Landgoed De Schaffelaar:natuur en verleden bij BarneveldG. D ragt

De Schaffelaar is een 90 ha. tellend land-goed, gelegen ten noordoosten van hetdorp Barneveld in de provincie Gelder-land. Sinds 1967 is het grootste deel inhanden van de Stichting Het GelderschLandschap en opengesteld als recreatie-gebied. Het huidige huis De Schaffelaar,op het zuidwestelijk deel van het land-goed, kwam in 1968 in het bezit van degemeente Barneveld en dient tegenwoor-dig tot huisvesting van buitenlandse stu-denten aan het 'Barneveldse College',een opleidingscentrum tot Dierverede-ling. De gemeente werd tevens eigenaarvan 5 ha. grond in de directe omgevingvan het huis.Van 1977 tot 1982 werd het huis geres-taureerd onder leiding van de architectW.A. Heineman uit Velp.Zowel de ligging als de vorm en de naam-geving van de behuizing hebben door deeeuwen heen verschillende wijzigingenondergaan. Door plaatsing van de ont-wikkelingen op De Schaffelaar in het ka-der van de internationale en nationaleontwikkelingen van de architectuur entuinarchitectuur zal duidelijk wordenwaarom De Schaffelaar voor Nederlandeen uniek monument is.

Ontstaan en eerste aanlegIn de Bourgondische tijd, een periode in Ne-derland van 1363 tot 1482, stond nabij Bar-neveld een kasteel. Mogelijk was dit het kas-teel dat bekend stond onder de naam Hack-fort. 'Hackfort' of 'Haeckfoirde' is angelsak-sisch voor 'Eikenvoirde' of 'Eikenhout aaneen beek'.2 Het is aannemelijk dat het kas-teel zijn naam niet te danken heeft aan hetgeslacht Hackfort dat mogelijk de eerste be-woner was, maar aan het landschap waarinhet kasteel destijds gesitueerd was.De Schaffelaar is gelegen in de GelderseVallei, een gebied dat gelegen is tussen deUtrechtse Heuvelrug, het Gooi en de Velu-we. Het landschap van de Gelderse Valleiwerd gekenmerkt door een afwisseling vanlage natte en hogere droge gronden.3 Bar-neveld en de directe omgeving was ten tijdevan zijn ontstaansgeschiedenis een nat ge-bied. Dit wordt onder andere bewezen doorde aanwezigheid van beken in de directeomgeving van Hackfort, de Barneveldse ende Esvelder beek en de benamingen vanstukken land zoals vermeld op de tiendkaartvan J. Passavant van Barneveld en omstre-

1. Aquarel vooraanzicht De Schaffelaar op de koeweide, toegeschreven aan H. Numan, eind 18deeeuw, 34x46 cm,, Gemeentearchief Barneveld. Foto RDMZ.

ken uit 1697 (kaart 1). Ook uit het feit dat nunog langs wegen en lanen door het land-goed sloten voorkomen blijkt deze bodem-kundige karakteristiek.De geografische gesteldheid heeft tesamenmet het in cultuur brengen van de grond hetlandschapsbeeld op het landgoed bepaald.Dit wordt nog steeds gekenmerkt door wei-degronden en akkercomplexen en afgewis-seld door heidevelden en bossen. Een totaleaanleg op het landgoed van rechte, lood-recht op elkaar staande en uitwaaierende la-nen en zichtassen wordt voor het eerst gere-gistreerd in de topografische kaart van deVeluwe en Veluwezoom van M J. de Man uitca. 1803 (kaart 2). Mogelijk dateert de opzetvan een recht lanenstelsel op De Schaffe-laar uit de tweede helft van de zeventiendeeeuw. Een uitbreiding in de vorm van eensterrebos - hier opgebouwd uit dertien la-nen die op één punt samenkomen en eenkanaal waaraan aan weerszijden een laangelegen is - dateert uit de jaren '20 en '60van de achttiende eeuw.De aanleg van een stelsel van rechte lanenen het sterrebos heeft wellicht zowel te ma-ken gehad met de manier van ontginningvan de woeste gronden in Gelderland alsmet een wijze van tuinaanleg." Ontgin-

ningstraditie, aanwezigheid van kapitaal,ontwikkelingen op het gebied van de tuinar-chitectuur in Nederland, Frankrijk en Enge-land vormden de voedingsbodem. Uit deeenvoud van de aanleg, de wijze van aan-planten van bomen en heesters en het cre-ëren van vista's in een radiaal systeem vanrechte assen blijkt de behoefte om het om-ringende landschap in de tuinaanleg te inte-greren.

Het in cultuur brengen van het landschap isook een van de redenen geweest voor hetvanaf 1300 ontstaan van versterkte huizenin de vorm van kastelen en havezathen. Opde zogenaamde 'koeweide', een - nogsteeds bestaand - vierkant, door eengracht omgeven stuk land op het landgoedDe Schaffelaar heeft eveneens een dergelij-ke behuizing gestaan. Rond 1700 werd opde plek van het vervallen kasteel in opdrachtvan Lucas Willem van Essen het edelmans-huis Hackfort gebouwd5, dat evenals demeeste Gelderse edelmanshuizen soberwas vormgegeven. De Gelderse edelmans-huizen waren namelijk in de eerste plaatshet centrum van het landbouw- en jachtbe-drijf en sterk verbonden met hun boerderij-en en de plaatselijke dorpsgemeenschap en

BULLETIN KNOB 1992-3/4

fungeerden pas in de tweede plaats als bui-tenplaats.6Voorbeelden van buitenplaatsen in Gelder-land met een formele aanleg waaraan ver-moedelijk eveneens zowel ontginningsprin-cipes als tuinarchitectuurprincipes tengrondslag lagen zijn Ampsen bij Lochem, 'tZelle in Hengelo, De Slangenburg bij Doe-tinchem en Keppel bij Laag Keppel.In de 16de of 17de eeuw werd de naam vanhet kasteel veranderd in De Schaffelaar. Deoorzaak hiervan is vermoedelijk een aantalverervingen tussen het geslacht Hackfort eneen geslacht dat een kasteel of havezathegenaamd Schaffelaar bij Amersfoort be-woonde. Ook een huwelijk in 1633 speeldehierbij een rol. Voor beide partijen van dithuwelijk lijkt een verre bloedverwantschapte bestaan met Jan van Schaffelaar, die in1482 gedurende de Hoekse en Kabeljauwsetwisten van de toren in Barneveld sprongom het leven van zijn strijdmakkers te red-den.Deze band met Jan van Schaffelaar en Bar-neveld zal nog van belang blijken te zijn bijhet verklaren van de bouw van het huidigeneo-gotische 'kasteel' en de samenhangmet de landschappelijke parkaanleg.

Vernieuwingen vanaf 1767In het jaar 1767 werd op de plek van hetedelmanshuis, dat toen dus afgebrokenmoet zijn, begonnen met de aanleg van eenwoning in Lodewijk XVI-stijl, dat aan weers-zijden van het voorplein geflankeerd werddoor een bijgebouw. De voorgevel van hethuis was naar het noorden gericht. Volgens

H. Numan, die in 1797 belangrijke buiten-plaatsen heeft afgebeeld en beschreven inzijn werk Vierentwintig printtekeningen metcouleuren, verbeeldende Hollandsche Bui-tenplaatsen, met derzelver beschrijvingen,overtrof het in comfort, grootte en pracht demeeste huizen in de aanzienlijkste stedenvan Nederland.7 Het huis was 107 voetenbreed en telde drie verdiepingen. De tweevleugels van twee verdiepingen waren ieder146 voet lang. Uit advertenties van het jaar1793 komen we meer over de behuizing teweten.8 'Het geheel is onderkelderd en ver-wuift, waarin zeer ruime keuken, kelders enwat dies meer is, gevonden wordt; wydersop de eerste verdieping, waarvan het fraaiievoorhuis en gang met witte marmersteen isgevloerd, een grote zaal met nieuwmodi-sche tapyten behangen, vijf cabinetten, allenieuwmodisch behangen, en, zowel alsvoorhuis en trap, geplafonneerd; op detweede verdieping zijn agt slaapkamers endrie cabinetten, groote roijaale trap van dekelders tot op de tweede etage, en nog eenderobé insgelijks van de kelder tot de grootezolder toe, en wat verder tot gemak van be-wooning dienen kan'. Bovendien was het'ingericht met kostelijke en nieuwmodischemeubelen'. Over het exterieur en de directeomgeving wordt in deze advertentie ver-meld: 'Aan weerszijden der Basse cour, diegroot, fraai, en met Brabandsche keyen ge-plaveid is, en in wiens midden een schoonefontein springt, zyn twee spatieuse en medegeheel nieuwe vleugels, waarin drie stallen,zamen voor 30 paarden, en een groot aantalhoornvee, benevens een extra ruim koets-huis gestucadoord, en alles wat tot een huis-vesting van een menigte domestiquen, en

:•.• •:.: ' • MSÜMF i ;;" .:;;;, • J» Iffif ,!,. é'"^ •?- • •• WS üftlM -.9'!

