doorgronden. Raemaekers brengt door zijn prenten de Europese oorlog in de Amerikaanse huiskamer, nadat hij ook in Engeland de nog wat afwachtende bevolking voor de geallieerde zaak heeft gewonnen. Een medewerker van het Britse War Office schrijft Raemaekers al vroeg in de

oorlog: ‘We have no doubt you have greatly influenced public opinion in the cause for which we are all fight-ing.’5

Heeft Louis Raemaekers werkelijk invloed gehad op de publieke opinie? Wie is deze man, die de belangrijk-ste politiek tekenaar uit de Eerste Wereldoorlog wordt genoemd? Wat brengt hem ertoe de Duitse inval in België zo sterk te veroordelen en onmiddellijk na het uitbreken van de oorlog de kant van de geallieerden te kiezen? Hoe komt de internationale verspreiding van zijn werk tot stand?

Welke middelen gebruikt hij om zijn boodschap aan de lezer over te brengen en in hoeverre verklaren deze zijn succes?

Hoewel Raemaekers enkele bijzon-der sterke prenten heeft gemaakt en de door hemzelf gebruikte term ‘eendags-vliegen’ voor hen niet altijd opgaat, kan veilig worden geoordeeld dat hij zijn grote bekendheid niet aan de artistieke waarde van zijn tekeningen, maar aan het uitdragen van de boodschap dankt. ‘He would never have attained to international fame if he had not turned from painting to political caricature’, oppert H.R. Westwood in 1931 te-recht.6 Maar dat doet ook niet volledig recht aan zijn werk. In dit boek is een groot aantal prenten opgenomen. Een deel daarvan dient voornamelijk als illustratie bij het verhaal. Tussen de hoofdstukken door is plaats ingeruimd voor een selectie van zijn beste teke-ningen en daar zitten in alle opzichten meesterwerken bij. Waar tekenaars als Albert Hahn en Johan Braakensiek tijdens de oorlog – zeker internationaal gezien – minder bekendheid genieten dan Louis Raemaekers, hebben hun prenten de tand des tijds beter door-staan. In tegenstelling tot Raemaekers worden zij in de geschiedenis van de politieke spotprent in Nederland tot de groten gerekend. Het wordt tijd dat Louis Raemaekers zijn plaats tussen hen inneemt.

Twee heel verschillende prenten van Raemaekers: het symbolische bondgenootschap tussen Kaiser Wilhelm en De Dood

en een afgrijselijk beeld van de gevolgen van gifgas (1917 en 1915).

Raemaekers te midden (met zwarte strik) van zijn Franse collega-tekenaars. Links zit Théophile Steinlen, februari 1916.

INL

EID

ING

0.Voorwerk 1-21.indd 15 19-09-14 10:09

21

0.Voorwerk 1-21.indd 21 19-09-14 10:09

‘MET PEN EN POTLOOD ALS WAPEN’

Politiek tekenaar van wereldfaam in de Eerste Wereldoorlog

LOUIS RAEMAEKERS

Ariane de Ranitz

LOUIS RAEM

AEKERS

Ariane de R

anitzThe Times uit Londen wijdt in de zomer

van 1956 een necrologie aan een kleine, felle Roermondenaar die tijdens de Eerste Wereld-oorlog een wereldwijde reputatie genoot. ‘Er is wel eens gezegd, dat Raemaekers de enige parti-culiere persoon is geweest, die een werkelijke en grote invloed heeft uitgeoefend op het verloop van de Eerste Wereldoorlog. Buiten de “kring der groten” uit die tijd, keizers, koningen, staatslieden en generaals, stond Raemaekers op de voorgrond als de man, die zonder steun in de rug, zonder titel en als ambteloos burger zonder enige twijfel het lot van volkeren in zijn handen had’, citeert De Telegraaf enkele dagen later, op 30 juli.

Wie was deze man die op het hoogtepunt van zijn loopbaan, zowel binnen Nederland als ver over de grenzen, tot de meest bekende persoonlijkheden van zijn tijd behoorde, wiens werk in duizenden kranten verscheen, van wie tot in de verste uithoeken van de wereld pren-ten werden tentoongesteld, die te gast was bij staatshoofden en regeringsleiders en die cor-respondeerde met vooraanstaande schrijvers en kunstenaars?

Dit boek vertelt het verhaal van de Eerste Wereldoorlog gezien door de ogen van Louis Raemaekers, een man uit een neutraal land die zowel de oorlogvoerende (de Geallieerden en de Centralen) als de neutrale landen imponeerde met zijn felle en dramatische satirische oorlogs-prenten.

Ariane de Ranitz heeft haar dissertatie uit 1989 na jarenlang aanvullend onderzoek uit-gebreid met nieuwe feiten en prenten die uit binnen- en buitenlandse archieven boven water zijn gekomen.

Met Louis Raemaekers, ‘met pen en potlood als wapen’: politiek tekenaar van wereldfaam in de Eerste Wereldoorlog verdient deze tekenaar een plaats in het collectieve geheugen van Neder-land.

ISBN 978-90-78074-15-1

Stichting Louis Raemaekers