De rijke man en LazarusLukas 16 : 19 - 31

Leerhuis 7-3-2019Dick Mak

De context en de toehoorders

Jezus is onderweg naar Jeruzalem. Hij geeft onderricht, geneest mensen en vertelt gelijkenissen. Er zijn verschillende confrontaties met de Farizeeën en schriftgeleerden. Ze krijgen geen vat op deze tegendraadse rabbi.Lukas vertelt dat de Farizeeën geldzuchtig waren en als Jezus op een gegeven moment leert dat je niet God èn de mammon tegelijk kunt dienen, halen de Farizeeën honend hun neus voor hem op (Lukas 16 : 14). Kort daarna vertelt Jezus het verhaal over Lazarus en de rijke man. Het ligt voor de hand dat Jezus bij deze gelijkenis vooral de Farizeeën op het oog had. De meeste Farizeeën waren bovengemiddeld rijk.

Gelijkenis: het gaat om de boodschapDe naam Lazarus is afgeleid van Eliëzer: God is mijn hulp. Het feit dat Jezus deze naam noemt is voor sommigen aanleiding om te denken dat het hier niet om een gelijkenis zou gaan. Er zijn nl. geen andere gelijkenissen van Jezus bekend waar een eigennaam in voorkomt.Maar de meeste uitleggers zijn het er over eens dat het wel een gelijkenis is. De naam is hier van belang om te benadrukken dat God aan de kant van de arme en verguisde Lazarus staat.Bij een gelijkenis geldt: de boodschap is belangrijker dan de details (vgl. een mop, waarbij het vooral om de clou gaat). Daarmee is overigens niet gezegd dat de details onbelangrijk zijn. Maar je moet wel goed nadenken en voorzichtig zijn met wat je eruit afleidt.

Het decorHet verhaal speelt zich grotendeels af in hades, de onderwereld die volgens gelovige Joden in het Nieuwe Testament in twee afdelingen verdeeld was: enerzijds een soort gevangenis voor zielen van de onrechtvaardigen en anderzijds het paradijs voor zielen van de rechtvaardigen. Jezus sluit zich aan bij deze voorstelling en gebruikt het als decor voor zijn verhaal. In de gelijkenis gaat het dus niet over de hemel en de hel, zoals vaak gedacht wordt. Het speelt zich af in de zgn. tussentoestand: na de dood, maar nog voor de opstanding en het oordeel op de laatste dag.

Een ander verhaal….Het motief van een rijke en een arme, die na de dood opeens van rol gewisseld zijn, komt wel vaker voor in de literatuur. Achtergrond is de gedachte (c.q. de behoefte) dat in het leven hierna alle scheve verhoudingen worden rechtgezet of gecompenseerd. Bij de Joden was er in Jezus’ dagen ook zo’n verhaal bekend, met in de hoofdrollen een rijke tollenaar en een arme schriftgeleerde. De luisteraars zullen dat verhaal ongetwijfeld gekend hebben.De manier waarop Jezus hier een heel andere draai aan dat verhaal geeft moet (vooral) voor de Farizeeën en schriftgeleerden schokkend en confronterend zijn geweest.

Kanttekeningen bij de tekst

Vers 19. De rijke man gaat gekleed in purperen gewaden en fijn linnen. Purper was extreem duur en werd vooral door koningen gedragen. Linnen was het materiaal voor priestergewaden. De man is exorbitant rijk en laat dat in zijn kleding zien. Hij viert elke dag uitbundig feest.Vers 20, 21. Het contrast met Lazarus kon niet groter zijn: een onaanzienlijke bedelaar, overdekt met zweren, die (kennelijk) niet in staat is om de honden af te weren als ze zijn zweren likken. Hondenwerden gezien als onreine dieren.Bijzonder dat deze man Lazarus genoemd wordt: God is mijn hulp. Van mensen heeft hij in elk geval niets te verwachten.

Vers 22. Na zijn dood wordt Lazarus door engelen weggedragen om aan Abrahams hart (‘boezem’) te rusten. In een aantal Joodse geschriften wordt Abraham genoemd als degene die (als vader van de gelovigen) zijn kinderen verwelkomt in het paradijs. Dat beeld wordt hier overgenomen.Vers 23. De rijke man belandt in de andere afdeling (de ‘gevangenis’) van het dodenrijk, waar hij hevig gekweld wordt. Een stukje verder in de tekst (24) zegt hij: ik lijd pijn in deze vlammen. Het is natuurlijk beeldtaal, maar er is hier duidelijk sprake van een straf.Er staat niet in de tekst dat het voor altijd zo blijft. Dat kan ook niet, want de opstanding en het oordeel op de laatste dag moeten nog komen. Het verhaal speelt zich af in de tussentoestand.De straf in het dodenrijk wordt meestal geïnterpreteerd als vergelding, maar het kan ook tuchtiging zijn, met bekering als doel.

Vers 24. Zelfs in het dodenrijk, waar de rollen omgekeerd zijn, wil de rijke man zich nog laten bedienen: stuur Lazarus naar me toe ….. om mijn tong te verkoelen.Vers 26. Abraham zegt dat er een wijde kloof is tussen het paradijs en de plaats waar de rijke man zich bevindt. Geen mens kan daar overheen. Dit komt goed overeen met de Joodse opvatting over hadesin die tijd.Hierbij kan wel de vraag gesteld worden hoe definitief deze kloof is. Petrus schrijft dat Jezus na zijn dood in het dodenrijk is geweest en dat Hij het evangelie ook aan de ‘geesten in de gevangenis’ heeft gebracht (1 Pet. 3 : 19 en 4 : 6). In de vroegchristelijke theologie werd daarom geleerd dat de kloof in hades door Jezus overbrugd is. Door Jezus‘ dood en opstanding is de situatie voorgoed veranderd.