75= :~j ^ .«g- g; ;§-;•$- "t. JpjÉgff^JHt^fc -" « 'T '-•"• s:-J sj -^ .||MiiMpMi|w(Éi!Épf ^ :K .::;•jf.-ïéwi ' "" • '''" iAiiJfs,^*""5-';n>- • '•'-^fcftlsB^, .'..; ...." . - : : ~ : *••••»• : —

2. Gewassen pentekening met het opschrift 'C. Pronk del ad. viv. 1730 Hakvoort', 14,4x 17,3 cm.Foto Rijksdienst voor de Monumentenzorg te Zeist.

tot gemak van een groote boerdery ver-eischt wordt, alsmede nog eenige vertrek-ken tot stryk- en mangelkamers etc. ge-bruikt wordende. Alle deeze gebouwen zijnbeneden en rondsom met groote blaauweNamensche steen voorzien, de voorgevels,het frontispice, en de balustrade van hetHeeren-huis zijn met nieuwmodische enkeurig gewerkte Benthemer steen vercierd'.Dit alles was gelegen in 'een zeer vischrijkeen brede gragt, welke door een altoos lopen-de cascade of waterval ververscht en door-spoeld wordt'.De zeer ruime Basse cour en het herenhuiswaren tesamen een halve morgen groot.9Het landgoed in zijn geheel, met alle bijbe-horende stukken land, besloeg in die tijd ca.160 morgens.

De ontwikkelingen op het landgoed gevenvervolgens weer dat bij aanpassingen aande heersende vormentaal op het gebied vande tuinarchitectuur de verbondenheid methet landschap een belangrijke rol bleef spe-len. Tussen 1767 en 1793 werd waarschijn-lijk in de directe nabijheid van het nieuwge-bouwde huis en los van de overige aanlegop het landgoed een tuin in 'Anglo-Chinese'stijl aangelegd, waardoor hier sprake is ge-weest van de vroegste fase van de 'land-schappelijke' aanleg. Deze valt wellichtenigszins te vergelijken met het ontwerp uitca. 1784 voor een landschappelijke aanlegin de directe omgeving van het kasteelcom-plex op het landgoed Doorwerth door JohanGeorg Michaël (1738-1800).10

Op de afbeeldingen uit 1794 zijn elementente zien van een formele, classicistische aan-leg. Een aanleg waarbij water in de vormvan vijvers, fonteinen en watervallen, sier-beplanting in de vorm van bloemperken, inpotten en orangerieën (in verband met deverzamelmode van exoten), hagen, tuin-beelden, menagerieën en dergelijke als we-zenskenmerken beschouwd kunnen wor-den. Vermoedelijk betrof het in de directeomgeving van het huis tussen 1767 en 1793een aanpassing van een nog aanwezige for-mele aanleg aan stijlelementen die kenmer-kend zijn voor de vroege landschapskunst.Die 'Anglo-Chinese' aanleg zou op de af-beeldingen gezien kunnen worden in deweergegeven losse groepering van lageheesters binnen de hagen en in de bomen,lage en hogere heesters buiten de hagen.Daarnaast mogen we veronderstellen dat,tussen de gewassen, paden met een speel-ser verloop aangelegd waren.Ook het overige landgoed werd door detoenmalige eigenaar, Lucas Willem van Es-sen (een kleinzoon van de eerder genoem-de Lucas Willem), verfraaid door de aanlegvan nieuwe bossen, wandel- en rijwegen,het graven van grachten, aanleggen van be-ken, natuurlijke watervallen en fonteinen.In ieder geval vanaf de jaren '70 van deachttiende eeuw werd op De Schaffelaar bo-vendien aan bosbouw gedaan.11 Deze ont-wikkeling in de aanleg van bossen op bui-tenplaatsen vond vanaf ca. 1760 in heel Gel-derland plaats. De reden hiervoor was van

3. Aquarel zijaanzicht noordwestzijde, ca. 1794, 34,5x50 cm. Origineel in het bezit van mevr. CliffordKocq van Breugel-van Nagell te Doorn. Foto RDMZ.

economische aard. Exploitatie in de vormvan hakhoutbossen was door stijgendehoutprijzen aantrekkelijk geworden. Aange-zien op de Veluwe de bodem schraal was,werd daar geëxperimenteerd met verschil-lende naaldhoutsoorten, hetgeen grote de-len van het Gelderse landschap verander-de.12 Op De Schaffelaar was naast de ex-ploitatie van dennen, sparren en lariksenook sprake van exploitatie van de daar van-wege de vochtiger bodemgesteldheid in deGelderse Vallei- van nature voorkomendehoutsoorten zoals berken-, elzen-, essen-eneikenakkermaalshout.Doordat de bomen op het landgoed DeSchaffelaar niet alleen in de percelen dietussen het lanenstelsel in lagen gekapt wer-den maar tevens in de lanen zelf, kan hiergesproken worden van een combinatie vanrepresentatief en economisch gebruik vande laanbeplanting. Hierin valt een vereni-ging van het nuttige met het aangenamewaar te nemen, die in Nederland in de acht-tiende eeuw op de buitenplaatsen bij voor-keur werd nagestreefd.13

Op De Schaffelaar valt dit af te lezen uit detotaalaanleg van het landgoed met zijn land-bouwgronden zoals weilanden en akkers,de boomgaarden - met 'de uitgezogtstevrugtboomen van onderscheidene soorten'en broeikassen - 'met schoone persikke,druive en ananas-kasten' -, een orangerie- met 'orangeboomen, olianders, alouées,laurierboomen en andere potten met vreem-de gewassen en bloemen' -, de menagerieen een visrijke gracht, de tuinmanswoning,het jagershuis, koetshuis, de boerderij enarbeiderswoningen, stallen voor vee, schu-ren en een hooiberg.14 Zoals in advertentiesuit 1793 waarin de buitenplaats te koopwerd aangeboden, beschreven werd, bevat-te het 'volstrekt alles wat tot een alleraange-naamst buitenverblijf behoort'.

Ontwikkeling van delandschappelijke aanlegrond 1808Een volwassen 'Engelse' landschappelijkeaanleg wordt gekarakteriseerd door ele-menten zoals slingerpaden, hoogteverschil-len, natuurlijke waterpartijen en een 'na-tuurlijke' landschappelijke omgeving.De terreingesteldheid in Gelderland, die toteen formele tuinaanleg met een eigen ka-rakter had geleid, kenmerkte zich als eenheuvelachtig, van stromende beken voor-zien gebied waar de buitenplaatsen omge-ven werden door uitgestrekte gebieden metlandbouwgronden en bossen. Dit landschap

leende zich goed voor de afwisselende land-schappelijke aanleg.De vormentaal van deze landschappelijkefase was de voortzetting van de tendensnaar een minder streng, natuurlijker enmeer afwisselend ontwerp dat in Gelderlandin ca. 1770 had geleid tot de eerste fase vande landschappelijke aanleg, de zogenaam-de 'Anglo-Chinese' tuinaanleg.

