INTERVIEW - JEROEN DUINDAM

Universiteit Leiden, Instituut voor geschiedenis

LEIDERS VAN DE TOEKOMST

Foto: Flickr.com – Seth Anderson, Trump in Parijs

Een Amerikaanse president die op Twitter iedereen beledigt en een Russische president die met

ontbloot bovenlijf poseert voor de pers… Zijn dit onze leiders van de toekomst? Hoogleraar Jeroen

Duindam maakte een studie van leiderschap door de eeuwen heen. Tijdens de research voor mijn

roman Vogelkinderen zocht ik hem op in Leiden. Mijn vragen: Wat is goed leiderschap? En hebben

we íets geleerd van onze geschiedenis?

Wereldwijd zijn we welvarender dan ooit tevoren. Internet, goed vervoer, taalonderwijs en handel

hebben ertoe geleid dat landen internationaal samenwerken. Toch komen er veel harde,

nationalistische leiders aan de macht. Hoe kan dat?

Duindam: ‘In de afgelopen vijfduizend jaar stond er meestal maar één figuur aan het hoofd van een

land of rijk. Dat was bijna altijd een man, afkomstig uit een rijke, machtige familie. Andere vormen –

ook de democratie die meer dan tweeduizend jaar geleden door de Grieken werd uitgevonden –

bleven een uitzondering. Over de hele wereld zien we nu leiders die dicht bij dit beeld komen. Trump

regeert samen met familie. De Chinese president Xi Jinping heeft zijn eigen denkbeelden in de

grondwet gezet. Poetin vertegenwoordigt het macho beeld van de regerende held. Hij presenteert

zich in militair kostuum, half ontbloot als hij vist, of met een jachtgeweer op een paard. Vanuit die

positie buigt hij zich over het volk en praat hij in begrijpelijke taal met de gewone man.’

Dat macho beeld is een vreemd ideaal voor een moderne samenleving.

Veel leiders

waren niet meer

dan mascottes

Duindam: ‘Een kant-en-klaar recept voor een goede leider is er nooit geweest. Aan koningen en

presidenten worden eisen gesteld die één mens domweg niet waar kan maken. Bovendien hadden zij

op onze geschiedenis veel minder invloed dan we dachten. Elke leider was afhankelijk van de mensen

die onder en naast hem stonden: zijn familie, zijn vrienden, de hofhouding aan het paleis, het

parlement, de machthebbers in de regio en natuurlijk de bevolking. Veel leiders waren niet meer dan

mascottes op een troon, omringd door dienaren die aan de touwtjes trokken. Deed een koning niet

wat de mensen rondom van hem verwachtten, dan werd hij vermoord of afgezet.’

Daar zijn grootse verhalen over geschreven. Oedipus, Hamlet, King Arthur, beroemde

koningsdrama’s over moord, idealen en gedurfde revoluties. Zelfs voor de beste koningen liep het

vaak slecht af…

Duindam: ‘Koningschap is een ideaalbeeld, maar het vraagt het onmogelijke van degene op de troon.

Een leider die leider wil blijven, moet mensen die rondom en onder hem staan tevreden stellen of

met geweld onder de duim houden. Daar hebben we een romantisch beeld van. Zelfs in de

geschiedenislessen op school praten we graag over helden en tirannen. De werkelijkheid was

genuanceerder. Een leider die stabiliteit wilde brengen, moest boven de partijen staan, een

middenweg uitstippelen. Soms was een harde lijn nodig om aanvallers af te slaan. Soms vroeg een

Foto: Flickr.com – Dennis Jarvis, generaal Cambronne, handlanger van Napoleon

situatie om rust en wijsheid, waarin verschillende belangen tegen elkaar konden worden afgewogen.

Maar de combinatie van een vechtersbaas en een wijsgeer in één persoon werd zelden gevonden en

dan bovendien nog niet altijd geaccepteerd.’

Goed leiderschap lijkt dus een onmogelijke taak.