Vers 27. De rijke man zegt dat hij vijf broers heeft: volgens sommige uitleggers een verwijzing naar Juda, die vijf broers had (en verder halfbroers). Dat zou dan kunnen wijzen op een tweede betekenislaag in het verhaal:De rijke man staat dan model voor de leiders van het Joodse volk (het volk van Juda). Er wordt in dat verband gewezen op zijn kleding: koninklijk (purper) en priesterlijk (linnen). De Joden hebben hun roeping als volk van God gemist. Ze zijn ongehoorzaam en willen Jezus niet erkennen als hun Messias. Zij zullen zich zelfs niet laten overtuigen door de opstanding (vers 31) en worden daarom aan de kant geschoven. Lazarus zou dan staan voor het nieuwe volk van gelovigen, die God als hulp hebben (vgl. Lazarus: God is mijn hulp)

Vers 29. De broers hebben Mozes en de profeten. Daarmee zijn de boeken van het Oude Testament, de Joodse bijbel bedoeld. In het Oude Testament is heel duidelijk, op allerlei plekken te vinden wat God van zijn volk vraagt als het gaat om wezen, weduwen, armen en vreemdelingen. Die mag je niet onverschillig aan hun lot overlaten en moeten geholpen worden. Dat is de boodschap van Mozes en de profeten en dat zou voor deze broers genoeg moeten zijn.Vers 31. Als ze niet naar Mozes en de profeten luisteren zullen ze zich ook niet laten overtuigen als er iemand uit de dood opstaat. Dit is duidelijk een uitspraak met een dubble bodem. Het gaat niet alleen maar over Lazarus die, als hij zou opstaan, niet geloofd zou worden. Het is ook een verwijzing naar de opstanding van Jezus zelf. De leiders van het Joodse volk, de Farzeeën en de schriftgeleerden hebben zich daar (inderdaad) niet door laten overtuigen.

De boodschapHet gaat in deze gelijkenis niet in de eerste plaats om geloof en ongeloof. Dat is er vaak wel ingelegd, maar ten onrechte. Met Lazarus zal (gezien zijn naam) een gelovige bedoeld zijn, maar de luisteraars zullen bij de rijke man waarschijnlijk ook aan een gelovige gedacht hebben, misschien wel een Farizeeër. Hij is in elk geval bekend met ‘Mozes en de profeten’.Waar het om gaat in dit verhaal is hoe je omgaat met wat je is gegeven. Rijkdom op zichzelf hoeft niet verkeerd te zijn. Abraham was bij leven ook een rijk man en hij bevindt zich in het paradijs.Maar rijkdom brengt wel verantwoordelijkheid met zich mee. Het beslissende punt is wat je ermee doet: is alles alleen maar voor jezelf of ben je bereid om te delen en te geven (vgl. 1 Tim. 6 : 17 en 18).

De fout van de rijke man was niet dat hij rijk was, maar dat er ondanks zijn rijkdom toch een arme en zieke man aan zijn poort lag, die hij zelfs bij naam kende. Maar hij deed niets voor hem.Aan het eind van de gelijkenis komt nog een ander aspect naar voren: als je niet luistert naar Mozes en de profeten (zoals de broers van de rijke man) en je hart sluit voor wie hulp nodig heeft, word je hard en onverschillig. Dan wordt het op den duur steeds moeilijker om nog tot inkeer te komen.Als je weet wat God van je vraagt en je sluit je daarvoor af dan sta je niet meer open voor de waarheid. Dan laat je je ook niet overtuigen als er iemand uit de dood opstaat.

Tot slot: de tussentoestand na de doodSommige uitleggers zijn van mening dat we uit deze gelijkenis geen conclusies mogen trekken over tussentoestand na de dood, omdat de focus van het verhaal daar niet ligt. En voorzichtigheid is hier zeker op zijn plaats, want het gaat het natuurlijk vooral om de boodschap en niet om de details.Maar het feit dat Jezus de Joodse voorstelling van hades gebruikt in dit verhaal is wel belangrijk. Het betekent op zijn minst dat Hij die niet ontkent of bestrijdt. Hij gebruikt het als decor.Een decor (in een film of op het toneel) is niet echt, maar verwijst wel naar de werkelijkheid. Zo kan het hier ook zijn. Dat zou betekenen dat er misschien toch, met een slag om de arm, wel iets gezegd kan worden over wat er na de dood komt.

De volgende conclusies zijn dan mogelijk:1. Er is sprake van onmiddellijk bewustzijn na de dood. Er is

herkenning en herinnering. De rijke man beseft waarhij is, hij herkent Lazarus en weet nog dat hij vijf broers heeft.

2. Er is een scheiding tussen rechtvaardigen, die rust en vrede vinden, en onrechtvaardigen, die gestraft worden. Dat betekent: er is genade en vergelding; er wordt recht gedaan.

3. De straf voor de onrechtvaardigen is in principe tijdelijk, want de opstanding en het oordeel moeten nog komen.

Als de vroegchristelijke theologie gelijk heeft is er na de dood ook nog bekering mogelijk. De straf kan tegelijk vergelding en tuchtiging zijn, gericht op bekering.