Bij de aanleg in landschappelijke stijl heb-ben zowel in Frankrijk als in Engeland eenandere waardering voor de natuur een be-langrijke rol gespeeld.15 Filosofische denk-beelden, zoals een waardering van de na-tuur in haar eigen vorm en de betekenis diede natuur voor de mens kon hebben, gingeneen belangrijke plaats innemen. De harmo-nie en vrijheid die aan de natuur toege-schreven waren, maakten het 'natuurlijke'landschap nastrevenswaardig. Dit land-schapsbeeld werd in de tuinarchitectuur ge-projecteerd om een omgeving te creërenwaarbinnen de wandelaar, soms in een be-paalde volgorde, geconfronteerd werd metaspecten die hem moesten aanzetten totnadenken en bespiegelingen over het goeden kwaad, de betekenis van leven en dooden de natuur, kortom het hoogst bereikbare,de harmonieuze, ideale situatie. Dit werdondermeer gedaan door middel van ele-menten in natuurlijke, rustieke, klassieke,Chinese, middeleeuwse en, met name inNederland, in Zwitserse stijl. In verband metde politieke en maatschappelijke situatie,die tegen 1800 in Nederland zeker nietideaal te noemen was, werd namelijk niet al-leen de democratische samenleving van deGrieken in de klassieke oudheid maar te-vens Zwitserland om zijn democratische re-geringssysteem tot ideaal verheven.Tegenwoordig wordt deze 'natuurlijke' aan-leg romantisch genoemd vanwege het feitdat men een ideale, harmonieuze situatie,

4. Aquarel zijaanzicht zuidoostzijde, ca. 1794, 34,5x50 cm. Origineel in het bezit van mevr. C/iffordKocq van Breugel-van Nagel/ te Doorn. Foto RDMZ.

BULLETIN KNOB 1992-3/4 99

5. Tekening met onderaan het opschrift 'De nieuwe Burgemeester van Barneveld word ontvangen opden schaffelaer. 17 April 1837'. Origineel: mevr. Clifford Kocq van Breugel-van Nagell te Doorn.Foto RDMZ.

een arcadië zocht in de natuur en het verle-den en deze trachtte te projecteren in eentuinontwerp waarbinnen aanspraak gedaankon worden op het gevoel en de verbeel-dingskracht van de wandelaar. De aanplantvan 'exotische' bomen complementeerdehet beeld van een ideale natuur.Het ideële motief voor het aanleggen vaneen tuin of park op de buitenplaats in 'En-gels' landschappelijke stijl werd in Neder-land verspreid door kennisneming van deontwikkelingen in Frankrijk, Engeland enDuitsland. Dit gebeurde ondermeer door rei-zen naar het buitenland en bekendheid metbepaalde literatuur. Uit het nu volgende zalblijken dat het ideële motief ook ten grond-slag lag aan de toepassing van de land-schappelijke aanleg op De Schaffelaar.Alvorens het landgoed in 1808 door J.H. ba-ron van Zuylen van Nievelt aangekochtwerd, was het in de periode 1793-1808 nogverschillende malen van eigenaar gewis-seld. Hoewel de van Essens gezorgd had-den voor een erfgenaam, werd in 1793 be-sloten het landgoed te verkopen.16 In hettijdsbestek van 1794 tot 1808 kwam het ach-tereenvolgens in handen van L.S. Meynet,A. Hopman, wederom L.S. Meynet, en eenvijfmanschap bestaande uit H. Scholten, P.Schut, C. Schut, T. Voskuil en J. Bakker. Tij-dens het beheer van Meynet, in de wintervan 1799 op 1800, brandde het huis af. Be-gin 1801 werd het te koop aangeboden als'.. . het doorbrande beschadigde heeren-huizinge, met zijn geheel onbeschadigde re-mises en engelschen tuin, waarin verschei-de vreemde gewassen, vyvers, etc., allesgelegen binnen een ruime gragt, waarovertwee capitaale ophaalbruggen, zyn wateropvangende van een groote beek, zeer ge-schikt tot het aanleggen van oly- of papier-molens; voorts een menagerie met zyn toe-behoren, schoone en ruime tuinen met ex-quise vruchtboomen, verder wyduitgestrek-te bosschen ( . . . ) benevens aan de ver-schillende uitgangen zeven capitaale yzere

hekkens; eenige kleine boerenwooningen,alles te zamen groot 100 morgens land;voorts nog een dito kleinder heerenhuizingemet behoorlijke stallinge, verder getimmerteen goede tuin, met een laan met weeliggroeijende eike boomen voor het dorp Bar-neveld gelegen.17 In de tijd dat het landgoedin handen was van het vijfmanschap werd erhet een en ander van de overblijfselen vanhet afgebrande woonhuis verkocht en fun-geerde het landgoed in verband met de cri-sistijd rond 1801 vermoedelijk als een tijde-lijke belegging.In 1808 werd door J.H. van Zuylen van Nie-velt de 'Engelse' landschappelijke stijl alsuitgangspunt genomen voor vernieuwingenop het zuidwestelijke deel van het landgoed(vergelijk de kaarten 2 en 3). Tussen 1808en 1850 werden respectievelijk een slinger-vijver aangelegd, de rechthoekige vorm van'de koeweide' aangepast, een eiland meteen familiegraf aangebracht, een eenden-vangpijp en 'bloemheuvel' aangelegd enhet sterrebos uitgebreid.De slingervijver werd gecreëerd door hetvergraven van een al aanwezige waterloop.In 1690 had de toenmalige eigenaar, LucasWillem van Essen, toestemming gekregenom de Esvelderbeek, komende uit het buur-schap Garderbroek en verder lopend doorde buurschap Esveld, ' . . . te leijden in degraft van de huijse Schafflaar tot verver-schinge van het water en de vissche-rije . . ,'.18 Het water in de slingervijver datdus afkomstig was uit de ten noorden vanhet landgoed gelegen Esvelderbeek, ver-volgde zijn weg zuidwaarts en kwam via eenkleine waterval in de gracht om de 'koewei-de' terecht. Deze slingervijver gaf door zijn'natuurlijk'slingerend verloop - met afwis-selend een onstuimiger karakter in de vormvan kleine watervallen bij de aangebrachtevernauwingen en een bespiegelend karak-ter door het bijna tot stilstand komen van hetwater in de verwijdingen - een beeld vaneen 'natuurlijk' landschapselement. Door

een pad evenwijdig langs de oever kon mende waterloop volgen.De 'koeweide' is wellicht zo genoemd nadathet terrein door het afbranden van het woon-huis braak was komen te liggen en vervol-gens als een groot eiland en weiland -waarop koeien graasden - , deel was gaanuitmaken van de landschappelijke totaal-aanleg. Aan dit eiland werd een natuurlijkervorm gegeven door de hoeken af te rondenen de westzijde enigszins terug te latenspringen. In de gracht om de 'koeweide' enin de slingervijver werden verschillendeeilandjes aangebracht. Deze eilandjes heb-ben mogelijk een functie gehad om op hetgemoed van de wandelaar te werken aange-zien een eiland te beschouwen valt als eenplek waar men afgesneden is van de buiten-wereld en waar men in alle rust tot naden-ken en bespiegelingen over het leven kankomen. Tegenwoordig zijn ze aangeplantmet onder andere rhododendrons en tweevan de drie eilandjes in de gracht om de koe-weide zijn voorzien van een standbeeld.Deze stellen iedereen mannelijk persoon uitde klassieke oudheid voor en dateren moge-lijk uit de achttiende eeuwse aanleg op DeSchaffelaar.