Duindam: ´Er was nooit één recept dat steeds weer werkte. Vaak was een gezamenlijk ideaal het

bindmiddel in een land, één doel waar iedereen in geloofde, een diepe overtuiging die maakte dat

mensen achter hun leider wílden staan. In het verleden boden religies deze idealen. In Europa was

het christendom een bindende factor, van west- tot zuidoost Azië zorgde de islam voor een

gezamenlijke orde. Politieke machthebbers hadden daarom vaak nauwe banden met religieuze

leiders. Zij dankten hun macht aan elkaar.’

In Europa en Amerika zijn rijkdom, vrijheid en gelijkheid op dit moment belangrijke idealen.

Duurzaamheid is in opkomst. Maar zijn zulke grote idealen niet gevaarlijk? Gezamenlijke dromen

worden vaak gekoppeld aan een gezamenlijke vijand. Veel westerse politici danken hun populariteit

aan het bestrijden van de islam, politici in islamitische landen scoren regelmatig met verzet tegen het

‘arrogante’ kapitalistische westen. Zij hebben er allemaal belang bij om hun vijandigheid zo groot

mogelijk te maken en deze zo lang mogelijk in stand te houden. Dat maakt het overbruggen van

verschillen moeilijk.

Foto: Flickr.com – Daniel Kruczynski, Berlijnse Muur, van 1961 tot 1989 een gesloten grens tussen Oost en West

Duindam: ‘Een gezamenlijk ideaal is niet genoeg om miljoenen mensen te binden en langdurig

tevreden te houden. Mensen moeten het gevoel hebben dat ze béter worden van het gehoorzamen

aan hun leider: leiders moeten veiligheid, welvaart of andere voordelen brengen. Hoe meer mensen

delen in die voordelen, hoe stabieler een land kan zijn. Maar voor sommigen is er niet meer dan de

hoop op voordeel, soms naast een dreiging van geweld. Het gedeelde ideaal is een lichtpuntje in de

verte, een droom die ver afstaat van de dagelijkse zorgen. Het creëren van een gezamenlijke vijand

kan dan een gevoel van eenheid geven en een culturele norm stellen die houvast biedt.’

En om die norm te controleren, hebben koningen en presidenten anderen nodig. Een leger, politie,

religieuze leiders, trouwe aanhangers. Die willen natuurlijk allemaal iets terugzien voor hun steun…

Elites zien graag

een sukkel

op de troon

Duindam: ‘Wat ik waarneem, is dat elk ideaal een elite oplevert: een kleine groep, dicht bij de macht,

die meer dan anderen van de heerschappij van een ideaal profiteert. Koningen werkten vaak samen

met religieuze leiders. Zij claimden het recht om regels te bepalen en profiteerden vaak ook

financieel van hun positie. Ook bestuurders en legerleiders vormden machtige elites. Zulke elites

hebben altijd veel gedaan om hun voordelen te behouden. Ze hadden liever een sukkel op de troon

die precies deed wat ze wilden, dan een genie dat zijn eigen gang ging.’

Veel mensen zijn bang voor een nieuwe elite: grote bedrijven. Multinationals dwingen bij regeringen

voordelen af door te wijzen op het economisch belang van hun bedrijf.

Duindam: ‘De klassieke norm voor goed leiderschap is boven de partijen staan en zorgen voor de

zwaksten. Die leidraad is helder, maar werd zelden in praktijk gebracht. Leiders en elites verdedigen

hun positie en verzamelen volgelingen. Zo gaat het al eeuwen. Ook politici met goede bedoelingen

kunnen zich niet buiten dit spel houden.’

Maar er zijn grenzen. We verwachten ook dat leiders een voorbeeld zijn van goed gedrag.

Foto: Gandhi Serve Foundation – Mahatma Gandhi streed ‘nederig en dienstbaar’ voor de vrijheid van India

Duindam: ‘Om de leiders in toom te houden, zijn er op allerlei plaatsen normen opgesteld voor goed

leiderschap, van Perzië tot China. In die regels zit een refrein. Leiders moeten dienstbaar zijn aan het

hogere ideaal en aan het welbevinden van het volk. Ze moeten met hun gedrag een moreel

voorbeeld zijn. Een goede leider kijkt en luistert. Hij, of soms ook zij, reageert bedachtzaam en

terughoudend. Hij overlegt en denkt na. Hij doet geen concessies die hij niet waar kan maken en

praat niet te veel en vooral niet impulsief. Volgens dergelijke vuistregels is Trump een kleuter op een

troon.’