Na het overlijden van baron van Zuylen vanNievelt in 1828 werden in opdracht van zijngelijknamige opvolger J.H. van Zuylen vanNievelt vermoedelijk het familiegraf - waarde eerste J.H. van Zuylen van Nievelt begra-ven schijnt te zijn - , de 'bloemheuvel' ende eendenvangpijp aangelegd.Het ensemble van een rond eiland met eengraf, waterval en 'theehuisje' moet als func-tie gehad hebben dat de wandelaar tijdenseen rustpauze in het huisje plaats kon ne-men en door de aanblik van het stromendewater en het grafeiland wederom gestimu-leerd werd tot beschouwingen over het ver-leden, de dood in zijn algemeenheid en spe-cifiek over verloren dierbaren.Voordat de wandelaar op dit punt was aan-geland werd hij of zij eerst in de gelegenheidgesteld plaats te nemen aan de westzijdevan de 'koeweide'. Op dit punt was namelijkeen 'lustplaats', ook bekend onder de naam'bloemheuvel', aangelegd waarbij men eenmooi uitzicht had over de 'koeweide', de wa-terval en de watervogels die daar zwommenin de nabijheid van de daarbij gesitueerdeeendenvangpijp.Ook het aanplanten van uitheemse bomenen heesters hoorde bij de mode van de 'En-gelse' parkaanleg, waarbij de aspectenruimtelijkheid en vorm niet alleen gestaltekregen door elementen als weiden, stro-mende beken, watervallen, vergezichten endergelijke maar tevens door coulissen vanbomen en heesters met hoogteverschillenen kleurschakeringen. Behalve de huidigeaanwezigheid van rhododendrons, aca-cia's, een paardekastanje en van rode beu-ken - één op de 'bloemheuvel' en één aande noordwesthoek van de'koeweide' - zijner geen bewijzen dat er op De Schaffelaarlangs de slingervijver en op de 'bloemheu-vel' 'exoten' hebben gestaan.

In het bovenstaande overzicht van de ont-wikkelingen in de parkaanleg op het land-goed De Schaffelaar hebben we kunnenzien dat ook hier uiting is gegeven aan hetideeëngoed dat aan de 'Engelse' land-schappelijke aanleg ten grondslag lag. Dewandelaar werd bij het ondernemen vaneen wandeling van het ene naar het anderetafereel geleid en hierbij steeds geconfron-teerd met wisselende beelden die bepaaldestemmingen en gedachten moesten oproe-pen. Dit werd hoofdzakelijk tot stand ge-bracht met 'natuurlijke' middelen. De aan-leg doet dan ook vrij sober aan. Dit past inde veranderende houding rond 1800 waar-bij de overdaad aan elementen, zoals diewerd aangetroffen in tuinen in de voorgaan-de fase van de 'landschappelijke' aanleg -de'Anglo-Chinese'fase - steeds afkeuren-der bekeken werd en het landschap zelf alsuitgangspunt van de aanleg genomen gingworden.19

Op het eerste gezicht lijkt de vormgevingaan de landschappelijke aanleg op DeSchaffelaar zich beperkt te hebben tot dezuidwesthoek van het landgoed. In feitewerden de omliggende akkers, weiden, hetbestaande lanenstelsel, waaronder het ster-rebos, en de boerderijen bij de beleving vande aanleg betrokken. Rond 1800 was in Ne-derland de eigen landelijke natuur op zijneigen waarden geschat en gewaardeerdgaan worden, waarbij de overeenkomst metde agrarische cultuur van Zwitserland ver-moedelijk van belang is geweest. Kenmer-ken van het eigen landschap zoals weiden,akkers, boomgaarden en dergelijke, en ele-menten die naar het agrarische cultuurgoedverwezen, zoals boerderijen, werden in deNederlandse landschappelijke aanleg op-genomen. In feite kan door de grootschalig-heid van de aanleg hierbij niet meer gespro-ken worden van een tuinaanleg maar isdeze beter aan te duiden als parkaanleg. Deverbondenheid van de eigenaren van deGelderse landgoederen met hun oorspron-kelijke agrarische grondslag en met dedorpsgemeenschappen zal bijgedragenhebben tot een werkelijke integratie van devoor Nederland karakteristieke agrarische'natuur' in de 'Engelse' landschappelijkeaanleg.In dit licht moet het totale landgoed DeSchaffelaar beschouwd worden. Dat de bos-bouw en landbouw een belangrijk onderdeelvan het landgoed bleven uitmaken had bo-vendien een economische noodzaak. Hetlandgoed moest niet alleen waarde hebbenter veraangenaming van het leven en ter re-presentatie van de bewoners, maar diendetevens economisch rendabel te zijn. Ook denieuwe aanleg op het zuidwestelijke deelhad een economische bijdrage. De sierbo-men binnen deze aanleg droegen bij aan dewaarde van het landgoed.Hoewel in Engeland een sportief motief, dejacht, mede ten grondslag lag aan de toe-passing van de landschappelijke aanleg, zaldit motief geen directe invloed hebben ge-had op de nieuwe, decoratieve aanleg op De

6. Eén van de tien ontwerpen voor een woning, 47x47 cm., in inkt. Collectie 'Schaffelaar' van deStichting Het Geldersch Landschap, in beheer bij de Stichting Vrienden Geldersche Kasteelen,Arnhem. Foto RDMZ.

«swf i&f

7. Eén van de zes ontwerpen voor een woning getiteld 'Project tot het verbouwen van het kasteel deSchaffelaar te Barneveld door den Heer Welgeboren Heer Baron van Zuylen van Nievelt'.Rechtsonder ges. met 'ontworpen door de ondergeteekenden Architect te Arnhem, A. Aytinck'. 46x34cm. Bijbehorende 'bestek met voorwaarden tot herbouw van de Schaffelaar' is ged. 6-7-1840. In inkt.Collectie 'Schaffelaar'. Foto RDMZ.

Schaffelaar. Wel zal het de beleving van hettotale landgoed als een natuurlijk landschapbeïnvloed hebben, dat al in de achttiendeeeuw aangeprezen werd als gelegen in eender beste streken voor de jacht.20 Op ditlandgoed kan gesproken worden van eenlandschappelijke aanleg die ondanks uit-heemse kenmerken het eigen karakter vanGelderland weergeeft en in die zin een uit-

drukking van de 'genius loei' is. De land-schappelijke aanleg op De Schaffelaar kantevens ondergebracht worden in de catego-rie 'ferme ornée'. Bij de totaalaanleg lijkt devereniging van het nuttige met het aangena-me het uitgangspunt te zijn geweest aange-zien zich binnen de begrenzingen van hetlandgoed een boerenbedrijf bevond.

BULLETIN KNOB 1992-3/4

8. Ontwerptekening van een classicistische voorgevel, vermoedelijk uit ca. 1850, 44x62 cm. In inkt enpotlood. Collectie 'Schaffelaar'. Foto ROMZ.

Neo-gotisch 'kasteel'in 1852Nadat vanaf 1840 begonnen was met hetmaken van ontwerpen voor een nieuw huisop het landgoed, getuige ontwerptekenin-gen in classicistische stijl, werd pas in 1852begonnen met de bouw van een nieuw huis,het huidige neogotische 'kasteel'.De aanleiding tot het bouwen van een repre-sentatieve woning kan de houding binnende kringen waarin de Van Zuylen van Nie-velts zich ophielden zijn geweest. Er schijntnamelijk sprake te zijn geweest van eenweddenschap met J. Luden als gevolg vanschampere opmerkingen in de adellijkekringen over de toenmalige behuizing vande Van Zuylen van Nievelts. Dit betrof waar-schijnlijk de tot woning verbouwde orange-rie, die tot de bouw van een nieuw huis als'De Schaffelaar' bekend stond. J. Luden lietvan 1861 tot 1864 door de architect M. J. vanden Brink De Stoutenburg bij Amersfoort,een huis van behoorlijke afmetingen en inneo-gotische stijl, bouwen.21

De ontwerpen voor De Schaffelaar vertoneneen duidelijke ontwikkeling in een strevennaar representativiteit. Bij de planning vaneen nieuwe woning werd in eerste instantieuitgegaan van de oude situering op de koe-weide en van een type huis dat qua opbouwovereenkwam met het voorgaande. Dit geldtmet name voor wat als de eerste serie ont-werpen beschouwd wordt.22 Zowel deze alsde volgende serie classicistische ontwer-pen, van de hand van A. Aytinck von Falken-stein uit Arnhem, gedateerd 1840 en voor-zien van bestekvoorwaarden, zijn niet uitge-voerd. De volgende ontwerpen uit ca. 1850zijn tevens in classicistische stijl, maar het

huis is verbreed en telt nu elf in plaats vanzeven venstertraveeën en is voorzien vaneen rijkere ornamentering. De hierop vol-gende ontwerpen tonen dat men vervolgensserieus een neo-gotische vormgeving inoverweging is gaan nemen. Terwijl menwaarschijnlijk, gezien de wijziging in afme-tingen bij het vorige ontwerp, al langer be-kend was met een neo-gotische ontwerpte-kening uit 1841, werden in ca. 1850 aan eenontwerp met een op het voorgaande classi-

cistische ontwerp gelijkende opbouw, neo-gotische elementen toegevoegd. Kantelen,spitsboogvormige vensters, een toren enaanduidingen van torens op de hoeken vande drie risalerende muurdelen gaven het ge-heel het uiterlijk van een kasteel.Bovendien deed zich in 1850 een verande-ring van situering voor, van de plek van devorige woning, op de 'koeweide', naar eennieuwe plaats dichter bij Barneveld. Zoalsnog duidelijk zal worden duiden zowel deverandering van stijl als de veranderde situ-ering op een nieuwe gedachtenontwikke-ling, namelijk om te wijzen op de band vande buitenplaats met de natuur en met hetverleden van Barneveld.Rond 1850 waren de plannen voor hetnieuw te bouwen huis in een eindstadiumaangeland en was de plaats voor de nieuwewoning op het zuidelijk deel van het land-goed definitief bepaald. Tevens werd rond1850 het uiterst zuidelijke deel van het land-goed visueel bij het terrein aangeslotendoor het verleggen van een weg en eensloot. Op deze wijze werd er ruimte ge-creëerd aan de voorzijde van het huidigehuis. Ook door de woning 180 graden tedraaien ten opzichte van de vorige classi-cistische woning op de 'koeweide' werd hetvisuele verband tussen de behuizing en hetdorp Barneveld benadrukt (kaart 4).Voordat in 1852 met de bouw van de woningwerd begonnen door de architect A. vanVeggel uit 's-Hertogenbosch, werden doorhem nog verschillende ontwerptekeningenvoor het exterieur gemaakt met variaties invensterbreedte, afwerking van kantelen, uit-voering van en het aantal torens. Deze ont-werptekeningen moeten gebaseerd zijn ophet ontwerp uit 1841, waar het uiteindelijkgebouwde huis exact mee overeenkomt.

tutti

9. Ontwerptekeningen van een neo-gotisch 'kasteel' waarmee het huidige kasteel preciesovereenkomt. Rechtsonder ged. 1841, onleesbaar ges. In inkt. Collectie 'Schaffelaar'. Foto RDMZ.

102

10. Overgangsontwerp met neo-gotische elementen'Schaffelaar'. Foto FtDMZ.

Tevens zijn verschillende ontwerptekenin-gen in neo-gotische stijl voor het interieurbewaard gebleven.23 In een aantal vertrek-ken is de versiering naar voorbeeld vandeze ontwerpen uitgevoerd en nog aanwe-zig-

Gezien het ontwerp uit 1841 en de ontwerp-tekeningen voor het interieur is het zeeraannemelijk dat men kennis had gemaaktmet de Engelse gotische bouwstijl, metname de Tudor stijl. De veranderingen van-af 1850 in de ontwerpen voor de nieuwe wo-ning zijn te verklaren door kennisnemingvan onder andere architectonische en lite-raire ontwikkelingen in Engeland. In de ja-ren '30 en '40 van de negentiende eeuwvond in Nederlandse literatuur bijvoorbeeldeen onafzienbare navolging plaats van deoorspronkelijke of vertaalde romans van SirWalter Scott, die binnen de categorie histo-rische romans specifiek een verband gelegdhad tussen literatuur en geschiedenis, tus-sen de groeiende waardering voor de goti-sche stijl en het verleden, de historie van demiddeleeuwen. Ook van belang is hierbij debenaming 'Scottish Baronial' die door Scottaan deze kasteelachtige architectuur ge-geven was, waardoor de gotische stijl eenweerspiegeling van sociale standing werden geassocieerd met een afkomst die zouteruggaan tot in een ver verleden. Als na-tuurlijke stijl sloot de gotiek bovendien aanbij de landschappelijke parkaanleg en fun-geerde zij hierbinnen als een decoratief, pit-toresk en associatief element.Door Nederlandse architecten en tuinarchi-tecten werden reizen naar Engeland onder-nomen zoals in 1827 door de Utrechtse ar-chitect Christiaan Kramm.24 Kramm is in Ne-derland van belang geweest voor het onder

mogelijk ca.1850, 47x33 cm. In inkt. Collectie

de aandacht brengen van de neo-gotischebouwstijl en voor de hantering van die stijlop een eigentijdse manier waarmee naarzijn zeggen het tijdvak van een ver verledenkon herleven. Dat hij beïnvloed was door deopdat moment in Engeland bloeiende herle-ving van de neo-gotiek, is te zien aan kas-teel Beverweerd te Werkhoven, dat in 1830door hem in neo-gotische stijl werd ver-bouwd. Dit heeft een zogenaamd 'castella-ted character': een vroeg gotisch, impone-

rend uiterlijk met torens, kanteellijsten eneen evenwichtige verdeling van horizonta-len en verticalen.

Bij de introductie van de neo-gotische stijlvoor buitenhuizen heeft koning Willem IIdoor de bouwopdrachten voor de buiten-plaats Zorgvliet en paleis Kneuterdijk eenbelangrijke rol gespeeld. In ca. 1838 werdeen begin gemaakt met plannen voor Zorg-vliet waarbij van het begin af aan sprake wasvan ontwerpen in neo-gotische stijl en waar-voor Willem II de opdracht had gegeven aande Engelse architect Henry Ashton (1801-1872).25 De keuze voor de neo-gotische stijlzal bepaald zijn door het verblijf van WillemII in Oxford van 1809 tot 1811. Hij had toendirect kennis kunnen nemen van de ontwik-kelingen op het gebied van de architectuuren met name van de toepassing van de neo-gotiek in de wereldlijke bouwkunst vanaf ca.1750 en het ideeëngoed dat hierbij in Enge-land een rol speelde. Zo werd bij de ontwer-pen voor Zorgvliet het karakter van het ge-bouw bepaald door het al eerder genoemde'castellated character'. Bovendien is op eengeaquarelleerd ontwerp voor Zorgvliet doorAshton te zien hoe de Scheveningse bosjesgeïdealiseerd zijn weergegeven als eenSchots hooglandgebergte. Hiermee wordtgeïllustreerd dat de neo-gotische stijl in eennatuurlijke, landschappelijke omgeving alsdecoratief en schilderachtig ('picturesque')ervaren werd. Uit deze voorbeelden blijktdat men rond 1840-1850 i n Nederland op dehoogte was van de associatie van de gotiekmet de natuur en met het verleden, de mid-deleeuwen.

Tegen de achtergrond van de bovenge-noemde gebeurtenissen laat zich de ontwik-

11. Eén van de ontwerpen met variaties op de ontwerptekening uit 1841 van A. van Veggel,inventaris gedateerd 1852. In inkt, 88,5x60,5 cm. Collectie 'Schaffelaar'. Foto FtDMZ.

in de

BULLETIN KNOB 1992-3/4

keling in de ontwerpen voor 'kasteel' DeSchaffelaar verklaren. Om een zogenaamd'castellated character' te verkrijgen werdenelementen als kanteellijsten, spitsboogvor-mige vensters en torens toegevoegd. Ookwas er sprake van een asymmetrische plat-tegrond en een centrale plaatsing van dehal.