De verkiezing van Trump is voor veel mensen een raadsel.

Duindam: ‘In het westen zien we democratie als een garantie voor eerlijk bestuur. Leiders worden

gekozen en als ze niet voldoen, kiezen we volgende keer een ander. Maar daarnaast bepalen

afkomst, opleiding, connecties en financiële middelen veel – soms ook wie zich met succes

verkiesbaar kan stellen. Selectie is er al ver vóór de verkiezingen. Daarom zijn er in een democratie

altijd mensen die zich niet vertegenwoordigd voelen. Dat geeft kansen aan populisme en het

bespelen van emoties via social media. Zo krijgt een kiezer het gevoel dat hij nu eindelijk gehoord

wordt en dat al zijn wensen werkelijkheid kunnen worden. Het is heel interessant om te zien dat

Trump zijn positie dankt aan de steun van velen die door zijn maatregelen zullen worden benadeeld.

Toch staan ze nog vierkant achter hem.’

Fake leadership…?

Illustratie: Flickr.com – DonkeyHotey, Donald Trump en Kim Jong-un

Social media

maken leiders

Kwetsbaar

Duindam: ‘Leiderschap was altijd al het spelen van een rol. Vroeger, zonder internet, tv en goed

vervoer, was de macht van heerser in de praktijk vaak beperkt. Macht kreeg je door koning ‘te

spelen’: Je moest je laten zien, rondreizen, paleizen bouwen. Misschien kende het volk je alleen van

de afbeelding op de munt, of zelfs dat niet. Niet alleen hebben leiders nu veel meer machtsmiddelen,

zij kunnen ‘het volk’ via allerlei media ook veel makkelijker beïnvloeden. Anderzijds zijn leiders heel

kwetsbaar door polls en door beeldvorming op social media. Politici moeten steeds ‘scoren.’ Zet dan

maar eens een verstandige koers uit…’

De technologische vooruitgang maakt óók dat leiders snel en makkelijk kunnen overleggen. Sinds de

Tweede Wereldoorlog ontstonden instituten als de VN (1945), het Internationaal Gerechtshof (1945),

het Intergovernmental Panel on Climate Change IPCC (1988), de EU (1993) en de

Wereldhandelsorganisatie WTO (1995). Die instituten staan boven de landelijke politiek en slagen

erin om wereldwijd verschillen te overbruggen. Is dit een omslag in de geschiedenis?

Foto: Flickr.com, beeldbank IAEA, internationaal overleg van het International Atomic Energy Agency

Duindam: ‘Er zijn in de geschiedenis altijd vormen van samenwerking geweest, maar ze besloegen

maar een deel van de wereldbol, en bovendien hadden de machtigsten de zwaarste stem. Zoveel is

er in dat laatste opzicht niet veranderd. Veel mensen kijken lacherig naar het verleden, alsof

iedereen vóór ons gek was. Ik moedig mijn studenten aan om geen oordeel te hebben. Als ik als

historicus al een boodschap heb dan is dat: probeer te zien waar het heden en verleden elkaar raken.

Onderzoek met een open blik de drijfveren en problemen van mensen op alle niveaus in alle tijden.

Probeer om onze valkuilen te zien. Die kennis maakt ons minder gevoelig voor de mooie praatjes van

nieuwe leiders die, net als hun voorgangers, veel meer belangen hebben dan alleen die van hun

onderdanen. Zo kunnen we met de geschiedenis ons voordeel doen.’

Jeroen Duindam is hoogleraar algemene geschiedenis aan de

Rijksuniversiteit Leiden, met een achtergrond in geschiedenis en

antropologie. In 2019 publiceert hij bij Oxford University Press het boek

Dynasty – a very short introduction. Hierin legt hij uit wat het betekent om in

het centrum van de macht te staan. Eerder publiceerde hij de studie

Dynasties: a global history of power, 1300-1800.

Tekst: Mark Boode