Bij de bouw van het kasteel werd gebruik ge-maakt van rode baksteen en van gietijzervoor de raamkozijnen. De hardstenenvenster- en deuromlijstingen en kantelenwerden geel geverfd. In Engeland was bak-steen voor de neogotische stijl aangewendomdat dit met name rond 1830 in bepaaldekringen als 'eerlijk' en 'ambachtelijk' mate-riaal als representatief beschouwd werdvoor de kwaliteit van de architectuur in hetverleden, bijvoorbeeld de middeleeuwsebouwkunst. De nadrukkelijke toepassingvan baksteen bij De Schaffelaar moet in ver-band gebracht worden met de als natuurlijkbeschouwde gotische bouwstijl en boven-dien met het 'nationale karakter' van bak-steen. De combinatie met de hardstenenvenster- en deuromlijstingen en kantelengaven het 'kasteel' een schilderachtig uiter-lijk.Als er in de jaren '30 en '40 gebruik gemaaktwerd van ijzerconstructies in baksteencon-structies, gebeurde dit nog veelal op eenvrijwel onzichtbare manier en werd het bo-vendien beperkt tot vloeren en daken.26 BijDe Schaffelaar werden de gietijzeren kozij-nen verdoezeld onder een bruine verflaagwaardoor ze niet te onderscheiden warenvan houten kozijnen.Bij De Schaffelaar is gekozen voor twee re-presentatieve ingangen: een hoofdingangmet portaal aan de lange voorzijde en eeningang aan de korte oostzijde, die tegen-woordig als hoofdingang fungeert. Blijkenstwee ontwerptekeningen voor het hoofdpor-taal heeft men in eerste instantie nog de in-tentie gehad om het middeleeuwse, 'ridder-lijke' karakter van het'kasteel'te versterkendoor er, zoals bij kasteel Beverweerd, beel-den in nissen te plaatsen. Deze beeldenstelden echter geen geharnaste ridderfigu-ren voor maar mansfiguren die door hun kle-ding en attributen, (herders)staf, valk, lansen hert, zowel naar het verleden als naar dejacht verwijzen. Wellicht zijn ze te interpre-teren als een specifieke verwijzing naar desociale status van de bewoners aangeziende valkenjacht een adellijk privilege was. Deontwerpen duiden ook op het oorspronkelijkagrarisch karakter waarin het landgoed al-tijd gesitueerd geweest was. Hiernaast is ereen ontwerp bewaard gebleven van het in-gangsportaal zonder de nissen maar met detwee wapenschilden van de toenmalige ei-genaren, baron van Zuylen van Nievelt enbaronesse van Tuyll van Serooskerke, in debovenhoeken van de omlijsting. Het feit datniet alleen Jan van Schaffelaar maar ook hetgeslacht Van Zuylen van Nievelt, met nameridder Hendrik van Zuylen van Nievelt, eenbelangrijke rol in de Hoekse en Kabeljauwsetwisten heeft gespeeld27, doet vermoeden

12. Het kasteel in huidige toestand. Foto Erik de Jong, 1991.

dat de keuze voor een gotische stijl van de-coratie als een directe verwijzing naar ditverleden heeft moeten fungeren. Uiteinde-lijk is er echter een ingangsportaal gekomenzonder de nissen met beelden en zonder deversiering met wapenschilden.

Ook in de tweede helft van de negentiendeeeuw hebben de naam van het landgoed, deligging van het kasteel met het zicht op Bar-neveld en de bekendheid met de heldenrolvan de ridder Jan van Schaffelaar nog ge-leid tot het leggen van een verband tussende geschiedenis van het landgoed met zijnbewoners en het verleden van Barneveld. In1893 werd de Catharinastraat, die met deoprijlaan een directe verbinding tussen detoren en het kasteel vormt, omgedoopt in deJan van Schaffelaarstraat (kaart 4).2S Dat degeschiedenis eveneens in de twintigsteeeuw voortleeft blijkt uit het feest dat op 15September 1903 ter ere van Jan van Schaf-felaar gehouden werd.29 De Schaffelaar enzijn toenmalige bewoners waren hier directbij betrokken. Bovendien werd door de Bar-neveldse bevolking rond de jaren zeventighet initiatief genomen tot het opvoeren vanridderspelen waarbij het kasteel en het dorpals decor fungeerden.30 Tot ca. twee jaar

terug werd in de maand Juli op dezelfde dagals de ridderspelen tevens de sprong vanJan van Schaffelaar 'opgevoerd'.

Natuur en verledenNadat op 1 april 1852, zoals vermeld in eenbaksteen op de noord/zuidwesthoek van het'kasteel', met de bouw een aanvang ge-maakt was, werd eind 1853 een contract ge-sloten met vader J.D. Zocher Jr. (1791-1870) en zoon L.P. Zocher (1820-1915) voorhet aanleggen van een tuin in de directe om-geving van het 'kasteel'.De Zochers zijn tesamen met de tuinarchi-tecten Hendrik van Lunteren (1780-1848)en Eduard Petzold (1815-1891) van groteinvloed geweest op de 'landschappelijke'tuinarchitectuur in de eerste helft van denegentiende eeuw in onder andere Gelder-land.31 Uit hun werk spreekt hun aandachtvoor de vormen en kleurschakeringen in denatuur en voor de plaatsgebonden land-schappelijke gesteldheden. Met behulp vanaan de natuur ontleende structuurelemen-ten creëerden ze boeiende compositieswaarbij vooral de gebogen, afgeronde vor-men van de perken en het padenverloop op-

valt. Ze beoogden hiermee in een tuinaan-leg een illusie van natuurlijkheid te schep-pen.Het ontwerp voor De Schaffelaar wordt hier-door ook gekenmerkt. Het kasteel, grafei-land en drie andere gebouwtjes zijn ver-werkt in een wandelroute. De geplande ge-bouwen -met name die in neo-gotische stijl-en het grafeiland functioneerden als schil-derachtige, associatieve elementen in delandschappelijke aanleg. Waarschijnlijkging het de Zochers zuiver om het hanterenvan kenmerken van de landschappelijke stijldie in combinatie met achitectuur een zoschilderachtig, decoratief en associatief mo-gelijk effect teweegbrachten.32 Of de aanlegop De Schaffelaar ook werkelijk is uitge-voerd zoals die weergegeven is op het vanhun hand bewaard gebleven geaquarelleer-de ontwerp voor het park rond het 'kasteel',valt te betwijfelen. De 'Topografische en Mi-litaire' kaarten van de jaren 1869 en 1885geven slechts de op de aquarel weergege-ven afronding van het 'grafeiland' weer ende westelijke tak van de oprijlaan, die in dehuidige aanleg niet meer aanwezig is. Het ismogelijk dat de Zochers nog een of meerde-re ontwerpen voor het park gemaakt heb-ben, naar voorbeeld waarvan het uiteinde-lijk is aangelegd.Wat in het ontwerp voor de parkaanleg op-valt is dat hierin niet alleen het 'kasteel' eneen al aanwezige boerderij, koetshuis entheehuis zijn opgenomen maar dat aan hetbegin van de oprijlaan en ten noordoostenvan het 'kasteel' gebouwen zijn weergege-ven waarvan het bestaan nog niet eerderonder de aandacht is gekomen. Waarschijn-lijk betrof het hier gebouwen die nog ge-bouwd moesten worden. De ontwerpen vooreen grafeiland in neo-classicistische stijl,dat enigszins doet denken aan het ontwerpuit 1818 door J.D. Zocher voor een grafmo-nument voor Van Nellesteyn op de Donder-berg, een gebouw in classicistische stijl entwee gebouwen in neogotische stijl zijn wel-licht van de hand van J.D. Zocher. Deze wasniet alleen tuinarchitect maar oorspronkelijkjuist architect. Evenals zijn tijdgenoten hadhij, in de traditie van zijn tijd, leren ontwer-pen in zowel classicistische als neo-goti-sche stijl. Hierbij was men gericht op het es-

13. Aquarel tuinaanleg aan de voor- enzijkanten van het neo-gotische 'kasteel',rechtsonder ges. en ged. 'Zocher 1853',54,5x63 cm. Collectie 'Schaffelaar'.Foto RDMZ.

thetische, pittoreske en decoratieve effect.Beide stijlen werden om dit effect in de land-schappelijke aanleg toegepast. De oplei-ding van J.D. Zocher tot architect tesamenmet de praktijkervaring binnen de tuinarchi-tectuur door het familiebedrijf hebben ge-leid tot verschillende ontwerpen van dehand van Zocher waarvan zowel de archi-tectuur als de tuinaanleg aan hem kunnenworden toegeschreven.Van al de gebouwen die in het ontwerp doorde Zochers zijn aangegeven is waarschijn-lijk pas rond 1895 een orangerie in negen-tiende-eeuwe stijl ten noordoosten van het'kasteel' gebouwd ten tijde van de volgendebewoners, de Van Nagells. Ook werd eenschuur gebouwd met spitsboogvormigevensters - het 'kapelletje' genaamd - enwerd na ca. 1940 de 'theekoepel' verplaatstnaar de huidige plek ten noorden van de'koeweide'.Het principe dat een gebouw een vormge-ving krijgt die zijn werkelijke functie op hetlandgoed verbloemt, in dit geval een schuurals een 'kapelletje', werd wel meer toege-past. In ca. 1760 werd op het landgoedBeeckesteyn te Velsen al een tuinmans-huisje in de vorm van een kapel gebouwd.De toevoegingen op De Schaffelaar zijn tebeschouwen als een poging de landschap-pelijke stijl van de aanleg te benadrukken endeze alsnog enigszins in de geest van degrootse opzet die de Van Zuylen van Nie-velts voor ogen hadden, te realiseren. In1950 en 1975 zijn respectievelijk de orange-rie en het kapelletje afgebroken.Gedurende de Tweede Wereldoorlog werdDe Schaffelaar niet bewoond en door deRijksgebouwendienst onder haar hoede ge-nomen. Hierna is het nog voor verschillendedoeleinden in gebruik geweest.33

Na de oorlog werden door de eigenaressemevrouw Clifford Kocq van Breugel, baro-nesse van Nagell, plannen gemaakt voor dehoognodige vernieuwingen en herstellingenaan het kasteel en andere gebouwen op hetlandgoed. Verschillende plannen voor ver-bouwingen en andere bestemmingen wer-den overwogen en verworpen. Men heeft erzelfs over gedacht het kasteel te slopen. Uit-eindelijk zou voor een voorlopige bestem-ming als huisvesting van een Jongensinter-naat en Handelsopleiding een verbouwingzijn ondernomen.34

Sloop werd definitief voorkomen door plaat-sing van het pand op de lijst van bescherm-de monumenten in 1968. Na overname vanhet kasteel werd door de gemeente Barne-veld bij aanvang van datzelfde jaar zowel denoodzakelijke restauratie als de nieuwe be-stemming vastgelegd. Bij de restauratie-werkzaamheden van 1977 tot 1982 onderleiding van architect W.A. Heineman uitVelp werd uitgegaan van de nieuwe bestem-ming als pension. Door een combinatie vanrestaureren en verbouwen is getracht eenfunctionele en doelmatige eenheid te creë-ren met behoud van het karakter van het ge-bouw. Bij de gehele aankleding van het inte-rieur is rekening gehouden met de stijl vanhet kasteel. De belangrijkste ingreep aan

het exterieur betrof de reconstructie van deeven na de oorlog vanwege bouwvalligheidafgebroken toren.

ConclusieBij de aanleg en ontwikkeling van het land-goed De Schaffelaar heeft de traditie vanhet landelijk agrarische karakter van destreek steeds een belangrijke rol gespeeld.Hierdoor heeft het landgoed in de verschil-lende fasen van aanleg steeds een utilitairkarakter gehad. Vanaf 1852 werd het land-goed gekarakteriseerd door een neo-go-tisch 'kasteel' in een landschappelijke park-aanleg. Deze boden de mogelijkheid om deeigenwaarde van de natuur - het plaatselij-ke landschap - en de band met het verle-den - de historie rond Barneveld - te doenherleven.Bovendien pasten deze ontwikkelingen opDe Schaffelaar op het gebied van de archi-tectuur en tuinarchitectuur ook geheel in detraditie van hun tijd. Wat De Schaffelaaren/g in zijn soort maakt is dat de ontwikkelin-gen rond 1852, in tegenstelling tot bijvoor-beeld het genoemde Zorgvliet, uitmonddenin een realisatie van een ideaalbeeld: decombinatie van een neo-gotisch 'kasteel'met een landschappelijke parkaanleg toteen schilderachtige eenheid.

Mijn dank gaat uit naar de personen en in-stanties die mij tijdens het onderzoek naarDe Schaffelaar, uitgevoerd als stage bij deRijksdienst voor de Monumentenzorg teZeist, behulpzaam geweest zijn. In het bij-zonder naar de heer Crebolder en zijn direc-te medewerkers op het Gemeentearchief teBarneveld, de heer Boute, beheerder vanhet kasteel, drs.U. Mehrtens, verbondenaan de Rijksdienst voor de Monumenten-zorg en drs. E. de Jong, verbonden aan deVrije Universiteit te Amsterdam.

In het juli/augustus nummer van het vakblad'Groen' verschijnt een artikel over De Schaf-felaar getiteld 'Landgoed De Schaffelaar:natuur, verleden en heden' toegespitst opde ontwikkeling van de parkaanleg op hetlandgoed van de vijftiende eeuw tot op he-den.

BULLETIN KNOB 1992-3/4 105

1. 'Tiendkaart geteekend door J. Passavant 25 maij 1697', collectieH. Bouwheer, Barneveld 6 Onroerend Goed E, Gemeentearchief teBarneveld. Foto RDMZ.

2. Topografische kaart Veluwe en Veluwezoom door M.J. de Man, uitca. 1803. Uit Topografische Kaarten Veluwe en Veluwezoom doorM. J. de Man, 1802-1812, Canaletto, Alphen aan den Rijn 1984, kaartnr. 11, schaal 1:25.000. Origineel op de kaartenafdeling van hetAlgemeen Rijksarchief te 's-Gravenhage, kaart nr. 12, oorspronkelijkeschaal 1:14.943, fotografisch verkleind tot 1:40.000.

3. Kadastrale Minuutkaart van het landgoed De Schaffelaar sectie B3 doorde landmeter W. Horsting, uit 1832, met legger, schaal 1:2500. Originelekaart en film op het Rijksarchief te Arnhem. Foto RDMZ.

KAARTEN

4. 'Kasteel' De Schaffelaar op het zuidwestelijkdeel van het landgoed, ten noorden vanBarneveld. Foto op vouwblad, uitgegeven na derestauratie van 1977 tot 1982 van het kasteel ende ten oosten daarvan gelegen boerderij en hetkoetshuis.

Noten

1 Zie voor een volledig overzicht van de ge-schiedenis van De Schaffelaar1) mijn verslag 'De Schaffelaar', gebaseerdop mijn stage bij de Rijksdienst voor de Monu-mentenzorg te Zeist in 1990, in het kader vanhet Bronnenonderzoek naar de ontwikkelingvan historische parken, tuinen en buitenplaat-sen, en2) mijn doctoraalscriptie 'De Schaffelaar:1767-1853. De natuur en het verleden', vak-groep Kunstgeschiedenis en Archeologie,Vrije Universiteit te Amsterdam, juli 1991.

2 In 'Barneveld onder de regering der amptsjon-kers, 1648-1795', 1878, p. 64 en 'Een Oudhoekje der Veluwe', 1878, p. 5, tesamen met'Geschiedenis van de kerk te Barneveld,1533-1795', 1871 en 'Nog een oud hoekje derVeluwe', 1882, uitgebracht als Schaffelaar-reeks nr. 1 onder de titel Een Historisch hoekjeder Veluwe, Barneveld BDU, 1974.

3 Maas, F.M., Landschapskunde l deel A: Land-schapstypen. Ontstaan, struktuur en vorm vande onderscheiden kultuurlandschappen vanNederland, Technische Universiteit Delft1988, p. 28 en Overmars, W., 'Lanen op degrote ontginningslandgoederen', Groen jrg.43 (1978), nr. 11, p. 28.

4 Overmars, W., o.c. (n. 3), p. 25.5 Aantekeningen in de collectie H. Bouwheer,

Gemeentearchief Barneveld.6 Buurman, D.J.G., 'Iets over Gelderse Buiten-

plaatsen', p. 188-214 in Overdruk uit Natuur-behoud in Gelderland 1965-1979, StichtingVrienden Geldersche Kasteelen, Arnhem1973, p. 190.

7 Numan.H., Vierentwintigprinttekeningen metcouleuren, verbeeldende Hollandsche Buiten-plaatsen, met derzelver beschrijvingen, Nahet leven getekend en in plaat gebracht, Am-sterdam 1797, p. 33.

8 Oprechte Haarlemmer Courant uit 3/8, 8/8 en13/8 1793, originelen bij de Rijksdienst voorde Monumentenzorg te Zeist. Hier zijn tevensde aankondigingen van verkoop van DeSchaffelaar bewaard gebleven uit 7/9 1793,25/4, 9/7, 10/7 en 11/7 1799, 24/1, 10/3, 30/4,2/5 en 26/5 1801.

9 Aantekeningen in de collectie H. Bouwheer,o.c. (n. 5), 'een versie uit de oorspronkelijkeacte van verkoop Schaffelaar, 21 December1799 (niet toegewezen, later uit de hand ver-kocht)'.

10 Zie voor deze afbeelding o.a. de Jubileum Ca-talogus 'Meer om Cieraet als Gebruijck',Stichting Vrienden Geldersche Kasteelen enStichting Het Geldersch Landschap, Arnhem1990, cat.nr. 5, p. 56.

11 Aantekeningen over Publieke Percelen- enhoutverkoop in de collectie H. Bouwheer, o.c.(n. 5), Barneveld 6 Onroerend Goed E en ad-vertenties in de O.H.C., o.c. (n. 8), April/Mei1801.

12 Mehrtens, U., en C.S. Oldeburger-Ebbers,'Gelders Arcadia. Tuingeschiedenis van Gel-derse kastelen en buitenplaatsen', p. 32-50 inde Jubileum Catalogus 'Meer om Cieraet alsGebruijck', o.c. (n. 10), p. 42.

13 Jong, E. de, 'De jonge zuster der schoonekunsten'. Tuinkunst in 18e- eeuws Nederland,p. 1-31 in: Nederlandse tuinen in de Achttien-de eeuw, Amsterdam en Maarssen, APA Hol-land Universiteits Pers 1987, p. 5-7.

14 Numan, H., o.c. (n. 7), p. 33 en advertentie inde O.H.C., o.c. (n. 8), April/Mei 1801.

15 Zie voor uitleg Wiebenson, D., The Pictures-que Garden in France, Princeton UniversityPress, Princeton 1978 en Hopper, F., 'The

Dutch Régence Garden' in: Garden History.The Journal of the Garden History Society, nr.2.

16 Register bevattende magescheiden inzake denalatenschap van Lucas Willem van Essen,heer van Schaffelaar, Helbergen en Abben-broek, 1793, huisarchief Verwolde, V-13.

17 Rechterlijk Archief Veluwe en Veluwezoom,inv.nr. 840 (fol.78-80), Rijksarchief Arnhem enadvertenties in de O.H.C., o.c. (n. 8), 24/1,10/3, 30/4, 2/5 en 26/5 1801.

18 Aantekeningen in de map 'Barneveld C6 On-roerend Goed. Molens. De Schaffelaar. Af-schriften. Doopregisters.', GemeentearchiefBarneveld en aantekeningen in de collectie H.Bouwheer, o.c. (n. 5).

19 Jong, E. de, o.c. (n. 13), p. 15 en Mehrtens, U.,o.c. (n. 12), p. 44.

20 Door H. Numan, o.c. (n. 7), p. 33 en adverten-ties in de O.H.C., o.c. (n. 8), April/Mei 1801.

21 De ontwerptekeningen voor het kasteel DeStoutenburg nabij Amersfoort voor Joh. Ludendateren uit 1861 en zijn gemaakt en uitge-voerd door H.J. van den Brink uit Driebergennaar aanleiding van een prijsvraag. Vijf platenmet ontwerptekeningen uit 1861 (opstanden,doorsneden en plattegronden) voor een 'neo-gotisch kasteel' (ontwerpen naar een '16deeeuwse kasteelvorm' en met wijzigingen inverband met de eigentijdse eisen), en eenblad met ontwerpen voor een paardenstal eneen koetshuis (in 'Elisabeth stijl') uit 1864 zijntesamen met een beschrijving, in 1866 doorde Maatschappij tot Bevordering der Bouw-kunst, Amsterdam, L. v. Bakkenes en Co. uit-gegeven en aanwezig op het Gemeentear-chief te Barneveld.

22 Inventaris door H.W.M, van der Wijck uit 1958bij de collectie "Schaffelaar', Stichting HetGeldersch Landschap, in beheer bij de Stich-ting Vrienden Geldersche Kasteelen te Arn-hem.

23 Deze ontwerpen behoren eveneens tot de col-lectie 'Schaffelaar', o.c. (n. 22) en zijn toege-schreven aan Van Veggel.

24 Boersma, T., "Tijdvakken van een ver verle-den welke wij alzoo hopen te zien herleven';Christiaan Kramm en zijn betekenis voor hetbouwkunstonderwijs en het 'Gotische Archi-tectuurtekenen' aan de Utrechtse 'Stads-schoolen voor Teeken- en Bouwkunst", 1822-1866', p. 83-112 in: De Sluitsteen, jrg. 5(1989), nr. 3, p. 105-107.

25 Wijck, H.W.M, van der, 'Koning Willem II alsBouwheer', p. 415-438 in: OpusMusivum, Ko-ninklijke Van Gorcum en Comp. B.V., Assen1964, p. 417.

26 Wijck, H.W.M, van der, De Nederlandse Bui-tenplaats, Canaletto, Alphen aan den Rijn1983, p. 430.

27 Biografisch Woordenboek der Nederlanden, 9delen 'bevattende levensbeschrijvingen vanzoodanige personen die zich op eenigerlei wij-ze in ons vaderland hebben vermaard ge-maakt', J.J. van Brederode, Haarlem z.j., deel6, p. 118 en Hoekse en Kabeljauwse Twisten,Van Dishoek, Bussum 1966, p. 96.

28 Jan van Schaffelaar (1482-1982) van onbe-kend 'ritmeester'tot vaderlandse held. Catalo-gus bij de herdenkingstentoonstelling ter gele-genheid van zijn 500ste sterfdag, Barneveld,Veluws Museum 'Nairac' 1982, p. 52.

29 Dit feest was ter ere van de onthulling van eenstandbeeld van Jan van Schaffelaar voor dekerk te Barneveld. J.E.H, baron van Nagellwas hierbij bijvoorbeeld verkleed als Jan vanSchaffelaar, Nijhoff, R.H., Groeten uit Barne-veld, Repro Holland, Alphen aan den Rijn1974, foto 6, met onderschrift.

30 Dit gebeurde volgens de Gemeentearchivarisvan Barneveld, dhr. Crebolder, naar beschrij-vingen over de gebeurtenissen rond Barne-veld in het boek De Schaapherder. Een ver-haal uit den Utrechtsen Oorlog, van J.F. Olt-mans uit het begin van de negentiende eeuw.

31 Mehrtens, U., o.c. (n. 12), p. 45-46.32 In dit verband moet ook de voorkeur van J.D.

Zocher voor de neo-gotische stijl gezien wor-den. Zie Moes, C.D.H., doctoraalscriptie JanDavid Zocher (1791-1870), 52 architectuur te-keningen nader bekeken, vakgroep Kunstge-schiedenis en Archeologie, Vrije Universiteitte Amsterdam 1986, p. 32, en, van dezelfdeauteur,: Architectuur als sieraad van de natuur- de architectuurtekeningen uit het archief vanJ.D. Zocher jr. (1791-1870) en L.P. Zocher(1820-1915), Het Nederlands Architectuur-instituut, Rotterdam 1991.

33 Trouwvan 14dec. 1954en24Dec. 1965, Bar-neveldse Courant van za. 13 Mrt. 1968, Ge-meentearchief Barneveld. Het werd bewoonddoor Joden en geëvacueerde bewoners vanhet Diaconessenhuis uit Scheveningen, in ge-bruik genomen als revalidatiecentrum vooroorlogsinvaliden, als onderkomen voor gere-patrieerde Indische Nederlanders, Ambone-zen, en als Stafschool van de BeschermingBevolking.

34 Map II: '1964 t/m 1981, landgoed De Schaffe-laar'; huurcontract 28 Dec. 1966 tussen mevr.Clifford Kocq van Breugel-van Nagell en dhr.Boelkes, Gemeentearchief Barneveld. Barne-veldse Courant, 4 Jan. 1967 en wo. 10 Jan.1968, Gemeentearchief Barneveld.

BULLETIN KNOB 1992-3/4